Cesarani David - Ostateczne rozwiazanie

SAVE OFFLINE

Tytuł oryginału FINAL SOLUTION THE FATE OF THE JEWS 1933–49 Copyright© David Cesarani 2016 All rights reserved Projekt okładki © Alamy Opracowanie wersji polskiej okładki Ewa Wójcik Ilustracja na okładce © John Warburton-Lee/Alamy/Indigo Images Zdjęcia na wkładce Agencja Fotograficzna BE&W; East News; Forum; Getty Images; Indigo Images; Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie Redaktor prowadzący Adrian Markowski Redakcja Jarosław Skowroński Korekta Maciej Korbasiński ISBN 978-83-8169-621-0 Warszawa 2019 Wydawca

Prószyński Media Sp. z o.o. 02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28 www.proszynski.pl

PODZIĘKOWANIA Przede wszystkim chciałbym podziękować mojemu agentowi Peterowi Robinsonowi. Bez jego niezmordowanego wsparcia i przyjaźni ta książka nigdy by nie powstała. Georgina Morely była cierpliwą i wyrozumiałą redaktorką, a jej sugestie sprawiły, że ostateczny tekst jest krótszy i lepszy. Podziękowania należą się również Nicole Foster za korektę, Nicholasowi Blake’owi za nadzór nad drukiem i Martinowi Lubikowskiemu za mapy. Materiały do książki pochodzą z zasobów trzech wielkich bibliotek i archiwów, które zajmują się tą tematyką. Chciałbym podziękować Paulowi Shapiro, dyrektorowi Centre for Advanced Holocaust Studies w United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie, oraz jego współpracownikom: Suzanne Brown-Fleming, Jürgenowi Matthäusowi i Martinowi Deanowi. Podczas moich wizyt, często niezapowiedzianych i nieformalnych, Jürgen i Martin poświęcali mi czas na dyskusje o mojej pracy, odpowiadali na pytania i wysuwali sugestie. Szczególnie jestem wdzięczny Jürgenowi, który podzielił się ze mną wielkim archiwalnym odkryciem USHMM – dziennikiem Alfreda Rosenberga – przed jego publikacją. Podczas urlopu naukowego w USHMM miałem okazję poznać Jeffreya Herfa, który kończył wówczas książkę o miejscu Żydów i antysemityzmu w nazistowskiej propagandzie wojennej. Jeffrey był jednocześnie sojusznikiem i stymulującym współpracownikiem. W Yad Vashem, Instytucie Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu, miałem szczęście spędzić trochę czasu z Davidem Bankierem, dyrektorem Wiener Wiesenthal Institut für Holocaust-Studien, przed jego przedwczesną śmiercią. Dan Michman, obecny dyrektor Instytutu, stanowił niewyczerpane źródło informacji i był wymagającym krytykiem moich pomysłów. Rob Rozett, dyrektor biblioteki, czytał pierwszą wersję maszynopisu i poczynił szereg mądrych komentarzy, często też podsuwał mi nowe publikacje. David Silberklang, redaktor „Yad Vashem Studies”, zlecił mi napisanie kilku recenzji i innych tekstów, które pomogły mi uporządkować poglądy na historiografię; jego komentarze redaktorskie zawsze były cenne. Rob i David są również wspaniałymi przyjaciółmi i wielokrotnie gościli mnie i moją rodzinę w swoich domach. Rekompensatą za pracę nad tak trudnym materiałem przez długi czas było to, że nasze rodziny mogły się lepiej poznać i zaprzyjaźnić. Dzięki wizytom w Yad Vashem i mojemu zaangażowaniu w International Holocaust Remembrance Alliance (wcześniej Task Force for International Cooperation on Holocaust Remembrance, Education and Research) miałem też

możliwość omówić różne aspekty mojej pracy z Yehudą Bauerem, który wykazuje się ogromną wiedzą i przenikliwością. Wiener Library w Londynie stanowiła niezastąpione źródło informacji i chciałbym podziękować jej dyrektorowi, Benowi Barkowowi, oraz głównej bibliotekarce, Kat Hübschmann, za ich gościnność i nieustającą pomoc. Nie trzeba dodawać, że wszystkie te trzy instytucje nie funkcjonowałyby bez personelu, zbyt licznego, by wymienić wszystkich: chciałbym im po prostu powiedzieć, że ogromnie dziękuję. Rozmaite aspekty moich badań zostały przedstawione podczas wykładów i chciałbym podziękować ich organizatorom oraz złożyć wyrazy wdzięczności za informacje zwrotne, jakie zebrali. W 2011 roku, kiedy na zaproszenie fundacji rodziny Wilkenfeldów prowadziłem wykłady o Holokauscie w Sidney Jewish Museum, skorzystałem z rad i spostrzeżeń mojego gospodarza, Konrada Kwieta. Rok później Milton Shain, dyrektor Kaplan Centre for Jewish Studies przy University of Cape Town, zaprosił mnie na niezwykłe spotkanie we wspaniałym miejskim Muzeum Żydowskim, w którym uczestniczyli „historycy Holocaustu”, aby wymienić się rozważaniami o autobiograficznym wymiarze ich pracy. Przez kilka dni cieszyłem się rozmowami ze Stevenem Aschheimem, Doris Bergen, Christopherem Browningiem, Richardem J. Evansem, Robertem Eriksonem, Stevenem T. Katzem, Michaelem Marrusem, Antonym Polonskym i Karlem Schleunesem. Pomimo tego, że z każdym z nich dyskutowałem przy różnych okazjach i w innych okolicznościach, to spotkanie było szczególnie owocne i refleksyjne. W 2014 roku zostałem zaproszony, by wygłosić wykład upamiętniający Raula Hilberga na University of Burlington w stanie Vermont. Francis Nicosia i Jonathan Heuner okazali się wspaniałymi gospodarzami, ale również poczynili cenne uwagi do mojego referatu, w którym próbowałem zestawić historię wojny i dzieje Żydów. Jerold D. Jacobson, który hojnie wspiera cykle wykładów, okazał się przenikliwym krytykiem oraz wesołym kompanem przy stole. Jacques Fredj, dyrektor Mémorial de la Shoah w Paryżu, kilkakrotnie zaprosił mnie, bym wystąpił przed publicznością, co dało mi możliwość skorzystania z zasobów biblioteki ośrodka i archiwum. Nasze rozmowy po wykładach w restauracji za rogiem zawsze stanowiły główną atrakcję tych wizyt. W 2015 roku Guri Schwarz ściągnął mnie na konferencję upamiętniającą Holokaust, zorganizowaną w nowym Memoriale Della Shoah w Mediolanie. Dało mi to szansę zbadania przygnębiającej podziemnej stacji przeładunkowej, skąd deportowano tysiące włoskich Żydów. Wśród uczestników konferencji znajdował się Tal Bruttmann, którego nowatorskie badania pozwoliły mi dokonać korekt w opisach losów Żydów na ostatnim etapie niemieckiej okupacji Francji. Kilka miesięcy później na zaproszenie Antony’ego Polonsky’ego uczestniczyłem w trzydniowej konferencji z okazji otwarcia stałej wystawy w nowym Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie. W konferencji brał udział cały zespół polskich historyków, którzy od 1990 roku zmieniali sposób rozumienia losu polskich Żydów. Owocem tego spotkania są poprawione przypisy do tej książki. W związku z tym chciałbym podkreślić, jak wielki wpływ miały publikacje i wystąpienia Jana T. Grossa i Jana Grabowskiego, których miałem okazję poznać podczas ich wizyt w Londynie i innych miejscach. Ich pionierska i odważna praca wywarła ogromny wpływ na moje podejście do tematu. Wreszcie chciałbym podziękować Stephenowi

Feinbergowi, który niedawno odszedł na emeryturę z US Holocaust Memorial Museum, za podstępne nakłonienie mnie do udziału w wydarzeniach edukacyjnych w Waszyngtonie, Kownie i Budapeszcie. Steve przez wiele lat był wspaniałym adwersarzem w dyskusji i dobrze się stało, że zgłębianie tej mrocznej tematyki rozświetliła przyjaźń z nim oraz z jego nie mniej zadziorną partnerką, Patt Moser. W czasie pracy nad tą książką uczestniczyłem w wielu konferencjach, podczas których miałem okazję poznać najnowsze odkrycia zarówno doktorantów, jak i weteranów tej dziedziny. Przede wszystkim chciałbym wspomnieć o seriach konferencji Beyond Camps and Forced Labour, które organizują wspólnie Suzanne Bardgett z Imperial War Museum w Londynie, Johannes-Dieter Steinert z Volverhampton University, Jessica Reinisch z Birkbeck, University of London, oraz Centre for Holocaust Research w Royal Holloway na University of London. Spotkania odbywające się co trzy lata w Imperial War Museum od 2003 roku pozwoliły mi zdobyć nowe materiały o losach Żydów i innych ofiar nazistowskich prześladowań w następstwie wojny. Większość wyników tych prac została już opublikowana i znalazła się w przypisach i bibliografii do tej książki. Miałem szczęście uczestniczyć w licznych konferencjach Lessons and Legacies, zorganizowanych przez Holocaust Educational Foundation z Chicago. Chciałbym podziękować Theodore’owi Zev Weissowi, który był inspiratorem tych jedynych w swoim rodzaju spotkań uczonych, za to, że nakłonił mnie do udziału w nich. Dzięki temu dołączyłem do nadzwyczajnej społeczności badaczy, jednocześnie udzielających wsparcia i stawiających wyzwania. Nie sposób wspomnieć o wszystkich osobach zaangażowanych w konferencje i sesje, ale chciałbym wymienić chociaż Wendy Lower, Marka Rosemana, Omera Bartova i Gershona Greenberga, z którymi odbyłem wiele pamiętnych rozmów, wyostrzających myślenie. Program stypendialny Kagana, dotyczący roszczeń materialnych wobec Niemców – nazwany na cześć Saula Kagana, nieustraszonego bojownika o prawa ocalałych, którego miałem przyjemność kilka razy spotkać – wsparł badania doktoranckie kilkudziesięciu młodych naukowców z całego świata. Jako członek programu stypendialnego miałem zaproszenia na doroczne warsztaty dla nagrodzonych stypendystów, organizowane w Waszyngtonie lub Jerozolimie, oraz dla mentorów – ale nieustająco dowiadywałem się od nich więcej, niż mogłem im przekazać od siebie. Uczestników programu jest zbyt wielu, by wszystkich wymienić, ale dzięki projektowi udało się opracować wiele tez i powstało wiele książek, z których część będzie cytowana w tej pracy. W tym momencie chciałbym wyrazić wdzięczność za wszystko, czego się od nich dowiedziałem, doktorantom, których miałem przyjemność prowadzić w Royal Holloway na University of London: Salvatore’owi Garau, który zajmował się wczesnym faszyzmem; Danielowi Tillesowi, który badał faszyzm i antysemityzm oraz reakcje Żydów w latach trzydziestych w Wielkiej Brytanii; Katarzynie Person, która badała zasymilowanych, spolonizowanych Żydów oraz kwestię nawróceń w warszawskim getcie; Russellowi Wallisowi, który rzucił światło na reakcje brytyjskiej opinii publicznej i rządu na prześladowania niemieckich Żydów; Yoavowi Hellerowi, który badał los żydowskich bliźniaków w Birkenau oraz rolę ich protektora, Zvi Spiegla; Rachel Century, która zgłębiała

temat przekonań i funkcji kobiet pracujących jako sekretarki przy armii niemieckiej, SS i władzach okupacyjnych; Dorocie Mas, opracowującej temat elitarnych szkół nazistowskich; oraz Rachel Pistol, badającej internowania „obywateli wrogich państw” w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Jestem dumny, że Salvatore Garau, Daniel Tilles, Katarzyna Person i Russell Wallis wydali własne monografie napisane na podstawie badań doktoranckich; kolejne książki w przygotowaniu. Katarzyna przeczytała pierwszą wersję rękopisu i uchroniła mnie przed licznymi błędami dotyczącymi polskiego żydostwa. Podczas wizyty w Warszawie w maju 2015 roku Katarzyna zabrała mnie do Treblinki, żebym mógł obejrzeć to miejsce. Katarzyna pełniła funkcję przewodnika, a jej mama prowadziła samochód. Towarzyszyła nam Suzanne Bardgett i była to bardzo otrzeźwiająca, pouczająca i głęboko poruszająca wycieczka. Studenci ci trafili do Royal Holloway po części dzięki znakomitym wynikom na studiach magisterskich z dziedziny Holokaustu i swojej działalności w Centre for Holocaust Research. Centrum szczyci się wyjątkowym zespołem znawców tematyki i odkąd wstąpiłem do niego w 2004 roku, wiele dowiedziałem się od kolegów po fachu, byłych i obecnych. I tak, chciałbym podziękować Peterowi Longerichowi, Danowi Stone’owi, Bobowi Eaglestone’owi i Barry’emu Langordowi, którzy łączą naukową biegłość ze współpracą w stopniu, który obecnie rzadko spotyka się na uniwersytetach. Mam zaszczyt przewodzić sekcji badawczej w Royal Holloway i chciałbym również wyrazić wdzięczność kolejnym wspaniałym dyrektorom wydziałów – Justinowi Championowi, Sarze Ansari i Jonathanowi Phillipsowi – którzy wspierali moją pracę (zarówno akademicką, jak i dodatkową) i nieustępliwie bronili najwyższych standardów naukowych Wydziału Historii. Mój kolega po fachu, Rudolf Muhs, czytał rozdziały maszynopisu i pomagał mi uporządkować trudne kwestie tytułów i rang w nazistowskich Niemczech, radził mi też, jak przedstawić kryzys niemieckich Żydów po 1933 roku. Przez te wszystkie lata Rudolf i Daniel Beer zmieniali podróż samochodem z Royal Holloway do północno-zachodniego Londynu w eskapadę rozwijającą i przyjemną. Od 1999 do 2001 roku byłem zaangażowany w ustanowienie dnia pamięci Holokaustu w Zjednoczonym Królestwie i przez sześć lat służyłem jako powiernik Holocaust Memorial Day Trust. Przez cały ten okres, w różnych funkcjach, uczestniczyłem w wielu dyskusjach, zarówno o przeszłości, jak i o najlepszym sposobie jej upamiętnienia. Nie mogę wymienić wszystkich, którzy poprzez te debaty wzbogacili mój sposób myślenia, ale muszę wspomnieć o Benie Helfgotcie, który przeżył getto w Piotrkowie i kilka obozów, a obecnie jest honorowym przewodniczącym HMD Trust oraz wieloletnim prezesem ’45 Aid Society. Dzięki Trustowi mogłem corocznie od 2001 roku spotykać się 27 stycznia z Benem, innymi ocalałymi i byłymi uchodźcami, wysłuchać ich historii i poznać losy. Ben stanowił niewyczerpane źródło inspiracji, sprawował też kluczową funkcję „kontrolera realiów”. Równie ważne jest to, że jego dzieci stały się przyjaciółmi rodziny, a wnuki chodzą do szkoły razem z moimi dziećmi. Przez wiele lat byłem również konsultantem historycznym Holocaust Educational Trust, który publikował moje pierwsze krótkie teksty historyczne dotyczące Holokaustu. HET dał mi możliwość przetestowania moich koncepcji na

pokoleniach młodych ludzi zaangażowanych w program organizacji i umożliwił kluczową dla mnie wizytę w Bergen-Belsen w siedemdziesiątą rocznicę wyzwolenia obozu. Chciałbym podziękować Karen Pollock, dyrektor HET, za włączenie mnie do prac, oraz Andy’emu Pearce’owi, Alexowi Mawsowi i Martinowi Winstone’owi za to, że zmusili mnie do głębszego myślenia nad historią i pamięcią. Wziąłem udział w wielu programach radiowych i telewizyjnych oraz filmach dokumentalnych, a kilka z nich muszę wymienić jako szczególnie bogate w informacje, wymagające intelektualnie i cenne. Dzięki Adamowi Kempowi z Aeon Productions, który w 2012 roku wyprodukował dla BBC Death Camp Treblinka: Survivors’ Stories (Obóz zagłady Treblinka: opowieści ocalałych), mogłem poznać Kalmana Tiegmana i Samuela Willenberga, ostatnich żyjących byłych więźniów, uczestników buntu w Treblince, oraz budzącą respekt żonę Samuela, Adę, i przeprowadzić z nimi wywiad. Przywilejem była dla mnie współpraca nad rekonstrukcją nieukończonego w 1945 roku filmu Sidneya Bernsteina German Concentration Camps. Factual Survey (Niemieckie obozy koncentracyjne. Stan faktyczny), pod kierunkiem zespołu z Imperial War Museum, w reżyserii niezwykle skrupulatnego Toby’ego Haggitha, od którego dowiedziałem się wiele o wyzwoleniu Belsen, ale też o filmie nakręconym przez brytyjskiego operatora. Historia tego filmu jest kanwą obrazu Ciemności skryją ziemię, produkcji Spring Films/BFI, do którego w zimny i wietrzny poranek na terenie Buchenwaldu udzieliłem wywiadu André Singerowi – doświadczenie to było pouczające samo w sobie. Jako konsultantowi historycznemu Jusqu’au dernier. La destruction des Juifs d’Europe (Do ostatniego. Zagłada europejskich Żydów), w reżyserii Williama Karela i Blanche Finger dla Zadig Production, pod dobroczynnym nadzorem Paula Rozenberga, film ten pozwolił mi przetestować niektóre pomysły, które umieściłem w tej książce, chociaż seriale dokumentalne same w sobie oferują różnorodność poglądów czołowych ekspertów. W 2011 roku wziąłem udział we francuskiej produkcji dokumentalnej o Adolfie Eichmannie. Zdjęcia powstały w mieszkaniu Annette Wieviorki, z którą współpracowałem przy okazji kilku konferencji i która zawsze dzieliła się własnym punktem widzenia na los Żydów we Francji, jak również inne kwestie dotyczące historii i upamiętnienia żydowskiej tragedii. Na koniec chciałbym podziękować Richardowi Overy’emu, który pod koniec lat siedemdziesiątych był moim opiekunem na wydziale współczesnej historii Europy w Queens’ College. Richard zapewnił mi solidne przygotowanie do pracy historyka i do tej pory wymieniamy poglądy i sprzeczamy się o historię i politykę. Richard po części odpowiada za to, że zostałem historykiem, ale ani on, ani nikt inny z wymienionych powyżej nie odpowiada za treść tej książki: wszystkie błędy i opinie są moje własne. W końcowych etapach pracy nad tą książką przyłączyłem się do rabbiego Jonathana Wittenberga i jego syna Amosa, odbywających wyprawę badawczą do Lublina, Ostrowa Lubelskiego, Lubartowa, Majdanka i Bełżca. Jonathan, rabin New North London Synagogue oraz starszy rabin nurtu masorti, jest moim starym przyjacielem z czasów studenckich, który celebrował moje zaślubiny z Dawn Waterman i błogosławił moje dzieci, Daniela i Hannah. Dzielił moje pragnienie zrozumienia i spisania tragicznej historii europejskich Żydów,

oferował wiedzę i przewodnictwo w każdej dziedzinie życia. W piątkowe wieczory i szabasowe kolacje jego żona, Nicola Solomons, dyrektor naczelny Society of Authors, karmiła mnie radami wydawniczymi oraz talerzami swojej pysznej domowej zupy. Oboje doskonale wiedzieli, jak pochłaniające jest pisanie książki i jak daleko praca nad nią odciągnęła mnie od tych, których kocham najbardziej, Dawn, Daniela i Hannah. Jednak, mimo wszystko, robiłem to dla nich. Przez kilka dziesięcioleci poznałem wielu byłych uchodźców z nazistowskich Niemiec oraz ocalałe ofiary „ostatecznego rozwiązania”, z niektórymi utrzymywałem kontakt przez długi czas. Nie zawsze doceniałem znaczenie tego, co mówili mi o tamtych czasach, ale oczywiście podczas pisania tej książki pracę często przerywały mi wspomnienia tego, co mi powiedzieli. Nie wiem, czy zgodziliby się ze wszystkim, co napisałem w książce, ale jej treść wzbogaciły ich przeżycia i refleksje. Dedykuję ją ich pamięci: Josepha „Joeya” Burmanisa, Ernsta Fraenkla, Hugona Grynna, Yisraela Gutmana, Trudi Levi, Yogi Maier, Romanowi Halterowi, Hansowi Jacksonowi, Stephenowi Rothowi i Kalmanowi Tiegmanowi. David Cesarani, 2015

Nota wydawcy David Cesarani zmarł podczas przygotowań do wydania Ostatecznego rozwiązania. Wydawcy są niezmiernie wdzięczni profesorowi Richardowi J. Evansowi i Andrasowi Bereznayowi za wsparcie i pomoc przy uzupełnieniu tekstu i map do publikacji.

WSTĘP Holokaust nigdy nie był tak wszechobecny. Nigdy wcześniej tego tematu nie studiowano tak obszernie, nie nauczano o nim tak powszechnie, nie pojawiał się tak często w powieściach i filmach. 1 listopada 2005 roku Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych ustanowiło 27 stycznia Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holokaustu, zatem obecnie jest to święto obchodzone prawie wszędzie, traktowane jako globalny punkt odniesienia dla zła, dla skrajnego łamania praw człowieka i zbrodni przeciwko ludzkości. W siedemdziesiątą rocznicę wyzwolenia Auschwitz i innych obozów koncentracyjnych odbyły się uroczystości z udziałem głów państw i przywódców religijnych, którzy stali u boku kurczącej się grupki wątłych postaci, ocalałych ofiar obozów1. Jednak istnieje głęboka przepaść między powszechnym rozumieniem tej historii a aktualnym stanem wiedzy. Nie może to dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że większość ludzi czerpie wiadomości o nazistowskiej przeszłości i losach Żydów z powieści, filmów lub lekcji w szkole – rzetelnych, lecz opartych na niedoinformowaniu, gdyż wiedza często pochodzi z książek dla młodzieży i ich filmowych wersji. Błędne przekonania są jeszcze umacniane przez fragmentaryczne i zinstrumentalizowane wersje wydarzeń, przedstawiane przez organizatorów kampanii i plejadę instytucji zajmujących się edukacją i upamiętnianiem. Chociaż wysiłki te czynione są w dobrej wierze, podporządkowane są zewnętrznym programom, nastawionym na kultywowanie tożsamości narodowej lub chwalebnej determinacji w zwalczaniu antysemityzmu, rasizmu, homofobii i innych form nietolerancji politycznej, religijnej lub etnicznej. Niektóre z wygodnictwa sięgają po przestarzałe opracowania, a inne korzystają z najnowszych badań, lecz bagatelizują niewygodne aspekty niedawnych odkryć2. Łatwiej jest zorganizować jednodniowe wycieczki do Auschwitz-Birkenau, gdzie zamordowano 960 tysięcy Żydów, niż do Treblinki, gdzie w krótszym czasie zginęło 860 tysięcy Żydów, nie wspominając o rozproszonych, ale wszechobecnych miejscach zagłady na Białorusi i Ukrainie: tam rozstrzelano półtora miliona Żydów. Sumienni przewodnicy, przygotowujący krótkie wizyty w Auschwitz i Birkenau, próbują wpasować obozy koncentracyjne i zagłady w szerszą historię ludobójstwa Żydów, ale emocjonalny ładunek, który wtłacza historyczne dane do umysłu, powstaje w wyniku fizycznej wizyty w jednym z tych miejsc. Bez względu na to, jak intensywne są te przygotowania, inne miejsca, gdzie

Żydzi cierpieli, ginęli i byli zamęczani na śmierć, pozostają odległe. Zwyczajowa narracja wykrzywia obraz. Skupianie się na deportacjach do obozów zagłady, szczególnie z Europy Zachodniej i przede wszystkim do Auschwitz, zaciemnia tragiczny los Żydów w polskich gettach. Jednak liczba Żydów zamkniętych w gettach w Warszawie i Łodzi w latach 1940– 1941 przewyższa populacje żydowskie we Francji, Belgii i Holandii razem wzięte. Więcej Żydów zginęło w Warszawie, niż zostało deportowanych z Francji do miejsc zagłady w Europie Wschodniej. Więcej Żydów zostało zastrzelonych w pobliżu własnych domów w Kijowie 29–30 września 1941 roku niż zmuszonych do pięciodniowej podróży w strasznych warunkach w wagonach towarowych z obozów przejściowych w Belgii do obozów zagłady w Polsce. Jednak jednym z najbardziej charakterystycznych symboli Holokaustu pozostaje bydlęcy wagon umieszczony na fragmencie torów3. Relacje świadków zawsze łatwiej trafiają do opinii publicznej niż badania naukowe. Ci, którzy przeżyli, mogą własnymi doświadczeniami rozjaśnić tylko wycinek długotrwałej historycznej tragedii, ale byli tam, więc każde ich słowo ma ogromne znaczenie. Jednak wykorzystanie relacji ocalałych w procesach edukacyjnych i upamiętniających przenosi uwagę na małą grupę ludzi, których przeżycia nie są reprezentatywne. Banalne byłoby stwierdzenie, że jako ocalali nie reprezentują tego, co musiała przejść większość Żydów pod władzą nazistowską. Dokładniej rzecz ujmując, rachunek lat wskazuje na to, że w tamtych latach byli dziećmi, nastolatkami lub młodymi dorosłymi. Obserwowali dylematy dorosłych i mogą opowiedzieć, jak sprawy postrzegali ich rodzice, dziadkowie i starsi krewni, ale nie są w stanie przekazać, jak czuje się człowiek w średnim wieku w obliczu prześladowań i nienaturalnej śmierci. Mogą przekazać jedynie odbicie odczuć związanych z utratą domu, pracy, zdobywanych z wysiłkiem osiągnięć całego życia lub kilku pokoleń. Bardzo młodzi ludzie w większości pozostawali z boku i nie brali bezpośredniego udziału w charakterystycznych dla żydowskich społeczności wewnętrznych walkach, toczących się pod bezlitosną presją, by oddzielić jednych od drugich: tych zdolnych do pracy od tych niezdolnych, tych, którzy mieli jakiś majątek, od tych, którzy nie mieli nic, tych mających kontakty z władzami od tych, za którymi nie miał się kto wstawić. Byli świadkami, ale nie czuli emocji targających dorosłymi, którzy próbowali ratować dzieci i najbliższych; nie znali rozpaczy i wściekłości, bezradności i, na koniec, poczucia straty. Z drugiej strony ocalali stanowią wspaniały przykład na to, jak przezwyciężyć traumy z młodości. Pokazują, że można odbudować w ciągu jednego pokolenia to, co zostało bezlitośnie zniszczone w poprzednim. To inspirujące świadectwo nieuchronnie niesie za sobą zbawcze przesłanie. Bez względu na to, jak nieprzyjemna i nieupiększona jest jego treść, wiek przemawiającego, odwaga, jaką wykazuje, przywołując straszliwe czasy, nadają mu bohaterską aurę. Ocaleni są wysłannikami ze strasznej, odległej przeszłości i niosą przesłanie nadziei – że przetrwanie i uzdrowienie jest możliwe, bez względu na przeciwności losu4. Uroczystości upamiętniające, szczególnie te, w których uczestniczą ocalali, są tak zaplanowane, aby unikać drażliwych i spornych tematów. Omijają zjawiska skorumpowanego życia w getcie i moralnej degradacji współwięźniów. Unikają

niewygodnej kwestii wymuszonej współpracy z niemieckimi władzami lub aktów zaplanowanej zemsty. Zachowują dyskretne milczenie nad przykładami dobrowolnego dzieciobójstwa, seksualnego wykorzystywania wśród Żydów, gwałtów, a nawet kanibalizmu. Wszystkie te rzeczy zdarzały się czasem w gettach, obozach, kryjówkach w miastach i leśnych schronieniach. Programy edukacyjne wykazują się większą swobodą i ambicją, gdy trzeba się zmierzyć z tymi delikatnymi tematami, ale ponieważ ich celem jest walka z rasizmem, nacisk kładą na zbrodnie Niemców, ich sojuszników oraz współsprawstwo i obojętność „biernych obserwatorów”. Rozprawianie o straszliwych rzeczach, jakie Żydzi uczynili Żydom, byłoby równoznaczne z „oskarżaniem ofiar”, czymś w rodzaju szkodliwego myślenia, że „edukacja o Holokauście” ma zostać wymazana z pamięci. Ironią losu są to dokładnie te tematy, które badają odpowiedzialni, skrupulatni badacze5. Nomenklatura sama w sobie daje skutek przeciwny do zamierzonego. Holokaust, pisany dużą literą, aby bardziej podkreślić strukturę kulturową niż wydarzenia historyczne, do których w założeniu się odnosi, sugeruje jednolite wydarzenie charakteryzujące się planowymi procedurami i zunifikowanymi doświadczeniami. Ale nowsze prace wskazują różnice między różnymi krajami, regionami, okręgami lub nawet sąsiednimi wsiami. Badacze są bardziej wyczuleni na zmiany następujące w miarę upływu czasu i wskazują regiony i miejsca wyróżniające się innymi cechami, które zwiększały szanse na przeżycie lub śmierć. Niektórzy historycy dowodzą, że w ramach Holokaustu nakłada się na siebie wiele różnych przejawów ludobójstwa. Na przykład w Rumunii etniczne czystki miejscowych Żydów pasowały do programu narodowego, który różnił się (czy wręcz odcinał) od niemieckich aspiracji. Punkt widzenia na katastrofę się zmienia, jednak ma to niewielki wpływ na powielanie uzgodnionej, lecz przestarzałej narracji6. Ta książka narodziła się z obawy przed rozdźwiękiem między, z jednej strony, odwołaniami do Holokaustu w kulturze masowej, edukacji i jego upamiętnianiu a – z drugiej – odkryciami badaczy z różnych dyscyplin, działających w obrębie struktury akademickiej i poza nią. Rozziew ten pogłębił się szczególnie w latach dziewięćdziesiątych po wysypie rozpraw naukowych, jaki nastąpił po zakończeniu zimnej wojny i otwarciu archiwów w Europie Wschodniej. Dostęp do tych nowych materiałów archiwalnych ułatwił naukowcom i zespołom uczonych zbadanie kwestii pracy niewolniczej Żydów oraz losu żydowskich majątków i aktywów. Kilkanaście krajów powołało komisje historyczne, które zajęły się zbadaniem oskarżeń o czyny z czasów wojny. Za ich przykładem poszły instytucje finansowe oraz korporacje przemysłowe. W rezultacie powstało wiele cennych raportów, artykułów naukowych i monografii, nie wspominając o relacjach dziennikarzy, polityków i działaczy. Na przełomie wieków historycy, a wśród nich Michael Burleigh, Ian Kershaw, Peter Longerich, Christopher Browning, Richard Evans i Saul Friedländer, wpletli ten świeży materiał w nowe biografie Hitlera, historie Trzeciej Rzeszy i zagłady Żydów. Powstały znakomite syntezy, pełne oryginalnych spostrzeżeń. Chociaż kilka tytułów miało dobrą sprzedaż na całym świecie, inne przeszły bez echa i nie wyszły poza kręgi znawców7. Liczne dokumentalne seriale telewizyjne wyeksponowały nowe prace, chociaż bogactwo

oryginalnych badań i niekiedy szokujących wniosków pozostało ukryte w szczegółowych monografiach. Powstało również kilka krótszych publikacji, które siłą rzeczy wymagały analiz, uogólnień i wyliczenia nagich faktów, co w rezultacie sprawiło, że coś krwawego w pełnym tego słowa znaczeniu stało się metaforycznie bezkrwawe8. Ponadto w dwutomowej historii prześladowań i zagłady Żydów Saul Friedländer podniósł poprzeczkę wszystkim historykom zajmującym się tym tematem. Stworzył „zintegrowaną historię”, która objęła opinie, działania i reakcje Żydów, ich dręczycieli oraz osób obserwujących rozgrywający się horror – z bliska albo z oddali. Na podstawie wielu ówczesnych źródeł podjął próbę odtworzenia przebiegu wydarzeń i chaotycznych doświadczeń schwytanych w nie Żydów, którzy nie wiedzieli, dlaczego do tych wydarzeń doszło ani jak się skończą9. Niniejsza praca również dąży do tego, by stać się „zintegrowaną historią”, ale skupia się, przede wszystkim, i bez apologizacji, na Żydach. Próbuje też podważyć tradycyjne koncepcje i periodyzację, które do tej pory stanowiły szkielet konstrukcji dziejów Holokaustu. Nowe spojrzenie zaczyna się od samego terminu, który dawno się zdezaktualizował. Nie wynika to z upolitycznienia słowa i sporów o to, co dokładnie oznacza, chociaż są to z pewnością dobre powody, aby z niego zrezygnować. Według niektórych historyków określenie kojarzy się z nazistowskimi prześladowaniami i masowym mordowaniem Żydów i innych ofiar śmiercionośnej polityki rasowo-biologicznej prowadzonej przez narodowosocjalistyczny reżim. W powszechnym mniemaniu obejmuje też świadome masowe mordy dokonane na ponad 3 milionach czerwonoarmistów wziętych do niewoli po niemieckim ataku na ZSRR w 1941 roku. Inni historycy zwracają uwagę na opracowywane przez niektórych nazistowskich urzędników plany likwidacji lub świadomego zagłodzenia społeczeństw polskiego i rosyjskiego, co sugeruje, że po części, a potencjalnie w całości, były one ofiarami Holokaustu. Wielu historyków żydowskiego pochodzenia upiera się, że termin należy ograniczyć do żydowskich ofiar działań antysemickich. W Izraelu preferowane jest określenie Szoa, ponieważ, jako słowo hebrajskie, automatycznie sugeruje odniesienie wyłącznie do Żydów. Pod tym względem jest zgodne z terminologią jidysz, preferowaną zaraz po 1945 roku przez wielu historyków, którzy przeżyli wojnę, na przykład z określeniem churban, chociaż używali też odpowiedników w jidysz słów takich jak „katastrofa” i „zniszczenie”. Jednak autorzy piszący w jidysz działali nieświadomie, podczas gdy ci, którzy używali słowa Szoa, robili to świadomie, aby podkreślić żydowskość wydarzeń. Ponieważ słowo jest judeocentryczne i utrwalone w oficjalnym izraelskim święcie Jom ha-Szoa, Dniu Pamięci o Zagładzie, uznaje się często, że jego użycie wskazuje na rzekomo „syjonistyczną” wersję wydarzeń, według której nienawiść do Żydów była niemożliwa do wykorzenienia, a ludobójstwo nieuchronne i jedyną możliwością zapewnienia Żydom bezpieczeństwa jest własne państwo10. Ta ideologiczna dyskusja nad znaczeniem nie stanowi jednak prawdziwego problemu. To raczej wszechobecność ustandaryzowanej wersji Holokaustu w popularnej kulturze i edukacji wytworzyła ogólnie przyjętą wiedzę o tym, czym on był. Zatem oczekiwania

wiążące się ze słowem często są potwierdzane i jeszcze bardziej wzmacniane przez rytuały upamiętniające. Według ustandaryzowanej wersji, do której powstania sam się przyczyniłem, Holokaust był skutkiem rasizmu i polityki antysemickiej wprowadzonej w Niemczech przez nazistów, a następnie narzuconej w podbitych krajach lub przyjętej przez sojuszników. Rozwijał się etapami. Najpierw, od 1933 do 1938 roku, Żydzi z Niemiec poddani zostali dyskryminacji i wykluczeniu. Prześladowania w latach 1938–1939, mające skłonić ich do emigracji, nasiliły się i przerodziły w przymusową migrację z Niemiec i Austrii. Przed samą wojną władze niemieckie zaczęły wydalać Żydów z Rzeszy Wielkoniemieckiej i obszarów okupowanych. W latach 1939–1940 Żydów w Niemczech i okupowanej Polsce naziści gromadzili w gettach i zmuszali do życia w tragicznych warunkach. Fizyczna zagłada całych społeczności żydowskich rozpoczęła się z chwilą ataku na Rosję w 1941 roku, po czym w latach 1941–1944 doszło do deportacji Żydów z całej Europy do obozów zagłady zbudowanych na terenie Polski. Holokaust zakończył się marszami śmierci w ostatnich miesiącach hitlerowskiej Rzeszy. Przez cały ten czas demonizowano i odhumanizowywano Żydów w propagandzie i przywoływano piętnujący obraz „Żyda” z odwiecznych stereotypów oraz bardziej współczesnych, pełnych uprzedzeń, przedstawień. Dogmatem stał się pogląd, że Holokaust wiązał się z planowym użyciem władzy państwowej, nowoczesnych systemów biurokratycznych, osiągnięć naukowych i metod zagłady opartych na systemach produkcji przemysłowej. Na przykład strona Holocaust Memorial Day Trust (którego członkiem byłem przez kilka lat), odpowiadającego za nadzór nad dorocznymi uroczystościami upamiętniającymi i działalnością edukacyjną w Wielkiej Brytanii podczas obchodów rocznicy wyzwolenia Auschwitz 27 stycznia, podaje, że „od 1941 do 1945 roku naziści próbowali unicestwić wszystkich europejskich Żydów. Tę systematyczną i zaplanowaną próbę wymordowania europejskiego żydostwa nazywa się Holokaustem”. Założenia nieodłączne od tej nomenklatury są tak sugestywne, że właściwie nie da się rozpocząć pracy historycznej, powieści lub filmu noszących etykietkę „Holokaust” bez przewidywania, jak się one potoczą. Fenomen ten Michael André Bernstein nazwał „rzutowaniem wstecznym”11. Moja książka podważa te przyjęte powszechnie osądy. Zaczyna od pokazania, że NSDAP nie doszła do władzy z powodu antysemityzmu. Oczywiście, po części był w tym wszystkim antysemityzm, ale partia nie miała konkretnych pomysłów, co zrobić z niemieckimi Żydami po objęciu władzy. W pierwszych latach jej rządów Judenpolitik – polityka i środki antyżydowskie – charakteryzowała się improwizacją i bałaganem. Jest w tym pewien paradoks. Adolf Hitler i główny trzon zwolenników nazizmu żywili przekonanie, że „Żydzi” są wrogiem wewnętrznym i że oni sami, naziści, są w stanie wojny z „międzynarodowym żydostwem”, jednak siła tego często wskazywanego przekonania nie wyrażała się ani jasno, ani bezpośrednio w praktyce. Hitler natomiast niezachwianie dążył do swego często przytaczanego celu, przywrócenia Niemcom potęgi. Cel ten determinował politykę ekonomiczną i społeczną oraz nadawał kierunek dyplomacji i remilitaryzacji. Nawet polityka rasowa była tak spleciona z agresywną postawą Hitlera, że trudno powiedzieć, co było

pierwsze: czy wojna i podboje zapewniły fundament pod zdrowy Volk, czy zdrowy Volk zyskał zdolność prowadzenia wojny i dokonywania podbojów? Klucz do zrozumienia paradoksu leży w urojeniach na punkcie „żydowskiego wroga”. Hitler i jego akolici wierzyli, że aby odnieść sukces, muszą złamać „potęgę” Żydów w Niemczech i zastraszyć światowe żydostwo. Sankcje nałożone na niemieckich Żydów miały nie tylko doprowadzić ich do ruiny i wygnać z Niemiec, ale także stanowić groźbę wobec „międzynarodowego żydostwa”. Gdy Trzecia Rzesza znalazła się już w stanie wojny, Żydów traktowano zarówno jako zakładników, jak i stronę walczącą. Dlatego więc dyplomacja, przygotowania wojskowe i prowadzenie wojny służyły walce z żydostwem. Polityka nieustająco kierowała się fantazją o „żydowskim wrogu”, nawet jeśli konkretne kroki nie miały wyraźnie charakteru antyżydowskiego12. W przeciwieństwie do większości wcześniejszych narracji, ta relacja podważa przekonanie, że nazistowska polityka antyżydowska była systematyczna, jednolita, a nawet umyślna. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych historycy spierali się, czy Hitler zawsze planował zniszczyć Żydów w Europie, czy też ludobójstwo rodziło się „krok po kroku” jako produkt uboczny innych procesów. Podczas gdy jedna szkoła dowodziła, że nazistowską polityką kierowała judeofobiczna obsesja powściągana zwykłym oportunizmem, inni utrzymywali, że antyżydowską politykę zaostrzyła rywalizacja między konkurującymi elitami i instytucjami w Trzeciej Rzeszy, w procesie „narastającej radykalizacji”. W latach dziewięćdziesiątych wypracowano wspólne stanowisko mówiące, że antysemityzm stanowił jądro nazistowskiego projektu, a jednocześnie uznające, że w praktyce antyżydowska polityka nie mogła się rozwinąć w sposób liniowy z powodu konkurencyjnych priorytetów w innych sektorach społeczeństwa i gospodarki, rywalizacji między instytucjami i odwiecznych waśni personalnych. Jednak nawet to pośrednie rozwiązanie – którego przykładem jest praca niemieckiego historyka Petera Longericha – wpisuje w nazistowskie decyzje polityczne celowość, której im brakowało. Chociaż da się namierzyć programowe stwierdzenia u najważniejszych rozgrywających, szczególnie z SS, do końca 1938 roku nie było żadnej ogólnej, scentralizowanej, spójnej polityki ani działań. Mimo że w ruchu nazistowskim i instytucjach rządowych panował powszechny antysemityzm, a polityka twardo zmierzała w kierunku coraz ostrzejszych środków, nie oznacza to, że jedna rzecz prowadziła do drugiej logicznie, koniecznie czy choćby świadomie13. Historia pełna jest przykładów niezamierzonych i przypadkowych skutków. Zjawisko to nazywa się „brzytwą Hanlona” lub paradoksem nosa Kleopatry. Czy to możliwe, że to, co wydarzyło się w przeszłości, było skutkiem przypadkowych okoliczności, takich jak uwodzicielska uroda królowej? Myślenie o losie Żydów w ten sposób może się wydać obraźliwe, ale alternatywą jest założenie, że wydarzenia nie mogły się potoczyć inaczej – co ma związek z tym, jak my postrzegamy zachowanie Niemców, ich sojuszników, Żydów oraz tych, którzy obserwowali tragiczną sytuację. Całkowicie odcina się też od tego, co historycy ustalili na temat najważniejszej misji Hitlera i Trzeciej Rzeszy: prowadzenia wojny. Najnowsze prace historyków wojskowości wykazały, jak bardzo niekonsekwentne były

przygotowania Rzeszy do wojny i że w latach 1938–1941 naziści mieli dużo szczęścia, a w chwili, gdy losy wojny obróciły się przeciwko nim, ich odpowiedź okazała się niedostateczna. Nowe badania kampanii dowodzą, że niemieckie zwycięstwa z lat 1940– 1941 nie stanowiły nieuchronnego skutku posiadania większych zasobów, wydajności przemysłu, lepszego uzbrojenia i dowództwa. Doktryna operacyjna armii niemieckiej i jej taktyczne umiejętności były o wiele bardziej rozwinięte niż siły je realizujące, chociaż w pewnych obszarach Niemcy dysponowali przewagą technologiczną. Ogólnie jednak niemieckie siły zbrojne odnosiły zdecydowane zwycięstwa głównie dzięki błędom przeciwnika. Nikt nie był bardziej zaskoczony szybkością i rozmiarem niemieckiego triumfu we Francji w 1940 roku niż sami Niemcy14. Co to ma wspólnego z losem Żydów? Skoro wojna stanowiła najważniejsze zadanie dla Hitlera oraz raison d’être państwa nazistowskiego, to jeśli musimy rozważyć nieuchronność niemieckich zwycięstw militarnych w latach 1939–1942, z pewnością trzeba ponownie zbadać z pozoru niepowstrzymany rozwój polityki antyżydowskiej. Sposób prowadzenia przez Niemcy kampanii podczas II wojny światowej sugeruje coś więcej niż inny sposób myślenia o Trzeciej Rzeszy. Aż do całkiem niedawna historycy wojskowości raczej ignorowali los Żydów albo w najlepszym razie włączali go w podrozdział o polityce okupacyjnej nazistów. Na odwrót, historycy Holokaustu traktowali wojnę jako powód, dla którego większość Żydów dostała się pod nazistowską dominację, a przedłużające się walki dały nazistom więcej czasu na ich wymordowanie i opóźniły moment wyzwolenia niedobitków. Co typowe, niemiecki atak na Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku stanowił jedyny punkt, w którym według historyków Holokaustu przebieg wojny krzyżował się z rozwojem nazistowskiej polityki antyżydowskiej. Już w najwcześniejszych studiach nad „ostatecznym rozwiązaniem” pojawia się teza, że Hitler napadł ZSRR, aby powiększyć „przestrzeń życiową” i zniszczyć reżim bolszewicki, który wiązał z groźbą „żydowskiej potęgi”. Dlatego masowe mordy żydowskich mężczyzn na terytorium radzieckim stanowiły integralną część planu inwazji, a wkrótce przerodziły się w rzeź całych społeczności i w końcu płynnie przeszły w program zagłady obejmujący całą Europę15. Historycy Holokaustu nie czuli się zobowiązani poświęcać uwagi postępom armii niemieckiej, ponieważ uważali nazistowski antysemityzm i politykę rasową za ważniejsze od militarnych imperatywów. Utrzymywali, że rzeź Żydów w Polsce i Rosji pozbawiła nazistów cennej siły roboczej, podczas gdy wykorzystywanie pociągów, aby przewieźć Żydów ze wszystkich czterech stron Europy do obozów zagłady w Polsce, pozbawiało machinę wojenną cennego taboru kolejowego. Faktycznie oba te twierdzenia są błędne. Chociaż przez pewien czas w niektórych miejscach Żydzi służyli swymi umiejętnościami i pracą, nigdy nie byli niezastąpieni i raczej niewiele wnosili do kluczowych aspektów nazistowskiej produkcji wojennej. W 1941 roku Niemcy i ich sojusznicy rozpaczliwie potrzebowali lokomotyw i taboru kolejowego, ale liczba specjalnych pociągów przewożących Żydów stanowiła minimalny odsetek całości ruchu kolejowego, a armia zawsze miała pierwszeństwo. Deportacje Żydów rutynowo wstrzymywano, żeby zapewnić

przepływ zasobów na front, a żadna operacja wojskowa nigdy nie została zawieszona, by zapewnić nieprzerwany przewóz Żydów do komór gazowych. Dopiero kiedy w Rzeszy brak siły roboczej stał się dotkliwy, władze zaczęły doceniać wartość Żydów. W marcu 1944 roku Niemcy okupowali Węgry po części w celu pozyskiwania żydowskiej siły roboczej; konieczność militarna napędzała politykę antyżydowską, a nie odwrotnie16. Ponowna ocena faktów wykaże, że ignorując wojnę, historycy Holokaustu przeoczyli najważniejszy czynnik, który determinował los Żydów – ważniejszy niż antysemityzm Hitlera. Nienawiść do Żydów stanowiła istotny element tożsamości Hitlera, ale on sam postrzegał siebie jednocześnie jako wojownika. Uważał, że punktem zwrotnym w jego życiu był wybuch Wielkiej Wojny w 1914 roku, a ukształtowały go przeżycia w okopach. Niemiecka klęska w 1918 roku wywarła na nim tak trwałe piętno, że w mesjanistycznym dążeniu do przywrócenia potęgi Niemiec fanatycznie unikał powtarzania wszelkich warunków, które doprowadziły państwo do upadku. Te fiksacje wpływały na jego osobiste kierowanie wojną, które od połowy 1941 roku stawało się coraz bardziej bezwzględne17. Ponieważ Hitler obwiniał Żydów o upadek Niemiec, gdy tylko ojczyzna znów znalazła się w stanie wojny, Führer wprowadził ścisłe monitorowanie żydowskiej aktywności, pozbawił Żydów funkcji w społeczeństwie i gospodarce, aby uniemożliwić im sabotowanie wysiłku wojennego i obniżanie morale, ograniczył im konsumpcję zasobów, wygnał ich z niemieckiej przestrzeni życiowej, a kiedy to do końca się nie sprawdziło, postanowił ich zlikwidować. Wydawał strategiczne, a nawet taktyczne decyzje pod wpływem przekonania, że Żydzi niszczą Niemcy. Nie można oderwać jego ogólnej strategii od tego światopoglądu. W rezultacie Hitler toczył dwie wojny naraz, chociaż w jego pokręconej percepcji była to jedna i ta sama wojna18. Prowadzenie przez Hitlera tej podwójnej wojny nie jest jedyną przyczyną, dla której sprawy wojskowe wymagają większej uwagi. Chociaż kluczowe znaczenie miały jego osobiste skłonności, to nie on ukształtował niemieckie tradycje militarne. Bez względu na wpływy Führera, niemiecki styl prowadzenia wojny miał katastrofalne skutki dla europejskich Żydów. Strategiczne i operacyjne doktryny rozwijane w epoce Fryderyka Wielkiego przechodziły z jednego pokolenia pruskich generałów na kolejne, aż wreszcie zakodowały się w DNA Wehrmachtu Hitlera. Niemcy były średnią potęgą gospodarczą i wojskową, miały niekorzystne geostrategiczne położenie w centrum Europy w otoczeniu potencjalnych wrogów, pozbawiające ich łatwych do obrony granic naturalnych. Skutkiem tego w przypadku konfliktów między państwami należało zorganizować potężną armię, skoncentrować jej działania przeciwko głównemu wrogowi i tak manewrować przeważającą siłą, żeby zmiażdżyć go jak najszybciej. Kampanie musiały być błyskawiczne i zdecydowane, ponieważ państwa nie stać było na utrzymywanie ogromnej armii w polu w przypadku przeciągającego się konfliktu. Aby przeprowadzić miażdżące uderzenie, pruska tradycja nakazywała okrążenie i całkowite zniszczenie najsilniejszych jednostek wroga. Sztab generalny nie musiał zatem poświęcać większej uwagi kwestiom strategicznym. Gdyby armie niemieckie odnosiły sukcesy, kwestie strategiczne rozwiązałyby się same: nie

byłoby innej możliwości niż zwycięstwo. A jeśli Niemcom nie udałoby się osiągnąć zdecydowanego zwycięstwa w kampanii otwierającej, znaleźliby się otoczeni ze wszystkich stron przez wrogów, lepiej wyposażonych i gotowych do prowadzenia wojny na wyniszczenie. Tak właśnie stało się w 1914 roku, kiedy generałowie rzeczywiście nie mieli jak odpowiedzieć19. Hitler i jego doradcy wojskowi odebrali lekcję: nie ma sensu oszczędzać środków bojowych, jeśli wskutek tego kraj byłby skazany na długą wojnę. Poza tym konieczna jest absolutna bezwzględność, by osiągnąć zwycięstwo w możliwie najkrótszym czasie. Jednak od samego początku działań wojennych w 1939 roku nic nie poszło zgodnie z planem. Zamiast odizolowania Polski i walki z nią Niemcy zostali zmuszeni do wojny na dwa fronty. Chociaż względnie łatwo pokonali polskie armie, na Zachodzie musieli stawić czoła dwóm imperialnym potęgom o dużo większych możliwościach. Hitler miał jednak szczęście z wrogami i bardziej dzięki szczęściu niż ocenie sytuacji wiosną i latem 1940 roku odniósł zaskakujące zwycięstwo. Sukces ten okazał się złudzeniem. Wielka Brytania, z ogromnym imperium na zapleczu, odmówiła kapitulacji, a Niemcom zabrakło środków, aby ją pokonać. Hitler zaproponował rozwiązanie strategicznego dylematu atakiem na Rosję, co pozbawiłoby Wielką Brytanię nadziei na wsparcie ze strony ostatniej wielkiej lądowej potęgi na kontynencie. Armia niemiecka przygotowała się zatem do natarcia wzorowanego na wygranej kampanii na Zachodzie, znanego powszechnie jako Blitzkrieg. Jednak warunki zachodnioeuropejskie, idealne do takiego stylu prowadzenia działań, po prostu nie istniały na wschodzie Europy. Ponadto niemiecki sztab generalny wykazał się zdumiewającym niedbalstwem podczas planowania. Skutkiem tego jesienią i zimą 1941 roku doszło do katastrofy militarnej, która skazała Niemcy na wojnę niemożliwą do wygrania20. Żydzi zapłacili za niemiecką klęskę wojskową. Od 1939 do 1941 roku preferowano rozwiązanie „kwestii żydowskiej” stanowiące kombinację przymusowej emigracji i wygnania. Kiedy Niemcy podbijali jeden kraj po drugim, liczyli na wykorzystanie ich terytoriów jako miejsca zsyłki dla niechcianych Żydów: najpierw miała to być Polska, potem znajdujący się pod panowaniem francuskim Madagaskar, a wreszcie ziemie za Uralem. Po klęsce operacji „Barbarossa” rozwiązanie syberyjskie stało się mrzonką. Klęska Niemców w Rosji w 1941 roku nie tylko pozbawiła ich możliwości przerzucenia milionów Żydów z obszarów niemieckiej okupacji, wywołała również efekt domina na całym kontynencie. Podupadające morale w ojczyźnie skłoniło nazistowskich przywódców do podjęcia działań przeciwko niemieckim Żydom. Szefowie partii wzywali do deportacji Żydów i przejmowania ich mieszkań dla Niemców pozbawionych domów przez alianckie bombardowania. Aby zrobić miejsce dla „Żydów z Rzeszy” w gettach na Wschodzie, miejscowe władze nazistowskie przygotowały się do rzezi polskich Żydów znajdujących się na podległym im terenie. Cywilną ludność żydowską w okupowanej Rosji uznano za zagrożenie dla bezpieczeństwa w chwili rozpoczęcia operacji „Barbarossa”, ale w miarę jak sytuacja militarna się pogarszała, a niemieckie linie zaopatrzeniowe atakowali rosyjscy maruderzy, Żydzi stali się głównym celem operacji pacyfikacyjnych. Na koniec klęska wojskowa wywołała kryzys zaopatrzenia i w armii niemieckiej, i u zwykłych ludzi. Nie było

dość jedzenia ani dla żołnierzy, ani dla cywilów. Braki po części uzupełniano, pozbawiając żywności i paliw mieszkańców okupowanej Europy. Biorąc pod uwagę nazistowskie skłonności rasowe, ludność Polski i ZSRR była skazana na najbardziej drastyczne redukcje dostaw żywności; wobec Żydów zastosowano politykę, która równała się właściwie zagłodzeniu21. Hitler raz po raz groził, że jeśli Niemcy znajdą się w stanie konfliktu na skalę światową, Żydzi zostaną ukarani. W chwili wypowiedzenia przez Niemcy wojny Stanom Zjednoczonym, 11 grudnia 1941 roku, wojna przyjęła charakter globalny. Żydzi przestali być zakładnikami, których życie miało stanowić gwarancję braku interwencji amerykańskiej; teraz stali się winnymi, którzy zasługiwali na krwawą karę boską. Ostatecznie to bardziej przebieg wojny niż decyzje podjęte w ramach polityki antyżydowskiej doprowadziły do rozpętania ludobójstwa w całej Europie22. Niemiecki sposób prowadzenia wojny rzuca światło na los Żydów również pod innymi ważnymi względami. Historycy od dawna spierają się o równowagę między procesem decyzyjnym w centrum nazistowskiego reżimu a działaniami satrapów na jego peryferiach. Czy Führer inicjował decyzje, czy sugerował się podpowiedziami swojej świty? Czy centralne instytucje w Berlinie obmyśliły rozwiązanie „kwestii żydowskiej”, czy odpowiedziały tylko na naciski z dołu? Podobna debata toczyła się na temat roli urzędników i specjalistów średniego szczebla. Stereotypowy obraz bezmyślnych darmozjadów posłusznych rozkazom zastąpiły badania stopnia posiadanej przez nich autonomii. Ian Kershaw sugerował, że Hitler zakreślał szerokie cele, wyrażając życzenia, a wcielanie ich w życie pozostawiał podwładnym. Ponieważ miarą sukcesu było realizowanie aspiracji wodza, personel na wszystkich poziomach reżimu „pracował na rzecz” Führera. Co więcej, poszczególne osoby rywalizowały w szybkości i staranności wypełniania zadań, by jak najbardziej zadowolić władze23. Uwaga o „pracy na rzecz Führera” przypomina niemiecką doktrynę wojskową Auftragstaktik, która polegała na tym, że wysocy rangą oficerowie wyznaczali ogólne cele podwładnym, a realizację zostawiali ich inicjatywie i znajomości miejscowych warunków. Dlatego nie dziwi fakt, że etos Auftragstaktik przepajał NSDAP i instytucje partyjne. Swego czasu osobowość Hitlera ukształtowała się w armii. Führer otaczał się ludźmi, którzy mieli za sobą lata służby w wojsku. Młodsi naziści, którzy nie mieli szans na udział w Wielkiej Wojnie, przyjęli wojskowe podejście do życia i pracy. Odrzucili procesy demokratyczne i wspólne podejmowanie decyzji na rzecz charyzmatycznego przywództwa, indywidualnej bezwzględności, koncepcji zorientowanych na cel i zdecydowanych gestów. Ludzie, którzy sformułowali i realizowali politykę antyżydowską, ciągle postępowali według tego wzoru zachowania. System nazistowski nie działał poprzez prostą delegację lub „pracę na rzecz Führera”; dawał raczej pracownikom niższego szczebla pole do interpretowania ogólnych rozkazów, tak aby realizowali cele w zależności od warunków operacyjnych i taktycznych24. Kiedy w 1942 roku oficerowie SS rozpoczęli planowanie i realizację ludobójczego ataku na europejskich Żydów, posłużyli się quasi-wojskowymi koncepcjami. Celem było unicestwienie Żydów w jednej kampanii przy zastosowaniu przytłaczającej siły. Jednak

i tutaj plany udaremniały te same ograniczenia, które jednocześnie hamowały operacje Wehrmachtu: brak zasobów blokował ambicje. Po nieudanej próbie eksterminacji europejskich Żydów „jednym ciosem” Niemcy stanęli w obliczu uników, ukrywania się i oporu. Pomijając kilka wyjątkowych przypadków, Żydzi nigdy już nie okazali się łatwym celem. Ponowna ocena faktów pokazuje, że w 1943 i 1944 roku Niemcy toczyli swoją wojnę przeciwko Żydom w identycznych warunkach, w jakich toczyli walki z aliantami: z zasobami ludzkimi na wyczerpaniu i z niewiarygodnymi sojusznikami; zależni od fanatycznych, lecz nieobliczalnych oddziałów pomocniczych, które kierowały się raczej chęcią rabunku niż ideologicznym pokrewieństwem. Badacze muszą w większym stopniu skupić się na formowaniu żydowskiej samoobrony, w tym organizowaniu ucieczek, budowaniu kryjówek, kamuflażu (czyli „uchodzenia za Aryjczyków”) i zbrojnych konfrontacjach. Jednym z najważniejszych tematów, jaki pojawił się w badaniach od lat dziewięćdziesiątych XX wieku, jest stopień, w jakim rabunek i ekonomiczny wyzysk wzmacniały antyżydowską politykę nazistów, ich sojuszników i kolaborantów. Dla Niemców konfiskaty majątków Żydów stanowiły ważne źródło zasobów dla nienasyconej gospodarki wojennej. Wywłaszczanie Żydów z domów, mebli, wyposażenia, artykułów gospodarstwa domowego i odzieży służyło potrzebom ubogich Niemców i rodzin, które straciły dach nad głową wskutek nalotów. Prowadzone przez państwo kradzieże pomagały opłacać budowę bardziej egalitarnego społeczeństwa, chociaż ograniczającego korzyści materialne do wybrańców rasowych. Później działania te pomagały powstrzymywać niezadowolenie społeczne i kupić łaskawość narodu, mimo niepowodzeń na wojnie. Jednak poszerzając krąg osób korzystających na prześladowaniach i ludobójstwie, ostatnie badania zakwestionowały twierdzenie o „biernych widzach”, świadkach, których wina ograniczała się do grzechu zaniedbania25. Dystrybucja zagrabionych dóbr wśród kolaborantów Niemiec wzmacniała ich przywiązanie do Trzeciej Rzeszy. Zachęcając lokalne społeczności do grabienia swoich żydowskich sąsiadów, Niemcy podstępnie nakłaniali ich do współudziału w prześladowaniach i ludobójstwie. W całej okupowanej Europie Niemcy z powodzeniem zrobili z Żydów „zwierzynę łowną”, cel represji. Wyznaczając cenę za głowy żydowskich uciekinierów i tworząc możliwości wykorzystywania osób ukrywających się, zmienili Żydów w towar, zasób ekonomiczny, z którego mogła czerpać ludność żyjąca w trudnych, niepewnych czasach. To chciwość, nie antysemityzm, skłaniała wiele osób, by układać się z niemieckimi okupantami. Nienawiść do Żydów stała się na równi usprawiedliwieniem grabieży, jak i motywem. Ci, którzy wzbogacili się kosztem Żydów, wspierali antyżydowskie stanowisko bez względu na swe wcześniejsze intencje i odczucia wobec ludności żydowskiej. Stałe nasilanie nastrojów antyżydowskich podczas wojny było bez wątpienia produktem niemieckiej propagandy, ale również konsekwencją zaaranżowanego przez Niemców rabunku. Obawa przed restytucją wpłynęła też na wrogi stosunek wobec Żydów, którzy przeżyli wojnę, ze strony ludzi wyzwalanych spod władzy niemieckiej, ponieważ znajdowali się w posiadaniu skradzionego Żydom majątku. Jeśli się odwróci

tradycyjne narracje, które zapoczątkowały współczesny antysemityzm, ta konkretna sugeruje, że chciwość zrodziła prześladowania. Poszukiwania korzeni nienawiści do Żydów w tradycjach religijnych, kulturze i ideologii pomijają najpotężniejsze i najsilniejsze narzędzie do generowania niechęci: poczucie winy, które towarzyszy nieuczciwie zdobytym korzyściom26. Być może najbardziej przygnębiającym aspektem najnowszych badań jest światło, jakie rzucają na problem gwałtów na Żydówkach i seksualne wykorzystywanie Żydów w gettach i obozach, ukrywających się i uciekających. Wczesne relacje ocalałych szczerze przedstawiają relacje seksualne i problem wykorzystywania. W miarę jednak upływu czasu nad tym aspektem życia Żydów pod władzą niemiecką zaczęła zapadać cisza. W końcu badacze przestali nawet szukać i o to pytać. Powstał mit, że nazistowskie doktryny higieny rasowej, zakaz kontaktów między Żydami a Aryjczykami, zapobiegły masowym gwałtom na Żydówkach. Teraz, dzięki nowemu pokoleniu historyczek, większemu zainteresowaniu relacjami spisanymi bezpośrednio po wojnie i większej świadomości problemu wojennych gwałtów, ta powściągliwość została odrzucona. Najnowsze badania wykazują, że niemieckie zahamowania rasowe w najlepszym razie działały wyrywkowo, a już na pewno nie dotyczyły niemieckich sojuszników w terenie. A czasem i Żydzi polowali na Żydów. Jednak seks nie zawsze był związany z przemocą. Może się wydawać, że rozważania nad seksualnością w kontekście ludobójstwa są w najgorszym możliwym guście, jednak kontakty seksualne za przyzwoleniem obu stron oferowały pocieszenie i ucieczkę od codzienności. Wielu pamiętnikarzy poruszało kwestię własnych romansów lub obserwowało gorączkowe szukanie partnerów przez innych, w najbardziej ponurych okolicznościach. Jak wykaże poniższa praca, dopóki życie trwa, dopóty będą istniały miłość i pożądanie27. Aby uniknąć długich dygresji, zrezygnowałem z omawiania wcześniejszych prac innych historyków oraz oceniania, czy ich spostrzeżenia były pionierskie czy błędne. Jednak w przypisach zamieściłem namiary na źródła oraz wskazałem, gdzie znajdują się znaczące rozbieżności między tymi interpretacjami a moimi własnymi poglądami. Ograniczyłem również egzegezę nazistowskiego procesu decyzyjnego i podsumowałem jedynie powszechnie uznany pogląd na to, dlaczego Żydzi tak bardzo ucierpieli z rąk innych. Materiał źródłowy i literatura są międzynarodowe i obszerne, ale dla ułatwienia ograniczyłem przypisy głównie do tekstów anglojęzycznych. Ta książka dotyczy losu Żydów, nie „innych ofiar” nazistowskich represji politycznych i polityki biologiczno-rasowej. Kilka innych grup doświadczyło społecznego wykluczenia, skazania na obozy koncentracyjne i masowych mordów. Jednak powody prześladowań tych grup mocno różnią się od zamiarów kryjących się za polityką antyżydowską. Mimo iż nazistowska ideologia rasowa dyskredytowała i wskazywała homoseksualistów, Niemców pochodzenia afrykańskiego, osoby poważnie upośledzone fizycznie i psychicznie jako zagrożenie dla siły i czystości narodu, tylko Żydów charakteryzowała jako nieprzejednanego, potężnego, globalnego wroga, którego trzeba zwalczyć, a ostatecznie wyeliminować. Kiedy Hitler wciąż podkreślał swą determinację, aby zapobiec upadkowi Niemiec, podobnemu do tego z 1918 roku, odnosił się do zagrożenia niesionego przez

Żydów, a nie przez inne elementy społeczeństwa28. Praca ma układ chronologiczny i poza fragmentami, w których analizuję konkretne kwestie i tematy, analiza jest wpleciona w narrację. Starałem się pokazać czytelnikowi przypadkowość i chaotyczny przebieg tego, co znamy jako historię, ale co wówczas ludzie przeżywali jako zdumiewającą teraźniejszość i niepewną przyszłość. Aby uchwycić to wrażenie, posłużyłem się listami, dziennikami, raportami i dokumentami z tamtego okresu. Z powojennych materiałów korzystałem oszczędnie, w miarę możliwości skupiłem się na relacjach spisanych niedługo po wydarzeniach. Na koniec słowo o periodyzacji. Historia zaczyna się konwencjonalnie, od 1933 roku, z ogólnym zarysem kariery Hitlera i dziejów poprzedniczek Trzeciej Rzeszy. Kończy się krótkim podsumowaniem dotyczącym okresu od 1945 do 1949 roku. Zdecydowałem się na ten rodzaj zakończenia, zamiast proponować czytelnikom tradycyjny epilog opisujący wyzwolenie obozów i zakończenie wojny w Europie 8 maja 1945 roku, ponieważ według Żydów nie był to kres ich cierpień. Tysiące Żydów zostały uwolnione spod dominacji nazistowskiej prawie rok przed zakończeniem wojny; wśród nich znajdowali się pierwsi kronikarze katastrofy i zbieracze źródeł dotyczących losów Żydów, którzy jeszcze nie wiedzieli, jak i kiedy skończy się wojna. Tysiące Żydów uwolnionych z nazistowskiej niewoli zaraz po klęsce Niemiec jeszcze przez miesiące lub lata nie mogły się cieszyć całkowitą wolnością. Zamiast tego zostali zamknięci w obozach dla dipisów, osób podczas wojny wywiezionych z własnych krajów. Jeszcze przez wiele tygodni po wyrwaniu ich z rąk morderczych nazistowskich strażników nadal tam umierali od ran, chorób, z niedożywienia. Kolejne tysiące, które próbowały się dostać do Palestyny, natrafiły na blokadę Royal Navy, ustanowioną, by nie dopuścić Żydów na terytorium zarządzane przez Wielką Brytanię pod mandatem Ligi Narodów. Znaleźli się w obozach w Athlit koło Hajfy i na Cyprze. W 1947 roku Brytyjczycy przetrzymywali za drutami więcej Żydów niż Niemcy w 1937 roku. Dla Żydów, w przeciwieństwie do armii sojuszniczych oraz narodów europejskich wyzwolonych spod władzy nazistowskiej, koniec wojny nie oznaczał końca śmierci i cierpienia. Dla wielu ocalałych przebywających w obozach dla uchodźców 8 maja 1945 roku wyznaczał początek przełomowego okresu, podczas którego rozpoczęli pracę nad odbudową swojego życia i społeczności, nie mając żadnej pewności, gdzie ostatecznie osiądą. Żydowscy obywatele, którzy mieli dość szczęścia, aby odzyskać wolność we własnym kraju, musieli stoczyć żmudną walkę o zwrot praw, dobytku, majątku, a nawet dzieci, które zostały umieszczone u chrześcijańskich rodzin lub przekazane pod opiekę szkół prowadzonych przez zakonnice. Walka o rekompensaty i zadośćuczynienia toczyła się równolegle ze staraniami o wymierzenie sprawiedliwości nazistowskim zbrodniarzom i ich kolaborantom. Jednak okoliczności polityczne często nie sprzyjały uzyskaniu pełnego lub adekwatnego wyrównania rachunków na drodze sądowej. Pod tym względem Holokaust nie zakończył się z chwilą zamilknięcia dział. Zgrabna konkluzja implikowana przez ten termin w tym samym stopniu wymaga nowego rozpatrzenia, co sugerowana jednolitość doświadczenia, które jego nazbyt swobodne użycie narzuca losowi Żydów29.

1 Daniel Levy i Natan Sznaider, The Holocaust and Memory in Global Age, tłum. Assenka Iksiloff, Philadelphia 2006; The Holocaust – Post-War Battlefields. Genocide as Historical Culture, red. Klas-Göran Karlsson i Ulf Zander, Malmö 2006; Rebecca Clifford, Commemorating the Holocaust. The Dilemmas of Remembrance in France and Italy, Oxford 2013; Britain and the Holocaust, Remembering and Representing War and Genocide, red. Caroline Sharples, Olfa Jensen, London 2013; Andy Pearce, Holocaust Consciousness in Contemporary Britain, London 2014; Larissa Allwork, Holocaust Remembrance Between the National and the Transnational. The Stockholm International Forum and the First Decade of the International Task Force, London 2015. 2 Na temat ważnych, choć zbyt rzadkich, opartych na źródłach ocen tego, co wiedzą nauczyciele i czego uczniowie uczą się w dwóch krajach, które pioniersko wprowadziły „wiedzę o Holocauście”, zob. Holocaust Education and Development Programme, Teaching About the Holocaust in English Secondary Schools, London 2009; Anders Lange, A survey of teachers’ experiences and perceptions in relation to teaching about the Holocaust, Stockholm 2008. Nowsze, jeszcze nieopublikowane badania Holocaust Education and Development Programme (obecnie Centre for Holocaust Education) wykazują, że poziom wiedzy uczniów nauczanych tego tematu pozostaje nierówny. O zagrożeniach płynących z beletrystyki młodzieżowej zob. David Cesarani, Striped Pyjamas, „Literary Review”, maj 2011, www.literaryreview.co.uk/cesarani_10_08.html. Jackie Feldman, Above the death pits, beneath the flag. Youth voyages to Poland and the performance of Israeli national identity, New York 2008; Karen Hadley, Lessons from Auschwitz, „History Today”, wrzesień 2010, s. 4–5, o pracach działającego w Zjednoczonym Królestwie Holocaust Educational Trust. 3 Timothy Snyder, The Holocaust: The ignored reality, „New York Review of Books”, 16 lipca 2009, www.nybooks.com/articles/archives/2009/jul/16/holocaust-the-ignored-reality/, przekonująco przedstawia tę dysproporcję, chociaż jego obszerna analiza i wyjaśnienia, dlaczego tak wielu Żydów zginęło na tym obszarze, zamieszczone w Bloodlands, były bardziej dyskusyjne; zob. Timothy Snyder, Bloodlands. Europe Between Hitler and Stalin, London 2010. 4 Na temat interpretacji świadectw niewiele oferującej w kwestii odkupienia zob. Lawrence Langer, Holocaust Testimonies. The ruins of memory, New Haven 1991. 5 Zob. Gray Zones. Ambiguity and Compromise in the Holocaust and its Aftermath, red. Jonathan Petropoulos i John K. Roth, New York 2005; Sexual Violence Against Jewish Women During the Holocaust, red. Sonia M. Hedgepeth i Rochelle G. Saidel, Waltham 2010. 6 Zob. np. The Holocaust and Local History, red. Thomas Kühne i Tom Lawson, London 2011; Donald Bloxham, The Final Solution. A Genocide, Oxford 2009, s. 1–10. 7 Michael Burleigh, The Third Reich. A History, London 2000; Peter Longerich, Holocaust. The Nazi Persecution and Murder of the Jews, Oxford 2010; Ian Kershaw, Hitler 1889–1936. Hubris, London 1998, oraz Hitler 1936–1945. Nemesis, London 2000; Richard J. Evans, The Coming of the Third Reich, London 2003; The Third Reich in Power 1933–1939, London 2005; The Third Reich at War 1939–1945, London 2008; Saul Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1: The Years of Persecution 1933–1939, London 1997 oraz Nazi Germany and the Jews, t. 2: The Years of Extermination 1939–1945, London 2007; Christopher Browning i Jürgen Matthäus, The Origins of the Final Solution, London 2004. 8 Książki oparte na dwóch nagrodzonych dokumentalnych serialach BBC: Lawrence Rees, The Nazis. A Warning from History, London 1997; Lawrence Rees, Auschwitz. The Nazis and the „Final Solution”, London 2005. Zob. też Wolfgang Benz, The Holocaust, tłum. Jane Sydenham-Kwiet, New York 1995; David Engel, The Holocaust. The Third Reich and the Jews, London 1999; Jeremy Black, The Holocaust, London 2008; Doris Bergen, War & Genocide. A Concise History of the Holocaust, wyd. 2, Lanham 2009; Bloxham, The Final Solution. Wyjątkowa jest jednotomowa praca Debórah Dwork i Roberta Jana van Pelta Holocaust. A History, London 2002. 9 Zob. Years of Persecution, Years of Extermination, Saul Friedländer and the Future of Holocaust Studies, red. Christian Wiese i Paul Betts, London 2010.

10 Dyskusje na ten temat zob. What was the Holocaust oraz Comparisons with other genocides, w: Jehuda Bauer, Rethinking the Holocaust, New Haven 2001, s. 1–13, 39–67; Donald Niewyk i Francis Nicosia, The Columbia Guide to the Holocaust, New York 2000, s. 45–52; Omer Bartov, Antisemitism, the Holocaust and Reinterpretations of National Socialism, w: Murder in Our Midst. The Holocaust, Industrial Killing and Representation, New York 1996, s. 53–70. Ten determinizm językowy nie jest identyczny w innych językach poza angielskim. Jednak słowa Holocaust i Szoa weszły również powszechnie do języków niemieckiego, francuskiego i włoskiego. 11 David Cesarani, The Holocaust. A Teacher’s Guide, London 1998; oświadczenie HMDT jest dostępne na: http://hmd.or.uk/genoicides/holoucaust; Michael André Bernstein, Foregone Conclusions. Against Apocalyptic History, Berkeley 1994. 12 Eberhard Jäckel, Hitler’s World View. A Blueprint for Power, Cambridge 1981, s. 52–61; Philippe Burrin, Hitler and the Jews, London, 1994, s. 17–39; Jeffrey Herf, The Jewish Enemy, Nazi Propaganda During World War II and the Holocaust, Cambridge 2009, s. 3–13. 13 The Final Solution: Origins and Implementation, red. David Cesarani, London 1994, s. 4–14; Ian Kershaw, The Nazi Dictatorship. Problems and Perspectives of Interpretation, London 2000, s. 69–133; Longerich, Holocaust, s. 1–8, 40–61, 70–72, 423–427. Klasycznym opisem chaotycznego rozwoju polityki antyżydowskiej, opublikowanym po raz pierwszy w 1970 roku, pozostaje: Karl A. Schleunes, The Twisted Road to Auschwitz. Nazi Policy Towards German Jews 1933–1939, Urbana 1990. 14 Karl-Heinz Frieser, The Blitzkrieg Legend. The 1940 Campaign in the West, Annapolis 2012; Robert M. Citino, Death of the Wehrmacht. The German Caimpaigns of 1942, Lawrence 2007, s. 3–34; Geoffrey P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, Lawrence 2000, s. 323–324. 15 Martin Gilbert, The Holocaust. The Jewish Tragedy, London 1986, s. 154; Michael Marrus, The Shoah and the Second World War: Some Comments on Recent Historiography, w: The Shoah and the War, red. Asher Cohen, Yehoyakim Cochavi, Yoav Gelbereds, New York 1992, s. 1–24; Gerhard Weinberg, A World at Arms. A Global History of World War II, Cambridge 1994. Jest to pierwsza praca z historii wojskowości nawiązująca do losu Żydów. Zob. też tego autora: The „Final Solution” and the war in 1943, w: Gerhard Weinberg, Germany, Hitler & World War II, Cambridge 1994, s. 217–244. Podobnie umiejętnie losy Żydów zostały powiązane ze wszystkimi aspektami wojny radziecko-niemieckiej w: Stephen G. Fritz, Ostkrieg. Hitler’s War of Extermination in the East, Lexington 2011. 16 Zob. części 5–6. 17 Thomas Weber, Hitler’s First War. Adolf Hitler, the Men of the List Regiment, and the First World War, Oxford 2010, s. 229–230, 338; Geoffrey P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, s. 65–66. 18 Zob. J. Herf, The Jewish Enemy. 19 Robert M. Citino, The German Way of War: From the Thirty Years War to the Third Reich, Lawrence 2008; Isabel V. Hull, Absolute Destruction. Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany, Ithaca 2005. 20 David Stahel, Operation Barbarossa and Germany’s Defeat in the East, Cambridge 2009, s. 33–138; Geoffrey P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, s. 87–141. 21 Adam Tooze, The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 513–551; Lizzie Collingham, The Taste of War. World War Two and the Battle for Food, London 2011, s. 30–37, 157–164. 22 Ian Kershaw, Fateful Choices. Ten Decisions that Changed the World 1940–1941, London 2007, s. 382– 470.

23 Ian Kershaw, Working Towards the Führer. Reflections on the Nature of the Hitler Dictatorship, „Contemporary European History” 1993, nr 2, s. 103–118. 24 Robert Citino, The German Way of War, s. 16–17; Michael Wildt, An Uncompromising Generation. The Nazi Leadership of the Reich Main Security Office, Madison 2009, s. 21–36, 72–80. 25 Götz Aly, Hitler’s Beneficiaries. Plunder, Racial War and Nazi Welfare State, New York 2006. 26 Jan Tomasz Gross, Irena Grudzińska-Gross, Golden Harvest. Events at the Periphery of the Holocaust, New York 2012. 27 Sexual Violence Against Jewish Women, s. 1–5; Catherine Merridale, Ivan’s War. Life and Death in the Red Army, 1939–1945, New York 2006; Lessons and Legacies, t. 7: The Holocaust in International Perspective, cz. 3: Gender and Sexual Violence, red. Dagmar Herzog, Evanston 2006, s. 159–215; Mary Louise Roberts, What Soldiers Do. Sex and the American GI in World War II France, Chicago 2013, s. 195–236; Rape in Wartime, red. Raphaelle Branche, Fabrice Virgili, London 2012. 28 O losie „innych ofiar” zob. Michael Burleigh, Death and Deliverance. ‘Euthanasia’ in Germany 1900– 1945, Cambridge 1994; Guenter Lewy, The Nazi Persecution of the Gypsies, Oxford 2000; Social Outsiders in Nazi Germany, red. Robert Gellately, Nathan Stoltzfus, Princeton 2001; Deaf People in Hitler’s Europe, red. Donna F. Ryan, John Schuman, Washington 2002; Clarence Lusane, Hitler’s Black Victims. The Historical Experience of Afro-Germans, European Blacks, Africans, and African Americans in the Nazi Era, London 2003. 29 ‘We Are Here’. New Approaches to Jewish Displaced Persons in Postwar Germany, red. Avinoam J. Patt, Michael Berkowitz, Detroit 2010; Emunah Nachmany Gafny, Dividing Hearts. The Removal of Jewish Children from Gentile Families in Poland in the Immediate Post-Holocaust Years, Jerusalem 2009; Nahum Bogner, At the Mercy of Strangers. The Rescue of Jewish Children with Assumed Identities in Poland, Jerusalem 2009, s. 183–295; Regula Ludi, Reparations for Nazi Victims in Postwar Europe, New York 2010; Atrocities on Trial. Historical Perspectives on the Politics of Prosecuting War Crimes, red. Patricia Heberer, Jürgen Matthäus, Lincoln 2008.

PROLOG

SKĄD WZIĄŁ SIĘ HITLER I NAZIŚCI? Adolf Hitler został zaprzysiężony na kanclerza Niemiec 30 stycznia 1933 roku o 11.30. Krótka uroczystość odbyła się w gabinecie niemieckiego prezydenta, feldmarszałka Paula von Hindenburga, na drugim piętrze Kancelarii Rzeszy. W przeciwieństwie do politycznej odysei, która doprowadziła go do tego punktu, Hitler nie musiał daleko jechać, żeby się tu dostać. Od lutego ubiegłego roku korzystał z luksusów pobliskiego hotelu. Był już dobrze znany berlińczykom i pomimo złej pogody od kilku dni atmosfera oczekiwania przyciągała ludzi w to miejsce. Trzy dni wcześniej kanclerz Kurt von Schleicher podał się do dymisji po zaledwie kilku tygodniach od objęcia urzędu. Zapanowało zamieszanie, nie wiadomo było, kto go zastąpi. Może Franz von Papen, poprzednik, którego pozbawił stanowiska? A może Adolf Hitler, przywódca największej partii w Reichstagu? Hitler był stosunkowo nowy w polityce państwowej i nigdy nie pełnił żadnej ważnej funkcji; faktycznie, jak dotąd nie mógł poszczycić się większymi osiągnięciami. Z pewnością kierował największą frakcją w Reichstagu, ale czy ten przybysz z zewnątrz, jeszcze niedawno marginalna i wyszydzana postać, mógłby objąć stery państwa?30. Rozwój wydarzeń obserwował francuski ambasador André François-Poncet. Hitler „zatrzymał się w hotelu «Kaiserhof», jak zwykle, gdy przebywał w stolicy, kilka kroków od Kancelarii i Pałacu Prezydenckiego. Na placu panował spory tłok, gapie obserwowali krzątaninę za każdym razem, gdy pojawiał się Hitler”. Obserwatorzy nie mogli jednak śledzić osobliwej sekwencji wydarzeń rozgrywających się w apartamencie prezydenckim31. Jeszcze przed Hitlerem Hindenburg zaprzysiągł nowego ministra obrony, Wernera von Blomberga. Pośpiech był wskazany, ponieważ Schleicher łączył kontrolę nad armią ze stanowiskiem kanclerza i nie zrzekł się tej pierwszej funkcji. Krążyły pogłoski, że planował zamach stanu. Hindenburg i jego polityczni doradcy musieli pozbawić go ostatniego zaplecza władzy i sprawić, by nowy rząd miał kontrolę nad siłami zbrojnymi. Hitler przyszedł ostatni, korzystając z tylnego wejścia. Towarzyszyło mu zaledwie dwóch członków jego partii, którzy mieli z nim pracować w rządzie. Inni przyszli ministrowie z różnych partii zjawiali się pojedynczo, gromadzili się w gabinecie na parterze Kancelarii Rzeszy, po czym o 11.15 poszli na górę na spotkanie z prezydentem Hindenburgiem i formalne zaprzysiężenie. Wszystko odbywało się w atmosferze pośpiesznej improwizacji32. W południe specjalne wydania berlińskich gazet podały informację o mianowaniu Hitlera i nowej koalicji rządowej. Wieczorem zwycięzcy przeszli z pochodniami przez centrum Berlina i spotkali się przy Bramie Brandenburskiej, w sercu dzielnicy rządowej. Na początku pojawiły się tysiące funkcjonariuszy milicji NSDAP w brunatnych mundurach – Sturmabteilung (SA, Oddziały Szturmowe). Po nich przyszli członkowie Stahlhelmu (Stalowe Hełmy), popierającej nazistów organizacji paramilitarnej weteranów wojennych.

Przemaszerowali obok pałacu prezydenckiego, gdzie z jednego okna patrzył na nich Hindenburg, a z drugiego Hitler. Patrzył też François-Poncet. „Potężne kolumny otoczone przez orkiestry grające wojskowe melodie w rytm stłumionych uderzeń wielkich bębnów wyłoniły się z głębin Tiergarten i przeszły pod łukiem triumfalnym Bramy Brandenburskiej. Pochodnie, którymi wymachiwali, utworzyły rzekę ognia, rzekę pośpiesznych, niedających się ugasić fal, rzekę przelewającą się władczym rozmachem przez samo serce miasta. Z tych mężczyzn w brązowych koszulach, w wysokich butach, maszerujących w doskonałym porządku, w idealnym rytmie, z melodyjnymi głosami wyśpiewującymi pieśni wojskowe, emanował entuzjazm i dynamizm, i było to niezwykłe”. Tego dnia wydarzenia potoczyły się tak szybko, że nikt nie pomyślał, aby sfilmować paradę. Podobnie jak w przypadku legendarnego marszu na Rzym Mussoliniego, który zainspirował Hitlera do nieudanej próby puczu dziesięć lat wcześniej, następnego dnia trzeba było wszystko ponownie zorganizować z myślą o kamerach kroniki filmowej33. Jednak co oznaczała zmiana rządu? Hitler, przyjmując stanowisko kanclerza, postawił jeden warunek: żeby Hindenburg rozwiązał Reichstag i ogłosił nowe wybory. Miało to wzmocnić NSDAP, która już była największą partią w parlamencie, i dać jej silniejszy mandat. Uznał jednak żądania doradców Hindenburga, aby zachować konserwatywny charakter przyszłego gabinetu i ograniczyć liczbę ministrów z partii nazistowskiej do dwóch. Byli to „starzy bojownicy”, którzy trwali u boku Hitlera od powstania ruchu. Wilhelm Frick objął stanowisko ministra spraw wewnętrznych Rzeszy, a Hermann Göring został ministrem bez teki, dostał też nominację na ministra spraw wewnętrznych Prus, co oznaczało, że miał kierować siłami policyjnymi największego kraju związkowego. Jednak znajdowali się w stosunku ośmiu do trzech; większość mieli nienazistowscy członkowie rządu. W nagrodę za zorganizowanie upadku Schleichera i doprowadzenie Hitlera do władzy Papen, katolicki konserwatysta, który w 1932 roku zajmował stanowisko kanclerza, został wicekanclerzem. W rządzie znalazły się też inne znajome twarze: minister spraw zagranicznych baron Konstantin von Neurath, minister łączności i transportu Paul von Eltz-Rübenach oraz minister obrony Blomberg. Byli to staroświeccy konserwatyści. Stanowisko ministra handlu i rolnictwa przypadło Alfredowi Hugenbergowi, baronowi prasowemu, przywódcy Niemieckiej Narodowej Partii Ludowej, z którą naziści nawiązali luźny sojusz. Franz Seldte, przywódca Stahlhelmu, przejął odpowiedzialność za Ministerstwo Pracy. Minister sprawiedliwości Franz Günther oraz Lutz Schwerin von Krosigk, minister finansów, również byli tradycyjnymi konserwatystami. Z zewnątrz zatem niewiele się zmieniło, poza tym, że Niemcy miały wreszcie rząd bezpiecznie oparty na dominującej sile w Reichstagu34. Nawet dyplomaci i doświadczeni obserwatorzy polityczni mieli trudności, żeby ocenić, co może wydarzyć się dalej. Lepszą od innych możliwością dokładnej analizy dysponował Leopold Schwarzschild. Od 1922 roku wydawał „Das Tage-Buch”, jedno z najbardziej szanowanych niemieckich czasopism, które mogło się poszczycić całą plejadą politycznych komentatorów oraz gwiazd kultury. Czułe anteny Schwarzschilda uwrażliwiało jeszcze jego własne pochodzenie. Pochodził z rodziny żydowskiej, która mieszkała w landach niemieckich od setek lat i całkowicie się zasymilowała. Schwarzschild studiował nauki

polityczne, ekonomię i historię, następnie podczas Wielkiej Wojny służył w armii niemieckiej. Z zadowoleniem przyjął obalenie cesarza po niemieckiej klęsce i utworzenie Rzeszy Niemieckiej (nazwanej Republiką Weimarską od nazwy miasta, gdzie uchwalono nową konstytucję). W każdym wydaniu swojego magazynu opowiadał się za wartościami uświęconymi w nowej republice: demokracją, równością, wolnością jednostki. A jednak mianowanie zaprzysiężonego wroga demokracji parlamentarnej na kanclerza przyjął raczej z ostrożnością niż obawami. W artykule opublikowanym 4 lutego 1933 roku Schwarzschild zauważył, że przed wstąpieniem na urząd polityczna siła Hitlera przechodziła kryzys. W ostatnich wyborach parlamentarnych, w listopadzie 1932 roku, partia nazistowska straciła dwa miliony głosów. Naziści mogli sobie urządzać triumfalne parady, ale ich zwycięstwo było mitem. Nie zdobyli władzy, została im ona dana. „Hitler był już pokonany, kiedy zostało mu ofiarowane zwycięstwo. To nie marsz na Berlin doprowadził do władzy niemieckiego Mussoliniego, lecz małe matactwo koterii pruskich junkrów i westfalskich przemysłowców”35. Schwarzschild zauważył, że klika doradzająca prezydentowi Hindenburgowi uratowała partię nazistów, „której groziło bankructwo, którą rozdzierały od wewnątrz podziały i bunty i która automatycznie musiałaby się z powrotem stać nieszkodliwą, drobnoburżuazyjną antysemicką partią, gdy tylko wzrost gospodarczy odciągnąłby poparcie tych, których do Hitlera kierowała desperacja”. Uważał, że partia i tak była skazana na porażkę, i przewidywał, że jej lewicujący odłam zbuntuje się przeciwko sojuszowi z konserwatystami. Tymczasem losy demokratów, socjalistów i klas pracujących mogły się odwrócić. W każdym przypadku uważał te elementy za „dostatecznie silne, aby zapobiec skrajnym wybrykom ze strony nowego reżimu”. Gdyby Hitler nie zapewnił jedzenia i pracy masom, szybko zostałby odsunięty od władzy36. Podobne prognozy przekazał do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Londynie brytyjski ambasador sir Horace Rumbold. Do Berlina przyjechał w październiku 1928 roku, w szczytowym momencie wzorcowej kariery dyplomatycznej. Od przełomowych dla partii nazistowskiej wyborów we wrześniu 1930 roku Rumbold przekazywał wnikliwe komunikaty szeroko komentujące program i posunięcia Hitlera. Chociaż darzył pewną sympatią aspiracje narodowych socjalistów i z pewnością podzielał ich niechęć do Żydów, jasno widział ograniczenia ich atrakcyjności. Kiedy w wyborach parlamentarnych w lipcu 1932 roku NSDAP uzyskała 37 procent głosów i zdobyła 230 miejsc w Reichstagu, nie podzielał powszechnego przekonania, że ostateczny sukces jest rychły i nieuchronny. Do Ministerstwa Spraw Zagranicznych zaraportował, że wydaje się, iż „Hitler wyczerpał już swoje rezerwy”. 27 stycznia 1933 roku Rumbold jadł obiad z Ottonem Meissnerem, szefem sztabu Hindenburga i członkiem „kamaryli”, która doprowadziła do upadku Schleichera. Rumbold przekazał do Londynu pogląd Meissnera, że Hitler „wykazuje oznaki spóźnionego umiarkowania i uświadomił sobie, że jego polityka negacji prowadzi donikąd”. Zamiast zabiegać o pełnię władzy, teraz chciał ją dzielić. Uspokajający wniosek brzmiał, że „rząd Hitlera, który obejmuje grupę ministrów niebędących nazistami, nie będzie w stanie przeprowadzać niebezpiecznych eksperymentów”37.

Georges Simenon, belgijski dziennikarz i autor powieści kryminalnych, trafniej podsumował sytuację. Mieszkał w hotelu Kaiserhof, kiedy relacjonował niemiecki dramat polityczny dla czasopisma „Voilà”. Przynajmniej raz spotkał Hitlera w windzie i często mimowolnie słyszał rozmowy jego świty, jak również polityków przechodzących przez hotelowy hol. Hitler, mówili, to „człowiek Papena… Człowiek Hugenberga… To marionetka”38. Niemieccy Żydzi oceniali „eksperyment Hitlera” po swojemu. „CV-Zeitung”, gazeta Centralverein, głównego stowarzyszenia niemieckich Żydów (ciała reprezentacyjnego, które zajmowało się także bezpieczeństwem Żydów), od dawna miał oko na Hitlera i partię nazistowską. W ostatnim numerze przed mianowaniem Hitlera również zwróciła uwagę na kryzys w jego szeregach. Po objęciu przez Hitlera stanowiska kanclerza gazeta podzieliła powszechną niepewność wobec perspektyw Hitlera. Odniesie „triumf czy zostanie poskromiony”? Czy jego rząd przetrwa dłużej niż jego poprzedników? Fakt, że chodziło o prawowitą władzę, zmuszał Żydów do miarkowania swego sprzeciwu; redaktorzy byli jednak przekonani, że „nikt nie ośmieli się tknąć naszych konstytucyjnych praw”39. „Der Israelit”, gazeta ortodoksyjnych Żydów, wyrażał ostrożny optymizm. Teraz, gdy Hitler znalazł się w rządzie, koalicjanci i prezydent Hindenburg będą go trzymać w szachu. Przewodzenie dużemu państwu samo w sobie zobliguje go do odpowiedzialnego postępowania. Faktycznie dla Żydów gorzej byłoby, gdyby nowy rząd upadł i zaczęłoby się szukanie kozła ofiarnego. Jeśliby się jednak utrzymał, a nie miałby na koncie żadnych osiągnięć, mógłby rozpocząć „pogrom z marszu” dla rozładowania powszechnego niezadowolenia. Wiele zależało zatem od tego, w jaki sposób zachowają się służba cywilna i policja; czy pozostaną wierne dawnym standardom teraz, gdy kierują nimi naziści? Istniało też niebezpieczeństwo, że nowe wybory wzmocnią prawicę, co zagrozi porządkowi konstytucyjnemu i mechanizmom gwarantującym równowagę polityczną. „Dopiero czas pokaże, czy te wątpliwości są uzasadnione”40. Niemieckich syjonistów nie zaniepokoił zwrot wydarzeń. Ich przywódcy, jak na przykład Robert Weltsch, redaktor syjonistycznego tygodnika „Jüdische Rundschau”, stale zwracali uwagę na zagrożenia niesione przez antysemityzm, ponieważ potwierdzał on ich ideologiczne stanowisko, że życie Żydów w diasporze jest nie do obrony. Jednak pomimo zawodowego pesymizmu nawet Weltsch nie potrafił ukryć zdumienia z powodu tego, w jakim kierunku potoczyły się sprawy w Niemczech. „W jedną noc wydarzenia, w których prawdopodobieństwo nikt nie chciał uwierzyć, stały się faktem; Hitler został kanclerzem Rzeszy Niemieckiej”41. Austriacki pisarz i dziennikarz Joseph Roth, chociaż nie był żydowskim nacjonalistą (i często porównywał syjonistów do nazistów), przeczuwał najgorsze. Z hotelowego pokoju w Paryżu napisał do przyjaciela, Stefana Zweiga, znanego pisarza: „Zmierzamy do nowej wojny. Nie dałbym złamanego grosza za nasze perspektywy na przyszłość. Do władzy dorwali się barbarzyńcy. Nie oszukujmy się. Zapanowało piekło”42. Opinii tej nie podzielali Żydzi w Niemczech. Kilka lat później Ernst Marcus, żydowski prawnik, który potem zamieszkał we Wrocławiu, wspominał, że 30 stycznia 1933 roku był

„względnie spokojny. Szerokie kręgi klasy średniej, w tym my i nasi żydowscy przyjaciele, wierzyły, że «nie będzie tak źle»”. Jego żona była tak spokojna, że pojechała na wakacje do Bawarii. W Hamburgu na początku wydawało się, że w sytuacji Żydów nic się nie zmieniło. 6 lutego żydowscy weterani urządzili doroczną uroczystość z udziałem przedstawicieli miejskich i federacyjnych. Bez wątpienia uspokajająco zabrzmiało potępienie przy tej okazji antyżydowskich uprzedzeń przez senatora Curta Platena43. Dla Żydów, jak również dla reszty społeczeństwa, pierwsze miesiące po nastaniu Hitlera stanowiły okres przejściowy. Rząd się zmienił, ale prawie wszystko pozostało takie samo. Z pewnością dochodziło do różnych incydentów i przemocy wobec Żydów, zwykle ze strony band bojówkarzy z SA, błąkających się po ulicach miast i miasteczek i napawających się nowo nabytym legalnym statusem. Jednak tego rodzaju ataki były na porządku dziennym przed 1933 rokiem i teraz, mimo zmiany na stanowisku kanclerza, wciąż pozostawały bezprawne. Podczas gdy kraj skupiał się na kolejnych wyborach, punktowanych przemocą i politycznymi dramatami, Żydzi wkroczyli w „epokę zmierzchu”, w której starali się zrozumieć konsekwencje rozgrywających się wydarzeń i opracować stosowne odpowiedzi. Musieli szybko przemyśleć historię swojej społeczności, tożsamości i ewentualne rozwiązania, jak również ocenić karierę Hitlera i prawdopodobną trajektorię partii nazistowskiej. To, co wydawało się oczywiste kilka miesięcy lub lat później i co zyskało aurę nieuchronności w najbardziej osobistych i historycznych relacjach po 1945 roku, wówczas nie wydawało się takie oczywiste44. 30 Relacja oparta na doskonałej analizie i narracji Henry’ego Ashby Turnera jun., Hitler’s Thirty Days to Power: January 1933, London 1996. 31 André François-Poncet, The Fateful Years. Memoirs of the French Ambassador in Berlin 1931–38, London 1949, s. 47–48. 32 H.A. Turner jun., Hitler’s Thirty Days to Power, s. 155–156. 33 A. François-Poncet, Fateful Years, s. 48. 34 R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 305–308. 35 Leopold Schwarzschild, Chronicle of a Downfall. Germany 1929–1939, London 2010, s. VI–VII, 97–99. 36 Chancellor Hitler, 4 lutego 1933, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 97–99. 37 Sir Horace Rumbold do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, 18 sierpnia 1931, 21 sierpnia 1932, 27 stycznia 1933, 3 października 1938 (o Żydach), cyt. za: Martin Gilbert, Sir Horace Rumbold. Portrait of a Diplomat 1869–1941, London 1973, s. 319, 360–361, 366, 368. 38 Georges Simenon, Hitler in the Elevator, w: Travels in the Reich 1933–1945. Foreign Authors Report from Germany, red. Oliver Lubrich, Chicago 2010, s. 34–35. 39 Jürgen Matthäus, Mark Roseman, Jewish Responses to Persecution, t. 1, 1933–1938, Lanham 2011, s. 1– 2. 40 Jewish Responses, t. 1, s. 8–9.

41 Tamże, s. 10–11. 42 Joseph Roth do Stefana Zweiga, luty 1933, w: Joseph Roth. A Life in Letters, red. Michael Hofmann, London 2012, s. 237. 43 Abraham Asher, A Community under Siege. The Jews of Breslau under Nazism, Stanford 2007, s. 65–66; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans of Hamburg, London 2012, s. 52–53, 58–59. 44 S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 14–15; Jürgen Matthäus, Mark Roseman, Introduction, w: Jewish Responses, t. 1, s. XIV–XVI, XXX–XXXVI.

NIEMIECCY ŻYDZI Samoidentyfikująca się żydowska społeczność w Republice Weimarskiej liczyła około 525 tysięcy osób, z czego 100 tysięcy stanowili niedawno przybyli imigranci z Europy Wschodniej, powszechnie (i szyderczo) nazywani Ostjuden. Większość urodzonych w Niemczech Żydów mogła prześledzić swoje pochodzenie kilka stuleci wstecz i nieodłącznie należała już do społeczeństwa niemieckiego. Poza kilkoma wyspami współczesnej ortodoksji praktykowanie judaizmu mocno osłabło. Co rok w grudniu typowa żydowska niemiecka rodzina zapalała świece dla uczczenia święta Chanuka, ale też ustawiała w domu chrześcijańską choinkę. Małżeństwa mieszane zawierało 25 procent mężczyzn i 16 procent kobiet. Dzieci z mieszanych małżeństw prawie zawsze wychowywano na chrześcijan. Na poziomie indywidualnym, czy to członków gmin żydowskich, czy osób tylko luźno z nimi powiązanych, niemieckich Żydów trudno było odróżnić od innych Niemców45. Istniały jednak pewne demograficzne, geograficzne, społeczne i ekonomiczne rozbieżności, które pozwalały żydofobom ich wskazywać. Podczas gdy połowa ludności w Niemczech mieszkała w małych miasteczkach i wsiach, ponad dwie trzecie niemieckich Żydów osiedliły się w miastach. Jedna trzecia społeczności żydowskiej (144 tysiące) skupiała się w Berlinie, gdzie stanowili 4 procent mieszkańców stolicy. W Berlinie, podobnie jak w innych miastach, niektóre dzielnice gęsto zamieszkiwali Żydzi. Często były to najzamożniejsze rejony miasta. Średni dochód gospodarstwa żydowskiego trzykrotnie przewyższał dochody rodziny gojów. Chociaż znacząca część Żydów żyła w biedzie, co poważnie obciążało żydowskie organizacje opiekuńcze i pomniejszało majątek zamożniejszych, większość Żydów należała do dobrze sytuowanej klasy średniej46. Oprócz skupienia geograficznego Żydzi preferowali też wąską grupę zawodów. Trzy czwarte zarabiało na życie w handlu i finansach, w porównaniu do jednej czwartej w przypadku ludności nieżydowskiej. Podczas gdy prawie jedna trzecia Niemców pracowała na ziemi, rolnictwem zajmowało się zaledwie 2 procent Żydów. Jednak to oni przeprowadzali 25 procent sprzedaży hurtowej w sektorze rolniczym. Żydowscy kupcy handlujący zbożem i bydłem stanowili powszechne zjawisko w okręgach wiejskich, na przykład Hesji. Jeszcze liczniej Żydzi pracowali w sektorach włókienniczym i odzieżowym. Należało do nich 40 procent wszystkich przedsiębiorstw włókienniczych i dwie trzecie rynku hurtowej i detalicznej sprzedaży odzieży. Berlińska dzielnica mody była w zasadzie dzielnicą żydowską. Chociaż domy towarowe stanowiły stosunkowo skromną część sektora sprzedaży detalicznej, prawie 80 procent obrotów pochodziło z dużych centrów handlowych, takich jak Hertie, KaDeWe i Wertheim, pałaców handlu detalicznego przy głównych arteriach. Żydzi zdominowali przemysł wydawniczy: dwa domy, Ullstein i Mosse,

dyktowały tempo rozwoju produkcji książek, czasopism i gazet. Nie-Żydzi mogli również spotkać Żydów w kluczowych profesjach specjalistycznych. Żydzi stanowili 11 procent niemieckich lekarzy, 13 procent prokuratorów i 16 procent adwokatów. Jednak te proporcje nie rozkładały się równomiernie w całym kraju. Największe skupiska znajdowały się w dużych miastach, gdzie mieszkała większość Żydów, głównie w Berlinie, Frankfurcie nad Menem, Hamburgu i Wrocławiu47. Najbardziej jednolitą i widoczną częścią żydowskiej populacji byli Ostjuden. Stanowili jedną czwartą Żydów mieszkających w Berlinie i przewyższali liczbowo niemieckich Żydów w Lipsku i Dreźnie. Ostjuden nie mieli obywatelstwa niemieckiego, mówili w jidysz i byli ortodoksyjnie religijni, chociaż ich dzieci szybko asymilowały się w niemieckim społeczeństwie. W przeciwieństwie do niemieckich Żydów można było ich spotkać w podupadłych dzielnicach śródmieścia, jak w Scheunenviertel w Berlinie. Większość pracowała na własny rachunek w rzemiośle lub fizycznie. Ironią losu sukces domów towarowych zadziałał na niekorzyść żydowskich drobnych kupców, szewców i krawców. Mocno uderzył w nich Wielki Kryzys i często musieli korzystać z pomocy żydowskich organizacji dobroczynnych. To jeszcze bardziej poróżniło ich z niemieckimi Żydami, którzy obwiniali ich o wzrost nastrojów antyżydowskich. W następstwie Wielkiej Wojny niemieckie władze federalne i związkowe próbowały powstrzymać napływ do kraju Żydów zza wschodniej granicy. Od 1918 do 1921 roku władze pruskie zatrzymały i deportowały około czterech tysięcy nielegalnych żydowskich imigrantów. Podjęte środki stanowiły kontynuację praktyk o długiej tradycji, aby ograniczyć niechcianą imigrację ze Wschodu, ale po rewolucji w Rosji ataki na Ostjuden stały się jeszcze ostrzejsze. Konserwatywni Niemcy o poglądach nacjonalistycznych od dawna fałszywie oskarżali Żydów ze Wschodu o import zbrodni, nierządu i chorób; teraz do tej listy dorzucono zarażanie poglądami rewolucyjnymi48. Żydzi postawieni w obliczu nazistowskiego antysemityzmu, szczególnie ci aktywni w polityce lub organizacjach walczących z uprzedzeniami, nie mieli większych złudzeń wobec wyzwania, przed jakim stanęli. Najstarsi członkowie społeczności pamiętali jeszcze czasy, kiedy Żydów nie traktowano jak równych obywateli. Max Liebermann, przewodniczący Pruskiej Akademii Sztuk i uznany malarz, urodził się w 1847 roku, rok przed rewolucjami, które zapewniły Żydom prawa obywatelskie w kilku państwach niemieckich. Pełną równość praw zdobyli dopiero po zjednoczeniu Niemiec w 1870 roku. Emancypacja, osiągnięcie obywatelskiej równości, nastąpiła dopiero w sytuacji zagrożenia. Dotkliwy spadek cen w handlu i rolnictwie na początku i w połowie lat siedemdziesiątych XIX wieku wywołał niezadowolenie drobnych niemieckich przedsiębiorców, rzemieślników i rolników. Ich sytuację pogorszyło jeszcze powstanie zorganizowanej klasy robotniczej oraz bazującej na masach Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD). SPD opowiadała się za twardą doktryną marksistowską, pogłębiała antagonizm między pracownikami a pracodawcami oraz głosiła likwidację własności prywatnej. Dokąd więc mógł się zwrócić „mały człowiek”? W latach osiemdziesiątych XIX wieku grupa politycznych agitatorów z klasy średniej uznała, że mogą zdobyć posłuch

u rolników, sklepikarzy i drobnych wytwórców, jeśli oskarżą żydowskich bankierów o zastój i zaatakują żydowskich pośredników na wsiach. Inni agitatorzy, którzy chcieli odwieść robotników od marksizmu, zachęcali do różnych odmian chrześcijańskiego socjalizmu, co zwykle sprowadzało się do wykorzystywania Żydów jako kozłów ofiarnych odpowiadających za wszystkie dolegliwości ekonomiczne i społeczne49. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku niektóre jawnie antysemickie stronnictwa odniosły krótkotrwały sukces w wyborach w poszczególnych państwach związkowych, udało im się też wprowadzić przedstawicieli do Reichstagu. Prawicowa Niemiecka Partia Konserwatywna poczuła się tak zaalarmowana, że rzuciła ochłap antysemitom, włączając do programu z 1892 roku uwagę o ograniczeniu „destrukcyjnych wpływów żydowskich na nasze życie narodowe”. To jedynie podniosło poważanie dla antysemitów. W 1893 roku zdobyli w wyborach do Reichstagu 340 tysięcy głosów i uzyskali 16 mandatów. Jednak, chociaż konserwatyści bawili się hasłami antyżydowskimi, potępiali „okrucieństwa”. Państwo niemieckie nigdy nie dało się opanować antyżydowskiemu szaleństwu, które ogarnęło francuskie instytucje podczas sprawy Dreyfusa. Wybory państwowe w 1893 roku były punktem szczytowym ruchu antysemickiego; od tego momentu partie tego nurtu zaczęły się rozpadać i tworzyć na nowo. W 1912 roku przekonały do siebie tylko 130 tysięcy wyborców i zdobyły zaledwie sześć mandatów50. Porażka politycznego antysemityzmu nie oznaczała osłabienia antyżydowskich prześladowań. Jeśli już, to kontrowersje podsycane przez antysemitów uczyniły ludzi bardziej „świadomymi Żydów”. Dla konserwatywnych Niemców, zaniepokojonych gwałtowną urbanizacją i kulturą masową, lekarstwem na wszystko stał się pogląd, że Żydzi, którzy na pierwszy rzut oka w nieproporcjonalnie dużym stopniu na tym korzystali, mają zbyt wielki wpływ na kulturę, społeczeństwo i gospodarkę. Liberałowie dyskredytowali prześladowania religijne i rasizm, ale dokładnie z tych samych powodów okazywali zakłopotanie faktem, że Żydzi nie zawierają małżeństw mieszanych i są przywiązani do swoich „klanowych” zwyczajów. Nacjonaliści uważali Żydów za zatwardziałych cudzoziemców, niezdolnych do szczerej lojalności wobec Rzeszy. Antysemici znani jako völkisch, z powodu wiary w istnienie rasowej odrębności narodu niemieckiego, dowodzili, że Żydzi się nie asymilują i stanowią zagrożenie dla ludności niemieckiej. Jednocześnie przez cały ten czas tradycyjne formy religijnych prześladowań stosowali uczęszczający do kościoła katolicy i protestanci. Uważali Niemcy za państwo chrześcijańskie. A skoro tak, jak Żydzi mogą do niego przynależeć? Socjaldemokraci pogardzali podobnymi przekonaniami i byli najbardziej konsekwentnymi przeciwnikami antysemityzmu, ale i wśród nich niektórzy nie mieli nic przeciwko identyfikowaniu Żydów z kapitalizmem i wyzyskiem klasy pracującej. Nawet kiedy Reichstag okazał się jałowym gruntem dla antysemitów szukających sposobu na cofnięcie emancypacji Żydów oraz na ich prawne odseparowanie, antysemityzm rozprzestrzeniał się jako „norma kulturowa” – wyznacznik postaw rozdzielający Żydów od nie-Żydów51. Skoro jednak w 1933 roku Żydzi pamiętali już ponurą historię prześladowań, dysponowali też inspirującym przykładem obrony. Czterdzieści lat wcześniej niemieccy Żydzi

zorganizowali Centralverein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens (CV, Główne Stowarzyszenie Niemieckich Obywateli Wiary Żydowskiej), które zajmowało się zwalczaniem kłamstw propagowanych przez antysemitów oraz protestowaniem przeciwko nim podczas kampanii wyborczych. Przez następne dwa dziesięciolecia CV działało dość skutecznie: oskarżało podżegaczy o zniesławienie, wspierało finansowo kandydatów, którzy zobowiązywali się do sprzeciwu wobec antysemityzmu, tworzyło całe tomy materiałów edukacyjnych o judaizmie i życiu Żydów oraz koordynowało działalność przychylnie nastawionych nie-Żydów, którzy wstydzili się uprzedzeń obecnych w społeczeństwie. CV zaszczepiało także poczucie dumy w Żydach oraz niemiecki patriotyzm, dbając o syntezę żydowskiej i niemieckiej tożsamości52. Wybuch wojny w 1914 roku dał niemieckim, patriotycznie nastawionym Żydom okazję do zademonstrowania miłości do ojczyzny. Cesarz ogłosił rozejm w konfliktach wewnętrznych i oświadczył, że Niemcy nie uznają podziałów wyznaniowych. Żydzi zareagowali entuzjastycznie. Liczba Żydów walczących w siłach zbrojnych odpowiadała w przybliżeniu ich odsetkowi w całej populacji. Inni, jak przemysłowiec Walther Rathenau i uczony Fritz Haber, intensywnie wspierali niemiecki wysiłek wojenny. Niestety, kiedy skończyły się sukcesy Niemców na polach bitew, armia zaczęła szukać winnych. W 1916 roku pruskie Ministerstwo Wojny, prawdopodobnie podbechtane przez generałów o poglądach völkisch w najwyższym dowództwie, zażądało prześledzenia liczebności i rang Żydów w wojsku. Wyników spisu, nazwanego Judenzählung (spis Żydów), nigdy nie upubliczniono, jednak zasiał on podejrzenia, że Żydzi uchylali się od obowiązku. Chociaż w walkach zginęło 12 tysięcy Żydów, a tysiące zostało trwale okaleczonych (również proporcjonalnie wobec ich liczby w całej populacji), wojna bardziej podzieliła, niż zjednoczyła, Żydów i nie-Żydów53. 45 Marion Kaplan, Between Dignity and Despair. Jewish Life in Nazi Germany, New York 1998, s. 10–11. 46 M. Kaplan, Between Dignity, s. 10–11; Donald Niewyk, The Jews in Weimar Germany, New Brunswick 2001, s. 16–20. 47 D. Niewyk, The Jews in Weimar, s. 13–16. 48 D. Niewyk, The Jews in Weimar, s. 18–21; Steven Aschheim, Brothers and Strangers. The East European Jew in German and German Jewish Consciousness, 1800–1923, Madison 1999, s. 215–245; Annemarie Sammartino, The Impossible Border. Germany and the East, 1914–1922, New York 2010; Michael Brenner, The Renaissance of Jewish Culture in Weimar Germany, New Haven 1996, s. 33, 51–65. 49 Peter Pulzer, The Rise of Political Anti-semitism in Germany and Austria, London 1988. 50 Richard S. Levy, The Downfall of the Anti-Semitic Political Parties in Imperial Germany, New Haven 1975. 51 Shulamit Volkov, Germans, Jews, and Antisemites. Trials in Emancipation, Cambridge 2006, s. 100–128; Uriel Tal, Christians and Germans in Germany. Religion, Politics and Ideology in the Second Reich, 1870– 1914, London 1975; Donald Niewyck, Solving the „Jewish Problem”. Continuity and change in German antisemitism, 1871–1945, w: Holocaust. Critical Concepts in Historical Studies, red. David Cesarani, t. 1, London 2004, s. 50–90. 52 Ismar Schorsch, Jewish Reactions to German Anti-Semitism, 1870–1914, New York 1972; Judah

Reinharz, Fatherland or Promised Land. The Dilemma of the German Jew, 1893–1914, Ann Arbor 1975; Marjorie Lamberti, Jewish Activism in Imperial Germany. The Struggle for Civic Equality, New Haven 1978. 53 Peter Pulzer, The First World War, w: German-Jewish History in Modern Times, t. 3: Integration in Dispute 1871–1918, red. Michael Meyer, New York 1997, s. 360–384.

KATASTROFALNE SKUTKI WIELKIEJ WOJNY Sposób, w jaki skończyła się wojna, oraz jej następstwa okazały się tragicznym punktem zwrotnym w relacjach między Żydami a gojami. Pomimo znacznych zdobyczy terytorialnych na Wschodzie, niemieckie najwyższe dowództwo nie potrafiło odnieść zdecydowanego zwycięstwa na froncie zachodnim. Wręcz przeciwnie, brytyjska blokada morska doprowadziła do jeszcze większych niedoborów żywności i niepokojów wśród cywilów w Niemczech, a przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny po stronie aliantów zaburzyło równowagę militarną. Do sierpnia 1918 roku armia niemiecka została nieodwracalnie odparta. Morale cywilów zaczęło podupadać, dochodziło do buntów na tle głodowym oraz demonstracji pokojowych. Zamieszkom przewodzili niezależni socjaliści, którzy zerwali z SPD z powodu jej poparcia dla wojny. Kilkoro ich przywódców, w tym Róża Luksemburg, było Żydami. Wśród marynarzy i żołnierzy wybuchały bunty inspirowane rewolucją bolszewicką. Uwadze konserwatystów nie umknął fakt, że wielu czołowych bolszewików miało korzenie żydowskie, a jeden z najważniejszych wśród nich, Lew Trocki, nawoływał do rewolucji w Niemczech. We wrześniu armia poinformowała cesarza, że wojna jest przegrana, ale starania przywódców cywilnych, aby zakończyć konflikt i zachować podwaliny starego porządku, zostały zniweczone przez niepokoje rewolucyjne. Niemcy musiały prosić o pokój i 9 listopada 1918 roku wiceprzewodniczący partii socjalistycznej w Reichstagu, Philipp Scheidemann, ogłosił Niemcy republiką. Wybrano zgromadzenie narodowe, które zebrało się w Weimarze, by uchwalić konstytucję. Jej twórcą był Hugo Preuss, polityk pochodzenia żydowskiego. Monarchiści i wszyscy inni, którzy opłakiwali koniec Cesarstwa Niemieckiego, uznali, że winę za to ponoszą żydowscy wywrotowcy. Pogląd ten chętnie podchwycono w siłach zbrojnych. Niemcy skapitulowały, zanim alianci wkroczyli na ich terytorium, a linia frontu nigdzie nie została przerwana. Według tych, którzy nie akceptowali faktu, że armia przegrała w próbie sił, jedynym wytłumaczeniem klęski była zdrada54. Przez następne tygodnie socjaliści pod kierunkiem nowego kanclerza, Friedricha Eberta, próbowali nie dopuścić do wstrząsów prowadzących do ostateczności. Ebert obiecał armii, że socjaliści powstrzymają rewolucję bolszewicką, jeśli wojsko odda się do dyspozycji nowych republikańskich władz niemieckich. Jego powściągliwość doprowadziła do definitywnego rozbicia lewicy i powstania w grudniu Niemieckiej Partii Komunistycznej. Wiele czołowych postaci nowej partii, w tym Róża Luksemburg, miało żydowskie pochodzenie. Podczas gdy Berlin pogrążył się w chaosie, w Bawarii władzę przejął lewicowy rząd z żydowskim dziennikarzem Kurtem Eisnerem na czele. Skłaniał się coraz bardziej i bardziej na lewo, aż do ogłoszenia powstania republiki rad. Kilku „komisarzy” z Czerwonej Bawarii, w tym Ernst Toller, Gustav Landauer i Eugen Leviné, było Żydami.

Aby wzmocnić rząd federalny, Ebert ze współpracownikami odwołał się nie tylko do armii, ale też do ochotniczych jednostek oficerów i podoficerów, którzy nie mieli możliwości kontynuowania kariery wojskowej w zmniejszonej na czas pokoju armii, a nie potrafili się przystosować do życia w cywilu. Ci rozgoryczeni i zaprawieni w boju ludzie, którzy zapełnili te jednostki, nazywane Freikorpsem, fanatycznie sprzeciwiali się bolszewizmowi i byli zwykle antysemitami. Odpowiadali za falę morderstw, egzekucji i okrutnych kampanii podczas tłumienia niepokojów robotniczych. Walczyli również na wschodniej niemieckiej granicy nad Bałtykiem i przeciwko Polakom. Według żołnierzy z Freikorpsu i wściekłych nacjonalistów, „listopadowi kryminaliści”, którzy zdradzili Niemcy – bolszewicy, Żydzi i Polacy – są ulepieni z tej samej gliny55. Traktat wersalski, przyjęty pod przymusem przez niemieckie Zgromadzenie Narodowe w czerwcu 1919 roku, pozbawił Niemcy części terytorium, w tym Alzacji i Lotaryngii oraz części Górnego Śląska. Niemcy musiały wziąć na siebie winę za rozpętanie Wielkiej Wojny i zobowiązać się do wypłacenia ogromnych reparacji. Upokarzające warunki traktatu wzbudziły wściekłość społeczeństwa i w kolejnych latach każdy niemiecki polityk, czy to z lewicy, czy z prawicy, błagał o jego rewizję. Dla republikanów traktat był przekleństwem. Narodziny demokracji parlamentarnej na zawsze miały się kojarzyć z klęską i hańbą. Wspomnienie chaosu i poczucie wstydu narodowego wywarło piętno na konstytucji uchwalonej w Weimarze, rzuciło cień na ducha demokracji i rozwoju. Republika Weimarska dała żydowskim obywatelom równe prawa i ochronę sądową, ale stały się one tylko celem potępienia skrajnej prawicy i antysemitów56. Lata 1919–1923 były dla Niemców straszne, a niemieccy Żydzi musieli się tak samo jak wszyscy inni borykać z polityczną niestabilnością i gospodarczą zawieruchą. W 1920 roku doszło w Berlinie do próby obalenia rządu przez prawicę i lewicę oraz do powstań robotników w przemysłowym Zagłębiu Ruhry. Przez 1921 rok ciągnęły się inspirowane przez komunistów niepokoje, a ich kulminacją była „akcja marcowa” w Saksonii. Tymczasem rząd prosił się o katastrofę, odmawiając mocarstwom sprzymierzonym wypłat reparacji. Niemiecka gospodarka po prostu nie była w stanie wygenerować żądanych, szczególnie przez Francuzów, sum i w listopadzie 1922 roku rząd ogłosił, że nie uiści należności. W odpowiedzi Francuzi rozpoczęli okupację Zagłębia Ruhry i konfiskatę mienia, które według nich im się należało. Rząd w Berlinie zareagował odezwą do ludności wzywającą do stawienia biernego oporu i zaczął drukować pieniądze, aby opłacić strajkujących robotników. W rezultacie doszło do niekontrolowanej inflacji, która zmieniła oszczędności życia milionów Niemców w bezwartościowy papier. Chociaż niektórzy drobni przedsiębiorcy skorzystali na hiperinflacji, dla zwykłych Niemców to była katastrofa. Wiedzieli, że politycy pozwolili im stać się niewinnymi ofiarami kryzysu finansowego; nigdy nie odzyskali już wiary w tradycyjne wartości, zalety demokracji parlamentarnej, prawo i ład. Ogromne grupy rozgniewanych obywateli zrzeszały się w stowarzyszeniach, które odrzucały republikę. Umacniali w sobie poczucie, że są skrzywdzonym i prześladowanym społeczeństwem, „volkiem”, który ma na pieńku z własnym państwem, a czasem pielęgnowali w sobie mordercze fantazje o zemście57.

Był jednak też odosobniony wymiar doświadczeń Żydów: w tych trudnych latach doszło do rozprzestrzenienia antysemityzmu. Grupy antysemickie przesunęły się z marginesu niemieckiego społeczeństwa do głównego nurtu. Jednym z pierwszych symptomów tego przesunięcia było powstanie w lutym 1919 roku Deutschvölkischer Schutz- und Trutzbund (Niemiecka Nacjonalistyczna Liga Obrony i Ochrony). Zorganizowana jako organizacja skupiająca grupy antysemickie, Liga poświęciła się działaniom na rzecz obalenia Republiki Weimarskiej i zwalczania rzekomych wpływów Żydów, których oskarżała o niemiecką klęskę. W 1923 roku liczba członków organizacji osiągnęła 180 tysięcy, a wówczas Liga została zdelegalizowana przez rząd z powodu nieustannego podburzania do przemocy. Miliony osób wstąpiły do organizacji reprezentujących Niemców, którzy opuścili obszary przekazane mocą traktatu wersalskiego Polsce, lub pomagających im wrócić do ojczyzny. Po milionie członków miały Verein für Deutsche im Ausland i Deutscher Ostbund. W następstwie kampanii organizowanych w imieniu etnicznych Niemców, którzy utknęli w Polsce, organizacje te rozsiewały nienawiść do Żydów ze Wschodu osiadłych w Niemczech. Układ sił w Reichstagu w pierwszych latach republiki odzwierciedlał te tendencje. Deutschnationale Volkspartei (DNVP, Niemiecka Narodowa Partia Ludowa), założona w 1918 roku, połączyła dawne konserwatywne i narodowe partie w opozycji wobec Republiki Weimarskiej. DNVP była bezmyślnie, niesystematycznie antysemicka. W wyborach do Reichstagu w 1924 roku, u szczytu popularności, partia zdobyła 21 procent głosów. Dla tych volkistowskich grup i partii antysemityzm równał się zarówno pogardzie dla Republiki Weimarskiej, jej konstytucji i prawa, jak i niechęci do Żydów. Słowne lub fizyczne ataki na Żydów stały się próbą siły dla tych, którzy stali na straży „listopadowej konstytucji”58. Ku przerażeniu niemieckich Żydów, nienawistne myśli i gwałtowne przemówienia przeszły w fizyczne ataki i morderstwa. Żydowscy politycy stali się ulubionymi celami prawicowych zamachowców. Róża Luksemburg, główna postać Niemieckiej Partii Komunistycznej, Kurt Eisner, premier Bawarii, i, najbardziej wpływowy, Walther Rathenau, minister spraw zagranicznych, padli ofiarami zabójców, którzy w kręgach volkistowskich zostali okrzyknięci bohaterami. Kiedy Freikorps obalił władzę rad w Bawarii, torturował i zabijał żydowskich działaczy, który wpadli w ręce jego członków. W listopadzie 1923 roku, u szczytu hiperinflacji, kiedy bochenek chleba kosztował 200 milionów marek, bunt na tle głodowym przekształcił się w pogrom. Tysiące głodnych, rozdrażnionych berlińczyków napadło na Scheunenviertel, gdzie przez kilka godzin demolowano i grabiono żydowskie sklepy. W innych miastach również doszło do ataków na Ostjuden. Przedstawiciele tej najbardziej widocznej i narażonej na ataki części społeczności żydowskiej stali się „pierwszymi prawdziwymi ofiarami zbrutalizowanego niemieckiego antysemityzmu”59. Następnie, niemal tak niespodziewanie, jak się pojawiła, hiperinflacja znikła. Nowy kanclerz, Gustav Stresemann, skończył z praktyką drukowania pieniędzy dla pokrycia deficytu i wstrzymał dotowanie oporu w Zagłębiu Ruhry. Wprowadził nową walutę, rentenmarkę, o wartości ustalonej w stosunku do dolara, i zamiast próbować udowadniać, że reparacje są nierealne do spłacenia, wznowił negocjacje z aliantami. Rok później

Stresemann, wówczas w randze ministra spraw zagranicznych, uzgodnił praktyczny plan spłat reperacji. W sierpniu 1924 roku koszmar się skończył60. Niemieccy Żydzi nie przyglądali się biernie tym wydarzeniom. Centralverein podjął energiczne działania przeciwko szkalowaniu Żydów, jednego dnia potrafił rozprowadzić 50 tysięcy ulotek i 10 tysięcy broszur. Członkom organizacji serca rosły, kiedy sami żydowscy obywatele angażowali się w obronę dobrego imienia swojej społeczności. Szczególnie aktywnie działali weterani pochodzenia żydowskiego. Reichsbund jüdischer Frontsoldaten (RjF, organizacja żydowskich weteranów) zrzeszała Żydów kombatantów z całego kraju i pracowała nad tym, aby ich poświęcenie w okopach nie zostało zapomniane. Członkowie RjF zaciekle walczyli z podważaniem lojalności Żydów wobec ojczyzny i odnawiali braterskie więzi zadzierzgnięte w wojsku, aby włączyć nie-Żydów do walki z antysemityzmem. Jüdischer Abwehr Dienst (żydowskie służby obronne) zapewniały fizyczne wsparcie w okresach napięć. Podczas zamieszek w Scheunenviertel członkowie Reichsbund jüdischer Frontsoldaten chwycili za broń i patrolowali ulice. Nieco mniej bohatersko przywódcy społeczności zalecali żydowskim obywatelom, aby unikali „prowokowania” ostentacyjnym zachowaniem lub angażowaniem się w polityczny ekstremizm. W przypadku niektórych żydowskich nacjonalistów, jak Max Naumann, ta samodyscyplina przyjęła formę niepowstrzymanej krytyki Ostjuden. „Każdy, kto przybył z «pół-Azji», jest niebezpiecznym gościem”, zaopiniował. Naumann sugerował, że niemieccy Żydzi powinni okazać swoje oddanie niemieckości, żądając wydalenia żydowskich imigrantów61. Zatem w styczniu 1933 roku niemieccy Żydzi nie zachowywali się naiwnie ani nie byli biernymi obserwatorami biegu wydarzeń. Ich oceny „eksperymentu” z Hitlerem nie wynikały wyłącznie z obserwacji tempa ostatnich wydarzeń, krótkowzroczności czy chwilowych złudzeń. Przekonanie, że Hitler został mianowany w momencie słabości i w każdej chwili może upaść, opierało się na wiedzy o trajektorii jego „awansu” i dziwacznej kariery. Umieszczano go w kontekście wcześniejszego rozchwiania politycznego i fal antysemityzmu, ich przypływów i odpływów. Świadomość ta dotyczyła również całej nazistowskiej polityki, nie tylko jej stosunku do Żydów i planów wobec nich. Cóż zatem Niemcy, Żydzi i nie-Żydzi, oraz reszta świata wiedzieli o Adolfie Hitlerze i nazistach? 54 Eberhard Kolb, The Weimar Republic, London 1988, s. 3–21. 55 E. Kolb, The Weimar Republic, s. 35–38; A. Sammartino, The Impossible Border, s. 46–65. 56 E. Kolb, The Weimar Republic, s. 23–33. 57 Peter Fritzsche, Germans into Nazis, Cambridge 1998, s. 93–136; R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 103–112. 58 Michael Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft and the Dynamics of Racial Exclusion. Violence against the Jews in provincial Germany, 1919–1939, New York 2012, s. 20–70. D. Niewyk, The Jews in Weimar, s. 49–53. 59 Richard M. Watt, The Kings Depart. The German Revolution and the Treaty of Versailles 1918–1919,

London 1972, s. 235–236; R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 156–161; M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 53–54; S. Aschheim, Brothers and Strangers, s. 243–245. 60 E. Kolb, The Weimar Republic, s. 57–61, 70–72. 61 D. Niewyk, The Jews in Weimar, s. 84–95; S. Aschheim, Brothers and Strangers, s. 220–223.

KIM BYŁ ADOLF HITLER I CZEGO CHCIAŁ? Adolf Hitler wszedł do polityki pod koniec lat dwudziestych, a znaczącą siłę polityczną zaczął reprezentować we wrześniu 1930 roku. Wcześniej uwagę poświęcali mu tylko studenci nauk politycznych. Żydzi, jak na przykład Alfred Wiener i Hans Reichmann, którzy byli zaangażowani w Centralverein w działalność przeciwko zniesławianiu Żydów, w naturalny sposób monitorowali nazistów i informowali o ich posunięciach. Od chwili powstania NSDAP jej członkowie cieszyli się niesławą z powodu skrajnej nienawiści do Żydów i gotowości do przejścia od przemocy słownej do fizycznej. Jednak większość Żydów, podobnie jak inni Niemcy na obszarach, gdzie partia nazistowska funkcjonowała słabo lub wcale, wiedziała niewiele o jej przywódcy. Większość rzuciła się po informacje dopiero po tym, jak partia zanotowała pierwsze sukcesy parlamentarne w 1930 roku. Skutkiem tego Hitler znalazł się w centrum uwagi publicznej zaledwie dwa lata przed tym, jak został kanclerzem, i w czasie, kiedy postępował z idealnym umiarkowaniem. Używał stonowanej retoryki, wybierał do przemówień pozytywne tematy, a publiczne ataki na Żydów ograniczył do minimum62. Co więcej, Hitler i jego machina propagandowa starannie kontrolowali jego obraz. Kluczowym tekstem Hitlera i wyrazem jego przekonań politycznych było Mein Kampf. W pierwszej części, zasadniczo biograficznej, Hitler przedstawia siebie jako człowieka o skromnym pochodzeniu, który w młodości doświadczył trudów i ubóstwa. Opisuje swoje przebudzenie polityczne, kiedy uświadomił sobie zgubny wpływ socjalizmu i Żydów, oraz podsumowuje wszystko, czego nauczył się w tych latach jako samouk. Hitler stale podkreśla swoją wiarę w znaczenie krwi i rasy w historii ludzkości oraz swe oddanie dla zasad przewodnich darwinizmu społecznego oraz eugeniki. W barwnych opisach lat spędzonych w armii występuje jako zwykły żołnierz frontowy, który doświadczał wszystkich niedogodności i poświęcał się tak samo jak miliony innych. Powtarza powszechne przekonanie, że Niemcy w 1918 roku otrzymały cios w plecy, i obwinia o klęskę Żydów, ale, co bardziej niezwykłe, sugeruje, że gdyby parę tysięcy zginęło od trujących gazów, Niemcy być może nie przegrałyby wojny. Biograficzna część Mein Kampf kończy się wkroczeniem Hitlera do polityki po wojnie i założeniem partii nazistowskiej. Druga część dotyczy historii partii i czołowej roli Hitlera, przeplatanych wyjaśnieniami jego filozofii, aspiracji i praktycznymi uwagami o organizacji, propagandzie i taktyce63. Mein Kampf ukazało się jednak drukiem w latach 1925–1926 (początkowo pierwszą i drugą część wydano osobno). Od tego momentu do stycznia 1933 roku wiele się zmieniło. Wówczas Hitler pozował na bardziej umiarkowanego, niż sugerował jego traktat; na odpowiedzialnego polityka. Miał wątpliwości wobec wydania kolejnego tomu w 1928 roku właśnie dlatego, że uświadomił sobie, że te słowa mogą stać mu się kamieniem u szyi. Tym

sposobem lektura Mein Kampf dała w 1933 roku czytelnikowi pojęcie o tym, kim jest Hitler, oraz o sile jego wrogości wobec Żydów, ale jak wiarygodna książka była jako przewodnik po jego ówczesnym toku myślenia i przyszłych działaniach? W październiku 1930 roku sir Horace Rumbold podsumował nazistowski program jako „dążenie do większych, lepszych, czystszych i mniej skorumpowanych Niemiec”. Jego następca, sir Eric Phipps, wątpił, czy Hitler wytrwa przy poglądach „wyrażonych z tak niewiarygodną brutalnością w tekście spisanym w bawarskim więzieniu dziesięć lat temu”. Obaj uważali, że Hitler zachowuje się konsekwentnie wobec Żydów, chociaż byli też przekonani, że ogólnie stonował poglądy. Dlatego wczesne etapy życia Hitlera i kariery niekoniecznie stanowiły zapowiedź tego, jak postąpi w chwili, gdy znajdzie się u władzy. W każdym przypadku, jak wykazali historycy, Hitler opisany w Mein Kampf i hagiografiach opublikowanych przez partię i jego przyjaciół niezbyt pasował do faktów z jego życia64. Hitler urodził się w 1889 roku w Braunau am Inn, małym miasteczku przy granicy Cesarstwa Austro-Węgierskiego i Cesarstwa Niemieckiego, ale wychował się w Linzu. Jego ojciec, urzędnik celny, zmarł, kiedy Adolf miał 14 lat. Matka wspierała ambicje syna, który chciał zostać artystą; w 1907 roku Adolf próbował bezskutecznie dostać się do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu; w tym roku zmarła też jego matka. Hitler wrócił do Wiednia i pięć lat mieszkał tam jako ubogi, aspirujący artysta. Sprzedawał obrazy żydowskim pośrednikom i według dostępnych źródeł nie miał żadnych zahamowań przed prowadzeniem z nimi interesów. Nie ma również żadnego śladu, żeby wówczas głosił jakieś poglądy antyżydowskie. Nie zachowały się także żadne ślady jego nienawiści do marksizmu65. W 1913 roku przeprowadził się do Monachium, kosmopolitycznego miasta z kwitnącym środowiskiem artystycznym. Przez nieco ponad rok sprzedawał obrazy i obracał się w eleganckim świecie. Wybuch wojny zmienił jego życie. W Wiedniu Hitler stał się zagorzałym niemieckim nacjonalistą. Czytał też wiele popularnej literatury z zakresu darwinizmu społecznego, która wychwalała walkę jako sposób na życie. Według tych traktatów walka między narodami i „rasami” znajdowała swój najwyższy wyraz w wojnie. Walka sprawdzała też, czy jednostka warta jest, by żyć. Natchniony tą ideą Hitler zaciągnął się do 16 Rezerwowego Bawarskiego Pułku Piechoty. Była to kiepska jednostka, złożona z podstarzałych rezerwistów, z których niewielu podzielało entuzjazm Hitlera. Hitler służył jako łącznik, czyli pełnił funkcję wiążącą się ze znacznym ryzykiem. Wykazywał się szczególnym męstwem i został odznaczony Krzyżem Żelaznym drugiej klasy i pierwszej klasy (tym drugim z rekomendacji oficera żydowskiego pochodzenia). Pomimo propagowanego później przez siebie obrazu, Hitler tak naprawdę nie był „chłopakiem” z okopów. Mieszkał w kwaterach sztabowych na tyłach, z dala od linii frontu, i był dość samotny. W październiku 1918 roku na jakiś czas stracił wzrok wskutek brytyjskiego ataku gazem koło Ypres i został ewakuowany do szpitala wojskowego. O kapitulacji Niemiec dowiedział się podczas rekonwalescencji: wiadomość wywołała u niego prawdziwy wstrząs. Ponieważ przebywał w izolacji od zwykłych żołnierzy i ich podupadającego morale, nazbyt chętnie uwierzył w mit, że armia otrzymała „cios w plecy”, że Niemcy upadły przez działalność wywrotową wewnętrznych wrogów66.

Hitler został w armii jeszcze przez dwa lata, stacjonował w Monachium. Nie wykazywał chęci odejścia, nawet kiedy jego jednostka trafiła pod władzę krótkotrwałego reżimu rewolucyjnego w Bawarii. W tym okresie pełnił funkcję agenta terenowego wywiadu wojskowego i zbierał dane na temat grup radykalnych i rebelianckich. Aby usprawnić pracę, przeszedł szkolenie na oficera oświatowego, odbył kursy polityczne na Uniwersytecie Monachijskim i zapoznał się z rozmaitymi wywrotowymi ideologiami. Jego mentorami byli prawicowi oficerowie – skrajni nacjonaliści, którzy byli antymarksistami i antysemitami. Pod ich opieką Hitler w pismach i przemówieniach zaczął atakować Żydów jako „niebezpieczną” rasę, wrogą narodowi niemieckiemu. Armia wysłała go na penetrację prawicowej antysemickiej Niemieckiej Partii Robotników (Deutsche Arbeiterpartei, DAP), a on ostatecznie do niej wstąpił. W lutym 1920 roku uczestniczył w tworzeniu dwudziestopięciopunktowego programu partii i zmianie nazwy na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP), która miała ją odróżniać od ugrupowań marksistowskich. Dzięki służbie w armii Hitler odkrył w sobie talent oratorski i propagandowy. Umiejętność przyciągania uwagi licznej publiczności w miejskich piwiarniach sprawiła, że zaczął dominować nad towarzyszami partyjnymi. Odszedł z armii, zaczął życie zawodowego agitatora politycznego i obracał się w prawicowym, rasistowskim i nacjonalistycznym środowisku monachijskim, które rozkwitało na goryczy klęski i zamęcie gospodarczym67. Naziści, jak wkrótce wszyscy zaczęli nazywać narodowych socjalistów, stanowili jedną z kilku grup volkistowskich w Bawarii. Jednak Hitlera wyróżniały ekstremizm, energia i umiejętności krasomówcze oraz przekonanie o własnym mesjańskim posłannictwie. W lipcu 1921 roku sformułował Führerprinzip: zasadę, że on sam będzie przewodził partii i decydował o jej polityce. W politycznej podróży prowadziły go doświadczenie zdobyte w okopach i wspomnienie Niemiec zjednoczonych etosem patriotyzmu i poświęcenia. Pod jego kierownictwem partia przybrała charakter paramilitarny. Zyskała własną milicję w październiku 1921 roku, kiedy Ernst Röhm założył Sturmabteilung (SA), aby chronić spotkania nazistów. Te Oddziały Szturmowe wzięły nazwę od niemieckich jednostek szturmowych, które prowadziły ataki na froncie zachodnim. Język przemocy i gotowość do użycia siły odróżniały nazistów od innych grup volkistowskich i przyciągały nowych członków. Rok później Julius Streicher wprowadził do NSDAP swoją grupę volkistowską. Streicher, nauczyciel z Norymbergi, o bogatej wojennej karcie, był patologicznym antysemitą. Założył gazetę „Der Stürmer”, w której promował narodowy socjalizm i rozpowszechniał szczególnie bezwzględną i przesiąkniętą seksualną obsesją nienawiść do Żydów. Na początku 1923 roku liczba członków NSDAP wzrosła z 20 tysięcy do 55 tysięcy. Hitler zgromadził wówczas wokół siebie grupę lojalnych i skutecznych akolitów. Wśród nich znaleźli się Hermann Göring, były as lotnictwa myśliwskiego; Rudolf Hess, weteran z okopów i Freikorpsu; Alfred Rosenberg, etniczny Niemiec z Estonii, który kształcił się na inżyniera, ale miał talent pisarski, oraz Max Amann, poprzednio podoficer dowodzący oddziałem Hitlera w 16 pułku piechoty. Ludzie ci całkowicie wierzyli w jego polityczną wizję i zaoferowali mu praktycznie bezwarunkowe posłuszeństwo; mieli pozostać jego

najbliższymi, najbardziej zaufanymi pomocnikami68. Wyglądało to tak, jakby porwała ich fala wydarzeń. Francuska okupacja Zagłębia Ruhry, hiperinflacja i komunistyczna działalność w kilku niemieckich landach – wszystko to podsycało skrajną prawicę. Monachium stało się siedliskiem antyrepublikańskich spiskowców. Zaalarmowani tym, co uważali za dryf na lewo, bawarscy urzędnicy państwowi zaplanowali obalenie rządu w Berlinie i przywrócenie porządku. Hitler współpracował wówczas z kilkoma grupami volkistowskimi i w październiku 1923 roku wszystko wskazywało na to, że koalicja rządu Bawarii, NSDAP i kilku innych partii pomaszeruje na Berlin, aby znieść demokrację parlamentarną, tak jak rok wcześniej Mussolini pomaszerował na Rzym. Jednak w ostatniej chwili władze bawarskie się wycofały. Hitler, zdecydowany nie tracić rozpędu, liczył, że uda mu się wciągnąć je do akcji, organizując własny przewrót w Monachium. Wykonał ruch nocą 8 listopada 1923 roku, ale w tym czasie najwyższe dowództwo w Berlinie zmobilizowało się już przy rządzie centralnym i istniały niewielkie szanse na to, że bawarscy ministrowie zaryzykują ostateczną rozgrywkę. Pomimo tego, że do Hitlera dołączył generał Ludendorff, bohater z czasów Wielkiej Wojny, naziści pozostawali mniej lub bardziej osamotnieni. Niezrażony Hitler następnego dnia rano poprowadził zwolenników pod bawarskie Ministerstwo Obrony, ale kiedy puczyści dotarli na Odeonsplatz w centrum Monachium, policja otworzyła ogień. Kilku nazistów zginęło, Göring został ciężko ranny, a Hitler zwichnął rękę podczas upadku. Pucz upadł, a w ciągu kilku godzin główni inspiratorzy zostali zatrzymani. W lutym 1924 roku Hitler stanął przed sądem razem z Ludendorffem, który aż nazbyt chętnie zgodził się, żeby były kapral wziął na siebie winę za nieudany pucz. Hitler wykorzystał proces, aby wyrazić swoje przekonania umiejętnie i z pasją, czym zdobył sobie sympatię prawicowych sędziów. Został skazany na pięć lat więzienia w twierdzy Landsberg, ale zanim opuścił sąd, jeden z sędziów zasugerował, że wyjdzie wcześniej. Proces uczynił z Hitlera męczennika i bohatera69. Relacje prasowe z procesu zapewniły Hitlerowi uznanie w kręgach prawicowych. Jego centralną pozycję w partii podkreśliły podziały, które rozdarły NSDAP pod jego nieobecność, chociaż skrajna prawica jako całość podupadła w wyniku stabilizacji, która wreszcie zapanowała w Niemczech. Hitler spędził czas w więzieniu na pisaniu i dyktowaniu Mein Kampf Rudolfowi Hessowi, osobistemu asystentowi. W 1925 roku wyszedł na wolność z całkowicie ukształtowaną ideologią i jeszcze silniejszym poczuciem misji, ale władza zdawała się odległym celem. Miał zakaz publicznych wystąpień do 1927 roku, a w niektórych landach niemieckich do 1928 roku. Jednak nie były to stracone lata. Pod koniec lat dwudziestych partia nazistowska udoskonaliła techniki działania i wzmocniła swą atrakcyjność, a to przyciągało w jej szeregi coraz więcej Niemców70. W lutym 1925 roku Hitler wznowił działalność NSDAP. Wycofał się z koncepcji przewrotu i postanowił działać w ramach systemu parlamentarnego. Nie oznaczało to wyrzeczenia się przemocy i odrzucenia chęci obalenia republiki. Antysemityzm stał się trzonem ideologii partii, kluczowym zarówno dla jej wewnętrznej spójności, jak i działań na zewnątrz. Jednak NSDAP nie była zwykłą negatywną siłą. Zapuściła korzenie w lokalnych społecznościach, oferując pomoc ciężko doświadczonym obywatelom. W przeciwieństwie

do parlamentarnych partii prawicy, które coraz bardziej oddalały się od zwykłych ludzi, naziści poświęcali uwagę interesom grup i kwestiom regionalnym. Przede wszystkim proponowali pozytywną wizję społeczną. Hitler obiecywał przywrócenie poczucia jedności i celu, które pobudzało cały naród w latach 1914–1918; odmalowywał przyszłą harmonię społeczną, równość i wzajemny szacunek. Chociaż zawsze mgliście wyrażał się o szczegółach swej polityki, potrafił pobudzić idealizm, szczególnie wśród młodych ludzi oraz grup, które czuły się wykluczone z polityki. Kobiety i nowych głosujących przyciągała do nazistów troska o zwykłych ludzi, chęć zajęcia się losem bezdomnych i bezrobotnych, obciążonych rolników, walczących o utrzymanie się na powierzchni drobnych przedsiębiorców oraz źle opłacanych urzędników. Ponieważ partie lewicy, SPD i KPD, przemawiały językiem klasowym i zagrażały osobom posiadającym majątek, NSDAP zagospodarowała niezadowolenie klasy średniej – oraz sporej liczby niezadowolonych robotników. Naśladowała partie marksistowskie pod względem niezmordowanego poszukiwania nowych członków, nieustannej budowy masowej bazy oraz dyscyplinowania tych, którzy zdecydowali się wejść w jej szeregi71. Partia opierała się na aktywizacji i przemocy. Parady i wiece, z towarzyszeniem sztandarów i orkiestry, pozwalały nazistom na symboliczne zajęcie ulic. W małych miastach i wsiach, szczególnie w ważne dni w kalendarzu nazistowskim i narodowym, bojówkarze z SA i członkowie partii licznie stawiali się i zagarniali przestrzeń publiczną. Jednocześnie, podczas gdy mówcy potępiali „listopadowych zbrodniarzy”, Republikę Weimarską, traktat wersalski, reparacje oraz „Żydów”, którzy odpowiadali za całe to zło – „brunatne koszule” fizycznie podważały konstytucję i prawo. Kiedy skrzywdzili Żyda lub zniszczyli żydowską własność, rzucali wyzwanie republice. Jeśli interweniowała policja, stawiało to siły prawa i porządku po stronie znienawidzonej republiki i niepopularnej mniejszości. Przemoc ilustrowały także bezwzględne kryteria określające, kto jest częścią narodu, a kto nie. Wymuszając identyfikację interesów republiki i ofiar zastraszania, naziści sugerowali, że jedno i drugie stoi w opozycji do prawdziwych Niemców, społeczności rasowo-narodowej, Volksgemeinschaft, dotychczas odsuwanych od władzy72. Mimo to partia wciąż pozostawała „irytującym marginesem”. W wyborach parlamentarnych w 1928 roku naziści dostali tylko 2,6 procent głosów i zdobyli zaledwie 12 mandatów. Liczba członków partii oscylowała w granicach 130 tysięcy. Hitler zyskał nieco cennego rozgłosu i poważania, kiedy połączył siły z Alfredem Hugenbergiem oraz DNVP w sprzeciwie wobec planu Younga, układu w sprawie reparacji, jednak NSDAP była tutaj partnerem niższej rangi. Paramilitarny Stahlhelm stanowił liczniejszą siłę niż SA i chociaż pośrednio wzmacniał przesłanie nazistów, nie miało to widocznych skutków, dopóki popierał DNVP i dochowywał lojalności Hindenburgowi (do którego wyboru na prezydenta republiki przyczynił się w wyborach powszechnych w 1925 roku). W dziesiątą rocznicę uchwalenia konstytucji weimarskiej Leopold Schwarzschild uderzył w uroczysty ton. Nie dało się zaprzeczyć, że 35 procent głosujących nadal wybierało partie dążące do obalenia republiki: „Pojawiły się jednak pożądane oznaki, że pozycja jednostki się wzmacnia, i to bardziej niż gdziekolwiek indziej. Mamy mniej regulacji, mniej zakazów, ale zarazem

większą gwarancję osobistej wolności niż w jakimkolwiek innym kraju na tym wyniszczonym kontynencie”73. 62 Ben Barkow, Alfred Wiener and the Making of the Holocaust Library, London 1997; Jacob Borut, Antisemitism in Tourist Facilities in Weimar Germany, „Yad Vashem Studies” 2000, t. 28, s. 7–50; I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 330–332. 63 Adolf Hitler, Mein Kampf, London 1973; Neil Gregor, How to Read Hitler, London 2005. 64 R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 196–198; M. Gilbet, Sir Horace Rumbold, s. 339; Eric Phipps, Our Man In Berlin. The Phipps Diary 1933–1937, red. Gaynor Johnson, London 2008, s. 31. O różnych interpretacjach zob. Ron Rosenbaum, Explaining Hitler. The Search for the Origins of His Evil, New York 1998; John Lukacs, The Hitler of History. Hitler’s Biographers on Trial, London 2000. 65 I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 10–26, 29–60; Brigitte Hamann, Hitler and Vienna, w: The Third Reich Between Vision and Reality. New perspectives on German history, 1918–1945, red. Hans Mommsen, 2001, s. 23–37, pełniejsza wersja w: Brigitte Hamann, Hitler’s Vienna. A Dictator’s Apprenticeship, Oxford 1999. 66 I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 81–105; T. Weber, Hitler’s First War, cz. 1. 67 I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 116–125, 137–165. 68 Tamże, s. 170–179. 69 Tamże, s. 192–193, 200–219. 70 Tamże, s. 224–234. 71 Tamże, s. 262–279; P. Fritzsche, Germans into Nazis, s. 173–181, 186–204; R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 207–226. 72 M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 59–64. 73 I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 302–304, 309–311; P. Fritzsche, Germans into Nazis, s. 161–172; The Weimar Constitution Ten Years On, 10 sierpnia 1929, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 2–5.

WYBOISTA DROGA HITLERA DO WŁADZY W ciągu zaledwie kilku tygodni optymizm przywiądł z powodu krachu na Wall Street. W 1929 roku niemiecka gospodarka i tak przeżywała problemy, była rozchwiana i nie zapewniała dość miejsc pracy, aby sprostać potrzebom rozrastającego się społeczeństwa. Kiedy amerykańskie banki zaczęły się domagać zwrotu pożyczek udzielonych niemieckim instytucjom finansowym i przedsiębiorstwom, wpędziły Niemcy w katastrofalną spiralę deflacyjną. Banki przestały udzielać kredytów i zażądały spłaty zaciągniętych pożyczek; przedsiębiorstwa zareagowały zwolnieniami pracowników i obcięciem pensji. Kiedy nie udało im się w ten sposób uwolnić dostatecznego kapitału, bankrutowały. Kiedy zdolność nabywcza spadła, ucierpiały również przemysł i rolnictwo, zależne od krajowej konsumpcji. Zmniejszyły się przychody z podatków, a wydatki na cele socjalne gwałtownie wzrosły. Państwo oraz rząd federalny i rządy związkowe również musiały przeprowadzić głębokie cięcia, powodując wzrost bezrobocia i redukcję wynagrodzeń w dużym sektorze publicznym74. System polityczny nie potrafił się z tym uporać. W marcu 1930 roku „wielka koalicja” rządowa socjaldemokratów, Niemieckiej Partii Demokratycznej, Niemieckiej Partii Ludowej oraz Niemieckiej Partii Centrum upadła z powodu wzrostu wydatków socjalnych. Teraz ujawniła się słabość konstytucji weimarskiej. Ustawa zasadnicza powierzała znaczną władzę prezydentowi, ale wiekowym Hindenburgiem coraz bardziej manipulowali ludzie z jego otoczenia i blisko z nimi powiązane osoby z dowództwa armii. Za ich sugestią Hindenburg wybrał na kanclerza polityka Katolickiej Partii Centrum, Heinricha Brüninga. Brüning nie miał dużego poparcia w parlamencie. Wiedząc, że nie uda mu się wprowadzić ustaw, które zbilansują budżet, odwołał się do artykułu 48 konstytucji, pozwalającego prezydentowi rządzić dekretami za zgodą Reichstagu. Artykuł 48, w założeniu przepis na nadzwyczajne sytuacje, stał się rutynowym sposobem zarządzania. W lipcu 1930 roku Brüning próbował złamać opozycję partii lewicowych, zwołując wybory. W rezultacie ogłoszone na 14 września wybory okazały się „politycznym trzęsieniem ziemi”. Upadły partie klas średnich, a ogromnie zyskały skrajna lewica i prawica. NSDAP zdobyło 18,3 procent głosów i 107 mandatów. Naziści stanowili teraz drugą pod względem wielkości siłę w parlamencie po socjalistach. Brüning, który sam sobie ściągnął na głowę ten wynik katastrofalnie błędną kalkulacją, został zachowany u władzy przez prezydenta, SPD i Partię Centrum, którzy woleli go od innych kandydatów75. Miesiąc po ogłoszeniu wyników żydowska bywalczyni i felietonistka kolumny plotkarskiej Bella Fromm dostrzegła „powiew paniki w pewnych dzielnicach. Czy powinniśmy wyjechać z Niemiec, poczekać poza krajem i zobaczyć, co się wydarzy?”. Fromm dorastała w zamożnej zasymilowanej rodzinie w Bawarii, ale trudna sytuacja

finansowa zmusiła ją do zajęcia się dziennikarstwem. Jako autorka tekstów dla liberalnej prasy koncernu Ullstein uważała nazistów za „hałaśliwych zbirów”. Niepokoiła się, że konserwatywne gazety potraktowały wyborczy przełom Hitlera z powagą, tym bardziej że przedstawiciele z establishmentu, tacy jak Hjalmar Schacht, prezes Reichsbanku, sugerowali, żeby dać nazistom szansę w rządzie. Fromm prawdopodobnie spisała swój „dziennik” po tym, jak w 1938 roku wyemigrowała z Niemiec do Stanów Zjednoczonych, jednak mimo wszystko udało jej się uchwycić zamęt wywołany nieznaną konfiguracją polityczną76. Naziści odnieśli sukces dzięki inteligentnej i dobrze zorganizowanej kampanii, którą zbudowali na wcześniejszym solidnym, choć niespektakularnym, sukcesie oddolnym i w wyborach lokalnych. Ich przesłanie było proste i atrakcyjne. Demokracja parlamentarna przyniosła tylko konflikty i nieszczęścia; jedynie Hitler może zjednoczyć kraj; tylko NSDAP może powstrzymać komunistów. W najważniejszych przemówieniach Hitler ledwo wspominał o Żydach, chociaż wielu Niemców jego ataki na marksizm, a także jego krytykę nowoczesnego społeczeństwa rozumiało jako zaszyfrowane wzmianki o żydowskich wpływach. Niemcy zaakceptowali antysemityzm bardziej z powodu idealizmu i szczerości, które proponowali naziści, niż jakichkolwiek innych przyczyn77. Faktycznie Hitler ciągle podkreślał, że zdobywa władzę środkami pokojowymi i legalnymi. Starał się zapewnić międzynarodową prasę, że naziści „nie mają nic przeciwko przyzwoitym Żydom”. Z drugiej strony jego protegowani nie zważali na te taktyczne deklaracje. W dniu pierwszego posiedzenia nowego parlamentu, 13 października, bandy nazistów zdemolowały domy towarowe Wertheim i Teitz w Berlinie i zaatakowały żydowskie sklepy przy Kurfürstendamm, głównej ulicy handlowej w centrum miasta. Rozentuzjazmowani naziści rozpanoszyli się w miastach i we wsiach w całych Niemczech, podkreślając swoją obecność sztandarami, flagami i paradami. Gdziekolwiek zdobyli przyczółek, tam podburzali miejscową ludność, żeby przestała kupować w żydowskich sklepach i prowadzić interesy z Żydami. W wigilię żydowskiego Nowego Roku, 12 września 1931 roku, tysiąc bojówkarzy SA ponownie grasowało na Kurfürstendamm i atakowało każdego, kto wyglądał na Żyda. Do podobnych aktów przemocy doszło w Norymberdze i Würzburgu. Policja nie mogła poradzić sobie ze zorganizowaną przemocą na taką skalę78. W 1931 roku Brüning prowadził niebezpieczną grę. Próbował wykorzystać kryzys gospodarczy, by wymusić na Brytyjczykach, Francuzach i Amerykanach anulowanie lub przynajmniej zmniejszenie reparacji. Groźba zawieszenia spłaty długu zagranicznego jeszcze bardziej nasiliła odpływ kapitału z Niemiec. Chociaż Brüningowi w końcu udało się doprowadzić do zawieszenia wypłat reparacji, nie poprawiło to katastrofalnej sytuacji: bezrobocie nadal rosło. Pod koniec roku jedna piąta osób w wieku produkcyjnym nie miała zatrudnienia. W samym Berlinie było 600 tysięcy osób bez pracy79. Partia nazistowska stała się teraz „partią niezadowolonych” i zapewniała sobie coraz większe poparcie w wyborach państwowych. Politycy głównego nurtu i postacie z kręgów przedsiębiorców i przemysłowców, ludzie w rodzaju Hjalmara Schachta oraz magnata stalowego Fritza Thyssena, dopraszali się o spotkania z Hitlerem, żeby wysondować, jak poważny jest w „socjalistycznych” elementach programu partyjnego. Na początku 1932 roku

Fromm zauważyła, że „społeczeństwo zaczyna się powoli przyzwyczajać do niegdyś plebejskiego ruchu narodowosocjalistycznego. Ludzie z wyższej warstwy zwracają się ku Hitlerowi”. Jednak marsz nazistów do władzy nie przebiegał gładko. Rozrastające się szeregi SA z niecierpliwością oczekiwały przejęcia władzy. Hitler musiał wymienić dowództwo oddziałów i wezwał Ernsta Röhma (który wyjechał do Ameryki Południowej, gdzie był instruktorem armii boliwijskiej), żeby zaprowadził w nich porządek. Musiał również uporać się ze skandalem: jego kochanka Geli Raubal, jednocześnie córka jego przyrodniej siostry, popełniła samobójstwo w jego monachijskim mieszkaniu80. Chcąc utrzymać polityczny rozpęd, Hitler i jego doradcy zastanawiali się, czy powinien on wystąpić jako kontrkandydat Hindenburga, którego kadencja zmierzała ku końcowi. Istniało niebezpieczeństwo, że wówczas Hitler zostanie uznany za antypatriotę, pomijając drobny szczegół, że nie miał wówczas nawet niemieckiego obywatelstwa. Aby mu je zapewnić, urzędnicy NSDAP w Braunschweigu mianowali go radcą rządowym, z czym wiązało się otrzymanie obywatelstwa. W marcu 1932 roku Hitler wystartował w kolejnych wyborach, jako młoda alternatywa dla szanowanego feldmarszałka81. Kampanię błyskotliwie przeprowadził Joseph Goebbels, dziennikarz, którego Hitler w 1926 roku wyznaczył na przewodniczącego partii w Berlinie. Goebbels pochodził ze skromnej katolickiej rodziny z Nadrenii i skończył uniwersytet dzięki pomocy katolickich organizacji dobroczynnych. Z powodu deformacji prawej stopy nie walczył na wojnie, ale był wojowniczym intelektualistą o agresywnym światopoglądzie. W młodości przyciągnęły go konserwatywne idee volkistowskie, które przyprawił nienawiścią do kapitalizmu i bogatego mieszczaństwa. Hitlera odkrył, kiedy relacjonował dla gazety przebieg procesu po puczu – i zaczął go uważać za mesjasza. Goebbels zaczął pisać do prasy volkistowskiej i w 1925 roku opublikował Das kleine ABC des Nationalsozialisten (Mały poradnik narodowego socjalisty). Wkrótce stał się jednym z najskuteczniejszych mówców i propagandystów partii. Przez jakiś czas rozwój kariery utrudniały mu związki z lewicującym skrzydłem narodowych socjalistów, ale kiedy Goebbels się od nich odciął, Hitler skierował go do Berlina z misją pozyskania klasy pracującej stolicy. Goebbels doskonale nadawał się do tego zadania i przez następne lata doskonalił swoje techniki propagandowe. Grał na poświęceniu i spłacaniu długów, sięgał po ceremoniały i wymyślone przez siebie rytuały, wykorzystywał możliwości oferowane przez nowoczesne środki masowego przekazu. Szczególnie upodobał sobie film i radio. Jego geniusz robienia rozgłosu idealnie zgrał się z przystąpieniem Hitlera w 1932 roku do walki o władzę82. W pierwszej turze Hitler zdobył 30,1 procent głosów wobec 49,6 procent dla Hindenburga i tym samym uzyskał drugi wynik. Aby podkreślić młodość i dynamizm Hitlera, Goebbels, wówczas szef propagandy partii, zorganizował dla Hitlera objazd miast połączony z masowymi wiecami. Od 22 marca do 9 kwietnia przywódca przemówił dwadzieścia trzy razy przed licznie zgromadzoną publicznością w dwudziestu jeden miejscach i dotarł ze swoim przesłaniem do miliona osób. Jeszcze więcej ludzi obejrzało kroniki filmowe o „Hitlerze w Niemczech”. W rezultacie Hindenburg zdobył w drugiej turze 52 procent głosów, a Hitler podwyższył wynik do 36,8 procent. Wiekowy prezydent stał się ostatnią

opoką dla obrońców Republiki Weimarskiej, a Hitler dążył do przeciągnięcia na swoją stronę całego elektoratu volkistowsko-nacjonalistycznego83. Mimo wszystko Żydzi i zwolennicy republiki nie dostrzegali żadnych powodów do niepokoju. Schwarzschild wręcz dowodził, że trzeba „pozwolić mu działać”, uzasadniając to tym, że im dłużej Hitler będzie trzymany z daleka od władzy, tym bardziej jego zwolennicy będą się mobilizować, aż wreszcie naziści dostaną dość głosów, aby utworzyć samodzielny rząd. Ponieważ stan gospodarki ciągle się pogarszał, oddanie władzy nazistom miało sens, gdy poparcie dla nich wahało się poniżej 40 procent. Najważniejsze jest to, dodał Schwarzschild, że „dopóki funkcjonuje mechanizm demokratyczny, nawet maksymalne rozprzestrzenienie hitleryzmu zawsze pozostanie ograniczone, to znaczy, że najmniejszy prąd przeciwny zepchnie go z powrotem do mniejszości”. W kwietniu 1932 roku taka argumentacja wydawała się całkowicie wiarygodna: „Pozwólmy mu rządzić, ale pod warunkiem, że żadne zmiany nie dotkną ram konstytucyjnych”84. Gdy tylko skończył się wyścig o fotel prezydencki, ruszyła kampania okołowyborcza do związkowych zgromadzeń ustawodawczych. Aby powstrzymać przemoc, która teraz już rutynowo towarzyszyła wyborom, oraz zablokować narodowych socjalistów, Carl Severing, pruski minister spraw wewnętrznych, zorganizował naloty na siedziby partii, a Wilhelm Groener, minister spraw wewnętrznych, zdelegalizował SA i SS. Próba zwalczenia zagrożenia nastąpiła za późno. Naziści zdobyli 36 procent głosów w Prusach, 32 procent w Bawarii i spektakularne 40 procent w Anhalt. Uzyskali prawo do sformowania administracji w Oldenburgu, Meklemburgii-Schwerinie oraz Turyngii. W takich okolicznościach niezwykle trudno było traktować ich jak pariasów. Jednak opór wobec nazizmu był również podkopywany od wewnątrz85. W tym samym czasie, kiedy Brüning zaostrzył kurs wobec nazistów, Kurt von Schleicher, były oficer sztabu generalnego, który kierował biurem łącznikowym między armią a kancelarią Hindenburga, zaczął rozważać sposoby wciągnięcia nazistów do rządu. Opowiedział się za Franzem von Papenem, starym przyjacielem, byłym dyplomatą i politykiem katolickim, który otworzyłby administrację przed narodowymi socjalistami. Następnie przekonał ludzi z kręgu prezydenta, że plan jest wykonalny. 30 maja 1932 roku Brüning, niezdolny do zapewnienia sobie rządzącej większości w Reichstagu oraz opuszczony przez Hindenburga, podał się do dymisji86. Schleicher omówił zmiany na kilku tajnych spotkaniach z Hitlerem i jego doradcami. W zamian za podporządkowanie się Hitler i Goebbels zażądali cofnięcia delegalizacji SA i SS oraz ogłoszenia nowych wyborów parlamentarnych. Byli przekonani, że jeśli uda im się poprawić wynik w wyborach, będą mogli zażądać prawa do sformowania własnego rządu. Plan Schleichera nie wypalił. Papen został kanclerzem i zaczął kompletować gabinet, ale rozwiązanie parlamentu oraz ogłoszenie wyborów wyzwoliło nową falę przemocy. SA i SS mogły wrócić na ulice i wznowić walkę z milicją SPD oraz komunistami. Tylko jednego dnia w Altonie, mieście portowym na północy, zginęło osiemnaście osób. Mimo chaosu Papen i Schleicher nie przerwali prób utworzenia prawicowego rządu. 20 lipca 1932 roku zdymisjonowali rząd SPD w Prusach i wyznaczyli w jego miejsce komisarzy. Dziesięć dni

później wybory dały NSDAP 37,4 procent głosów i 230 miejsc w Reichstagu87. W ramach swojego wielkiego manewru Schleicher, wówczas minister armii, spotkał się z Hitlerem, aby nakłonić go, by dołączył do rządu Papena. Jednak mając 230 posłów w Reichstagu, Hitler ośmielił się zażądać kanclerstwa. Schleicher był gotów to przełknąć, ale Hindenburg odmówił nawet rozważenia myśli o „czeskim kapralu” na stanowisku kanclerza. 13 sierpnia Hindenburg spotkał się prywatnie z Hitlerem i poprosił go, by dołączył do rządu jako młodszy wspólnik. Hitler odmówił i zażądał „pełni władzy”; Hindenburg okazał się równie nieustępliwy, więc rozmowy zakończono. Pałac prezydencki wydał następnie oświadczenie sugerujące, że Hitler jest głodny władzy i stawia partię ponad państwem. Odmowa postawiła nazistów w złym świetle i rzeczywiście znaleźli się w trudnym położeniu. W wyniku kosztownych kampanii wyborczych partii brakowało pieniędzy, aktywiści byli zmęczeni, a SA straciło cierpliwość do demokratycznej drogi do władzy. W przywództwie NSDAP rozbrzmiewały pomruki niezadowolenia. Po raz pierwszy naziści dostali mniej głosów w wyborach lokalnych. Tymczasem Schleicher i Papen planowali rozwiązać Reichstag, przełożyć wybory do czasu, aż będą mogli zapewnić sobie korzystny wynik, i rządzić dekretami jako „gabinet prezydencki”. Jednak podczas chaotycznego posiedzenia Reichstagu Papen został zmuszony do rozwiązania parlamentu, nie uzyskawszy zwłoki. Wybory miały niewielką szansę na przełamanie pata, a potencjalnie mogły przynieść katastrofę pozbawionej gotówki, umęczonej NSDAP. W głosowaniu z 6 listopada 1932 roku naziści stracili 2 miliony głosów, 34 mandaty w Reichstagu i odnotowali spadek poparcia do 33,1 procent. Wiele osób uznało, że republika została uratowana88. Zamiast tego – wskutek machinacji Papena, Schleichera i koterii skupionej wokół prezydenta – państwo popadło w kolejny kryzys. Po wyborach Papen złożył dymisję, ale Hindenburg poprosił go o powołanie nowego rządu. Prezydent ponownie poprosił Hitlera, żeby współpracował z Papenem, ale ten znowu odmówił – tym razem ku zaniepokojeniu jego świty i rozpaczy zwolenników. Jednak żadna z pozostałych partii także nie była skłonna poprzeć Papena. Schleicher stracił cierpliwość do przyjaciela i przekonał sam siebie, że więcej zdziała z poparciem armii. Przekonał Hindenburga, żeby wycofał poparcie dla kanclerza i zmusił Papena, żeby znowu podał się do dymisji. Następnego dnia, 3 grudnia 1932 roku, Schleicher objął urząd kanclerza. Chociaż brakowało mu bazy parlamentarnej czy partyjnej, miał wizję reżimu autorytarnego, który mógłby zyskać poparcie społeczne poprzez działania na korzyść klasy pracującej. Rozpoczął rozmowy ze związkowcami i po tym, jak Hitler odrzucił jego awanse, zwrócił się do lewego skrzydła NSDAP, kierowanego przez Gregora Strassera. Kiedy Strasser odpowiedział pozytywnie, wydawało się, że partia nazistowska rozpadnie się od środka. Działacze partyjni i zwolennicy mieli dość wojowniczych kampanii, które prowadziły donikąd; nie mogli zrozumieć, dlaczego ich przywódca odrzucił wysokie stanowisko państwowe. Hitler musiał postępować zręcznie, żeby ułagodzić te niepokoje i zmiażdżyć „strasserowców”. Mimo to jego widoki przedstawiały się marnie89. Pod koniec roku Leopold Schwarzschild dostrzegł „przebłysk światła w chmurach”. Uwierzył, że uda się zapobiec przejęciu władzy przez nazistów. Pojawiły się oznaki

gospodarczego ożywienia, a „polityczna fala zmieniła kierunek i straciła na sile”. Obóz nacjonalistów był rozdarty, naziści pokonani, a Schleicher zaczął naprawiać sytuację zwykłych ludzi90. Schwarzschild nie wiedział, że rozgoryczony Papen spiskuje, żeby obalić Schleichera i umieścić na jego miejscu Hitlera. 4 stycznia 1933 roku dwaj mężczyźni spotkali się potajemnie w Kolonii i ustalili, że spróbują dokonać zmiany rządu bez nowych wyborów. Wieści o tajnym zebraniu wyciekły i natychmiast poprawiły pozycję Hitlera. Partia nazistowska dostała nowy bodziec, kiedy zdobyła prawie 40 procent głosów w wyborach w Lippe. Nawet jeśli był to skromny elektorat, a naziści wpakowali w wybory mnóstwo pieniędzy, zwycięstwo sprawiło wrażenie, że ich marsz rozpoczął się na nowo. Sukces dostatecznie wzmocnił Hitlera, by poradził sobie ze sprzeciwem starszyzny partyjnej, która ostrzegała go, że nie może już dłużej grać na przeczekanie. Według wewnętrznego raportu partia mogła stracić dużo poparcia, o ile nie osiągnie zdecydowanego zwycięstwa91. W tym momencie Joachim von Ribbentrop, ustosunkowany handlarz winem z Nadrenii, z rodziny o tradycjach wojskowych i dyplomatycznych, którego również przyciągnęła sprawa Hitlera, zaproponował, że będzie pośredniczył w rozmowach między Hitlerem a Papenem. Podczas gdy Schleicher na próżno starał się wzmocnić swoją pozycję, Hitler negocjował z Papenem kształt nowego gabinetu. Początkowo rozmowy nie szły dobrze, ponieważ Hitler upierał się przy stanowisku kanclerza. Na szczęście dla niego Oskar von Hindenburg, syn prezydenta, nie lubił Schleichera bardziej jeszcze niż wizji rządu z Adolfem Hitlerem na czele. Oskar von Hindenburg i szef sztabu Hindenburga, Otto Meissner, dołączyli do dyskusji i pomogli nakłonić wszystkich, by utworzyć rząd z Hitlerem jako kanclerzem i Papenem jako jego zastępcą – przy założeniu, że prezydent i wicekanclerz będą hamować Hitlera. Kilka dni później Papen przedstawił to rozwiązanie Hindenburgowi. Starzec nadal wzdragał się przed tym rozwiązaniem, ale równie niechętnie był nastawiony do rozpisywania nowych wyborów przez Schleichera, zanim Reichstag zbierze się ponownie i niewątpliwie odrzuci w głosowaniu jego rząd. W akcie rozpaczy Schleicher dał do zrozumienia, że nad sytuacją może zapanować armia, co wywołało widmo wojny domowej. Dzień wcześniej 15 tysięcy bojówkarzy z SA wdarło się do siedziby partii komunistycznej, a stamtąd udało się na wiec i wysłuchało przemówienia Hitlera. Podczas marszu krzyczeli: „Sramy na żydowską republikę… Sramy na wolność”. Sytuacja zaczęła się wymykać spod kontroli i nie było już nawet pewności, czy armia zdoła rozdzielić walczące strony. W końcu Schleicher wyczerpał wszystkie możliwości. 28 stycznia powiadomił gabinet, że poprosi o zgodę na rozwiązanie Reichstagu, odwoła wybory na czas nieokreślony i będzie w tym okresie przejściowym rządził jako „gabinet prezydencki”. Jeśli Hindenburg odmówi, on poda się do dymisji. Chociaż wcześniej Hindenburg godził się na naginanie konstytucji, tym razem postanowił trzymać się zasad i nie przystał na to, by Schleicher ominął legislaturę i rządził dekretami: miał już dość kanclerza, a jego doradcy obawiali się kilku prorobotniczych rozwiązań wprowadzonych przez Schleichera. Jak na ironię, jeden z tych ostatnich projektów masowych robót publicznych, wart 500 milionów reichsmarek, dał w końcu pracę dwóm milionom Niemców, ale już za Hitlera92.

Po rezygnacji Schleichera Papenowi zostało tylko przekonać Hindenburga, aby przełknął Hitlera jako kanclerza, i zbudować nowy rząd w taki sposób, aby zapewnić feldmarszałka, że partia nazistowska nie będzie szaleć. Wizja „frontu nacjonalistycznego” skłoniła Franza Seldtego, przywódcę Stahlhelmu, do poparcia nowego rządu, podczas gdy Papenowi udało się zapewnić lojalność Hugenberga propozycją dwóch ważnych tek ministerialnych dla DNVP. Wybór dwóch konserwatywnych tradycjonalistów, Wernera von Blomberga i Konstantina von Neuratha, odpowiednio na ministra armii i ministra spraw zagranicznych, jeszcze bardziej udobruchał Hindenburga. Hitler poprosił dla siebie tylko o dwie teki. Wilhelm Frick, prawnik i były pracownik służby cywilnej, został ministrem spraw wewnętrznych. Hermann Göring, przewodniczący Reichstagu od lipca 1932 roku, co odzwierciedlało dominację nazistów, dołączył do rządu jako minister bez teki i pruski minister spraw wewnętrznych. Sam Papen objął funkcje komisarza Prus oraz wicekanclerza, co, na papierze, dawało mu silną pozycję. Kiedy konserwatywny pruski arystokrata, który znał Papena, wyraził niepokój wobec wizji Hitlera u władzy, Papen powiedział mu uspokajająco: „Myli się pan. My po prostu go zatrudniliśmy”93. 74 R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 232–242. 75 I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 333–335. 76 14 października, 25 grudnia 1930, Bella Fromm, Blood and Banquets. A Berlin Social Diary, London 1942, s. 31, 32–33. O zastrzeżeniach wobec momentu spisania wydarzeń przez Fromm zob. Henry Ashby Turner jun., Two Dubious Third Reich Diaries, „Central European History” 2000, t. 33, nr 3, s. 415–422. 77 P. Fritzsche, Germans into Nazis, s. 208–209. 78 Thomas Friedrich, Hitler’s Berlin. Abused City, London 2012, s. 186–189, 200–201, 236–241; M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 64–66. 79 T. Friedrich, Hitler’s Berlin, s. 242. 80 29 stycznia 1932, B. Fromm, Blood and Banquets, s. 43; I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 340–356. 81 I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 360–365. 82 Toby Thacker, Joseph Goebbels. Life and Death, London 2009, s. 13–28, 36–54, 56–74, 78–98; Peter Longerich, Goebbels. A Biography, London 2015, s. 36–94, 168–174. 83 Anna von der Golz, Hindenburg. Power, Myth and the Rise of the Nazis, Oxford 2009, s. 153–157; T. Friedrich, Hitler’s Berlin, s. 267–272. 84 An Imaginary Speech by Brüning, 20 września 1930, Let him have a go, 30 kwietnia 1932, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 44–51, 69–73. 85 T. Friedrich, Hitler’s Berlin, s. 274–275; R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 272–282. 86 I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 366–368. 87 Tamże, s. 367–370. 88 Tamże, s. 370–375, 380–391; H.A. Turner jun., Hitler’s Thirty Days to Power, s. 11–13.

89 H.A. Turner jun., Hitler’s Thirty Days to Power, s. 17–29. 90 Twilight, 30 grudnia 1932, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 89–91. 91 H.A. Turner jun., Hitler’s Thirty Days to Power, s. 41–52, 58–68, 74–77. 92 Tamże, s. 70–71, 109–133. 93 Tamże, s. 133–148.

OPINIE I BŁĘDNE SZACUNKI W STYCZNIU 1933 ROKU Ówczesne oceny nazizmu bardzo różniły się między sobą, a rozbieżności te są wiele mówiące. W styczniu 1933 roku nikt nie potrafił dokładnie określić charakteru nowego reżimu, już nie mówiąc o przewidywaniu sytuacji w przyszłości czy o tym, co może przynieść. Oczywiście wielu Żydów miało wówczas pełną świadomość zaciekłego nastawienia nazistów wobec narodu żydowskiego i miało złe przeczucia. Trzy tygodnie przed wejściem nazistów do rządu „Jüdische Rundschau” napisał, że sprawy dla Żydów przybrały zły obrót, podczas gdy Żydzi uspokoili się, kiedy prawicowy rząd z dowódcą armii na czele zdołał utrzymać Hitlera z dala od kanclerstwa. Ale i ta ulga wyparowała pod koniec miesiąca94. Jednak pozostali Żydzi nie widzieli nic złowieszczego w awansie Hitlera. We wrześniu 1930 roku Siegmund Warburg, ustosunkowany i dobrze poinformowany przedstawiciel hamburskiej dynastii bankierów, zapewnił swojego teścia, Szweda, że „teraz, gdy znaleźli się w rządzie, natychmiast staną się, po pierwsze, rozsądniejsi, a po drugie ponownie mniej popularni”. Poza tym istniały precedensy dla ich przemiany: „Nasi socjaldemokraci też byli nieodpowiedzialnymi demagogami, a dziś prawie wszyscy stali się burżujami skłonnymi do kompromisu”. Opinie Warburga nie były odosobnione wśród żydowskiej elity weimarskich Niemiec. Przez cały 1932 rok Rudolf Hilferding, czołowy polityk SPD, Hans Schäffer, dyrektor naczelny koncernu wydawniczego Ullstein, bankier Oscar Wassermann oraz współpracownik Warburga Carl Melchior opowiadali się za tym, aby dać nazistom szansę w rządzie. Podobnie jak Schwarzschild byli przekonani, że u władzy naziści raczej spotulnieją, niż się rozochocą, i bardziej prawdopodobny jest upadek Hitlera niż jego sukces95. Żydzi ci nie byli naiwni ani też nie padli ofiarą myślenia życzeniowego, wynikającego z żałosnego pragnienia zaakceptowania ich jako Niemców. Walther Karsch, nieustraszony przeciwnik faszyzmu, który pisał dla radykalnego tygodnika „Die Weltbühne”, we wrześniu 1930 roku wyraził pogląd, że „każdy, kto uważa, że ci ludzie podejmą teraz poważną próbę wcielenia w życie antysemickich idei, może się uspokoić. Nie ma najmniejszego powodu, żeby występować o paszporty i pakować walizki. Aby odegrać się na Żydach, musieliby zmienić konstytucję. Czy mają potrzebne do tego dwie trzecie większości?”. Według Karscha „antysemityzm jest teraz wyłącznie hasłem reklamowym”96. Obserwowanie wydarzeń z bliska niekoniecznie wpływało na zmianę opinii. Młody Joachim Fest, wychowany w katolickim domu w Berlinie, zdominowanym przez ojca antynazistę, wspominał później, że „kontynuacja znanego zacierała wszelkie wrażenie przełomu”. Curt Riess, dziennikarz pochodzenia żydowskiego, który pracował dla lewicowo-liberalnej gazety, wspominał korektę artykułu ogłaszającego, że Hitler został

kanclerzem, „bez najmniejszego poczucia, bez śladu niepokoju, że może mnie to w jakikolwiek sposób dotknąć”. Jednak kilka tygodni później był już na wygnaniu w Paryżu, a w 1941 roku wyjechał do Nowego Jorku, gdzie publikował liczne antynazistowskie teksty97. Doświadczeni dyplomaci mieli diametralnie sprzeczne opinie na temat Hitlera, oparte na osobistych obserwacjach i sygnałach od znających się na rzeczy Niemców. Sir Horace Rumbold przekazał bez zastrzeżeń do Ministerstwa Spraw Zagranicznych opinię Papena, że „rząd Hitlera złożony w części z ministrów, którzy nie są nazistami, nie będzie w stanie zapoczątkować niebezpiecznych eksperymentów”. Tydzień później powtórzył zdanie niemieckiego ministra spraw zagranicznych, Neuratha, że „eksperyment z Hitlerem należało kiedyś przeprowadzić”. Kiedy Rumbold poznał Hitlera, uznał go za „prostego i bezpretensjonalnego”, chociaż jego słowa i czyny były „bardziej obliczone na przekonanie tłumu niż zmysłu krytycznego”98. Jednak Amerykanin James G. McDonald patrzył na nazistów inaczej. McDonald był wysokim jasnowłosym Amerykaninem ze Środkowego Zachodu, z tytułem doktora nauk politycznych z Harvardu, i zyskał uwagę w Niemczech swoją krytyką propagandowych tekstów alianckich o okrucieństwach podczas Wielkiej Wojny. Od 1919 do 1933 roku był przewodniczącym amerykańskiej organizacji wspierającej Ligę Narodów, która przekształciła się w Foreign Policy Association (FPA, Stowarzyszenie Polityki Zagranicznej). Jesienią 1932 roku przyjechał do Niemiec jako przedstawiciel FPA i poznał Ernsta „Putziego” Hanfstaengla, wykształconego w Ameryce rzecznika prasowego Hitlera. 1 września 1932 roku Hanfstaengl zabrał McDonalda na ważny wiec w berlińskim Sportpalast, na którym Hitler uspokoił swoich zwolenników. Następnego dnia McDonald zjadł obiad z Hanfstaenglem i zapytał go o Hitlera i kwestię żydowską. W raporcie dla FPA napisał: „Jego oczy w tym momencie rozbłysły, zaczęły wyglądać fanatycznie, a on rozpoczął tyradę o Żydach. Uznał, że żaden Żyd nie może być dobrym patriotą w Niemczech”. Według McDonalda „było jasne, że on i, jak podejrzewam, wielu nazistów naprawdę wierzyło w te wszystkie oskarżenia przeciwko Żydom”99. Zwykli Niemcy witali nowy rząd w najprzeróżniejszy sposób, w zależności od orientacji politycznej, przynależności religijnej, miejsca zamieszkania, od tego, czy mieli pracę, czy nie, i rozmaitych innych czynników. Wielu przyjęło narodowy socjalizm z młodzieńczym idealizmem, z tęsknoty za zmianami i raczej z wielką nadzieją niż nienawiścią. Luise Solmitz, gospodyni domowa z Hamburga, wyszła za mąż za weterana wojennego, który przeszedł z judaizmu na protestantyzm. Oboje wykazywali się konserwatyzmem i byli zajadłymi nacjonalistami, którzy popierali DNVP w latach stagnacji partii. We wpisie w dzienniku z 30 stycznia 1933 roku Luise wyraziła przekonanie i optymizm, podobnie jak miliony innych, którzy nie byli nazistami: „Hitler kanclerzem! I jakiż rząd! Rząd, o jakim w lipcu nie śmielibyśmy marzyć. Hitler, Hugenberg, Seldte, Papen!! W każdym z nich pokładam nadzieje dla Niemiec. Energia narodowych socjalistów, niemiecka roztropność, niezależny od partii Stahlhelm oraz niezapomniany Papen […]”100. Melita Maschmann była wśród osób, które tamtego dnia obserwowały wieczorną

nazistowską paradę zwycięstwa w centrum Berlina. Jako piętnastolatka śledziła wydarzenia, które miały przejść do historii, u boku rodziców, pronazistowskich antysemitów. Melita była oczarowana spektaklem i tym, co według niej zwiastował. „Kolumny maszerowały przez kilka godzin. Raz po raz dostrzegaliśmy wśród nich grupy chłopców i dziewcząt niewiele starszych od nas”. W pewnym momencie jakiś widz został zaatakowany, ale to jej nie odstraszyło. „Przerażenie, jakie to we mnie wywołało, było niemal niewyczuwalnie podszyte odurzającą radością […]. Chciałam uciec od mojego dziecinnego, nudnego życia i chciałam dołączyć do tego, co było wielkie i fundamentalne”. Narodowy socjalizm obiecywał, że „ludzie wszystkich klas będą żyć razem jak bracia i siostry”101. Droga Hitlera do władzy wybrukowana była idealizmem, pragnieniem silnego społeczeństwa i miłością do Niemiec. Niektórym Niemcom antysemityzm pomógł zdefiniować państwo i naród poprzez utożsamienie Żydów z wszelkim fałszem, korupcją, obcością i złem. Jednak Hitler nie został kanclerzem Niemiec z powodu antysemityzmu. Z całą pewnością antysemityzm stanowił centrum jego światopoglądu i był zasadniczym elementem dla czołowych działaczy partii nazistowskiej, jednak 30 stycznia 1933 roku nic nie zapowiadało tego, co czekało Żydów w Niemczech. 94 „Jüdische Rundschau”, cyt. za: Jewish Telegraphic Agency, 9 stycznia 1933, w: Monty Noam Penkower, The Swastika’s Darkening Shadow. Voices Before the Holocaust, New York 2013, s. 119–120. 95 Siegmund Warburg do Mauritza Philipsona, 15 i 17 września 1930, cyt. za: Niall Ferguson, High Financier. The Lives and Times of Siegmund Warburg, London 2010, s. 77–78; H.A. Turner jun., Hitler’s Thirty Days to Power, s. 22, 196. 96 Cyt. za: T. Friedrich, Hitler’s Berlin, s. 183. 97 Joachim Fest, Not Me. Memoirs of a German Childhood, London 2012, s. 39; cyt. za: H.A. Turner jun., Hitler’s Thirty Days to Power, s. 158. 98 Sir Horace Rumbold do sir Johna Simona, 27 stycznia, 4 i 10 lutego 1933; w: M. Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 366, 368. 99 1 września 1932, w: Advocate for the Doomed. The Diaries and Papers of James G. McDonald 1932– 1935, red. Richard Breitman i in., Bloomington 2007, s. 13–15. Na temat Hanfstaengla zob. Peter Conradi, Hitler’s Piano Player. The Rise and Fall of Ernst Hanfstaengl, Confidant of Hitler, Ally of FDR, London 2005. 100 J.A.S. Grenville, The Jews and Germans of Hamburg, s. 57. 101 Melita Maschmann, Account Rendered, London 1964, s. 11.

Część pierwsza

PIERWSZY ROK. 1933

PROTEST I BOJKOT Priorytetem Hitlera po wstąpieniu na urząd było spełnienie obietnicy naprawy gospodarki i przywrócenia jedności narodowej. Likwidacja demokracji parlamentarnej stanowiła jednocześnie środek do osiągnięcia tego celu, jak i fundamentalny cel nazistów. Hitler nie robił nic, co wydawało się bezpośrednio istotne dla niemieckich Żydów jako Żydów. Drastyczne ograniczenia praw osobistych i rozbudowa sił policyjnych zdawały się mieć więcej wspólnego z walką polityczną. W tych pierwszych ekscytujących tygodniach nic nie sugerowało, że państwo zagraża teraz niewinnym obywatelom, którzy należą do nieszkodliwej mniejszości religijnej102. Na inauguracyjnym posiedzeniu nowego rządu Hitler uzyskał zgodę na przeprowadzenie wyborów 5 marca 1933 roku. Koalicja potrzebowała bezwzględnej większości, żeby uchwalić zawieszenie rządów parlamentarnych. Kampania wyborcza przebiegała według zwykłego wzoru z marszami, wiecami i wrzaskliwą propagandą. Jak zwykle „agitacja przedwyborcza” prowadziła do przemocy ulicznej. SA i SS wzięły na cel komunistów i socjalistów; lewicowcy się bronili. Wówczas jednak narodowi socjaliści wchodzili w skład rządu, a SPD została zmuszona do ostrożności, żeby nie sprowokować rozprawy. 22 lutego Göring zwerbował 50 tysięcy bojówkarzy z SA, SS i Stahlhelmu jako „policjantów pomocniczych” w Prusach. François-Poncet zauważył zgryźliwie, że rząd „powierzył dbanie o porządek właśnie tym siłom, które porządek zakłócały”103. Notowania w jednostronnej wyborczej rywalizacji mocniej przechyliły szalę, kiedy podpalenie budynku Reichstagu dało rządowi pretekst do jeszcze większego skupienia władzy we własnych rękach. Nocą 27 lutego podpalenia dokonał najprawdopodobniej Marinus van den Lubbe, obłąkany były holenderski komunista. Nie jest jasne, czy naziści byli w incydent zamieszani, ale Göring bez wahania stwierdził, że pożar zapowiada komunistyczny pucz. Na jego rozkaz policja zatrzymała przywódców KPD oraz tysiące szeregowych członków partii. Następnego dnia prezydent Hindenburg wydał dekret o stanie nadzwyczajnym, który zawieszał prawa obywatelskie, zezwalał policji na aresztowania, przeszukiwania domów i konfiskatę majątku bez nakazu. Siły bezpieczeństwa zostały upoważnione do stosowania „aresztu prewencyjnego” w celu zapobieżenia przestępstwom, które obywatele mogli popełnić lub które mogły ich dotknąć. Nie bez powodu nazistowski minister spraw wewnętrznych Wilhelm Frick przemycił do dekretu klauzulę rozciągającą władzę rządu centralnego na poszczególne kraje związkowe, co położyło fundamenty pod bezprecedensową centralizację władzy w Niemczech104. Lewicę ogarnęło przerażenie. Każdy, kto wcześniej sprzeciwiał się nazistom, szczególnie jeśli był Żydem, poczuł się teraz zagrożony. SA urządziło prowizoryczne izby zatrzymań w opuszczonych fabrykach, piwnicach biurowców i nieużywanych koszarach. Miejsca te

formalnie nazwano Konzentrationslager (obóz koncentracyjny). Pozbawione nadzoru regularnych oddziałów policji i organów sądowych stały się synonimem okrucieństwa105. Początkujący angielski pisarz Christopher Isherwood uchwycił nastrój w tygodniach poprzedzających marcowe wybory: „Co wieczór siadywałem w dużej, na wpół pustej kawiarni dla artystów przy Kościele Pamięci, gdzie Żydzi i lewicowi intelektualiści razem pochylali głowy nad marmurowymi stolikami i rozmawiali przyciszonymi, wystraszonymi głosami. Prawie każdego wieczora do kawiarni wpadały oddziały SA […]. Czasem kogoś aresztowali. Pewnego wieczora obecny tam pisarz, Żyd, pobiegł do budki telefonicznej, żeby wezwać policję. Naziści go złapali i zabrali. Nikt nie kiwnął nawet palcem. Dopóki nie poszli, w lokalu panowała cisza jak makiem zasiał”106. Dekapitacja KPD i prześladowania działaczy SPD wyraźnie zaburzyły równowagę szans. Kampania nazistów korzystała również z płynących strumieniami funduszy od przemysłowców i dużych przedsiębiorstw, które chciały znaleźć się po stronie wygrywającej. Pomimo tego zmasowanego wysiłku NSDAP zdołała zwiększyć swój wynik wyborczy jedynie do 43,9 procent. Aby przekroczyć 50-procentowy próg, narodowi socjaliści musieli trwać w koalicji z DNVP Hugenberga. Chociaż było to frustrujące, utrzymanie rządu z konserwatywnymi ministrami miało tę zaletę, że przydawało nazistom poważania. Przywództwo usiłowało wzmocnić to wrażenie ceremonią otwarcia nowego Reichstagu. Uroczystość odbyła się 21 marca w kościele garnizonowym w Poczdamie, o bogatej tradycji cesarskiej. Kroniki filmowe przedstawiały Hitlera w żakiecie u boku prezydenta i członków dawnej rodziny królewskiej. Był przyjemny, słoneczny wiosenny dzień, ale oznaczał upadek demokracji w Niemczech107. Na pierwszym posiedzeniu parlamentu, zorganizowanym w berlińskim gmachu opery Krolla, naziści przeforsowali Emächtigungsgesetz, ustawę o pełnomocnictwach, która pozwalała rządowi wydawać rozporządzenia z mocą ustawy bez zatwierdzenia Reichstagu czy prezydenta. Dwie trzecie głosów, potrzebne do zmiany konstytucji, udało się uzyskać przez wykluczenie delegatów KPD oraz wywarcie nacisku na Katolicką Partię Centrum. Nie ugięło się tylko 94 posłów socjalistycznych. Leopold Schwarzschild był zdumiony szybkością i łatwością, z jaką narodowi socjaliści usunęli konstytucyjne zabezpieczenia chroniące prawa obywateli. Gdy narodowosocjalistyczne tsunami zmiotło burmistrzów, lokalnych urzędników, komisarzy policji i wszelkich urzędników nieprzychylnych „rewolucji narodowej”, zauważył: „Historia jest brutalnie beznamiętna”108. Podczas kampanii wyborczej przemoc SA kierowała się przeciw oponentom politycznym. Następnie działacze partyjni zwrócili się przeciwko Żydom. Od początku marca przez kraj przetoczyła się lawina lokalnych bojkotów. Nielegalnym pikietom i oznaczaniu żydowskich sklepików i domów towarowych często towarzyszyły akty bandytyzmu, szczególnie w przypadku protestów właścicieli. Incydenty te nie były centralnie planowane i koordynowane, brały się z doprowadzonej do perfekcji nazistowskiej praktyki zastraszania, żeby wbić klin między Żydów i nie-Żydów przez pokazanie, kto jest bezpiecznym przedstawicielem Volksgemeinschaft, a kto bezradnym outsiderem. Ale podczas gdy przed 1933 rokiem przemoc wobec Żydów i stygmatyzacja oznaczały atak na prawo i republikę,

fakt, że obecnie prawo ustanawiano w imieniu Adolfa Hitlera, stworzył nieprzewidziane komplikacje. Nieliczenie się z państwem, kiedy było tworem „listopadowych zbrodniarzy”, to jedno, ale co innego, gdy chodziło o „rewolucję narodową”. Wiele krajów związkowych i samorządów miejskich oraz prywatnych organizacji również podjęło pewne kroki przeciwko Żydom, co jeszcze bardziej zaciemniło obraz. Często wskazywano, że te środki są reakcją na „spontaniczny” i „powszechny” gniew wymierzony w społeczność żydowską. Bojówkarze z SA, którzy inicjowali tego rodzaju „samooczyszczające” akcje, poczuli się wówczas upoważnieni do szukania nowych celów. W kilka dni po uzyskaniu legalizacji i sankcji konstytucyjnej nazistowscy przywódcy zaczęli nakręcać spiralę dyskryminacji i przemocy. Doprowadziło to do tarć między partyjnymi działaczami a policją i groziło podkopaniem autorytetu nowego reżimu jako strażnika prawa i porządku, zepsuciem jego wizerunku odpowiedzialnych polityków i wywołaniem ostrego sprzeciwu narodowego109. W Berlinie następnego dnia po wyborach bojówkarze z SA przeszli Kurfürstendamm i napadali na każdego, kto według nich wyglądał na Żyda. Korespondent „Manchester Guardian” napisał, że „«brunatne koszule» biły Żydów, dopóki głowy i twarze ofiar nie spłynęły krwią. Wielu upadało bezradnie i leżało na ulicy, aż w końcu znajomi lub przechodnie zawieźli ich do szpitala”. 7 marca w centrum Królewca została podpalona stara synagoga, a dwa dni później ten sam los spotkał żydowskie sklepy. Prusy Wschodnie wkrótce zaczęły słynąć ze stałej i wszechobecnej aktywności antyżydowskiej. W Goleniowie obok Szczecina właściciel domu towarowego poskarżył się burmistrzowi, kiedy oddział szturmowy przeprowadził demonstrację pod jego własnością. Burmistrz w pierwszej chwili poradził mu zamknąć interes, ale kiedy właściciel odmówił, wysłał policję, żeby przywróciła porządek. Nocą SA wróciło i zniszczyło fasadę sklepu110. 11 marca oddziały szturmowe napadły na żydowskie domy towarowe i sklepy w centrum Wrocławia i zmusiły właścicieli do ich zamknięcia. Oddział SA wdarł się do budynku sądu i zmusił żydowskich prawników i sędziów do zawieszenia działalności. Niepokoje trwały do czasu, gdy wkroczyła policja i siłą przywróciła porządek. Oblężenie budynku sądu trwało przez trzy dni i skończyło się dopiero, kiedy sędzia wyższej rangi zgodził się ograniczyć liczbę żydowskich prawników do siedemnastu. W kraju, który dumnie uważał się za Rechtsstaat, państwo prawa, wdarcie się do siedziby sądu i napastowanie sędziów równało się profanacji, nie mówiąc już o lekceważeniu sądu. Jednak był to świadomie symboliczny akt pokazujący, że prawo dotyczy tylko Niemców i tylko przez nich może być egzekwowane. SA naciskało na nowe władze, aby położyły nacisk na ten zwrot i uzasadniły go. Ostateczna ugoda we Wrocławiu świadczy o tym, że z natury konserwatywne i ciążące ku prawicy sądownictwo dość łatwo przystosowało się do nazistowskich koncepcji111. Między 27 a 29 marca w miastach Zagłębia Ruhry doszło do zamieszek. W Bochum nazistowscy chuligani porozbijali okna wystawowe w trzynastu sklepach, a w Dortmundzie strzelano do zabudowań należących do żydowskiego kupca. SA zastosowało „areszt prewencyjny” wobec setki Żydów. W Oberhausen miejscowy rabin i pięciu innych Żydów musieli przejść ulicami. Następnie „brunatne koszule” groziły „aresztem prewencyjnym” żydowskiemu urzędnikowi sądowemu i kilku innym Żydom112.

Żydzi przewiezieni do obozów koncentracyjnych SA znaleźli się w największym niebezpieczeństwie i ucierpieli nieporównanie bardziej od zatrzymanych na innych podstawach, głównie więźniów politycznych. Rabini i ortodoksyjni Żydzi, wyróżniający się długimi brodami, spotykali się ze szczególnym okrucieństwem. Wielu miało teraz brutalnie i byle jak wystrzyżone brody. W dni żydowskich świąt SA (które, podobnie jak SS, mściwie zapoznało się z żydowskim kalendarzem świątecznym) regularnie dopuszczało się szczególnie upokarzających praktyk i na wszelkie sposoby okazywało nienawiść do judaizmu i do Żydów. Działacze KPD o żydowskich nazwiskach padali ofiarą wyjątkowo brutalnego traktowania. Bojówkarze z SA odnajdywali sadystyczną przyjemność w dręczeniu żydowskich prawników, którzy trafili w ich ręce, z upodobaniem zajmując się osobami typu Hansa Littena, który oskarżał nazistów na procesach i angażował się w działalność przeciwko zniesławianiu Żydów. W Dachau z blisko setki więźniów politycznych, którzy zmarli do maja 1933 roku, dwunastu było Żydami113. Dzięki przesyłkom dyplomatycznym, komunikatom zagranicznych korespondentów i prywatnym relacjom (w tym opowieściom osób wracających z Niemiec) rządy i opinia publiczna w innych krajach były informowane na bieżąco o ponurych wydarzeniach. Strumień informacji napływający do ambasady brytyjskiej w Berlinie od konsulów z całych Niemiec skłonił sir Horace’a Rumbolda do ostrzeżenia Ministerstwa Spraw Zagranicznych, że szykuje się „masakra” Żydów. W prywatnym liście do rodziny lady Rumbold napisała: „Wszelkiego rodzaju zastraszanie Żydów i socjalistów […]. Nienawistne i nieludzkie”. W tym czasie „New York Times”, „Chicago Times”, „Los Angeles Times”, „Atlanta Constitution” i „Washington Post” zamieściły 455 artykułów i wstępniaków o Hitlerze i Żydach (z czego połowę sam „New York Times”). Dwieście lokalnych gazet w Stanach Zjednoczonych opublikowało 2600 tekstów o wydarzeniach w Niemczech114. Reakcja była szybka i gwałtowna. W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii obszerne relacje z przebiegu wydarzeń wywołały poruszenie środowisk żydowskich. W dniach, gdy Hitler przejmował władzę, 4 tysiące żydowskich weteranów wojennych wyszło na ulice w Nowym Jorku z transparentami opisującymi okrucieństwa nazistów. Żydzi po obu stronach Atlantyku zażądali, aby ich rządy interweniowały albo chociaż potępiły wydarzenia. W marcu żydowscy przywódcy spotkali się kilka razy i pełną parą ruszył bojkot niemieckich towarów i usług115. Jednak amerykańskie przywództwo żydowskie spierało się, jakie kroki należy podjąć. Rozbieżności postaw ujawniły głębokie rozdźwięki w społeczności żydowskiej. Zasymilowani i zamożni, głównie imigranci żydowscy z Niemiec z połowy XIX wieku, skłaniali się ku cichej dyplomacji z urzędnikami Departamentu Stanu i politykami. Tę taktykę często stosował American Jewish Committee (AJC, Amerykański Komitet Żydowski) z „eleganckiej dzielnicy Nowego Jorku”. Przebywający w Ameryce od niedawna i coraz liczniejsi imigranci z Europy Wschodniej, głównie przedstawiciele klasy niższej średniej i pracującej, reagowali na wieści o cierpieniach Żydów żywiołowo i hałaśliwie. Wielu należało do związków zawodowych i organizacji socjalistycznych; znaczną ich część stanowili syjoniści. Tę grupę reprezentował Amerykański Kongres Żydowski (American

Jewish Congress) i była ona bardziej aktywna i widoczna. Jednak głośne protesty zaalarmowały AJC. 20 marca delegacja pod kierownictwem Cyrusa Adlera, przewodniczącego AJC, wezwała amerykańską administrację, aby „zwróciła się w odpowiedni sposób” do władz niemieckich. Jednocześnie potępiła „bojkoty, parady, masowe wiece i inne demonstracje tego rodzaju”. Napomnienie to odzwierciedlało ich instynktowną dyskrecję i niechęć do usankcjonowania polityki żydowskich mas; była to również wykalkulowana odpowiedź na apele niemieckich Żydów, żeby nie atakować koalicji pod przewodnictwem nazistów116. Ta dyskrecja nie zdała się na nic. Amerykański Kongres Żydowski pod przywództwem charyzmatycznego rabina Stephena Wise’a zorganizował masowy wiec w Madison Square Garden. Kiedy 27 marca otwarto drzwi, halę zapełniło 20 tysięcy Żydów, a 35 tysięcy stłoczyło się na zewnątrz. Wysłuchali antynazistowskich przemówień senatora Roberta Wagnera, byłego kandydata na prezydenta Ala Smitha, przewodniczącego American Federation of Labor (Amerykańskiej Federacji Pracy), burmistrza Nowego Jorku i dwóch biskupów. Tego samego dnia 10 tysięcy Żydów przemaszerowało przez Brooklyn, a prawie tyle samo zgromadziło się na wiecach w Chicago i Los Angeles. Kolejne 6 tysięcy Żydów demonstrowało w Baltimore, 3 tysiące w Newark i Waszyngtonie, 2,5 tysiąca w Atlantic City. Oszacowano, że milion osób protestował przeciwko postępowaniu nazistów, co dało w sumie jedną z największych demonstracji tego rodzaju w historii Stanów Zjednoczonych117. Kiedy AJC poprosiło Wise’a, żeby wstrzymał działania, odparł, że jeśli główne organizacje żydowskie nie zorganizują protestu, ich miejsce zajmą „wiece Żydów socjalistów, wiece Żydów komunistów”. Jego komentarz pokazuje, że amerykańscy Żydzi znaleźli się w potrójnym potrzasku. Z jednej strony niemieccy Żydzi naciskali na nich, żeby nic nie robić, a z drugiej żydowska ulica nawoływała do działania. Zakulisowe lobbowanie nie spełniło tych powszechnych żądań i otworzyło drogę radykałom, którzy zaczęli potwierdzać po obu stronach Atlantyku fakt prześladowań Żydów. Cokolwiek by zrobili, musiało to uderzyć rykoszetem albo w nich, albo w niemieckich Żydów. Nawoływanie do bojkotu Niemiec wywołało jeszcze bardziej dręczące dylematy. W marcu Samuel Untermyer, milioner, który doszedł do wszystkiego własną pracą, i działacz społeczny, stanął na czele spontanicznego ruchu, który miał przekonać Żydów i nie-Żydów, aby nie kupowali towarów z Niemiec. Kiedy AJC i Wise zaczęli naciskać na Untermyera, ten zaripostował, że „partia hitlerowska dąży do eksterminacji Żydów w Niemczech albo też do usunięcia ich z kraju”. W październiku 1933 roku Amerykański Kongres Żydowski ugiął się pod presją swoich członków i ogłosił poparcie dla bojkotu. Dołączyła do niego Hadassah, największa tego typu syjonistyczna organizacja o charakterze masowym w Ameryce Północnej118. Równie dynamicznie sytuacja rozwijała się w Wielkiej Brytanii, gdzie do londyńskiej „Jewish Chronicle” lawinowo napływały listy nawołujące do bojkotu. Redaktor naczelny Jack Rich zajął się sprawą w artykule wstępnym z 24 marca. „Jeśli, jak wydaje się oczywiste, […] panuje silne pragnienie rozpoczęcia bojkotu niemieckich towarów i usług,

bezwzględnie należy tak postąpić. Pozwólmy Żydom, tutaj i w innych krajach, zapożyczyć od Niemców ich własną broń – bojkot – i zwrócić ją przeciwko nim”. „Jewish Chronicle” było w swoich najlepszych czasach wpływowym pismem; ten numer sprzedał się całkowicie119. Tak jak w Ameryce, w Wielkiej Brytanii przywództwo żydowskie przewodziło społecznie rozwarstwionej i ideologicznie niespójnej społeczności. Neville Laski, przewodniczący Board of Deputies of British Jews (Rady Przedstawicieli Brytyjskich Żydów), był prawnikiem z Manchesteru. Kierował ciałem, które wybierali głównie członkowie Synagogi, ale które wyrażało powszechne nastroje Żydów, imigrantów z Rosji i Polski z przełomu wieków. Leonard Montefiore, przewodniczący Anglo-Jewish Association (AJA, Stowarzyszenie Angielsko-Żydowskie), był bardziej arystokratą przemawiającym w imieniu bogatej i mocno zasymilowanej części społeczności żydowskiej. Laski w naturalny sposób trzymał stronę bardziej powściągliwego Montefiorego i miał skłonność do lekceważenia zdania innych członków. 21 marca na spotkaniu z Robertem Hankeyem, wicedyrektorem gabinetu ministra spraw zagranicznych, potępili hałaśliwe demonstracje, a Hankey poważnie ostrzegał przed jakimkolwiek wezwaniem do bojkotu120. I podobnie jak w Stanach Zjednoczonych powściągliwi oficjalni przywódcy żydowscy wstrzymali się przed powszechniejszym wyrażaniem opinii. Ruch na rzecz bojkotu rozprzestrzeniał się jak pożar buszu na East Endzie w Londynie, gdzie mieszkało 100 tysięcy Żydów. W sklepowych witrynach pojawiły się ogłoszenia, że właściciele nie prowadzą interesów z niemieckimi dostawcami. 24 marca, po wcześniejszym zamknięciu sklepów z powodu szabasu, tysiące Żydów przemaszerowały z East Endu do niemieckiej ambasady. Następnego dnia, w niedzielę, doszło do gniewnej wymiany zdań na pilnie zwołanej przez Angielską Federację Syjonistów konferencji, podczas której Laski odmówił postawienia Board of Deputies na czele ruchu popierającego bojkot; nie chciał też zorganizować wiecu protestacyjnego. Jego napomnienie, że bojkot zraziłby Niemców i utrudnił życie „umiarkowanym” politykom w rodzaju Papena, wywołało drwiny. Delegatom trudno było odrzucić prośby niemieckich Żydów. Laski i Montefiore zyskali czas na zorganizowanie godnego masowego wiecu, aby zwrócić uwagę przede wszystkim nie-Żydów121. Dyplomaci w Waszyngtonie i Whitehallu odczuli ciężar oburzenia Żydów. W prywatnym dzienniku J.P. Moffat, dyrektor wydziału zachodniego w amerykańskim Departamencie Stanu, odnotował napięcie. „Sytuacja Żydów w Niemczech wywołuje najwyższe zaniepokojenie tutejszych współwyznawców. W całym kraju doszło do serii wieców, a największe zaplanowano na najbliższy poniedziałek. Doniesienia napływające do miejscowych Żydów od ich współwyznawców, którzy wyjechali z Niemiec, są w wysokim stopniu alarmujące”. Jednak, co ważne, Moffat nadal wyrażał zawodowy sceptycyzm. „Jak dotąd żadne informacje z ambasady nie potwierdzają tych doniesień. Mimo to wystosowaliśmy depeszę do ambasady z informacją, jak ważne są dla nas dokładne fakty, i poprosiliśmy pracowników o przetelegrafowanie pełnego raportu po konsultacjach telefonicznych, jeśli zajdzie taka potrzeba, z konsulatami w dużych miastach”122. Relacje prasowe i lobbowanie przez Żydów skłoniło dyplomatów do oficjalnych

interwencji u niemieckich ambasadorów i w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W marcu 1933 roku Horace Rumbold zwrócił uwagę niemieckiego ministra spraw zagranicznych Neuratha na niekorzystne skutki nieustannych antyżydowskich ataków. Neurath zapewnił go, że niemieccy Żydzi nie mają się czego obawiać; wręcz przeciwnie, to Niemcy czują się wykorzystywani123. Według nazistów kampania przeciwko nim po drugiej stronie oceanu stanowiła dowód na to, że „Żydzi” są międzynarodową siłą. Inicjatywy dyplomatyczne podejmowane w ich imieniu w Waszyngtonie i Londynie, jakkolwiek łagodne, dowodziły, że Żydzi kontrolowali tamtejsze rządy. Fala protestów wywołała też u niemieckich obywateli poczucie bycia ofiarami międzynarodowej agresji. To z kolei umożliwiło Hitlerowi i nazistom rozbudzenie wściekłości na „Żydów” i jednocześnie pozowanie na obrońców nieszczęsnych, okaleczonych Niemiec. Naziści zaspokoili następnie gniewne nastroje, karząc światowe żydostwo zadawaniem cierpienia ich żydowskim braciom. Zagrozili dalszymi karami, aby odstraszyć od interwencji w przyszłości. Tym sposobem niemieccy Żydzi stali się zakładnikami, przetrzymywanymi jako gwarancja dobrego zachowania „międzynarodowego żydostwa”. Faktycznie bliższe zbadanie żydowskich reakcji w lutym i marcu 1933 roku ujawnia tylko podziały i dysonanse. Nie istniał jeden chór „międzynarodowego żydostwa”. Jednak samo już pomnożenie wysiłków przy organizowaniu protestów i bojkotów, nasilone przez rywalizację między konkurującymi ze sobą organizacjami i przywódcami, doprowadziło do kakofonii, która wywarła wrażenie na Niemcach w kraju i za granicą. Nazistowscy zwolennicy Protokołów mędrców Syjonu błędnie zinterpretowali żydowski pluralizm i słabość jako oznakę jedności i siły. Te pierwsze tygodnie zawirowań w opiniach za granicą i w kręgach dyplomatycznych jeszcze bardziej nasiliły nazistowskie uprzedzenia. Tydzień po marcowych wyborach Hitler podjął próbę zapanowania nad przemocą przeciwko oponentom politycznym i Żydom, kategorycznie zakazując Einzelaktionen (nielegalnych indywidualnych akcji). Chociaż „CV-Zeitung” opublikował jego obwieszczenie, nie załagodziło to wrzawy zagranicznych protestów, nie tylko dlatego, że mimo zakazu państwa związkowe i samorządy miejskie wniosły poprawki do prawa ze szkodą dla Żydów – na przykład zakazując „szechity”, czyli rytualnego uboju zwierząt. Gdy nie ustawały niekorzystne doniesienia prasowe i dyplomatyczne interwencje, FrançoisPoncet odnotował skutki z typowym dla siebie sarkazmem: „Nic nie drażni nazistów tak bardzo jak potępianie ich za granicą”124. Reżim zareagował na to, co uznawał za atak światowego żydostwa, dalszą ofensywą. 26 marca Göring wezwał przywódców niemieckich Żydów i poinstruował ich, aby przekonali Żydów z Londynu i Nowego Jorku do przerwania bojkotu i ucięcia „propagandy okrucieństw”. Kurt Blumenfeld, przewodniczący Niemieckiej Federacji Syjonistów, i Julius Brodnitz, prezes Centralverein, zadepeszowali zatem do Amerykańskiego Komitetu Żydowskiego: „Kategorycznie protestujemy przeciwko poniedziałkowemu wiecowi, komunikatom radiowym i innym demonstracjom. Stanowczo żądamy podjęcia energicznych działań, które położą kres demonstracjom wrogim wobec Niemiec”. Do Londynu poleciała

delegacja, żeby przekazać tę samą wiadomość Laskiemu i jego kolegom125. Aby dodać mocy przesłaniu, Hitler zaaprobował oficjalny ogólnokrajowy bojkot żydowskich sklepów, przedsiębiorstw i specjalistów, dopóki „światowe żydostwo” nie odpuści. Po spotkaniu z wodzem w Berchtesgaden, górskiej rezydencji Hitlera w Bawarii, Goebbels zapisał w dzienniku: „Dokładnie rozważył całą kwestię i podjął decyzję […]. Przeciwstawimy się zagranicznym kłamstwom tylko wówczas, kiedy dostaniemy w swoje ręce ich twórców lub chociaż beneficjentów, tych Żydów mieszkających w Niemczech, których do tej pory nie niepokojono. Musimy zatem przystąpić do masowego bojkotu wszystkich żydowskich przedsiębiorstw w Niemczech. Być może Żydzi z zagranicy przemyślą sprawę wtedy, kiedy ich pobratymcy w Niemczech dostaną za swoje”. Goebbels przesłał następnie do komórek partyjnych rozkaz, aby zakaz wprowadzono w życie. „Zamierzamy się zemścić. Żydzi w Ameryce i Anglii próbują nam zaszkodzić. Pokażemy im, jak się postępuje z ich braćmi w Niemczech”126. Kiedy Hitler poinformował gabinet, że wydał zgodę na bojkot, niektórzy ministrowie wyrazili obawy. Szczególnie Neuratha „zaniepokoił żydowski bojkot”, który uznał za „katastrofę dla niemieckiego prestiżu za granicą”. W ostatniej chwili, za aprobatą Hitlera, niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaproponowało odwołanie bojkotu, jeśli zagraniczne rządy zgodzą się powstrzymać „propagandę okrucieństw”. W Londynie lord Reading i lord Samuel, dwaj parowie pochodzenia żydowskiego, dostali tę propozycję od niemieckiego ambasadora i przekazali do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie uznano ją za satysfakcjonujące wyjście z tej próby sił. Amerykański sekretarz stanu Cordell Hull otrzymał podobną ofertę i odpowiedział ugodowo. Wykorzystując badania Moffata, zapewnił, że „wiele zarzutów terroru i okrucieństw, które dotarły do tego kraju, jest mocno przesadzonych”. Jednak w czasie, kiedy zakończono te dyplomatyczne zabiegi, było za późno na odwołanie bojkotu; udało się go jednak ograniczyć do jednego dnia, soboty 1 kwietnia127. Zgodnie z nazistowskim myśleniem, bojkot był racjonalną reakcją na antagonistyczną sytuację, pierwszym międzynarodowym kryzysem politycznym, z jakim musieli się uporać po objęciu władzy. Jednak rozumiało to niewielu ówczesnych dyplomatów i polityków. George Messersmith, konsul amerykański w Berlinie, szanowany oraz przenikliwy analityk, był przekonany, że zagraniczne protesty są wyłącznie pretekstem dla bojkotu. Jego zdaniem naziści okazali w ten sposób pogardę dla światowej opinii. W charakterystycznym dla siebie ciętym raporcie dla Waszyngtonu napisał, że „większość przywódców ruchu narodowosocjalistycznego wykazuje się faktycznie brakiem rozsądku. Nie mają pojęcia o zewnętrznym świecie i jego reakcjach. Głęboko lekceważą to, co myśli świat zewnętrzny”128. Messersmith się mylił. Właśnie dokładnie dlatego, że nazistom zależało na opinii zagranicy, dyskutowali o bojkocie, a potem go skrócili. Niedawne analizy opisujące bojkot jako narzędzie, które miało skierować całą energię SA i środki, by zapanować nad chaotyczną sytuacją, również w dużym stopniu mijają się z prawdą. Rzeczywistość – jak uważali naziści – jest ostateczną rozgrywką między nimi a międzynarodowym żydostwem.

Bojkot za granicą stanowił dowód na żydowską solidarność, dowód na to, że Żydzi manipulują rządami oraz że są dominującą siłą ekonomiczną. Ponieważ bojkot był bronią ekonomiczną, świadczył o tym, że Żydzi są finansową światową potęgą. A to oznaczało, że jeśli mogli użyć potęgi pieniądza, żeby zaatakować Niemcy, mogą ją wykorzystać również dla ratowania własnych ludzi. Na etapie kształtowania się narodowosocjalistycznej polityki bojkot potwierdzał, zgodnie z nazistowskim światopoglądem, związki Żydów z międzynarodowymi finansami i świadczył o tym, że jeśli naciśnie się boleśnie jedną część światowego żydostwa, druga część będzie musiała zapłacić za zdjęcie presji. I podobnie, jeśli Żydzi będą zagrożeniem w jednym miejscu, mogą sprawić, że zareaguje inny rząd. Od tego momentu zasady te uzyskały aprioryczny status w nazistowskim myśleniu129. W Dreźnie Victor Klemperer, nauczyciel akademicki z chlubną kartą wojskową, dostrzegał to wszystko aż nazbyt wyraźnie. Urodził się w rodzinie żydowskiej, ale przeszedł na protestantyzm i był zagorzałym nacjonalistą. Wiele uwagi poświęcał językowi nazistowskich oświadczeń, więc potrafił wydobyć z nich prawdziwe znaczenie. 27 marca napisał: „Rząd w tarapatach. Za granicą uprawia się «propagandę grozy» z powodu jego walki z Żydami. Więc ciągle dementuje, twierdzi, że nie ma żadnych pogromów, a zarazem nakazuje rozwiązać stowarzyszenia żydowskie. Otwarcie też grozi, że wystąpi przeciwko niemieckim Żydom, jeśli nie ucichnie nagonka «światowego żydostwa»”. Gdy nastroje stawały się coraz bardziej ponure, a przemoc się nasilała, zaczął obawiać się pogromu. W dniu ogłoszenia bojkotu oznajmił: „Jesteśmy zakładnikami”130. Na nic zdało się, że James McDonald, który przyjechał ze Stanów Zjednoczonych 29 marca, próbował wytłumaczyć Putziemu Hanfstaenglowi, że agitacji w Ameryce wcale nie podsycają Żydzi i wcale nie panuje wśród nich jednomyślność. „Tak naprawdę – wyjaśnił specjaliście Hitlera od kontaktów z prasą zagraniczną podczas kolacji w restauracji Horchera – potężni konserwatywni Żydzi z Nowego Jorku, jak Warburg i Amerykański Komitet Żydowski, są przeciwni żydowskiej agitacji”. Jednak według Hanfstaengla Hitler ogłosił, że „nie boimy się międzynarodowego żydostwa. Żydów trzeba zmiażdżyć. Ich współwyznawcy za granicą działają na naszą korzyść”. Po proteście McDonalda, że większość niemieckich Żydów to patrioci, Hanfstaengl odparł: „Nie możemy im ufać. Oni nie są, nie mogą być Niemcami”. McDonald otrzymał taką samą odpowiedź od Hjalmara Schachta, dawnego liberała, a wówczas prezesa Reichsbanku. „Tak, nie wszyscy Żydzi są pozbawieni uczuć patriotycznych, ale dlatego ci […] z londyńskiego East Endu nie mogą nami dyrygować. Nie atakujemy Żydów tak, jak socjalistów i komunistów. W każdym razie za tydzień lub dwa wszyscy już o tym zapomną”131. W dni poprzedzające bojkot przemoc wobec Żydów osiągnęła bezprecedensową skalę. Bella Fromm zanotowała: „Szczucie na Żydów trwa bez przerwy. Powszechnie przyjętą praktyką stało się wyciąganie i zabieranie żydowskich ofiar z łóżek przed świtem”. W Straubing, miasteczku w Dolnej Bawarii, żydowski sklepikarz Otto Selz został o świcie wywleczony z domu przez mężczyzn „w ciemnych mundurach” (zapewne SS) i zabrany. Później znaleziono jego ciało w lesie. W Bad Kissingen rabin i miejscowy radny trafili do „aresztu prewencyjnego”. W Düsseldorfie witryny sklepów należących do Żydów zostały

rozbite. W Kolonii 60 żydowskich prawników zatrzymano w drodze do pracy i przetrzymywano ich przez kilka godzin132. W przeddzień bojkotu Messersmith zadepeszował do Departamentu Stanu: „Ruch antyżydowski […] osiągnął takie natężenie i taką skalę, jakich nie przewidywali nawet jego najbardziej fanatyczni zwolennicy, i mamy teraz prawdziwy powód, by wierzyć, że ruch ten znalazł się poza kontrolą i może doprowadzić do krwawej kulminacji”133. Najważniejsi członkowie społeczności żydowskiej w Niemczech byli w rozterce. Z jednej strony społeczność protestowała przeciwko obarczaniu odpowiedzialnością niemieckich Żydów za zagraniczne opinie i potępiała opowieści o „okrucieństwach”. Z drugiej strony poinformowała swoich wyborców, że walka ze zniesławianiem musi trwać dalej – chociaż jako sprawa wewnętrzna. Kiedy McDonald spotkał się z Siegmundem Warburgiem i Carlem Melchiorem, powiedzieli mu, że „ich ludzie rozważają publiczne oświadczenie podpisane przez stu znanych Żydów, z prośbą do reszty świata, aby zostawić ten problem Niemcom”. W tym duchu żydowscy weterani wojenni wystosowali list publiczny do prezydenta Hindenburga z prośbą o wygaszenie bojkotu. Jednak Victor Klemperer zauważył, że wieczorem poprzedniego dnia SA już zajęło stanowiska pod żydowskimi lokalami. Protesty były „beznadziejne”134. Kiedy nastał ranek 1 kwietnia 1933 roku, dziwna atmosfera zapanowała w dzielnicach handlowych niemieckich miast i na głównych ulicach miasteczek. Duża liczba żydowskich sklepikarzy postanowiła nie otwierać sklepów. Dla ortodoksyjnych Żydów była to zresztą normalna praktyka w szabas. Część wywiesiła oświadczenia o solidarności z Niemcami wobec zagranicznej „propagandy grozy”. Klemperer pojechał do Drezna i zastał tam pod sklepami Żydów oddziały szturmowe z plakatami z napisami: „Kto kupuje u Żyda, ten popiera bojkot Niemiec i niszczy niemiecką gospodarkę”. Przechodzący ulicami ludzie gapili się na nie. Willy Cohn, nauczyciel historii z Wrocławia, „odniósł wrażenie, że przyzwoite chrześcijańskie kręgi coraz bardziej trzymają się na dystans od tego rodzaju wydarzeń”. Jednak w przeddzień bojkotu apel lokalnych żydowskich przywódców do kardynała Bertrama we Wrocławiu spotkał się z milczeniem. Chociaż tamtejszy Kościół nie zaprotestował, szczęśliwie nie doszło do większych aktów przemocy; szef nazistowskiej policji Edmund Heines zażądał „spokoju i porządku”135. Amerykański konsul w Lipsku Ralph Busser zameldował do ambasady amerykańskiej, że miejscowi bojówkarze z SA przed bojkotem wykazywali ogromne zniecierpliwienie. W samym dniu bojkotu odbyły się pikiety z plakatami oraz doszło do „licznych aktów przemocy”. Oddziały szturmowe „napadły na Kaufhaus Brühl, jeden z największych domów towarowych w Lipsku, wypchnęły klientów i wyrzuciły lub aresztowały obsługę żydowskich sklepów”. W dzielnicy kuśnierzy Żydów zmuszono do paradowania z obraźliwymi plakatami. Polscy Żydzi zostali aresztowani i musieli zmywać hasła z murów. „Aby oddać sprawiedliwość zwykłym Niemcom – dodał – trzeba powiedzieć, że bojkot był niepopularny wśród klasy pracującej i inteligentniejszych warstw społeczeństwa”136. Na wygnaniu kilka lat później Edwin Landau wspominał ten dzień w swoim rodzinnym miasteczku w powiecie Deutsch-Krone w Prusach Zachodnich. Odznaczony weteran z czasu

Wielkiej Wojny był przywódcą żydowskiej społeczności i właścicielem sklepu hydraulicznego. „Nie mogłem uwierzyć własnym oczom. Po prostu nie potrafiłem sobie wyobrazić, że coś takiego jest możliwe w XX wieku. Takie rzeczy działy się tylko w średniowieczu”. A jednak to się działo naprawdę: dwóch młodych ludzi w brunatnych koszulach przy wejściu do jego sklepu. Ten widok zburzył jego poczucie tożsamości jako Niemca. „A my, młodzi Żydzi, walczyliśmy w okopach za tych ludzi w zimnie i deszczu i przelewaliśmy krew w obronie naszego kraju”. Gotując się z wściekłości i wstydu, wrócił do domu, przypiął sobie wszystkie ordery i poszedł z powrotem do miasta. Chociaż kilku dawnych klientów minęło jego sklep, uśmiechając się z wyższością, inni, przede wszystkim katolicy, przyszli specjalnie, w geście solidarności. Jeden z nich, urzędnik z DNVP, został później wyrzucony z pracy za to, że uścisnął rękę Landauowi. Po jakimś czasie Edwin zamknął sklep i poszedł do synagogi, gdzie zastał całą społeczność, wstrząśniętą i pogrążoną w smutku137. W Hamburgu lekarka Henrietta Necheles-Magnus zastała przy wejściu do swojego gabinetu dwóch bojówkarzy z SA ze znakiem żółtego koła. Gdy weszła do środka, najpierw musiała pocieszyć swoją recepcjonistkę, nie-Żydówkę. „Tak bardzo nam wstyd za naszych rodaków”, płakała kobieta. Necheles-Magnus zauważyła, że Żydówka, wdowa wojenna, która prowadziła sklep spożywczy naprzeciwko, ma większy ruch niż zwykle. Pacjenci Henrietty zaczęli przychodzić z kwiatami i prezentami, żeby pokazać, co myślą o bojkocie. Zaczęło padać i bojówkarze z patrolu wyglądali na coraz bardziej zniechęconych, na dodatek co i raz wyśmiewali się z nich krępi robotnicy portowi, którzy byli stałymi pacjentami przychodni. „W sumie bojkot był niepopularny”, wspominała siedem lat później w nowym domu w Ameryce. Luise Solmitz odniosła podobne wrażenie. Czuła „wstyd przed sklepami pomazanymi farbą i przed każdym Żydem […]. Ludzie wyglądali na przygnębionych, nieszczęśliwych, większość naprawdę tego nie popierała”138. James McDonald w Berlinie wyciągnął bardziej przerażające wnioski. Poszedł do domu towarowego Wertheima, gdzie zastał przed wejściami szeregi bojówkarzy z SA. Okleili witryny żółtymi kołami na czarnym tle. Użycie średniowiecznego symbolu przyprawiło go o wstrząs. „Bez wątpienia bojkot okazał się skuteczny – napisał. – Pokazał, że żydowski handel można kompletnie sparaliżować. Nikt nie podniósł ręki na SA. Ale bojkot to jedynie zewnętrzna oznaka równie destrukcyjnej dyskryminacji wszystkich Żydów”. Przypadkiem mniej więcej w tym samym czasie próbowała wejść do Wertheima lady Rumbold. SA zastąpiło jej drogę, a ona się poddała. Napisała językiem charakterystycznym dla swojej klasy, że przez całą Kurfürstendamm „przed każdym żydowskim sklepem stało dwóch lub trzech nazistów, którzy blokowali drzwi”. Była zażenowana, kiedy „brunatne koszule” drażniły się z jej małym synem. „To było w najwyższym stopniu okrutne i barbarzyńskie, a cała ta sytuacja miała na celu pognębić grupę bezbronnych ludzi”139. Messersmith z dyplomatycznej perspektywy podsumował dzień jako klęskę. „Trzon ludzi SA nie brał już udziału w bojkocie, ponieważ bojkot został wykastrowany nakazami wydanymi ubiegłej nocy. Wyglądało, jakby uznali, że skoro bojkot ma trwać tylko jeden dzień i być prowadzony w tak zorganizowany i opanowany sposób, to w ogóle nie jest nic

warty”. Nie był „zbyt popularny wśród niemieckiego społeczeństwa”. Jednak, dodał, „nic nie wskazuje na to, aby nastroje antyżydowskie w jakikolwiek sposób wygasły, chodzi raczej o to, że powszechna opinia nie aprobuje metod, które nawet człowiek z ulicy uznałby za szkodliwe dla krajowego życia ekonomicznego i poważnie nadwerężające niemiecki handel zagraniczny”140. Optymistyczny wniosek Messersmitha pomija jeden element operacji i jej konsekwencji. Sam fakt, że on, amerykański dyplomata, tak bardzo zainteresował się niemieckimi Żydami, na kilometr współgrał z nazistowskim antysemityzmem. W tamtym momencie nie miało znaczenia, że zwykli Niemcy mieli ambiwalentne uczucia: NSDAP nadal nakreślało granicę między „nimi” a „nami”, wskazując, że „oni” są teraz łatwym celem. Jeśli społeczeństwo będzie się wzdragać przed pewnymi działaniami, ponieważ utrudnią one proces ozdrowienia gospodarczego, dalsze życie Żydów będzie zależało od ekonomicznej konieczności. Na krótką metę rozwaga dawała Żydom pewną formę nacisku, ale z drugiej strony mieli być spisani na straty w momencie, kiedy przestaną być potrzebni141. 102 A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 37. 103 R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 314–327; A. François-Poncet, Fateful Years, s. 49–54. 104 R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 328–337. 105 Nikolaus Wachsmann, The Dynamics of destruction: the development of the concentration camps, 1933– 1945, w: Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, red. Jane Caplan, Nikolaus Wachsmann, London 2010, s. 18–20. 106 Christopher Isherwood, Berlin Diary (Winter 1932–3); Goodbye to Berlin, London 1998, s. 251. Dziennik został wydany w 1935 roku. 107 R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 339–340. 108 Fait Accompli, 11 marca 1933, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 100–102. 109 Avraham Barkai, From Boycott to Annihilation. The Economic Struggle of German Jews 1933–1945, Hannover 1989, s. 13–17; M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 77–109; Jewish Responses, t. 1, s. 11–12. 110 M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 80–81; Raport burmistrza Goleniowa, 14 marca 1933, w: The Jews in the Secret Nazi Reports on Popular Opinion in Germany, 1933–1945, red. Otto Dov Kulka, Eberhard Jäckel, New Haven 2011, s. 4–6. 111 Pruska Policja Polityczna, Berlin, Raport od superintendenta policji we Wrocławiu, 11 marca 1933, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 3–4. 112 Kwatery główne policji w Bochum, Dortmundzie i Oberhausen, Raporty do głównego szefa policji, Zachód, 27–28 marca 1933, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 6–7. 113 Jewish Responses, t. 1, s. 27–29; Benjamin Carter Hett, Crossing Hitler. The Man Who Put the Nazis on the Witness Stand, New York-Oxford 2008, s. 159–163; Kim Wünschmann, Before Auschwitz. Jewish Prisoners in the Prewar Nazi Concentration Camps, Cambridge 2015, s. 19–57. O atakach na judaizm zob. Alon Confino, A World Without Jews. The Nazi Imagination. From Persecution to Genocide, New Haven 2014, s. 27–39.

114 M. Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 370–373; Richard Breitman, Alan J. Lichtman, FDR and the Jews, Cambridge 2013, s. 55–56. 115 20, 21 marca 1933, Advocate for the Doomed, s. 24, 25. O podobnych protestach we Francji zob. Vicki Caron, Uneasy Asylum. France and the Jewish Refugee Crisis 1933–1942, Stanford 1999, s. 96–97. 116 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 52–53. 117 Tamże, s. 54. 118 Tamże, s. 56–59. 119 David Cesarani, The Jewish Chronicle and Anglo-Jewry, 1841–1991, Cambridge 1994, s. 145–146. 120 J.P. Fox, Great Britain and the German Jews, 1933, „Wiener Library Bulletin” 1972, t. 36, nr 26, s. 40– 46; Sharon Gewirtz, Anglo-Jewish responses to Nazi Germany, 1933–1939. The Anti-Nazi Boycott and the Board of Deputies of British Jews, „Journal of Contemporary History” 1991, nr 26, s. 255–276. 121 „Jewish Chronicle”, 2 kwietnia 1933, 21 i 28 lipca 1933. David Cesarani, The Transformation of Jewish Communal Authority in Anglo-Jewry, 1914–1940, w: The Making of Modern Anglo-Jewry, red. David Cesarani, Oxford 1990, s. 126–127. 122 J.P. Moffat, wpis w dzienniku z 22 lutego 1933, cyt. za: Advocate for the Doomed, s. 25. 123 M. Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 373–375. 124 A. François-Poncet, Fateful Years, s. 71. 125 Gulie Ne’eman Arad, America, Its Jews and the Rise of Nazism, Bloomington 2007, s. 145. 126 27 March 1933, B. Fromm, Blood and Banquets, s. 88. G. Arad, America, its Jews and the Rise of Nazism, s. 144–145; Saul Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 19–21; P. Longerich, Goebbels, s. 218–219. 127 23 marca 1933, B. Fromm, Blood and Banquets, s. 86–87. R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 56; Fox, Great Britain and the German Jews. 128 G. Messersmith, wpis w dzienniku z 31 marca 1933, cyt. za: Advocate for the Doomed, s. 32; Fremde Blicke auf das ‘Dritte Reich’. Berichte ausländischer Diplomaten über Herrschaft und Gesellschaft in Deutschland 1933–1945, red. Frank Bajohr, Christoph Strupp, Getynga 2011, s. 362. Chciałbym podziękować doktorowi Rudolfowi Mühsowi, że zwrócił moją uwagę na tę pracę. 129 Lucy Dawidowicz, The War Against the Jews, Londyn 1975, s. 83–85; M. Gilbert, Holocaust, s. 86, odwraca kolejność wydarzeń; Hermann Graml, Anti-Semitism in the Third Reich, Oxford 1988, s. 91, 93–96, postrzega bojkot jako narzędzie do przełamania opozycji wobec antysemityzmu; Leni Yahil, The Holocaust. The Fate of European Jewry, Oxford 1990, s. 60–63, tłumaczy bojkot jako narzędzie do rozszerzenia nazistowskich wpływów i uciszenia przeciwników; Wolfgang Benz, The Holocaust, New York 1999, s. 15–17, traktuje podaną przyczynę bojkotu jako „pretekst” do działania, który pozwolił społeczeństwu zorientować się w kierunku polityki; Debórah Dwork, Robert Jan van Pelt, Holocaust. A History, London 2002, s. 69–70, uważają bojkot za „uderzenie wyprzedzające”. 130 27, 30 marca 1933, Victor Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca. Dzienniki 1933–1938, tłum. Anna i Antoni Klubowie, t. 1, Kraków 2000, s. 11–12. 131 J.G. McDonald do FPA, 3 kwietnia 1933, oraz wpis do dziennika z 1 kwietnia 1933, Advocate for the Doomed, s. 28, s. 33.

132 29 marca 1933, B. Fromm, Blood and Banquets, s. 88–89; Gauleiter Dolnej Bawarii i Górnego Palatynatu, Raport za drugą połowę marca, 30 marca 1933; Rada miejska Bad Kissingen, Raport za drugą połowę marca, 31 marca 1933; Raporty do szefa policji na Zachodzie, 30 marca–1 kwietnia, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 7–8. 133 G. Messersmith do sekretarza stanu Hulla, With further reference to the manifold aspects of the antiJewish movement in Germany, 31 marca 1933, cyt. za: Bat-Ami Zucker, In Search of Refuge. Jews and US Consuls in Nazi Germany 1933–1941, London 2001, s. 67. 134 Jewish Responses, t. 1, s. 15; 3 kwietnia 1933; Advocate for the Doomed, s. 27; 31 marca 1933, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 13. 135 3 kwietnia 1933, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 15; Jewish Responses, t. 1, s. 19–20; Abraham Ascher, A Community under Siege, s. 82; Avraham Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 17–25. 136 Ralph C. Busser, Present Operation and Effect of the Anti-Jewish Movement in Central Germany, 5 kwietnia 1933, w: Fremde Blicke, s. 364–365. 137 Edwin Landau, w: Germans No More. Accounts of Everyday Jewish Life, 1933–1938, red. Margarete Limburg, Hubert Ruebsaat, New York 2006, s. 10–11. 138 Henriette Necheles-Magnus, w: Germans No More, s. 19–21; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans of Hamburg, s. 82–85. 139 1 kwietnia 1933, Advocate for the Doomed, s. 33; M. Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 375. 140 George Messersmith, With Reference to the Boycott Against Jewish Business Establishments and with further reference to the Manifold Appeals of the Anti-Jewish Movement in Germany, 3 kwietnia 1933, w: Fremde Blicke, s. 363–364. 141 M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 77–109; R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 431–438.

„REWOLUCJA NARODOWA” Bojkot stanowił jedyne zagrożenie dla „rewolucji narodowej”, jak nazywali ją naziści. Miesiąc później Messersmith zauważył w raporcie dla Departamentu Stanu, że NSDAP już uzyskało kontrolę nad dźwigniami władzy w Niemczech. Jego zdaniem przejęcie władzy było prawdziwym powstaniem ludowym. „Masy są w tej chwili dyktatorem w Niemczech, a przywódcy partii to tylko ich rzecznicy”, napisał do Waszyngtonu. Z drugiej strony jego kolega po fachu z Monachium, konsul generalny Charles Hathaway, zwrócił uwagę na milczenie i posłuszeństwo ludności: „masowe aresztowania spełniły swoje zadanie”. Rozbieżne spostrzeżenia odzwierciedlały niezwykłe tempo, w jakim narodowi socjaliści wzmacniali uścisk, likwidowali pierwszych przeciwników, a potem rywali, aż utworzyli państwo monopartyjne. Doprowadzili do całkowitej centralizacji władzy i uregulowania kultury, aż niemal w mgnieniu oka triumfalnie panowali w państwie totalitarnym. Podczas tego procesu odwoływali się do fali prawdziwych powszechnych nastrojów (które też wywoływali). Skwapliwość, z jaką omamione społeczeństwo dobrowolnie sprzymierzało się z nazistami, czasem wyprzedzając administracyjne odgórne decyzje, stoi w sprzeczności z prostymi sygnałami przejęcia władzy, kojarzonymi albo z zamachem stanu na górze, albo z oddolną rewolucją142. Jednym z najważniejszych kroków nazistów w celu przejęcia kontroli była ustawa o zmianie zasad zatrudniania urzędników, wprowadzona 7 kwietnia 1933 roku. Dawała ona prawo do usunięcia urzędników uznanych za politycznie niewiarygodnych, szczególnie mających na koncie socjalistyczną działalność polityczną. Paragraf III przewidywał przymusową emeryturę dla urzędników „niearyjskich”, z wyjątkiem weteranów wojennych lub tych, którzy stracili ojców lub synów w Wielkiej Wojnie. Poza tym, że nowe prawo ułatwiło pozbycie się wielu Żydów (chociaż dużo mniejszej liczby, niż przewidywali naziści), zainicjowało nazyfikację najbardziej kluczowego instrumentu władzy państwowej obok służb bezpieczeństwa. Podobny proces ruszył równolegle w sądownictwie, przeszedł też falą przez samorządy wiejskie i miejskie, zahaczył o armię i dotarł do sektora prywatnego. Gdy „paragraf aryjski” dobrowolnie akceptowano w szerokich sferach społeczeństwa, Żydów proszono o odejście z klubów sportowych, organizacji rekreacyjnych, stowarzyszeń zawodowych i instytucji kulturalnych lub ich stamtąd wyrzucano143. Na razie to jednak nie Żydzi stanowili główne zmartwienie reżimu. 1 maja rząd zorganizował spektakularne widowisko dla uczczenia Święta Pracy, przywdziewając na chwilę płaszcz lewicy, a następnego dnia wysłał policję, aby aresztowała przywódców związków zawodowych. Tydzień później nastąpiło uderzenie w SPD; w końcu, 21 czerwca, partia została zdelegalizowana. Latem już 100 tysięcy więźniów politycznych, bitych i zastraszanych, przebywało, w większości przez krótki okres, w obozach koncentracyjnych.

Około 600 aresztowanych zmarło. Było to, słowami historyka Richarda J. Evansa, „masowe, brutalne, mordercze uderzenie” w opozycję polityczną. Przesłanie dla koalicyjnych partnerów Hitlera i partii centrowych było jasne. Hugenberg został nakłoniony do włączenia DNVP do NSDAP, a SA wchłonęło Stahlhelm. Katolicka hierarchia zgodziła się rozwiązać Katolicką Partię Centrum, która broniła interesów katolików, w zamian za przywrócenie konkordatu między Trzecią Rzeszą a Watykanem, gwarantującego prawa społeczności katolickiej. W lipcu 1933 roku Hitler mógł ogłosić, że NSDAP jest jedyną legalną partią w Niemczech; partia stała się państwem144. Doszło do kilku protestów przeciwko tej transformacji, ale niepokojono się towarzyszącą jej brutalnością, szczególnie w obliczu makabrycznych historii wypływających z „dzikich” obozów koncentracyjnych. Sporadyczne napady na cudzoziemców jeszcze bardziej pogarszały wizerunek Niemiec za granicą i rodziło się pytanie: kto za nie odpowiada? 6 lipca Hitler przy okazji przemówienia do nowo mianowanych nazistowskich gauleiterów ogłosił koniec „rewolucji narodowej”. W kolejnym miesiącu Göring odebrał SA policyjną rolę pomocniczą. Zamknięto półoficjalne izby zatrzymań, które prowadziło SA, a Himmler, szef bawarskiej policji, zacieśnił kontrolę SS nad pozostałymi legalnymi ośrodkami. Na czele obozu koncentracyjnego w Dachau postawił Theodora Eickego, polecając mu, aby opracował regulamin dotyczący zarówno strażników, jak i więźniów, którzy pozostali w obozie. Ponad połowa została zwolniona (chociaż 37 tysięcy osadzono w więzieniach państwowych). W ramach quid pro quo za to ustępstwo więźniów obozu wyłączono spod jurysdykcji ministra sprawiedliwości145. Chociaż opozycja polityczna została złamana, nie ustała inwigilacja „elementów niepewnych”. We wrześniu Göring założył w Prusach niezależną policję polityczną, Geheime Staatspolizei, znaną lepiej jako Gestapo. Gestapo szybko zyskało sobie paskudną reputację z powodu drobiazgowych śledztw i bezlitosnego torturowania podejrzanych. Faktycznie Gestapo było względnie małą organizacją i brakowało mu personelu, aby wszcząć śledztwa na dużą skalę. Polegało bardziej na informatorach i donosach listownych. Fakt, że namierzało i eliminowało dysydentów na przerażającą skalę, bardziej świadczył o poparciu dla narodowego socjalizmu w społeczeństwie, niż stanowił wyraz skuteczności policji państwowej. Przy niewielkich tylko trudnościach całe siły policyjne podporządkowano działaczom partii. Definicja zbrodni i sam charakter nadzoru policyjnego zmieniły się po wejściu w życie ustawy o niebezpiecznych notorycznych przestępcach. Odtąd przestępczość traktowano jako zaburzenie genetyczne. Ponieważ skłonność do łamania prawa uznano za dziedziczną, nie było sensu zastraszać ani reedukować „notorycznych” przestępców. Prawo stanowiło, że po trzech wyrokach skazujących zbrodniarz szedł do więzienia bez względu na charakter popełnionych przestępstw146. Pod kierunkiem nazistów Ministerstwo Edukacji szybko wydało nowe podręczniki, które reprezentowały idee narodowosocjalistyczne. W środowisku nauczycielskim, już wówczas obsadzonym licznie przez członków NSDAP, przeprowadzono czystkę, a tych, którzy pozostali w zawodzie, poddano mieszaninie działań reedukacyjnych i pochlebstw. W ciągu trzech lat właściwie każdy nauczyciel w Rzeszy został członkiem partii nazistowskiej.

Indoktrynacja nie ograniczyła się do szkolnych klas. Doświadczeniu z nauczaniem poddano cały naród. Jego głównym instruktorem był Goebbels, który 13 marca 1933 roku został ministrem propagandy i oświecenia publicznego. Przystąpił do przekonywania Niemców, że są częścią Volksgemeinschaft, wspólnoty narodowej opartej na kryterium rasowym. Misję zaczął od ustanowienia kontroli nad kulturą i sztuką, usuwając z nich przeciwników politycznych i Żydów. Podstawą jego projektu była Die Reichskulturkammer, Izba Kultury Rzeszy, powołana ustawą z 22 września. Każda organizacja kulturalna musiała do niej przystąpić i nadzorować swoich członków. Na rozkaz Goebbelsa szereg ustaw doprowadził do wyrzucenia Żydów z orkiestr, zespołów operowych, galerii sztuki, teatrów, przemysłu radiowego i filmowego. W październiku weszło w życie ustawodawstwo zakazujące Żydom pracy na stanowiskach redakcyjnych w gazetach147. Najbardziej dramatycznym i symbolicznym momentem w czystkach w niemieckiej kulturze było spalenie książek autorów uznanych za antyniemieckich, marksistowskich lub żydowskich. Literackie auto da fé odbyło się 10 maja. Z inicjatywy nazistowskich studentów stosy wzniesiono na placach pod uniwersytetami, dla wygody studentów wynoszących hałdy książek z bibliotek. Kiedy Stefan Zweig poskarżył się, że jego książki znalazły się na czarnej liście przez pomyłkę – prawdopodobnie pomylono go z komunistą Arnoldem Zweigiem – jego sarkastyczny kolega Joseph Roth wyprowadził go z błędu: „Nie chodzi tu o pomyłkę z nazwiskiem Zweig, ale o to, że jesteś Żydem […]”. Ironią losu, kiedy Roth nakłaniał Stefana Zweiga, aby zaakceptował swój los żydowskiego autora, Robert Weltsch w syjonistycznej gazecie „Jüdische Rundschau” zakwestionował włączenie na listę książek zasymilowanych autorów, takich jak Stefan Zweig, o „nieżydowskiej” tematyce. „Odmawiamy uznawania literatury za żydowską na podstawie negatywnego kryterium, że jest «nieniemiecka»”. Na tym etapie zachowanie wewnętrznych rozróżnień było dla niektórych Żydów ważniejsze niż narzucany z zewnątrz mit o homogeniczności148. Miliony Niemców, które nie lubiły kultury modernistycznej, uznały ten akt wandalizmu za głęboko satysfakcjonujący. Obywatele przyklasnęli również środkom, które miały wzmocnić tradycyjne sektory gospodarki, poprawić sytuację materialną przeciętnych rodzin oraz podreperować zdrowie społeczeństwa. W lipcu 1933 roku Hugenberg doszedł do wniosku, że konserwatyści zostali odstawieni na boczny tor, i odszedł z gabinetu. Na stanowisku ministra rolnictwa zastąpił go Walther Daré, nazistowski myśliciel o wykształceniu ekonomicznym. Daré, długoletni obrońca chłopstwa, sprawy, która leżała Hitlerowi głęboko na sercu, wprowadził prawo chroniące tytuły rolników do ziemi oraz zapobiegające rozdrobnieniu gospodarstw. Rząd przeciwdziałał również rozrostowi sieci sklepowych i domów towarowych, ograniczając ich możliwości sprzedawania towarów z dużymi rabatami, po cenach niższych niż u małych sklepikarzy. Reżim szczególnie dużą uwagę zwracał na morale robotników przemysłowych, mając świadomość, że stanowią oni klucz do ożywienia gospodarczego, ale też jednocześnie są potencjalnie groźnym źródłem niezadowolenia. W listopadzie 1933 roku powstała organizacja Kraft durch Freude („siła przez radość”), która oferowała tanie wczasy zagraniczne, rejsy, wycieczki i rozrywki zapracowanym niemieckim robotnikom. Aby jeszcze bardziej podkreślić wrażenie narodu,

w którym każdy mężczyzna i kobieta są wartościowi, zjednoczonego w powszechnym duchu samopoświęcenia, naziści uchwalili prawo przekształcające ich doroczne przedświąteczne zbiórki dla potrzebujących, Winterhilfe (pomoc zimowa), w akcję ogólnokrajową. Datki stały się właściwie obowiązkowe149. Najdalej idącymi środkami, które miały uformować naród niemiecki w świadomą rasowo, biologicznie zdrową i homogeniczną społeczność, prawdziwy Volksgemeinschaft, były prawa eugeniczne. 14 lipca 1933 roku minister spraw wewnętrznych Rzeszy Wilhelm Frick wydał ustawę o zapobieganiu narodzin potomstwa obarczonego chorobami dziedzicznymi. Na jej mocy powstały sądy zdrowia dziedzicznego obsadzone lekarzami, psychiatrami i pracownikami opieki społecznej, uprawnionymi do kierowania na przymusową sterylizację osób psychicznie lub fizycznie upośledzonych, które mogą przekazać swoje ułomności, gdyby miały dzieci. Był to najbardziej radykalny wyraz nazistowskiego utopijnego projektu stworzenia narodu czystego biologicznie i idealnego według ich rasistowskiej wizji. Kolejne prawa odmawiały wstępu do szkół średnich osobom upośledzonym od urodzenia, zakazywały małżeństw osobom obciążonym chorobami dziedzicznymi i ułatwiały rozwód temu partnerowi, którego współmałżonek nie mógł mieć dzieci. Tym środkom eugeniki negatywnej towarzyszyła pronatalistyczna socjotechnika. Weszły w życie prawa zakazujące antykoncepcji i aborcji. Nowożeńcy otrzymywali ulgi podatkowe i tanie pożyczki. Urodzenie dziecka nagradzano dotacjami i dodatkowymi świadczeniami. Jednocześnie wychwalając heteroseksualność i małżeństwo, policję zachęcano do gorliwszego wykorzystywania istniejącego prawa przeciwko homoseksualistom. Chociaż względnie niewiele osób trafiło do więzienia za czyny homoseksualne, ośrodki gejowskiego życia nękano nalotami, a tysiące homoseksualistów było zatrzymywanych i pouczanych150. Polityka przykuwających uwagę inicjatyw zmierzających do odrodzenia narodowego szerzyła się i rozrastała w mnóstwo indywidualnych wyborów. W obliczu potężnego nacisku, żeby wziąć udział we wspaniałym idealistycznym projekcie, każdy Niemiec musiał zdecydować, czy jest za dawnymi przekonaniami i związkami czy przeciw nim. Za tą emocjonalną walką stała świadomość, że nonkonformizm może doprowadzić do strasznej kary. Co najważniejsze, Niemców nikt nie prosił, żeby nienawidzili Żydów; mieli tylko kochać innych Niemców151. Omawiane wybory były na pierwszy rzut oka błahe: czy używać hitlerowskiego powitania czy pozostać przy tradycyjnych pozdrowieniach, czy nosić plakietkę partii czy nosić mundur, czy uczestniczyć w uroczystościach w rodzaju urodzin Adolfa Hitlera albo rytuałach z okazji rocznicy listopadowego puczu. Oprócz tych dobrowolnych wyborów, Niemców coraz intensywniej kierowano ku aktywnościom, które po cichu przywiązywały ich do reżimu. Można było przerwać pracę na czas obowiązkowego wysłuchania przemówienia Hitlera w radiu lub aby wziąć udział w wiecu nazistowskiej komórki w zakładzie pracy. Każda kamienica miała teraz „szefa domu” i pogadanki ideologiczne. Rekreacją zajęła się organizacja Kraft durch Freude. Zakupy stały się okazją do potwierdzania tożsamości, nie tylko z powodu kampanii nakłaniającej do unikania żydowskich sklepów. Coraz częściej produkty nosiły etykietki i były reklamowane jako

towary „germańskie”, zdrowe dla narodu. Goebbels złorzeczył na kobiety ubierające się w projektowane we Francji ubrania i wzywał do noszenia się w stylu niemieckim. Życiowe wydarzenia zmieniły się w pokazy lojalności rasowej. Teraz trzeba było udowodnić aryjskie pochodzenie i dobrą kondycję rasową, by uzyskać zaświadczenie umożliwiające zawarcie małżeństwa. Narodziny zdrowego silnego dziecka były radością samą w sobie, ale też pozwalały rodzicom na korzystanie ze świadczeń finansowych i darmowego szkolnictwa152. Od dzieciństwa niemieccy chłopcy i dziewczęta doświadczali emocji z powodu przynależności do Volksgemeinschaft i byli nasączani jego wartościami przez nauczycieli, przywódców młodzieżówek, urzędników biur pracy, profesorów na uniwersytecie oraz instruktorów szkolenia wojskowego. Zaczynało się od Deutsches Jungvolk dla dzieci w wieku 10–13 lat; kontynuacją było Hitlerjugend (Młodzież Hitlerowska) dla chłopców do 18 lat oraz Bund Deutscher Mädel (Związek Niemieckich Dziewcząt). Przez sześć miesięcy młodzi pracowali na rzecz Reichsarbeitsdienst (Służba Pracy Rzeszy), potem czekały ich dwa lata służby w siłach zbrojnych. Młodzież w naturalny sposób sympatyzowała z narodowosocjalistycznymi ideałami równości, integracji, współpracy i samopoświęcenia. Instynktownie podzielała ducha buntu przeciwko burżuazyjnym normom i restrykcyjnemu życiu tradycyjnej rodziny. Aby przesłanie na pewno dotarło do młodych, wysyłano ich na kolejne obozy, gdzie oddzieleni od rodziny musieli żyć według nowych wartości. Działały dwa tysiące letnich obozów dla Jungvolku, Hitlerjugend i BDM, przez które rocznie przewijało się 600 tysięcy młodych dziewcząt i chłopców. Prawie pół miliona nastolatków przechodziło służbę w Reichsarbeitsdienst i wojskowych koszarach. Na każdym etapie indoktrynowano ich w duchu narodowego socjalizmu. Równie ważny był styl życia oraz wartości reprezentowane przez każdą aktywność zespołową. Oczywiście żaden z nich nie był Żydem153. Jednak nie należy utożsamiać nazistowskich wartości z nienawiścią. Ich siła tkwiła w zdolności wywoływania uczuć miłości i przynależności. Melita Maschmann wspominała: „żadne slogany nigdy nie zafascynowały mnie tak bardzo jak hasła Volksgemeinschaft”. Emanowały „magicznym blaskiem”. „Młodych ludzi nie przyciągała do narodowego socjalizmu nienawiść – napisała później – lecz miłość do Niemiec. To w służbie tej miłości pragnęli stać się nieustępliwi, szybcy i twardzi”154. W przypadku starszych przedstawicieli społeczeństwa podobny efekt osiągnęli naziści, podgrzewając stale atmosferę walki i zagrożenia. Leopold Schwarzschild zauważył, że „to nie zbrojenia są w tej chwili priorytetem, lecz psychika narodu, która utrzymywana jest pod presją typową dla obozu wojskowego przed wymarszem na wojnę”. Toczyła się walka o pracę, walka o produkcję żywności. Każdy został wciągnięty w kampanie propagujące oszczędzanie i pomoc potrzebującym. Coraz częściej dorośli zbyt starzy, żeby odbywać służbę wojskową, mieli obowiązek uczestnictwa w cywilnych ćwiczeniach obronnych. Środki utrzymania higieny rasowej wymagały stworzenia rozbudowanej nowej biurokracji i rozdzielenia różnorodnych zadań między profesorów uniwersyteckich, nauczycieli, urzędników państwowych i miejskich, lekarzy, pielęgniarki, psychiatrów i pracowników opieki społecznej. Mieli zajmować się określaniem statusu rasowego poszczególnych osób

i – po rozpoznaniu, kto należy do Volk – nadzorować ich prowadzenie się i bronić integralności. Wszyscy egzekutorzy polityki rasowo-biologicznej musieli przejść selekcję i szkolenie. Członkostwo w partii było w zasadzie obligatoryjne dla każdego, kto chciał awansować. I tak, 215 tysięcy nauczycieli z ogółem 300 tysięcy uczestniczyło dwa razy w tygodniu w „rekolekcjach”, na których zapoznawali się z ideologią narodowosocjalistyczną i polityką oraz sposobami ich wdrażania. Powstała sieć instytutów badawczych, w których tworzono intelektualne i naukowe podstawy dla nazistowskiej polityki eugenicznej, rasowej i antyżydowskiej, i nadawano im pozory szacowności155. W trafnym podsumowaniu historyka Petera Fritschego, „rasa określała nową rzeczywistość Trzeciej Rzeszy”. Z każdym rokiem ta rzeczywistość była coraz mniej kwestionowana, a coraz bardziej umacniana, gdy kolejne pokolenia wychodziły z machiny edukacyjnej, którą stała się Trzecia Rzesza. Dyktaturą sterowali młodzi ludzie; począwszy od nazistowskiego przywództwa, gdzie przeważali ludzie po czterdziestce, w dół hierarchii. W miarę jak rosła liczba młodych dorosłych, którym narodowy socjalizm zapewnił nowy system wartości, zajmowali oni coraz więcej oficjalnych stanowisk na wszystkich szczeblach państwa i organizacji społecznych. W 1934 roku liczba członków SA osiągnęła poziom prawie trzech milionów. U szczytu, podczas wojny, do SS należało 800 tysięcy osób, które razem ze współmałżonkami stanowiły 1 procent całego niemieckiego społeczeństwa. Przez Służbę Pracy Rzeszy przeszło 6 milionów Niemców, a 7 milionów służyło w niemieckich siłach zbrojnych. Dla tych milionów „nazistowska świadomość” stanowiła naturalny i obowiązujący odruch moralnego wyboru. Chociaż większość ludzi formalnie pozostawała niezrzeszona, oni również byli wplątani w system, który podsycał internalizację nazistowskich wartości. Kiedy NSDAP zapewniła polityczną stabilizację, porządek społeczny i dobrobyt, jej idee przyjmowano szczerze i z wdzięcznością156. Judenpolitik miała kluczowe znaczenie dla budowy Volksgemeinschaft. Obecnie historycy zdają sobie sprawę z tego, że środki antyżydowskie nie służyły po prostu realizacji celów postawionych o wiele wcześniej przez antysemitów ani nawet nie stanowiły wyrazu nienawiści do Żydów. Podczas gdy dla nazistów w rodzaju Streichera antysemityzm był celem samym w sobie, dla innych pozostawał wyłącznie narzędziem. Wykluczenie Żydów określiło Aryjczyków. Propaganda i działania antyżydowskie pomagały kontrolować opinię publiczną. To, co było dozwolone lub zakazane, pomagało „zmienić domenę publiczną”. Polityka rasowa dała państwu prawo do ingerencji w każde prywatne i osobiste królestwo. „Umożliwiła prawie całkowite wyeliminowanie strefy prywatnej”. Wkrótce wszystkie działania były analizowane pod kątem rasowym i kształtowane z myślą o Żydach157. A jednak Trzecia Rzesza była reżimem dysfunkcyjnym; jej podzielone przywództwo ciągle próbowało osiągnąć wiele w krótkim czasie i przy ograniczonych zasobach. Poszczególne osoby i zamierzenia pozostawały w konflikcie, podkopywały się nawzajem lub traciły rozpęd. Z perspektywy czasu można nadinterpretować instrumentalność i spójność Judenpolitik. Przypisanie nazistowskim decydentom politycznym wyraźnego poczucia celu z kolei sprawia wrażenie, że niemieccy Żydzi byli łzawymi głupcami. W rzeczywistości „ofiary” mają coś ważnego do powiedzenia historykom. W tamtym czasie

Judenpolitik nie wydawała się spójna ani celowa, ponieważ taka nie była; była improwizowana, niezaplanowana i dlatego nieprzewidywalna. Naziści mogli sobie pisać historię antysemickiego myślenia, a urzędnicy tworzyć w swoich uporządkowanych gabinetach ustawodawstwo dyskryminacyjne, ale to, co z tego powstało, było chaotyczne, sprzeczne, nieprzemyślane i zwykle tymczasowe158. 142 George Messersmith, Uncertainty as to the Developments in the Economic and Financial Situation in Germany, 9 maja 1933; Charles M. Hathaway, Monachium, Raport, 13 maja 1933, w: Fremde Blicke, s. 372– 373. 143 R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 374–389; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 28–31. 144 R.J. Evans, Coming of the Third Reich, s. 342–348. 145 Richard J. Evans, The Third Reich in Power, 1933–1939, London 2005, s. 20–21, 81–85; B. Zucker, In Search of Refuge, s. 73–74; Nikolaus Wachsmann, Hitler’s Prisons. Legal Terror in Nazi Germany, London 2004, s. 113–118; Nikolaus Wachsmann, KL. A History of the Nazi Concentration Camps, London 2015, s. 38– 60. 146 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 52–55, 77, 96–104; Robert Gellately, Backing Hitler: Consent and Coercion in Nazi Germany, Oxford 2001. 147 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 120–140, 261–265; P. Longerich, Goebbels, s. 212–213, 222– 227, 240–242; Alan Steinweis, Art, Ideology and Economics in Nazi Germany. The Reich Chambers of Music, Theater and the Visual Arts, Chapel Hill 1993, s. 32–48; David Welch, The Third Reich. Politics and Propaganda, London 1993, s. 17–47. 148 A. Confino, World Without Jews, s. 39–45; Joseph Roth do Stefana Zweiga, 6 kwietnia 1933, w: Josef Roth. A Life in Letters, s. 251; „Jüdische Rundschau”, 12 maja 1933, w: Jewish Responses, t. 1, s. 41–42. 149 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 419–441, 465–475, 484–488. 150 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 507–510, 516–519, 529–535; Michael Burleigh, Wolfgang Wipperman, The Racial State. Germany 1933–1945, Cambridge 1991; Lisa Pine, Nazi Family Policy, 1933– 1945, Oxford 1997, s. 8–46; Deaf People in Hitler’s Europe, red. Donna F. Ryan, John S. Schuman, Washington 2002, s. 11–97, 121–163; Geoffrey Giles, The Institutionalisation of Homosexual Panic in the Third Reich, w: Social Outsiders in Nazi Germany, red. Robert Gellately, Nathan Stoltzfus, Princeton, s. 233– 247. 151 Andrew Stuart Bergerson, Ordinary Germans In Extraordinary Times. The Nazi Revolution in Hildesheim, Bloomington 2004, s. 131–164. 152 P. Fritzsche, Germans into Nazis, s. 211–230; P. Fritzsche, Life and Death in the Third Reich, Cambridge 2008, s. 20–24, 35–52, 56–65, 76–91; S. Jonathan Wiesen, Creating the Nazi Marketplace. Commerce and Consumption in the Third Reich, New York 2011, s. 39–49, 53–60. Irene Guenther, Nazi Chic? Fashioning Women in the Third Reich, Oxford 2004. 153 P. Fritzsche, Life and Death in the Third Reich, s. 96–108; Thomas Kühne, Belonging and Genocide. Hitler’s Community, 1918–1945, New Haven 2010, s. 42–46; Claudia Koonz, The Nazi Conscience, Cambridge 2003, s. 144–145. 154 M. Maschmann, Account Rendered, s. 10–12, 17–22, 24–26.

155 Caught up in the nationalist revolution, 1 lipca 1933, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 111. P. Fritzsche, Life and Death in the Third Reich, s. 5–8, 50–54; C. Koonz, The Nazi Conscience, s. 131– 139, 201–214; D. Welch, The Third Reich. Politics and Propaganda, s. 50–89, oraz tego samego autora: Manufacturing a Consensus. Nazi Propaganda and the Building of a „National Community” (Volksgemeinschaft), „Central European History” 1993, t. 2, nr 1, s. 1–15. 156 P. Fritzsche, Life and Death in the Third Reich, s. 96–108, 123–124; C. Koonz, The Nazi Conscience. 157 P. Longerich, Holocaust, s. 31–32. 158 J.A.S. Grenville, The Jews and Germans of Hamburg, s. 111–113.

PIERWSZE USTAWY ANTYŻYDOWSKIE Po zaaranżowanym akcie oburzenia 1 kwietnia rząd wydał szereg ustaw mających wykluczyć Żydów z pewnych obszarów życia, które naziści uważali za szczególnie wrażliwe i w których obecność Żydów ciągle uważano za denerwującą. 7 kwietnia Żydzi stracili prawo wejścia do zawodów prawniczych. Sytuacja Żydów już wykształconych i posiadających praktyki nie zmieniła się, ale studentom ziemia usunęła się spod stóp. 22 kwietnia żydowscy lekarze i dentyści dostali zakaz praktykowania w sektorze państwowym. Trzy dni później ustawa o zapobieganiu przepełnieniu w niemieckich szkołach narzuciła limit przyjmowania Żydów do szkół i na uniwersytety w wysokości, odpowiednio, 1,5 procent i 5 procent wszystkich dopuszczonych. 14 lutego weszła w życie ustawa pozbawiająca obywatelstwa wszystkich Żydów, którzy wjechali do Niemiec po listopadzie 1918 roku. Pomimo gotowości Ministerstwa Spraw Wewnętrznych do odebrania obywatelstwa wszystkim Żydom, Hitler ograniczył się do Ostjuden. Utworzenie Izby Kultury Rzeszy i wprowadzenie praw zakazujących politycznym przeciwnikom i Żydom pracy w prasie i radiu zwiększyło listę bezrobotnych Żydów. Jednak środki te były względnie łagodne, szczególnie gdy się wzięło pod uwagę wyjątki. Wyrzuconym z pracy urzędnikom państwowym przysługiwały nawet znaczne świadczenia finansowe oraz zachowanie części wypłaty159. Względny umiar antyżydowskiego ustawodawstwa stał w sprzeczności z niepohamowanymi nadużyciami, dyskryminacją i przemocą ze strony SA oraz członków NSDAP. W kwietniu 1933 roku Annemarie Schwarzenbach napisała do swego przyjaciela Klausa Manna, pisarza i syna Thomasa Manna, że „pomimo wszystkich apeli i napomnień Hitlera codziennie dochodzi do czynów najgorszego rodzaju”. Zamieszanie osiągnęło punkt kulminacyjny i rząd centralny nie mógł już dłużej zachowywać bierności. Reżim podwoił wysiłki, aby położyć kres antyżydowskiej działalności, która groziła paraliżem gospodarki. 7 lipca Rudolf Hess, zastępca Führera, zakazał akcji przeciwko domom towarowym. Trzy dni później Wilhelm Frick, minister spraw wewnętrznych, wydał okólnik zakazujący nielegalnych akcji indywidualnych. Trzy tygodnie po poprzednim komunikacie Hess wysłał specjalne napomnienia członkom partii, którzy angażowali się w tego typu działalność. Na początku września minister gospodarki Rzeszy rozesłał instrukcje, że nie wolno tworzyć czarnych list żydowskich przedsiębiorstw ani ludzi prowadzących interesy z Żydami; że żydowskim przedsiębiorstwom nie wolno odbierać prawa do reklamy; że należy usunąć oznaczenia i zrezygnować z pikiet pod żydowskimi sklepami i domami towarowymi160. Jednak powyższe rozporządzenia częściej lekceważono. W rezultacie pojawiły się duże rozbieżności regionalne, co tylko pogłębiło niepewność. Punktem szczególnie zapalnym była Frankonia, gdzie Julius Streicher miał największe wpływy. Tutaj lokalne komórki

NSDAP i oddziały SA opierały się ograniczeniom nakładanym przez Berlin. W Neustadt an der Aisch, na północny zachód od Norymbergi, na publicznym wiecu ludność potępiła Ministerstwo Gospodarki za próby zapobieżenia bojkotom oraz „sporadycznym ekscesom”. Zdominowane przez nazistów władze miejskie wykorzystały samorządowe kompetencje, aby wykluczyć Żydów z obiektów komunalnych. Jedno z pierwszych rozporządzeń zakazało Żydom wstępu na miejskie pływalnie. Był to mściwy gest, odzwierciedlający patologiczną niechęć Streichera do Żydów oraz coraz powszechniejsze pragnienie, aby zapobiegać wszelkim ich fizycznym kontaktom z Aryjczykami. Dochodziło również do incydentalnych aktów przemocy. W Aschaffenburgu esesmani przetoczyli się ulicami, napadając i bijąc Żydów, w Würzburgu odżył bojkot, a synagoga w Miltenbergu została zdemolowana. Okręgowe główne biuro Nationalsozialistische Betriebszellenorganisation (NSBO, Narodowosocjalistyczna Organizacja Komórek Zakładowych) dostało stanowcze upomnienie, aby okiełznać bojkotujących. W październiku 1933 roku policja starła się z bojówkarzami SA i SS, którzy zaatakowali żydowskie księgarnie z upoważnienia, jak twierdzili, Juliusa Streichera161. Kontrast między Berlinem a Bawarią obrazowo przedstawiła Martha Dodd, córka nowego amerykańskiego ambasadora, kiedy odbyła samochodową wycieczkę na południe w towarzystwie dziennikarza Quentina Reynoldsa. W jednym miasteczku po drugim natykali się na zawieszone nad główną ulicą transparenty obwieszczające, że Żydzi nie są tu mile widziani. Atmosfera była gorąca. W Norymberdze zobaczyli, jak bojówkarze z SA zmusili kobietę, by przeszła głównymi ulicami z tabliczką z napisem: „Oddałam się Żydowi”. Reynolds zdecydował się nie pisać o incydencie, ponieważ „ostatnio wydarzyło się tyle okrutnych historii, że ludzie przestali się nimi interesować”162. Tego rodzaju upokorzenia nie ograniczały się tylko do królestwa Streichera. Od początku nazistowskich rządów ruszyła fala nadużyć seksualnych i przemocy związanej z płcią, zwykle zamaskowanych pozornym zakazem fizycznych kontaktów między Żydami a Aryjczykami. W tym samym czasie, gdy narodowy socjalizm potępiał libertynizm przypisywany Republice Weimarskiej i opowiadał się za nową formą purytanizmu, promował chorobliwe zainteresowanie aktywnością seksualną poprzez śledzenie osobistych relacji. Przyzwolenie na tropienie, ujawnianie i omawianie kwestii seksualnych przyjęto z zadowoleniem i ulgą; był to również legalny sposób, żeby pozwolić sobie na nieobyczajne rozmowy i mizoginiczną przemoc. Tego pierwszego długiego, gorącego lata narodowego socjalizmu Żydzi i nieżydowskie kobiety, którzy zignorowali nowe granice między Aryjczykami a nie-Aryjczykami, zostali publicznie napiętnowani. Biuro Gestapo w okręgu Kassel zameldowało, że „w ostatnich dniach mieszkańcy w asyście SS przyprowadzili na komisariat policji wielu Żydów, którzy utrzymywali intymne relacje z Niemkami”. Przed zatrzymaniem „Żydzi ci przeparadowali publicznie ulicami. Towarzyszyły temu spontaniczne antysemickie demonstracje wzburzonych tłumów”. W Hamburgu Kurt Rosenberg, prawnik wyrzucony z pracy z powodu paragrafu aryjskiego, widział, jak po Cuxhaven przeprowadzano niemiecką dziewczynę i Żyda. Zapisał w dzienniku, że Niemka nosiła tabliczkę z podpisem: „Jestem

świnią, ponieważ zadawałam się z Żydem”163. Małżeństwa mieszane również znalazły się pod wrogim nadzorem, szczególnie w małych miejscowościach, gdzie nie istniała anonimowość, jaką cieszyli się mieszkańcy dużego miasta. Lilli Jahn, zaraz po trzydziestce, wykwalifikowana lekarka, wyszła za nie-Żyda, którego poznała na studiach medycznych. Po ślubie z Ernstem Jahnem w 1926 roku przeprowadziła się do Immenhausen w Hesji, gdzie Ernst dostał praktykę. Kiedy Lilli nie opiekowała się dziećmi, pomagała Ernstowi w klinice. Wiodło im się dostatnio i szczęśliwie do 1933 roku. W mieście rządził burmistrz i rada z SPD – do marca, kiedy SA usunęła lewicowców. Jakimś sposobem miejscowi naziści dowiedzieli się, że Lilli jest Żydówką, i 1 kwietnia zorganizowali bojkot praktyki Jahnów. Udręczona lekarka napisała do przyjaciół: „To był dla nas najprawdziwszy wstrząs! Wyobrażacie sobie, jak się czuję? Możecie zrozumieć, jak mi ciężko i jak okrutnie krzywdzące jest to wszystko […]. Wyobraźcie sobie tylko, zbojkotowali także Amadé [tak nazywała Ernsta], ponieważ ma żonę Żydówkę! Nie potrafię znaleźć słów, by opisać wam, jak bardzo jestem wstrząśnięta. I, oczywiście, teraz żyjemy w strachu. Czy dotkną nas inne reperkusje?”. Ernst Jahn został u boku żony, która była w ciąży z trzecim dzieckiem, ale zawiesił praktykę, żeby „nikogo nie urazić”164. Kiedy nadeszła jesień, relacje między prostakami z partii a władzami państwowymi stały się jeszcze bardziej napięte. Wzrost gospodarczy, po części wynikający z wypłat dla zatrudnionych w programach robót publicznych, oznaczał, że ruszył pełną parą sezon świąteczny. Należące do Żydów sklepy i domy towarowe korzystały wraz z dostawcami i hurtownikami. Członkowie NSDAP robiący bożonarodzeniowe zakupy poczuli się urażeni widokiem witryn żydowskich sklepów ozdobionych choinkami i symbolami religijnymi. Co gorsza, sklepy były pełne klientów. W rezultacie doszło do kolejnej fali akcji wymierzonych w prowadzone przez Żydów punkty sprzedaży detalicznej. Raymond Geist z ambasady amerykańskiej zanotował, że „wznowienie antyżydowskiej propagandy przeraziło Żydów w wielu miastach i pojawiają się doniesienia, że w miarę możliwości starają się nie pokazywać na ulicach za dnia i zamykać w domach na noc”. Nie to chcieli usłyszeć Schacht i Schmitt, minister gospodarki. W połowie grudnia Ministerstwo Gospodarki Rzeszy rozesłało instrukcje, że pod żadnym pozorem nie można zakłócać zakupów165. 159 Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, red. Francis Nicosia, David Scrase, New York 2012, s. 4–5; P. Longerich, Holocaust, s. 40–41; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 12–13. 160 Annemarie Schwarzenbach do Klausa Manna, 8 kwietnia 1933, w: Travels in the Reich, s. 37–39; The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 633; M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 201–202. 161 Raport biura okręgowego NSDAP, 15 lipca 1933; Premier Dolnej Frankonii, raporty, 8 sierpnia oraz 6, 20 września 1933, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 12, 14, 17. 162 Martha Dodd, My Years in Germany, London 1939, s. 28–30. 163 Główny urząd Gestapo powiatu Kassel, Raport za sierpień, 29 sierpnia 1933, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 16; Jewish Responses, t. 1, s. 37.

164 Martin Doerry, My Wounded Heart. The Life of Lilli Jahn, London 2004, s. 1–52, 55–56, 60–62, listy do Leo i Hanne Barth, 5 lutego i 2 kwietnia 1933. 165 Raymond Geist do Departamentu Stanu, 15 grudnia 1933, w: Fremde Blicke, s. 395; Okólnik Ministerstwa Gospodarki Rzeszy, 16 grudnia 1933, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 666

REAKCJE ŻYDÓW Wszystkie te sprzeczności i wahania pomagają tłumaczyć rozbieżne reakcje Żydów na prześladowania w 1933 roku. W najskrajniejszych przypadkach kilkudziesięciu Żydów odebrało sobie z rozpaczy życie. Około 37 tysięcy niemieckich Żydów wyemigrowało, głównie do sąsiednich krajów. Ogromna większość została. Niektórzy nie wyjechali, ponieważ uważali, jak wielu innych Niemców, że Hitler długo się nie utrzyma. Ci, którzy mieli mniejszą nadzieję, że rząd upadnie, sądzili, że przystosują się do życia pod Hitlerem. Pesymiści pocieszali się, że jak by źle nie było w Niemczech, gorzej mieli się Żydzi w Polsce, a o wiele gorszy los czekał uchodźców w innych miejscach. Poglądy na sytuację wśród Żydów różniły się również w zależności od klasy, zawodu, wieku, płci i miejsca zamieszkania. W niektórych regionach, takich jak okręg Streichera lub Prusy Wschodnie, agitacja antyżydowska stała na porządku dziennym. W innych rejonach Żydzi cieszyli się względnym spokojem. Ludność żydowską w dużych miastach prześladowania dotknęły mniej niż w małych miasteczkach i wsiach. Pojedynczy Żydzi mogli przemykać niepostrzeżenie w miejskich konurbacjach, a władzom łatwiej było zapobiegać przemocy i zamętowi. W społecznościach wiejskich Żydów dobrze znano i pozostawali oni na łasce urzędników i miejscowych funkcjonariuszy SA, którzy mogli robić, co im się podoba166. Końcowy okres między mianowaniem Hitlera na kanclerza a wyborami był szczególnie płynny. Lewicujący Żydzi oczywiście żyli w niepokoju. Szczególnie zagrożeni czuli się żydowscy sklepikarze narażeni na incydenty uliczne. Bogaci, konserwatywni Żydzi o poglądach nacjonalistycznych, którzy poruszali się w godniejszych kręgach, zastanawiali się, czy nie muszą brać udziału w rewolucji narodowej. Tego samego dnia, kiedy spłonął Reichstag, Siegmund Warburg zaczął pisać dziennik, w którym przedstawił „wielkie przełomowe wydarzenia polityczne ostatnich tygodni”. Uznał je za „szczególnie poruszające dla niemieckich Żydów, a przede wszystkim dla takich jak ja, których byt jest tak nierozerwalnie zakorzeniony w niemieckości”167. Słuchając w radiu przemówienia Hitlera w przeddzień wyborów, Warburg uznał, że oracja była „wybitnie idealistyczna, zdecydowanie motywująca, pełna najprawdziwszego natchnienia”. Samo zastraszanie nie mogło wytłumaczyć 7,5 miliona głosów oddanych na NSDAP; ten wynik był hołdem dla „idealistycznych sił, które przede wszystkim do tego wyniku doprowadziły”. Narodowy socjalizm reprezentował walkę między dynamiczną młodością a ospałą biurokracją. Naziści wdrażali „kategoryczne analizy” i okazywali „pełną poświęcenia wolę walki”. Pomimo antysemickich tendencji uznał, że „perspektywy są dobre”. Nowy reżim oferował możliwości niemieckim Żydom o podobnych zapatrywaniach. „Być może człowiek przyszłości jest dokładnie w takim typie, pomiędzy aryjskimi a żydowskimi Niemcami – niemiecki Żyd to typ, o którym można powiedzieć, że mógłby

być nazistą, gdyby nie nazistowski antysemityzm”. Podejrzewał, że ta nienawiść do Żydów była symptomatyczna dla pozycji nazistowskich karierowiczów; to mogłoby przejść168. Tydzień później nowi nazistowscy urzędnicy w hamburskim ratuszu zmusili starszego kuzyna Siegmunda, Maxa Warburga, do rezygnacji ze stanowiska w wydziale finansów. Siegmund stracił pewność, skąd wieje wiatr. „Mamy faszyzm, ale najważniejszą kwestią pozostaje, czy będzie to dobry niemiecki faszyzm, czyli faszyzm, który chce być zdyscyplinowany i sprawiedliwy, tak jak we Włoszech, czy też faszyzm bliższy temu moskiewskiemu, faszyzm, który prowadzi do dowolności i komunizmu, do okrucieństwa i ignorancji”169. Nie pojawiła się też żadna jednolita reakcja na bojkot. W artykule na pierwszej stronie „Jüdische Rundschau” Robert Weltsch namawiał Żydów wychwalaniem własnego dziedzictwa w odpowiedzi na dyskryminację. Tekst zatytułowany Noście żółtą gwiazdę z dumą miał raczej przypomnieć triumfy Żydów nad falami dyskryminacji w przeszłości, niż wyrazić pokorną akceptację dla prześladowań. Reichsbundes jüdischer Frontsoldaten pod kierunkiem byłego kapitana Leo Löwensteina wierzył w konstruktywne zaangażowanie w działania u boku reżimu. Kiedy RjF uzyskało ustępstwa dla weteranów wojennych, cała społeczność żydowska uznała to za przykład najlepszej reakcji na nazistowskie prześladowania. Jednak Jüdischer Frauenbund (Liga Kobiet Żydowskich) odmówiła udziału i wycofała się z Ligi Kobiet Niemieckich, wyrażając swe wyobcowanie w Niemczech. Żydowscy nacjonaliści utworzyli Verband nationaldeutscher Juden (Stowarzyszenie Niemieckich Nacjonalistów Żydowskich) i próbowali dowieść swej lojalności wobec Niemiec, potępiając syjonizm i Ostjuden. Ci ultrapatriotyczni niemieccy Żydzi oświadczyli, że „każdy, kto wyjeżdża za granicę, jest zdrajcą”. Ortodoksyjni Żydzi napisali do Hitlera z prośbą o zapewnienie, że Niemcy nie pragną ich zniszczenia. Nie otrzymali odpowiedzi170. Istniały powody, żeby mieć nadzieję. Bojkot wywołał poruszające gesty solidarności. Sam w sobie był odpowiedzią na międzynarodowy protest, oznaczający, że Żydzi w Niemczech nie są sami. Ponadto wiele oświadczeń Kancelarii Rzeszy, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Gospodarki wskazywało na to, że reżim stawia utrzymanie stabilnych, spokojnych warunków dla handlu nad realizację żądań, by usunąć Żydów z życia gospodarczego. Dlatego Victor Klemperer interpretował odwołanie bojkotu jako „sygnał do odwrotu” oraz znak, że reżim skapitulował wobec oporu w ojczyźnie i pod naciskami z zewnątrz. „Mam wrażenie, że wszystko szybko zmierza ku katastrofie”, napisał rozgorączkowany. Wielu Żydom nie wydawało się to możliwe, by prawica pozostała w rządzie z nazistami, „bo nie będzie chciała kontynuacji narodowosocjalistycznej dyktatury”. Edwin Landau i jego przyjaciele zgodzili się, że Hitler przetrwa najwyżej rok. „Uważamy, że świat zewnętrzny nie będzie tolerował takiego zachowania w XX wieku”171. Żydom nie było łatwo ocenić znaczenie kroków antyżydowskich. Wcale nie łatwiej było ustalić, co uważają nie-Żydzi. Historia i wcześniejsze doświadczenia nie oferowały wskazówek w tej bezprecedensowej sytuacji. Żydowska społeczność dobrze znała religijny antagonizm; nie było nic nowego w prześladowaniach i dyskryminacji. Państwo niemieckie nigdy nie zaaprobowało ogólnokrajowych ograniczeń liczbowych ani nie próbowało

ograniczać działalności gospodarczej Żydów; bojkot trwał tylko jeden dzień, podczas gdy ograniczanie Żydom wstępu na wyższe uczelnie funkcjonowało też w innych krajach, gdzie życie Żydów toczyło się bez niepokojów. Niekonsekwentne stosowanie paragrafu aryjskiego dawało nadzieję, że nie wszyscy Żydzi zostaną wykluczeni ze społeczeństwa i gospodarki. Wreszcie postępowanie prezydenta Hindenburga wydawało się uspokajające. Z lojalności i wdzięczności dla Żydów, którzy walczyli pod jego dowództwem w Wielkiej Wojnie, Hindenburg odpowiedział na protesty stowarzyszeń żydowskich weteranów z powodu traktowania ich członków. 4 kwietnia napisał do kanclerza: „ostatnio informowano mnie o całej serii przypadków sędziów, prawników i pracowników sądownictwa, niepełnosprawnych weteranów wojennych o nieskazitelnej karierze, którzy zostali przymusowo wysłani na urlop, a potem zwolnieni z pracy, tylko dlatego, że mają żydowskich przodków”. Hindenburg poinformował Hitlera: „jest to dla mnie osobiście niedopuszczalne […], aby żydowscy urzędnicy, okaleczeni podczas wojny, spotykali się z podobnym traktowaniem”. Poprosił kanclerza, by przyjrzał się tej sprawie i znalazł „jakieś jednolite rozwiązanie” dla wszystkich gałęzi służb publicznych. O ile nie będzie przeciwko nim żadnych zarzutów, „jeśli chodzi o mnie, urzędnicy, sędziowie, nauczyciele i prawnicy, którzy są inwalidami wojennymi, walczyli na froncie, są synami poległych na froncie lub sami stracili na wojnie synów, powinni zostać na stanowiskach”. Podsumował wyraźnie: „Skoro byli godni, by walczyć za Niemcy i przelewać krew za Niemcy, należy uznać, że są godni dalszej służby ojczyźnie w wykonywanych zawodach”. Hitler odpowiedział następnego dnia, podkreślając pogardliwie, że Żydzi zostali powołani tak samo jak inni Niemcy, ale obiecał uwzględnić zastrzeżenia prezydenta w przyszłej legislacji, „by uniknąć rozwiązywania tych kwestii w sposób arbitralny”. Wyjątki określone przez Hindenburga znalazły się w ustawie z 7 kwietnia, bardzo łagodząc cios. Co więcej, w ministerstwach i ratuszach nadal zasiadało wielu urzędników nienazistów, którzy ochoczo interpretowali nowe regulacje na korzyść Żydów i zachowywali się wobec nich ze staromodną kurtuazją172. Gdy rząd uchylił naturalizację Ostjuden, którzy osiedlili się w Niemczech po listopadzie 1918 roku, wzmogło to tylko wrażenie, że środki antyżydowskie zastosowano raczej przeciwko konkretnym grupom niż przeciwko ogółowi Żydów. Trudno było dostrzec różnicę między przejawami znajomego nacjonalizmu a budowaniem Volksgemeinschaft na fundamencie tożsamości rasowej. Musiało minąć trochę czasu, aby ludzie zrozumieli, że naród i rasa stoją teraz obok siebie oraz że Żydzi są w Niemczech obcymi, pomimo tego, co mówiły ich paszporty czy zasługi wojenne. Pomimo odwrotnego do zamierzonego skutku zagranicznych protestów, do rządu docierały sygnały o dalszych naciskach zza oceanu. Wynikały głównie z powiązania między niemieckim wizerunkiem na świecie a eksportem. Victor Klemperer, który zachował stanowisko na uniwersytecie dzięki interwencji Hindenburga na rzecz żydowskich weteranów wojennych, zastanawiał się nawet, czy reakcja na antyżydowskie kroki nie doprowadzi do upadku rządu. „Los ruchu hitlerowskiego zależy niewątpliwie od sposobu rozwiązania kwestii żydowskiej – napisał 25 kwietnia. – Nie rozumiem, dlaczego zrobili z tego centralny punkt programu. To ich zgubi”173.

166 Jewish Responses, t. 1, s. 33–34. 167 6 marca 1933, Dziennik Siegmunda Warburga, w: N. Ferguson, High Financier, s. 78–80. 168 6, 9, 11 marca 1933, Dziennik Siegmunda Warburga, w: N. Ferguson, High Financier, s. 79–80. 169 21 marca 1933, Dziennik Siegmunda Warburga, w: N. Ferguson, High Financier, s. 79–80. 170 Jewish Responses, t. 1, s. 21–22, 48–52, 56–57. 171 Jewish Responses, t. 1, s. 5–6; 3 kwietnia 1933, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 15; Edwin Landau, w: Germans No More, s. 10–11. 172 Documents on the Holocaust, red. Y. Arad, Y. Gutman, A. Margaliot, Jerusalem 1981, s. 37–39. 173 25 kwietnia 1933, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 23.

DALSZY CIĄG ZAGRANICZNYCH PROTESTÓW Chociaż James McDonald nie był dyplomatą, stał na czele Foreign Policy Association i Niemcy wiedzieli o jego doskonałych stosunkach, więc kiedy przemówił za Żydami, potraktowano go poważnie. Tydzień po bojkocie Hanfstaengl załatwił mu wywiad z Hitlerem, podczas którego McDonald poruszył kwestię żydowską. Kilka dni później Messersmith rozmawiał o sprawie z Göringiem i poinformował go, że nadszarpuje ona wizerunek Niemiec w Stanach Zjednoczonych. Hitler dostał podobną wiadomość od sir Horace’a Rumbolda. Brytyjski sekretarz spraw zagranicznych, sir John Simon, nakazał mu przekazać kanclerzowi, że „polityka ucisku” wobec Żydów kosztuje Niemcy utratę sympatii w Wielkiej Brytanii. Hitler nie przyjął tego dobrze i odpowiedział, tak jak McDonaldowi, że w czasie kryzysu Żydzi muszą cierpieć tak samo jak reszta. Rumbold stwierdził, że Hitler „w tej kwestii jest fanatykiem”174. Druga fala protestów tylko potwierdziła sugestie dyplomatów. 10 maja 1933 roku 100 tysięcy Żydów przemaszerowało ulicami Nowego Jorku, potępiając narodowy socjalizm i wzywając do powszechnego bojkotu. Podobne demonstracje odbyły się w innych miastach: w Chicago protestowało 50 tysięcy, w Filadelfii 20 tysięcy, a w Cleveland 10 tysięcy ludzi. Do Białego Domu napływały listy i depesze nawołujące administrację do działania. Prezydent Roosevelt zachowywał milczenie, ale Niemcy dostrzegli spadek obrotów handlu ze Stanami Zjednoczonymi, na który nie mogli sobie pozwolić. 27 czerwca 1933 roku w Londynie Rada Przedstawicieli Brytyjskich Żydów zorganizowała wiec protestacyjny. Przemawiały na nim głównie osobistości nieżydowskie, w tym arcybiskup Canterbury. W następnym miesiącu organizacje żydowskie z East Endu, między innymi lewicowe Koło Robotników, związki zawodowe i grupy syjonistyczne działające pod patronatem United Jewish Protest Committee, zorganizowały antynazistowski wiec w Hyde Parku. Przyszło na niego 50 tysięcy Żydów. Wielu nadciągnęło od strony East Endu z transparentami „Przywrócić prawa Żydom w Niemczech”. We wrześniu bojkot nabrał charakteru formalnego pod nadzorem Jewish Representative Council for the Boycottt of German Goods and Services. Rada pod przewodnictwem przemysłowca lorda Melchetta objęła kilkadziesiąt związków zawodowych, zaprzyjaźnione stowarzyszenia, synagogi i grupy syjonistów, a liczbę jej członków szacuje się na 170 tysięcy175. Przyjazd Williama E. Dodda, nowego amerykańskiego ambasadora w Niemczech, stanowił kolejne mocne przypomnienie, że prześladowania Żydów zauważono za granicą. Dodd, historyk, który w 1904 roku uzyskał doktorat na uniwersytecie w Lipsku, był zagorzałym demokratą, wiernym baptystą i zatwardziałym liberałem w kwestiach swobody religijnej i wolności osobistej. Roosevelt wybrał go sam i osobiście udzielił mu w Białym Domu instrukcji przed wyjazdem. W dzienniku (który być może córka trochę podkolorowała

po jego śmierci) Dodd zapisał, że prezydent powiedział mu: „Niemieckie władze traktują Żydów haniebnie, więc Żydzi w tym kraju są bardzo przejęci”. Nie była to sprawa na szczeblu rządowym i ambasador nie mógł interweniować oficjalnie, chyba że środki antyżydowskie dotyczyłyby obywatela amerykańskiego, ale „powinno się zrobić wszystko, co możliwe, aby załagodzić powszechne prześladowania nieoficjalnym i osobistym wpływem”. Dodd odbył również długie spotkanie z amerykańskimi przywódcami żydowskimi, w tym ze Stephenem Wise’em. Ledwo 13 lipca 1933 roku zszedł na ląd w Hamburgu, a już dziennikarz z „Israelitisches Familienblatt” spytał go, czy zamierza interweniować w sprawie Żydów. Pomimo zgrabnej dyplomatycznej odpowiedzi gazeta napisała, że Dodd przybył z misją naprawienia wszystkich krzywd wyrządzonych Żydom. Kiedy następnego dnia wkroczył do ambasady amerykańskiej, jedną z pierwszych spraw, jaką się zajął, było sprostowanie tych doniesień. Jednak przypisywana mu rola była zgodna z jego charakterem, chociaż nie z oficjalnymi zadaniami176. Dodd poruszył kwestię złego traktowania Żydów na pierwszym spotkaniu z Bernhardem von Bülowem, podsekretarzem niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Bülow przyznał, że „wrogie nastawienie Żydów ze Stanów Zjednoczonych wyrządziło wiele szkód”. W następnym miesiącu Dodd zagadnął Neuratha. Twierdził: „nie możecie oczekiwać, że światowa opinia publiczna bardziej umiarkowanie odniesie się do waszego postępowania, dopóki tak ważni przywódcy jak Hitler i Goebbels będą głosić z mównic, jak w Norymberdze, że wszystkich Żydów należy usunąć z powierzchni ziemi”. Według Dodda minister spraw zagranicznych był „zakłopotany, podobnie jak raz czy dwa wcześniej przy innych okazjach. Nie obiecał żadnej zmiany, chociaż bardzo ubolewał nad faktami”. Dodd powstrzymał się jednak przed kłopotaniem sprawą Hitlera, kiedy w końcu spotkał się z nim w październiku. W zasadzie nie było takiej potrzeby; do tego czasu zyskał sobie już w Berlinie opinię przyjaciela Żydów. W niczym to im jednak nie pomogło. Przypominając Niemcom, że troszczy się o Żydów, a nie mogąc właściwie zrobić dla nich nic pozytywnego, Dodd zaprzepaścił swój autorytet. Co ważniejsze, nasilił wrażenie, że Żydzi mają wpływy w Białym Domu177. Nowy ambasador brytyjski, sir Eric Phipps, nie popełnił tego samego błędu. W rozmowach z urzędnikami przy Wilhelmstrasse ledwo wspominał o Żydach. Nie oznaczało to, że był nieświadomy i nie martwił się antysemityzmem. Phipps dokładnie przestudiował Mein Kampf i doszedł do wniosku, że Hitler zachowuje konsekwentną postawę wobec Żydów. Wątpił jednak, by Hitler nadal trzymał się poglądów „wyrażanych z taką niewiarygodną gwałtownością w tekście spisanym w bawarskim więzieniu dziesięć lat temu”. Podobnie jak Dodd, Phipps był od chwili spotkania z Hitlerem przekonany, że kanclerz zamierza ponownie uzbroić Niemcy i uchylić traktat wersalski siłą, jeśli zajdzie taka konieczność. Głównym zadaniem podczas ambasadorskiej misji było przekonanie Foreign Office o konieczności powstrzymania Hitlera178. Żydzi w Niemczech i przychylnie im nastawieni zagraniczni dyplomaci w Berlinie mieli nadzieję, że konserwatyści w rządzie przekonają Hitlera do przerwania kampanii antyżydowskiej. Uważali, że ekonomia zapewni im konieczną dźwignię nacisku, i tym

samym największe nadzieje wiązali z ministrem gospodarki Kurtem Schmittem, który nie był nazistą, oraz prezesem Reichsbanku, Hjalmarem Schachtem. Nie do końca się rozczarowali. Schacht spotkał się z przywódcami żydowskimi podczas wizyty w Nowym Jorku w maju 1933 roku, krótko po ponownym objęciu stanowiska w Reichsbanku. W rozmowie z McDonaldem wyraził przekonanie, że prześladowania Żydów są „błędem”. Kiedy spotkali się ponownie w sierpniu w Berlinie, Schacht był mniej pojednawczy. Mimo to we wrześniu Ministerstwo Gospodarki Rzeszy wydało instrukcje urzędnikom rządowym, władzom miejskim i członkom NSDAP, żeby powstrzymali się od bojkotowania żydowskich przedsiębiorstw oraz innych form zakłócania im interesów, takich jak odmowy wpisywania Żydów na listy dostawców, odmawianie Żydom prawa reklamowania towarów lub usług czy też odstraszanie klientów. Nieposłuszeństwo miało być traktowane jako „wykroczenie przeciwko zasadzie wodzostwa” oraz prowadzenie „sabotażu ekonomicznego”. Instrukcje opublikowano w „CV-Zeitung” 11 października 1933 roku179. Naciski, by Żydzi mogli swobodnie prowadzić interesy, postrzegano jako istotny przełom, więc wzrosły nadzieje na to, że ludność żydowska nie ucierpi. Faktycznie prośba o pozostawienie w spokoju Żydów prowadzących interesy stanowiła coś więcej niż ekonomiczne koło ratunkowe: dawała im wsparcie prawne. Kiedy dochodziło do nielegalnych akcji, szczególnie w małych społecznościach, Żydzi mogli z nimi walczyć. Centralverein zestawiał informacje o naruszaniu zasad i skłaniał rząd centralny do wykorzystywania jego prerogatyw, często ku rozdrażnieniu miejscowych władz, organizacji nazistowskich i bojówkarzy z SA180. Pierwszeństwo przyznane wzrostowi gospodarczemu wskazywało na to, że reżim nie miał jednolitej postawy wobec Judenpolitik, że istniały napięcia między partią a państwem. Wyraźnie widać, że podzielone opinie panowały nawet w samej partii i nie było jasne, która frakcja miała przewagę w danym momencie ani która miała wygrać na dłuższą metę. Żaden minister ani wydział nie odpowiadał za prowadzenie spraw Żydów i nie istniało żadne konkretne biuro partyjne odpowiadające za ustalanie Judenpolitik i wprowadzanie jej w życie. W tych niejasnych okolicznościach Żydzi mogli rozgrywać jedną instytucję przeciwko drugiej; jednoczyli się i dochodzili do siebie181. Żydowscy przywódcy doszli do wniosku, że pojedyncze inicjatywy nie zastąpią jednolitego frontu, a nawet mogą stać się ciężarem. We wrześniu 1933 roku zebrała się grupa prominentnych Żydów i utworzyła Reichsvertretung der deutschen Juden (RV, Delegacja Żydów Niemieckich w Rzeszy). Była to pierwsza scentralizowana przedstawicielska organizacja niemieckich Żydów obejmująca wszystkie warstwy społeczności z wyjątkiem pronazistowskiej Verband nationaldeutscher Juden (VndJ, Narodowoniemiecki Związek Żydów) oraz ortodoksów, którzy nie chcieli zadawać się z Żydami reformowanymi i liberalnymi i tradycyjnie realizowali własne interesy w ramach splendid isolation. RV miał przede wszystkim zamiar pośredniczyć między rządem a ludnością żydowską. Jednak koordynował również odpowiedzi na problemy wywoływane przez prawa antyżydowskie i działał jako odbiorca pomocy zagranicznej. Komitet Edukacyjny organizacji promował rozwój szkół żydowskich. Co ważniejsze, współpracował

z Zentralausschuss für Hilfe und Aufbau (ZAHA, Centralny Komitet na rzecz Wsparcia i Rekonstrukcji), a następnie go wchłonął. Żydzi nadal mieli prawo do pomocy państwowej, ale nowe regulacje coraz bardziej im ją zawężały. ZAHA zapewniało dodatkowe wsparcie żydowskim rodzinom, które ucierpiały wskutek Wielkiego Kryzysu. Służba Doradcza Wsparcia Ekonomicznego udzielała w razie potrzeby świeżo zatrudnionym robotnikom żydowskim pomocy w formie dotacji i pożyczek. Zimą z 1933 na 1934 rok około 30 tysięcy Żydów w Berlinie otrzymało zasiłek ze źródeł żydowskich. Tym, którzy postanowili wyjechać z Niemiec, Hilfsverein der Deutschen Juden doradzało w kwestii emigracji. Palestyńskie biuro RV rozpatrywało szczególnie zapytania w sprawie żydowskiej ojczyzny jako miejsca docelowego182. Nie trzeba dodawać, że jakiś czas trwało, zanim te wszystkie agencje powstały i zaczęły działać. W pierwszych miesiącach sytuacja była chaotyczna i niepewna. Alexander Szanto, urodzony na Węgrzech Żyd z obywatelstwem niemieckim, który został przewodniczącym Służby Wsparcia Ekonomicznego w Berlinie, wspominał, że „tysiące ofiar nazistów zwracało się do Gemeinde [gmin żydowskich] o pomoc. Do biur napływał potok zdezorientowanych i zrozpaczonych ludzi”. W pierwszych miesiącach „ludzie dosłownie szturmowali budynek od rana do nocy”. Personel Szanto zapewniał pomoc nie tylko osobom wyrzuconym z pracy. Ich motto brzmiało, że „nie oddamy żadnego stanowiska w życiu publicznym, a przede wszystkim ekonomicznym, bez walki. Ta taktyka w wielu przypadkach przyniosła sukces i ocaliła byt finansowy licznym współwyznawcom”. Tam, gdzie Żyd nie mógł zachować stanowiska, instytucja załatwiała mu przyzwoitą odprawę, która umożliwiała mu założenie własnej działalności. Przez pierwsze lata „wielu żydowskich kupców i handlowców prosperowało na tyle dobrze, że z powodzeniem potrafili sprostać zobowiązaniom finansowym i kosztom życia”. Żydowskie przedsiębiorstwa wchłonęły duży odsetek bezrobotnych Żydów, po części dzięki Żydowskiej Giełdzie Pracy. We Wrocławiu biuro doradztwa zawodowego pomogło 2300 Żydom183. Żydowskie dzieci odczuły nazistowskie prześladowania nie mniej niż dorośli, a pod pewnymi względami szybciej niż starsi. Około 117 tysięcy z nich uczęszczało do państwowych szkół, od szczebli podstawowych do gimnazjów. Ustawa o zapobieganiu przepełnieniu w niemieckich szkołach uniemożliwiła wielu z nich znalezienie miejsc na początku roku szkolnego 1933/1934, a tysiące zabrali ze szkół rodzice, niezadowoleni z dokuczliwych skutków nazistowskich rytuałów i zideologizowanego nauczania. Istniejące żydowskie szkoły rozbudowały się, aby wchłonąć nowych uczniów i tych usuniętych z systemu państwowego, ale ponieważ miejsc i tak było za mało, ruszył intensywny program budowy szkół. Wiele nowych placówek umieszczono w budynkach dalekich od ideału, a nauczycielami często zostawali przekwalifikowani pracownicy uniwersyteccy i kobiety, które straciły pracę. Ale żydowskie szkoły zapewniały bezpieczne i przychylne środowisko, a edukatorzy pracujący dla RV opracowali rozsądne wytyczne dla nauczycieli i programy nauczania dostosowane do nowych okoliczności. Starali się rozbudzać w dzieciach poczucie własnej wartości poprzez dogłębne zapoznawanie ich z judaizmem i historią żydowską. Dużo czasu poświęcano Palestynie, która coraz częściej postrzegana była jako najlepsze

miejsce dorastania dla młodych Żydów184. Nadzieja na nowe życie w Palestynie wysunęła na pierwszy plan postulaty ruchu syjonistycznego. Syjonizm, wcześniej pozostający w życiu niemieckich Żydów elementem marginalnym, stał się o wiele bardziej interesujący i inspirujący. Wzrosła liczba członków Niemieckiej Federacji Syjonistycznej (ZvfD, Zionistische Vereinigung für Deutschland). Mnóstwo młodych Żydów zgłaszało się na kursy rolnicze, hachszara, które dawały prawo do ubiegania się o zgodę na osiedlenie się w żydowskiej ojczyźnie. Atrakcyjność Palestyny bardzo wzrosła w sierpniu 1933 roku, kiedy Niemiecka Federacja Syjonistyczna zawarła porozumienie z Ministerstwem Gospodarki Rzeszy, które umożliwiło wyjeżdżającym Żydom zabranie równowartości 1000 funtów w walucie i sprzedaż w Palestynie niemieckich towarów o wartości 50 tysięcy reichsmarek, za które musieli zapłacić przed wyjazdem. To niezwykłe porozumienie, znane jako Ha’awara lub porozumienie emigracyjne, wyrosło z projektu Hanotea, autorstwa prywatnego przedsiębiorcy Sama Cohena, który importował maszyny rolnicze i inne produkty z Niemiec do Palestyny. Ministerstwo Gospodarki i Reichsbank ochoczo przystąpiły do współpracy w ramach projektu, ponieważ zwiększał on eksport, przełamywał bojkot niemieckich towarów i wspierał emigrację Żydów przy minimalnym odpływie rezerw walutowych. Faktycznie, projekt odniósł tak wielki sukces, że Cohen został odsunięty przez Bank Angielsko-Palestyński, finansowe ramię światowego ruchu syjonistycznego. Bank i ZvfD, z pomocą domu bankowego Warburga, zawarły porozumienie Ha’awara z rządem niemieckim, by założyć trusty w Niemczech i Palestynie i prowadzić, odpowiednio, kupno i sprzedaż produktów przemysłowych185. Z takim porozumieniem w ręku niemieccy syjoniści niezbyt interesowali się obroną praw Żydów w Trzeciej Rzeszy. Ich zdaniem sukces narodowego socjalizmu potwierdzał ich przewidywania o iluzoryczności emancypacji. Jednak emigracja ogólnie stanowiła przekleństwo dla niemieckich Żydów nacjonalistów i syjonizm pozostawał herezją. Bez względu na to, jak ostro VndJ i RjF potępiały zainteresowanie jednym i drugim, było to symptomatyczne dla braku perspektyw ekonomicznych i kryzysu tożsamości niemieckiego żydostwa186. Kłopotliwe położenie pogłębiło jeszcze usunięcie Żydów z zawodów twórczych. Żydzi usłyszeli, że nie mogą tworzyć ani nawet wystawiać niemieckich sztuk, oper i muzyki. Mieli się ograniczyć do „kultury żydowskiej”. W kwietniu 1933 roku Kurt Baumann, zwolniony ze stanowiska asystenta reżysera teatralnego i operowego, doszedł do wniosku, że 175 tysięcy Żydów w Berlinie powinno być w stanie utrzymać własny teatr, operę i salę koncertową. Zebrał innych Żydów, którzy stracili pracę, i utworzył żydowskie stowarzyszenie kulturalne działające wyłącznie dla publiczności żydowskiej. Baumann przekonał Kurta Singera, byłego dyrektora opery miejskiej, aby pokierował przedsięwzięciem. CV zgodziło się je wesprzeć, głównie dlatego, że miało dać zatrudnienie żydowskim artystom, którzy nie mogli znaleźć pracy za granicą, i choćby częściowo podnieść morale. Kilka lat później, na wygnaniu w Ameryce Baumann wspominał: „Dla nas w tamtym czasie najważniejsze było zapewnić, tak długo, jak to możliwe, miejsce dla żydowskiej publiczności w Niemczech, która niegdyś stała w awangardzie niemieckiego

życia kulturalnego”. CV uzyskało zgodę władz i w październiku 1933 roku w Berlinie powstał Kulturbund Deutscher Juden (Niemiecka Żydowska Liga Kulturalna, późniejsza Jüdischer Kulturbund, JKB). Baumann nie był pewny, jak ludność żydowska zareaguje na imprezy wyłącznie dla Żydów, ale bilety się wyprzedawały. Kulturbund błyskawicznie rozprzestrzenił się na inne ośrodki żydowskie. Jego programy przyciągały ogromną publiczność i zapewniały pracę setkom bezrobotnych żydowskich artystów, aktorów i muzyków. Co nieuchronne, repertuar podsycał głębokie poczucie żydowskiej odrębności. Udział w koncercie z muzyką żydowskiego kompozytora, wykonywaną przez żydowską orkiestrę, z żydowskim dyrygentem dla żydowskiej publiczności był dla niektórych Żydów krzepiący i umacniał ich poczucie tożsamości. Według innych stanowiło to znak, że Żydzi niepostrzeżenie wracają do getta187. Po tym, jak weszło w życie prawo anulujące kontrakty między żydowskimi autorami a aryjskimi wydawcami, Joseph Roth tłumaczył Stefanowi Zweigowi, że jego kariera niemieckiego pisarza jest skończona: „Niemcy umarły. Dla nas umarły […]. To był sen. Proszę, zrozum to wreszcie!”. Ale trudno było zaakceptować utratę wypracowanej od dawna i pielęgnowanej od lat tożsamości. Victor Klemperer odnosił się z pogardą do Żydów, którzy zaakceptowali fakt, że nie mają już prawa uważać się za Niemców. „Szczególnie przykre jest dla nas – napisał – zachowanie niektórych Żydów: zaczynają się wewnętrznie przystosowywać i tę nową sytuację, sytuację getta, pojmują atawistycznie – jako stan prawny, który należy zaakceptować”188. Po prawie roku życia pod narodowym socjalizmem listopadowy plebiscyt z 1933 roku, który miał zaaprobować wyjście Niemiec z Ligi Narodów, brutalnie zmusił niemieckich Żydów do konfrontacji z własną tożsamością. Partia nazistowska traktowała plebiscyt tak, jakby chodziło o prawdziwą rywalizację. Przemówienia Hitlera nadawano publicznie; SA porozwieszało plakaty i flagi, nawołując ludzi do głosowania. Żydów napastowano w typowy sposób. Ale czy Żydzi powinni głosować, a jeśli tak, to jak? Doktor Rudolf Löwenstein z Soest w Westfalii w imieniu wielu Żydów napisał do CV z prośbą o zajęcie pozytywnego stanowiska wobec głosowania. „Bez względu na wszystko czujemy się związani z naszą niemiecką ojczyzną. Bardzo bolą nas wszystkie wykluczające prawa, które rząd Rzeszy ustanowił przeciwko nam i które partia rządząca egzekwuje na nas z jeszcze większą surowością. Wszystko to jednak odchodzi w cień wobec interesu narodowej walki ze zniesławianiem i gnębieniem za granicą”. Niemieccy Żydzi oburzali się na upokorzenia, jakich Niemcy doznawali ze strony społeczności międzynarodowej, równie mocno jak Aryjczycy. Zatem „w tym momencie opowiadamy się z dumą, zaufaniem i bez zastrzeżeń za przywództwem nowej niemieckiej Rzeszy, za kanclerzem Adolfem Hitlerem”. Ostatecznie „CV-Zeitung” opublikował artykuł zalecający, aby niemieccy Żydzi zagłosowali w plebiscycie na „tak”, nawet jeśli rezultatem było poparcie Trzeciej Rzeszy. Niektórzy Żydzi, jak Willy Rosenfeld, byli zniesmaczeni. „Czy to należy do waszych obowiązków, was, przedstawicieli niemieckiego żydostwa, wspierać te pełne nienawiści środki?”. Victor Klemperer zagłosował na „nie”, jego żona wrzuciła czystą kartę189. Pod koniec 1933 roku policja meldowała, że bardzo rozwinęła się żydowska działalność

związkowa, a Żydzi poczuli się bezpieczniejsi pod względem ekonomicznym. Kwitła działalność grup żydowskich weteranów, jak również oddziałów federacji syjonistycznej. Dynamicznie rozwijały się żydowskie organizacje kulturalne i sportowe. Kwatera główna policji w Norymberdze-Fürth była dość zaskoczona przejściem od niepokoju do zaufania, „w pełnej świadomości bezpieczeństwa, jakie im zagwarantowano”. Ku oburzeniu policji agenci CV gromadzili dowody na bojkotowanie, odmawianie przez niektóre gazety zamieszczania ogłoszeń Żydów, wykluczania Żydów z rynków i oznakowanie sugerujące, że Żydzi są niemile widziani lub nie zostaną obsłużeni. Byli nastawieni optymistycznie, że „wkrótce wszystko wróci do normalności”190. O ustabilizowaniu się życia Żydów świadczy gwałtowny spadek liczby wyjeżdżających z kraju i wzrost liczby powracających. Te fluktuacje wywarły silny wpływ na postrzeganie przez zagranicę kryzysu uchodźczego. I tak, gdy protesty Żydów przeciwko nazizmowi szybko osiągnęły poziom szczytowy, pozostawiając wrażenie potęgi i jedności Żydów, co zupełnie nie odpowiadało rzeczywistości, wysiłki wspierające uchodźców prowadzono intensywnie, na dużą skalę i bez baczenia na koszty, tylko po to, aby wygasły w momencie, kiedy były naprawdę potrzebne. 174 8 kwietnia 1933, 6 maja 1933, Advocate for the Doomed, s. 43, 47–48, 59; M. Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 379–380. 175 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 61; S. Gewirtz, Anglo-Jewish responses to Nazi Germany, s. 259, 265–266; D. Cesarani, The Transformation of Jewish Communal Authority, s. 127–128. 176 16 czerwca, 3 lipca, 4 lipca, 13 lipca 1933, William E. Dodd, Martha Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, London 1939, s. 18–20, 22–25, 40–41. 177 23 sierpnia, 14 września, 17 października 1933, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 50, 61–63. Krytyczna ocena dziennika zob. Richard Breitman, Conclusion, w: Advocate for the Doomed, s. 793– 795. 178 21 listopada 1933, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 31. 179 13 maja, 18 sierpnia 1933, Advocate for the Doomed, s. 68–69, 82–83, 229. 180 Kurt Sabatzky, w: Germans No More, s. 45. W tym przypadku pozytywne skutki przyniosły interwencje Gestapo. 181 Jewish Responses, t. 1, s. 3. 182 Avraham Barkai, Shifting Organisational Relationships, w: German-Jewish History in Modern Times, t. 4: Renewal and Destruction 1918–1945, red. Michael Meyer, New York 1998, s. 260–261; Jewish Responses, t. 1, s. 45–47; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans of Hamburg, s. 111–113. 183 Avraham Barkai, Self-Help in the Dilemma: „To Leave or to Stay?”, w: Renewal and Destruction, s. 314–315; Alexander Szanto, w: Germans No More, s. 131–142; A. Ascher, A Community under Siege, s. 89– 110. 184 Paul Mendes-Flohr, Jewish Cultural Life under National Socialism, w: Renewal and Destruction, s. 301– 303. 185 Francis Nicosia, Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany, New York 2008, s. 78–90, 145–50, 211–

220, oraz tego samego autora German Zionism and Jewish Life in Nazi Berlin, w: Jewish Life in Nazi Germany, s. 96–102. 186 F. Nicosia, Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany, s. 91–93. 187 Kurt Baumann, w: Germans No More, s. 118–127; P. Mendes-Flohr, Jewish Cultural Life under National Socialism, w: Renewal and Destruction, s. 284–292; A. Steinweis, Art, Ideology and Economics in Nazi Germany, s. 121–123. 188 Joseph Roth do Stefana Zweiga, 29 listopada 1933, w: Josef Roth. A Life in Letters, s. 287–288; 9 października 1933, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 59. 189 Jewish Responses, t. 1, s. 79–80, 83–84; 14 listopada 1933, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 70. 190 Główny urząd Gestapo okręgu Kassel, Raport o działalności żydowskich stowarzyszeń, 9 listopada 1933; Kwatera główna policji Norymberga-Fürth, Wiadomości polityczne, 4 grudnia 1933, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 19–21.

PIERWSI UCHODŹCY Po fali terroru i przemocy antyżydowskiej wiosną 1933 roku, po której przyszedł bojkot i zwalnianie żydowskich pracowników, nastąpił pierwszy wysyp żydowskich emigrantów. Tamtego roku około 37 tysięcy Żydów szukało tymczasowego schronienia lub nowych domów poza Niemcami. Wielu tych uciekinierów aktywnie działało politycznie i obawiało się represji politycznych na równi z antysemityzmem. Duży odsetek stanowili młodzi ludzie, którzy nie walczyli w Wielkiej Wojnie i którzy stracili pracę podczas masowych zwolnień w sektorze państwowym. Większość wyruszyła do pobliskich krajów – Francji, Holandii, Austrii, Czechosłowacji – w nadziei, że sytuacja wkrótce się zmieni i będą mogli wrócić. Od 8900 do 9500 Żydów przeniosło się do Francji, prawie 4 tysiące do Holandii, 5 tysięcy do Szwajcarii, a co miesiąc 300–400 przyjeżdżało do Wielkiej Brytanii. Stanowili tylko jeden z dopływów rzeki emigrantów, liczącej 60 000–65 000 osób, która wypływała z Trzeciej Rzeszy, a obejmowała komunistów, socjalistów, artystów i intelektualistów. Obywatelom krajów docelowych niełatwo było odróżnić marksistowskich intelektualistów, jak Bertold Brecht, od wyrzuconych z pracy żydowskich lekarzy; skutkiem tego liczba Żydów wydawała się większa, niż była naprawdę. Chociaż w 1934 roku liczba emigrantów spadła do 23 tysięcy, a setki wróciły do Niemiec (tylko z Holandii od 1200 do 1500 osób), początkowa fala miała ogromne konsekwencje191. Niewielu miało wystarczające zasoby, aby żyć samodzielnie, większość musiała szukać pracy w krajach już cierpiących z powodu wysokiego bezrobocia. Początkowo uchodźców witano ze współczuciem. Gazety wypełniały historie o okrucieństwach, a wielu emigrantów było wybitnymi postaciami świata sztuki i nauki, którzy stracili stanowiska na uniwersytetach oraz podczas czystek na scenie kulturalnej. Żydowskie społeczności za granicą organizowały im pomoc. We Francji żydowska społeczność obiecała rządowi, że nie pozwoli, by przybysze stali się ciężarem dla skarbu państwa. Chociaż obietnica nie wywarła żadnego wpływu na formułowanie zasad imigracyjnych, rząd francuski zasygnalizował, że zachowa w mocy tradycje azylu i jak najbardziej ułatwi niemieckim Żydom uzyskanie wiz wjazdowych albo przekraczanie granicy z prośbą o udzielenie azylu. Francja od dawna potrzebowała robotników z zagranicy, aby zasilić swoje uszczuplone społeczeństwo, a nastroje antyniemieckie sprawiły, że sprawa uchodźców zyskała czasową popularność. Nie minęło wiele czasu, a postawa Francuzów całkowicie się zmieniła192. Pracownicy z zagranicy byli już mniej potrzebni, kiedy wzrosło bezrobocie. Grupy specjalistów, takich jak lekarze czy dentyści, ostro lobbowały za wykluczeniem niemieckich konkurentów. Francuscy konsulowie ostrzegali Ministerstwo Spraw Zagranicznych, że Francję zaleją komuniści i podejrzane indywidua uciekające przed nazistowskim wymiarem sprawiedliwości. W grudniu 1933 roku senator Henry Bérenger, przewodniczący senackiej

komisji spraw zagranicznych, ogłosił, że Francja będzie funkcjonowała jako „przystanek dla uchodźców, ale nie jako śmietnisko”. Nowy rok zaczął się od zaostrzenia kontroli imigracyjnej: teraz ubiegający się o wjazd musieli uzyskać wizy, a po wjeździe do Francji mogli pracować dopiero po uzyskaniu pozwolenia na pracę. Policja miała polować na nielegalnych imigrantów i deportować ich. W 1934 i 1935 roku na porządku dziennym stały naloty na bary i kawiarnie często odwiedzane przez cudzoziemców oraz na przedsiębiorstwa; policjanci kontrolowali pozwolenia na pracę. Oficjalna polityka francuska polegała na zniechęcaniu cudzoziemców do osiedlania się we Francji i zachęcaniu już przybyłych do dalszej emigracji193. Gdy w miarę wzrostu kosztów wspierania przybyszów nasilała się niechęć do nich, francuscy Żydzi stawali się im coraz mniej przychylni. HICEM, paryska organizacja udzielająca pomocy, która powstała z połączenia Hebrajskiego Stowarzyszenia Pomocy Imigrantom (Hebrew Immigrant Aid Society) z Nowego Jorku i Żydowskiego Towarzystwa Kolonizacyjnego (Jewish Colonization Association), zaczęła nawet wspierać repatriację niemieckich Żydów. Zentralausschuss für Hilfe und Aufbau w Berlinie ostrzegało, że Żydzi nie powinni wyjeżdżać, jeśli nie mają zabezpieczonych środków na utrzymanie194. Reakcję najmocniej dało się odczuć we Francji, która wzięła na siebie główny impet pierwszej fali. Podobnie jak ruch na rzecz antyniemieckiego bojkotu podzielił amerykańskich oraz brytyjskich Żydów, traktowanie uchodźców stało się kością niezgody między różnymi grupami francuskiej społeczności żydowskiej. Jacques Helbronner, wiceprzewodniczący Consistoire, głównego ciała reprezentującego francuskich Żydów, opowiadał się przeciwko niekontrolowanemu napływowi. Mimo iż należał do kierownictwa Narodowego Komitetu Pomocy Niemieckim Uchodźcom, nienawidził Niemców i uważał, że jako francuski Żyd najlepiej zademonstruje swój patriotyzm, rzucając oszczerstwa na niemieckich współwyznawców. Helbronnera zachęcali do czynu Robert de Rothschild, kluczowa postać w pozyskiwaniu funduszy, który również należał do kierownictwa Narodowego Komitetu, i Louis Oungre, prezes Żydowskiego Towarzystwa Kolonizacyjnego, który z historycznego punktu widzenia odegrał główną rolę w pomocy żydowskim uchodźcom w osiedlaniu się w nowych miejscach. Raymond-Raoul Lambert, weteran wojenny i były urzędnik, opowiadał się w Narodowym Komitecie za pomocą uchodźcom, ale za słowami nie poszły czyny. Polscy Żydzi we Francji, zwykle wyczuleni na kwestie imigracyjne, nie zmobilizowali się w sprawie niemieckich Żydów, którzy, jak przypominali, odnosili się z wyższością do Ostjuden. Lambert nie był nawet w stanie zapobiec temu, by komitet, działający jakoby dla ratowania uchodźców, zamknął prowizoryczny obóz w nieużywanych koszarach przy Porte d’Orleans195. Sytuacja większości Niemców i niemieckich Żydów na uchodźstwie we Francji była żałosna. Nie mogąc legalnie pracować, żyli z oszczędności, które ze sobą przywieźli, dopóki ich nie przejedli. Około 2 tysięcy Żydów, głównie polskich i bezpaństwowych, skończyło w starych koszarach oddanych im do użytku przez władze francuskie. Warunki były prymitywne, a jedzenie kiepskie. James McDonald, który odwiedził to miejsce, nazwał je „godnym politowania”. W połowie 1933 roku prawie 6 tysięcy Żydów pozostawało na

utrzymaniu społeczności żydowskiej, co kosztowało ją 225 tysięcy dolarów miesięcznie. Gdyby z pomocą nie przyszedł Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Rozdzielczy (AJJDC, American Jewish Joint Distribution Commitee), francuski komitet by splajtował196. Joseph Roth zawsze żył na walizkach. Jednak austriacka narodowość i skromna sława zapewniały mu w pewnym stopniu bezpieczeństwo, którego brakowało uchodźcom. W 1935 roku wstąpił do paryskiego Hilfskomitee, który rozdzielał pomoc niemieckim wygnańcom. W liście do Stefana Zweiga opisał ich godną pożałowania egzystencję: „Wartościowi ludzie stojący dzień w dzień w kolejce po kartę pracy, kawałek papieru, darmowy posiłek, drobną zapomogę, żeby ułagodzić hotelarza – choćby tylko na krótko”197. W Wielkiej Brytanii panowały o wiele lepsze warunki, po części dzięki wspólnym staraniom społeczności żydowskiej, a po części dzięki rygorystycznym ograniczeniom liczby Żydów przyjmowanych na stałe. 5 kwietnia 1933 roku brytyjski sekretarz spraw wewnętrznych, sir John Gilmour, spotkał się z delegacją anglo-żydowskiej społeczności, która poprosiła o zniesienie kontroli imigracyjnej, aby Żydzi uciekający z Niemiec szybko znaleźli schronienie. Delegacja obiecała, że społeczność wykorzysta własne zasoby, aby niemieccy Żydzi, którzy wjadą do Zjednoczonego Królestwa, nie stali się ciężarem dla skarbu państwa. Kiedy rząd zebrał się następnego dnia, omówił kwestię niebezpieczeństw związanych z masowym napływem i ustanowił specjalną komisję, która miała rozpatrzyć różne rozwiązania. Rządowa Komisja do spraw Uchodźców spotkała się od razu i ustaliła, że kontrole wjeżdżających do kraju nie ulegną zmianie. Jedynym ustępstwem miało być złagodzenie zasad w przypadku konkretnych osób szukających azylu. Jednak komisja przyjęła gwarancję społeczności żydowskiej, że żydowscy emigranci z Niemiec dostaną wsparcie finansowe. To porozumienie przesunęło odpowiedzialność za kontrolowanie potencjalnych uchodźców na Żydowską Komisję Uchodźczą (Jewish Refugees Committee, przemianowaną później na Komisję Pomocy Niemieckim Żydom, German Jewish Aid Committee, co brzmiało mniej niepokojąco) i ograniczyło liczbę osób, którym można było pomóc, ze względu na fundusze znajdujące się w dyspozycji komisji198. Mniej więcej w tym samym czasie prezydent Roosevelt zaproponował złagodzenie kontroli wizowej Żydów próbujących wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Sugestię szybko utrącił Departament Stanu, który zwrócił uwagę na wysoki poziom bezrobocia w kraju oraz wrogość Kongresu wobec wszelkich poprawek do zasad imigracyjnych. Chociaż dopuszczona liczba imigrantów z Niemiec wynosiła 25 557, w 1933 roku przyjechało tylko 1919 Niemców, głównie Żydów. Na początku września 1933 roku Wilbur J. Carr, dyrektor służby konsularnej, przekazał amerykańskim konsulom w Niemczech instrukcje, że Żydzi starający się o wizy wjazdowe nie mogą liczyć na żadne przywileje: „Przy wjeździe tych cudzoziemców do Stanów Zjednoczonych obowiązują te same prawa, co cudzoziemców innych klas”. Carr zastrzegł, że słowo „uchodźca” nie będzie używane, żeby nie sugerować wtrącania się w wewnętrzne sprawy innego kraju199. Żydzi w Stanach Zjednoczonych liczyli na to, że Liga Narodów wpłynie na poprawę losu uchodźców. Po części na sugestię nowojorskich Żydów we wrześniu 1933 roku James McDonald pojechał do Europy, aby zebrać informacje dla Stowarzyszenia Polityki

Zagranicznej i ponaciskać na Ligę, aby zwiększyła wsparcie dla żydowskich uchodźców poprzez ustanowienie High Commission for Refugees (Wysokiej Komisji do spraw Uchodźców). Podczas pobytu w Europie spotkał się z przywódcami żydowskimi, aby zdobyć ich wsparcie dla pomysłu. Ich postawa go rozczarowała. Nieliczni dostrzegli w ogóle potrzebę wspólnego międzynarodowego działania, a jeszcze mniej było gotowych wyasygnować na ten cel znaczące sumy. Brytyjscy przywódcy żydowscy, poinformował Felixa Warburga, nie są „jeszcze gotowi sprostać realiom sytuacji”. W Paryżu Robert de Rothschild powiedział mu, że „nawet francuscy Żydzi myślą o uchodzących niemieckich Żydach bardziej jak o Niemcach niż o Żydach, o szkopach, znienawidzonych kiedyś wrogach i możliwych wrogach w przyszłości […] francuscy Żydzi są przede wszystkim Francuzami, a dopiero potem Żydami”. McDonald przekonał się też, jak głębokie są podziały między syjonistami a niesyjonistami. Chaim Weizmann, przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej (WZO, World Zionist Organization), wyszydził „dobrze sytuowanych Żydów z Zachodu, [którzy] kompletnie zatracili poczucie rzeczywistości”. Zdyskredytował przywódców niemieckich Żydów jako „asymilantów najgorszego sortu, osoby, które skulą się i będą skowyczeć, gdy nadejdzie czas próby”. Weizmann potępił wydawanie pieniędzy na utrzymanie Żydów w Niemczech lub w europejskich krajach ucieczki. Upierał się, że istnieje tylko jedno trwałe rozwiązanie problemu żydowskiego: Palestyna. Neville Laski, przewodniczący Rady Przedstawicieli i niesyjonista, drwił, że „Weizmann [urodzony w Rosji] nie jest tak naprawdę Anglikiem”200. McDonaldowi udało się przekonać państwa członkowskie Ligi do ustanowienia Wysokiej Komisji do spraw Uchodźców, ale poważnie osłabiło ją niemieckie żądanie, że powinna być przybudówką Ligi i pracować tylko na rzecz uchodźców poza granicami Niemiec. Komisja nie miała dostawać od Ligi żadnych funduszy. Mimo to czołowi amerykańscy Żydzi, w tym Felix Warburg, Samuel Untermyer i Stephen Wise, uznali, że warto kontynuować projekt, i zaproponowali, żeby McDonald został pierwszym wysokim komisarzem. W listopadzie 1933 roku McDonald przyjechał do Genewy i objął stanowisko. Wkrótce odkrył, że dostał zatruty kielich. Kluczowe znaczenie miała współpraca z Brytyjczykami, ale Ministerstwo Spraw Zagranicznych, które odpowiadało za utrzymanie spokoju między Żydami a Arabami w Palestynie, wolało minimalizować rolę Palestyny w każdym rozwiązaniu kryzysu uchodźczego, żeby napływ Żydów nie wywołał zamieszek wśród Arabów. Ponieważ nowa organizacja miała działać oddzielnie od Ligi, McDonald musiał założyć organ zarządzający i radę doradczą, które nadałyby jej międzynarodowe poparcie. To rzuciło komisję na pastwę kapryśnych rządów, które wyznaczyły swoich przedstawicieli, co gwarantowało im, że nie zaakceptują żadnego obciążenia narzucanego na ich kraj. Francuzi cynicznie wybrali do organu senatora Bérengera, a do rady doradczej oddelegowali Jacques’a Helbronnera. Ponieważ McDonald nie dostał budżetu od Ligi, musiał sam pozyskiwać pieniądze, co skazało go na łaskę organizacji pomocy uchodźcom, które miały własne programy do realizacji, oraz bogatych przedstawicieli różnych społeczności żydowskich. W ten sposób dał się wciągnąć w politykę społeczności żydowskich i rozgrywki personalne, podczas gdy jego starania o spotkanie z rządem niemieckim spełzały na niczym. Nieśmiałe propozycje

zapewnienia emigrującym Żydom podstawowych dokumentów odrzucali niżsi urzędnicy Ministerstwa Spraw Zagranicznych. McDonald nie mógł przebić się do Schachta, żeby poprosić o złagodzenie ograniczeń walutowych, które sprawiały, że Żydzi mogli opuścić kraj z bardzo niewielką cząstką swych majątków. Jednak najbardziej frustrowała go niezdolność żydowskich organizacji i osobistości do uzgodnienia planu działania lub zapewnienia dostatecznych funduszy choćby na prowadzenie jego biura. Po burzliwym posiedzeniu organu zarządzającego Wysokiej Komisji w grudniu 1933 roku McDonald ze złością zanotował w dzienniku: „Czułem się, jakbym chciał napuścić jedną połowę Żydów, żeby zniszczyła drugą. Są niemożliwi”201. Na początku 1934 roku J.P. Moffat z Departamentu Stanu zanotował w dzienniku, że „wysoki komisarz McDonald ma ogromne trudności z utrzymaniem kursu między rywalizującymi żydowskimi frakcjami […] nie udało mu się nawiązać kontaktu z rządem niemieckim ani w sprawie dokumentów podróżnych, ani w kwestii żydowskiego majątku w Niemczech”. Rzeczywiście McDonald spędzał więcej czasu z prezydentem Rooseveltem niż z prezesem Reichsbanku. Nie żeby przyniosło to jakieś pozytywne skutki. Roosevelt bardzo interesował się pracą McDonalda i zawsze chętnie przyjmował wysokiego komisarza w Białym Domu, gdy ten przebywał w Stanach Zjednoczonych; jednak kiedy McDonald prosił o skromne dofinansowanie biura, Roosevelt nie potrafił nakłonić Departamentu Stanu, aby przekazał dotację w wysokości choćby 10 tysięcy dolarów. McDonald nie miał większych złudzeń co do celowości swoich działań. Kiedy zbierał się organ zarządzający Wysoką Komisją, nie udawało się osiągnąć wspólnego stanowiska w kwestii tego, gdzie mogliby się osiedlać żydowscy uchodźcy ani jak można im pomóc. Organy reprezentowane w radzie doradczej nie potrafiły się dogadać, czy sfinansować w Niemczech projekty przekwalifikowania zawodowego potencjalnych emigrantów, i sprzeczały się, czy należy finansować utrzymanie Żydów w miejscu, gdzie się znajdują, czy ich przenosiny. Wielki plan McDonalda stworzenia korporacji, która będzie negocjować z rządem niemieckim likwidację całego problemu uchodźców za jednym zamachem, wykorzystując środki od społeczności żydowskich i z dochodów ze sprzedaży żydowskich majątków w Niemczech, został uznany przez niektórych za zbyt ambitny, a przez innych za lekkomyślne zachęcanie nazistów, żeby wygnali niemieckich Żydów. Podobnie jak wielu potencjalnych emigrantów, plan trafił w próżnię202. 191 Michael Marrus, The Unwanted. Refugees in the Twentieth Century, New York 1985, s. 128–130; Herbert Strauss, Jewish Emigration from Germany. Nazi Policies and Jewish Responses (1), „Leo Baeck Institute Year Book” 1980, t. 25, s. 312–359. 192 Louise London, Whitehall and the Jews, Cambridge 2000, s. 25–33; V. Caron, Uneasy Asylum, s. 14–17. 193 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 43–59. Nawet jeśli Francja czuła się odpowiedzialna za ludność Zagłębia Saary, która żyła pod władzą francuską od 1919 do 1934 r., po plebiscycie ze stycznia 1934 r. niechętnie przyjmowała uchodźców – Niemców i niemieckich Żydów – z zagłębia i nie złagodziła ograniczeń w wydawaniu pozwoleń na pracę. 194 Jewish Responses, t. 1, s. 72–74.

195 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 99–115; 12 grudnia 1933, Advocate for the Doomed, s. 218. 196 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 97–98; 13 grudnia 1933, Advocate for the Doomed, s. 218. 197 Joseph Roth do Stefana Zweiga, 7 listopada 1935 roku, Joseph Roth. A Life in Letters, s. 426–428. 198 London, Whitehall and the Jews, s. 25–33; V.D. Lipman, Anglo-Jewish Attitudes to the Refugees from Central Europe 1933–1939, w: Second Chance. Two centuries of German-speaking Jews in the United Kingdom, red. W.E. Mosse, Tübingen 1992, s. 519–531. 199 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 59–60; B. Zucker, In Search of Refuge, s. 50. 200 12 września, 15, 17 listopada 1933, Advocate for the Doomed, s. 99–100, 152, 161, 172. 201 10, 26 października, 11, 18, 21, 22–23 listopada, 6, 15 grudnia 1933, Advocate for the Doomed, s. 108– 110, 133–147, 176, 180–182, 187, 205–206, 223–224. Na temat Palestyny zob. też: 9 kwietnia, 18 października 1934, Advocate for the Doomed, s. 345–346, 515–517. 202 Dziennik Moffata, 5 stycznia, 3 marca 1934, cyt. za: Advocate for the Doomed, s. 258, 311. O spotkaniach z Rooseveltem zob. 16 stycznia, 5 maja, 17 grudnia 1934, Advocate for the Doomed, s. 261–264, 383–384, 575. O Wysokiej Komisji: 30 stycznia, 13 listopada, 17, 21 grudnia 1934, Advocate for the Doomed, s. 276–277, 553–554, 575, 585.

Część druga

JUDENPOLITIK. 1934–1938

„NIE MA CO WYPATRYWAĆ RYCHŁEGO KOŃCA” Rok po objęciu przez Hitlera funkcji kanclerza Victor Klemperer zastanawiał się: „Czy Niemcy rzeczywiście stały się tak zupełnie, tak całkowicie inne; czy naprawdę zupełnie odmieniły swoją istotę i będą trwały w takiej formie?”. Nie był odosobniony w rozważaniach, czy Hitler przetrwa. Joseph Roth poinformował Stefana Zweiga, że „sytuacja Hitlera nigdy nie była tak zła jak obecnie. Zagraniczne mocarstwa obserwują go jak jastrzębie, a on prawie stracił jedynego przyjaciela, czyli Włochy”. Leopold Schwarzschild przyznał, że reżim ze wszystkich stron otacza niezadowolenie, chociaż „bagnet i systematyczny terror [są] doskonałą podstawą […], żeby przez jakiś czas zostać u władzy”203. Wielu Żydów, którzy wątpili w utrzymanie się reżimu, nie bawiło się w myślenie życzeniowe. Swoją ocenę sytuacji opierali na codziennych doświadczeniach i wszystkich informacjach, jakie udało im się zebrać na temat polityki krajowej, gospodarki i stosunków międzynarodowych. Od podobnych prognoz roiło się też wśród dyplomatów. Sir Eric Phipps uważał, że Hitler ma „prawdziwe trudności z własnymi ekstremistami, z Kościołami katolickim i protestanckim, z sytuacją gospodarczą i finansową”. Do napięć dochodziło między radykałami z ruchu narodowosocjalistycznego, szczególnie w SA, które chciało wznowić „rewolucję państwową”, a rządem. Armia szczególnie niepokoiła się pretensjami SA, które chciało zająć miejsce wojska. W rządzie ministrowie kłócili się o bezpieczeństwo i politykę ekonomiczną. Göring i Himmler ścierali się o władzę nad policją. Robert Ley, szef Deutsche Arbeitsfront (DAF, Niemiecki Front Pracy), walczył o kontrolę nad gospodarką z Hjalmarem Schachtem i niedomagającym Kurtem Schmittem. Patronat reżimu nad nazistowskim ruchem chrześcijańskim, nie wspominając o antyreligijnych oświadczeniach Walthera Daré i Alfreda Rosenberga, wywołał konflikt z Kościołem. Wtrącanie się w sprawy Austrii zraziło rząd w Wiedniu, zdenerwowało Mussoliniego i wywołało międzynarodową dezaprobatę. Ciągła słabość gospodarki stanowiła najpoważniejsze wyzwanie dla reżimu. Pomimo inwestowania w projekty robót publicznych, bezrobocie uparcie pozostawało na poziomie trzech milionów. Pracujący dostrzegali, że stale spada ich siła nabywcza i że występują okresowe braki podstawowych artykułów spożywczych. Słaby eksport doprowadził do stałego deficytu w handlu i kryzysu walutowego. Oznaczało to, że pod koniec lata nie było możliwości, by zaradzić złym zbiorom importem204. Ambasador Dodd zakomunikował Waszyngtonowi: „Nadal z różnych kręgów docierają do mnie oznaki niezadowolenia”. Ferdinand von Bredow, wiceminister w rządzie Schleichera, powiedział Belli Fromm, że „przy Wilhelmstrasse liczą na szybki koniec rządu narodowosocjalistycznego. Szefowie partii ciągle są na noże między sobą. Jeśli to wszystko

zajdzie za daleko – myślą – cała konstrukcja runie”. Gdy Goebbels rozpoczął kampanię przeciwko „pyskaczom”, Klemperer uznał ją za taktyczne przyznanie się do postawy antyrządowej. Skomentował ten fakt z miażdżącą pogardą: „Całe to przemówienie jest próbą ukrycia rozpaczy, ostatnią próbą odwrócenia uwagi. […] Ten system goni resztkami”205. Kryzys osiągnął kulminację w połowie czerwca, kiedy wicekanclerz Papen wygłosił na uniwersytecie w Marburgu przemówienie, w którym skrytykował rewolucję narodową. Gdy Papenowi wreszcie otworzyły się oczy na totalitarne ambicje Hitlera, próbował zmobilizować konserwatystów i wszystkich niechętnych NSDAP lub obawiających się jej hegemonii. Rozgorączkowany Dodd meldował, że po przemówieniu Papen był „oblegany”. Chociaż ten spóźniony zwrot nie miał związku z trwającym konfliktem, który toczył się między armią i państwem a SA, Hitler i jego wewnętrzny krąg postanowili jednocześnie rozwiązać problem z SA i wicekanclerzem206. 30 czerwca 1934 roku policja i SS, działające pod osobistym kierownictwem Hitlera, Göringa i Himmlera, zaatakowały SA. Wojskowi aresztowali Ernsta Röhma pod pretekstem, że planuje zamach stanu, i kilka dni później rozstrzelali go w celi monachijskiego więzienia. Kilkudziesięciu innych przywódców SA zostało straconych lub uwięzionych. Niegdysiejszy rywal Hitlera o przywództwo w ruchu nazistowskim, Gregor Strasser, zginął w zamachu. W Berlinie esesmani zastrzelili Kurta Schleichera (i jego żonę) w ich domu i zabili Edgara Jungego, który napisał mowę Papena z Marburga. Zamordowani zostali konserwatyści, w tym kilku katolickich aktywistów, do których naziści żywili jakieś urazy. Następnie Hitler przemówił w Reichstagu i w szokującym geście wziął na siebie osobistą odpowiedzialność za masakrę znaną jako noc długich noży207. Międzynarodowa opinia była wstrząśnięta, na równi przyznaniem się, jak i rozlewem krwi. Według Phippsa wydarzenia potwierdziły jego przekonanie, że Hitler jest „niezrównoważony” i otaczają go niebezpieczni ludzie; to był „szalony reżim”. Mimo wszystko trafnie przewidział, że Hitler musiał poczuć się bardzo pewny siebie, skoro „w ten bezceremonialny sposób pozbył się kilku dawnych towarzyszy broni prezydenta von Hindenburga”. Dodd zastanawiał się, czy powinien zrezygnować ze stanowiska ambasadora. Był przekonany, że nic nie osiągnie, dopóki Hitler, Göring i Goebbels są u władzy, i odmówił udziału w sesji Reichstagu, na której Hitler się usprawiedliwiał. „Odczuwam przerażenie, kiedy patrzę na tego człowieka”, powiedział Phippsowi. Jak wielu innych żydowskich obserwatorów, kilka miesięcy później Joseph Roth przewidywał, że „Hitler utrzyma się najwyżej jeszcze półtora roku”208. Jak się okazało, noc długich noży wzmocniła Hitlera i pomogła okrzepnąć państwu policyjnemu. Armia odczuwała teraz wdzięczność dla Hitlera za zneutralizowanie zagrożenia ze strony SA, a opinia publiczna odetchnęła z ulgą, gdy wyeliminowane zostało źródło niepokojów. Przygotowując się do uderzenia, Göring oddał Heinrichowi Himmlerowi dowodzenie pruską policją polityczną, dzięki czemu ten uzyskał kontrolę nad Gestapo w całych Niemczech. Trzydziestoczteroletni Himmler był synem nauczyciela bawarskiej rodziny królewskiej. Pochodził z ultrakatolickiej i powszechnie szanowanej rodziny. Był już na tyle dorosły, by służyć w armii podczas I wojny światowej, ale nie uczestniczył w żadnej

bitwie. Kiedy po wojnie studiował rolnictwo, zbliżył się do prawicowych kręgów volkistowskich, a z zachowanych notatek wynika, że przyjął (podobnie jak Goebbels) antysemicki światopogląd z czysto rozumowego punktu widzenia. W 1923 roku wziął udział w puczu jako członek prawicowej milicji sprzymierzonej z nazistami, a niedługo potem wstąpił do NSDAP. Początkowo współpracował z Gregorem Strasserem, ale w 1926 roku Hitler powierzył mu poprowadzenie narodowej operacji propagandowej. Przez dwa lata był zastępcą dowódcy paramilitarnej formacji ochronnej Hitlera, Schutzstaffel, czyli SS, a funkcję łączył z prowadzeniem hodowli kur. W styczniu 1929 otrzymał awans na Reichsführera SS, wówczas względnie mało liczącej się organizacji złożonej z około 1400 członków. Jednak Himmler był pracoholikiem obdarzonym geniuszem organizacyjnym i wizją tego, co chciał uczynić z SS. W ciągu trzech lat zbudował elitarną formację liczącą 10 tysięcy ludzi, wybieranych pod kątem ideologicznego oddania narodowemu socjalizmowi oraz zgodności z jego ideałem „aryjskiego” mężczyzny. Był również zdolnym graczem politycznym i wkrótce wydobył SS z podległości wobec SA i ustanowił własne autonomiczne księstwo. Do czasu rozprawy z SA rozbudował SS do 100 tysięcy ludzi i w nagrodę uzyskał niezależny status. Dzięki funkcjom, które wówczas pełnił w policji, Himmler mógł uczynić SS rdzeniem nazistowskiej policji państwowej. Himmler wyznaczył Reinharda Heydricha, szefa Gestapo w Bawarii, do prowadzenia berlińskiej kwatery głównej. Odkąd Heydrich został również szefem Sicherheitsdienst (SD), służby bezpieczeństwa SS – SS i SD – skupiły w sobie całą władzę209. Hitlerowi pomogło też szczęście. Miesiąc po czystce zmarł prezydent Hindenburg. Nie czekając na konstytucyjne usankcjonowanie, Hitler połączył kanclerstwo z funkcją głowy państwa. Wszyscy żołnierze musieli natychmiast złożyć przysięgę posłuszeństwa Führerowi. Przejęcie przez Hitlera prezydentury uzyskało potem powszechną aprobatę w plebiscycie i zostało zatwierdzone przez wydaną z mocą wsteczną ustawę Reichstagu. Jak zauważył Klemperer, był to „zamach stanu”. Phipps poinformował Londyn, że „w najbliższym czasie nie można oczekiwać tu zmiany reżimu”. Ludność mogła mierzyć się z ciężką zimą, ale naziści umocnili się już w siodle. Ponadto „duża liczba Niemców traktowała Hitlera jak obiekt mistycznej adoracji”. Dodd mógł tylko pocieszać się wyrazami niezadowolenia „bardziej myślących klas”. Klemperer zauważył ponuro, że „nie ma co wypatrywać rychłego końca”210. W owym czasie niemieccy Żydzi już widzieli, jak bardzo reżim jest zajęty własną przyszłością. Dostrzegli radykalne osłabienie działalności antyżydowskiej, przynajmniej na najwyższych szczeblach państwa i partii. Od grudnia 1933 do połowy 1935 roku nie weszła w życie żadna nowa ustawa dotycząca Żydów. Podczas gdy w 1933 roku berlińscy Żydzi musieli się uporać z 80 rozporządzeniami, w 1934 roku ich liczba spadła do zaledwie 15, a dwóch w pierwszych sześciu miesiącach 1935 roku. W tym okresie Hitler w ogóle nie odnosił się publicznie do „kwestii żydowskiej”. Goebbels czasem wiązał opłakany stan niemieckiego eksportu z bojkotem Żydów, ale nie organizował żadnej większej kampanii w kierowanych przez nazistów środkach przekazu. Tylko „Der Stümmer” Streichera utrzymywał szaniec propagandy antysemickiej. Numer z 1 maja 1934 roku uderzył

szczególnie mocno, ponieważ ożywił średniowieczny mit, że Żydzi odpowiadają za morderstwa chrześcijańskich dzieci dla uzyskania ich krwi do rytuałów religijnych. I chociaż podburzanie przez Streichera doprowadziło do nasilenia wybuchów lokalnej przemocy, nie doszło do żadnej zgodnej ogólnopaństwowej akcji. „Zimny pogrom” przeciwko Żydom członkowie partii podtrzymywali z własnej inicjatywy i ku ich zdumieniu działania te często stały w sprzeczności z opinią władz państwowych211. Wskutek tego historycy uważali rok 1934 za „względnie spokojny” lub okres „chwilowego wytchnienia”, kiedy Żydzi mieli „złudzenie” stabilności. Rzeczywistość była bardziej złożona, z czego w tamtym czasie Żydzi nie zdawali sobie sprawy. Nie istniała spójna polityka wychodząca z Berlina, a kraj nie prezentował jednolitego obrazu. Pojedyncze nielegalne akcje trwały, chociaż często spotykały się z krytyką rządu centralnego. Żydzi skwapliwie wykorzystywali ten brak konsekwencji i obracali go na swoją korzyść. Tymczasem naziści byli skonsternowani i coraz bardziej rozdrażnieni. Reszta społeczeństwa, jeśli już zwracała uwagę, była zdeprymowana czasem niedorzecznymi sprzecznościami. Bałagan ten zapoczątkował schemat późniejszych inicjatyw policji. Pozwalając na to, by pośpiesznie nakreślona, częściowo tylko przemyślana polityka doprowadziła do sytuacji, która nie zadowalała nikogo i wywoływała niepokój lojalnych towarzyszy partyjnych, nazistowskie przywództwo musiało znaleźć jakieś wyjście. Stawało się to utartym wzorem212. 203 2 lutego 1934, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 105; Joseph Roth do Stefana Zweiga, 18 lutego 1934, w: Joseph Roth. A Life in Letters, s. 310; Serving rules in Europe, 3 lutego 1934, w: L. Schwarzchild, Chronicle of a Downfall, s. 115–118. 204 22 stycznia 1934, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 38–39; A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 59– 66, 71–98. 205 W.E. Dodd, Internal Political Situation, 20 kwietnia 1934, Fremde Blicke, s. 405–406; B. Fromm, Blood and Banquets, s. 142–143; 13 maja, 13 czerwca 1934, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 127, 138. 206 21 czerwca 1934, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 125–128; R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 27–31. 207 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 31–41. 208 4, 11 lipca 1934, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 63, 65–66; 1, 8, 13 lipca 1934, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 129–134; Joseph Roth do Stefana Zweiga, 24 lipca 1935, A Life in Letters, s. 411–413. 209 Peter Longerich, Heinrich Himmler. A Life, New York 2012, s. 13–73, 88–100, 110–127, 160–176; Robert Gerwarth, Hitler’s Hangman. The Life of Reinhard Heydrich, London 2011, s. 78–80. 210 12 września 1934, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 70–71; Ambasador Dodd, Discontent Among Germans with the Nazi Regime, 14 listopada 1934, w: Fremde Blicke, s. 422; 4, 21 sierpnia 1934, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 156, 161. 211 Jewish Responses, t. 1, s. 97–98; M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 114–127.

212 L. Dawidowicz, The War Against the Jews, s. 92–93; M. Gilbert, Holocaust, s. 42–43; H. Graml, AntiSemitism in the Third Reich, s. 106–111; L. Yahil, The Holocaust, s. 67–68. Por. P. Longerich, Holocaust, s. 41–43; Jewish Responses, t. 1, s. 95–98.

HJALMAR SCHACHT I JUDENPOLITIK Na początku roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy wydało dekret zakazujący samowolnego przeszkadzania Żydom w prowadzeniu interesów. Dyrektywa podniosła skuteczność wcześniejszych instrukcji mających zapobiegać bojkotom i czarnym listom. Jednak Kurt Schmitt nie miał silnej osobowości, a w dodatku coraz bardziej podupadał na zdrowiu. Kiedy w lipcu 1934 roku Schacht zastąpił go jako pełniący obowiązki ministra gospodarki, ekonomia zyskała silniejszego obrońcę. Schacht wcale nie musiał zresztą mocno pracować nad Hitlerem; kryzys walutowy był dostatecznym powodem do żądania, aby partia powstrzymała się od utrudniania Żydom prowadzenia interesów. W drugiej połowie roku ponownie zwrócił się do Fricka i Göringa, którzy kierowali policją, aby dopilnowali, by nikt nie zakłócał Żydom pracy213. Objęcie stanowiska przez Schachta dało bodziec Żydom, którzy uważali go za najbardziej wiarygodnego obrońcę w rządzie. W 1919 roku był członkiem założycielem Deutsche Demokratische Partei (DDP, Niemieckiej Partii Demokratycznej) obok żydowskich polityków Walthera Rathenaua, Hugona Preussa, Alberta Einsteina i wydawcy Rudolfa Mossego. W latach dwudziestych XX wieku DDP zgarnęła ponad połowę głosów Żydów w wyborach do Reichstagu. Nawet mimo tego, że Schacht później przesunął się na prawo, trudno było uwierzyć, że mógłby całkowicie wyrzec się swych zasad. Niestety, DDP zawsze pozostawała w okowach nacjonalizmu, a inspiracje intelektualne czerpała od Friedricha Naumanna, który opowiadał się za formą „liberalizmu volkistowskiego”. W latach trzydziestych partia wypaliła się ideologicznie. Aby przetrwać jako siła w wyborach, sprzymierzyła się z antysemickim Jungdeutscher Orden (Zakon Młodych Niemców), tworząc Deutsche Staatspartei (Niemiecką Partię Państwową). Nowa partia unikała wyrażania jakiegokolwiek poparcia dla Żydów. I tak w chwili, kiedy Schacht przystąpił do koalicji Hitlera, był liberałem i demokratą już tylko we wspomnieniach. Nigdy nie walczył o prawa Żydów jako takie i nigdy nie próbował udaremnić nazistowskiej polityki wobec Żydów. Nie zrobił nic, żeby powstrzymać pozbawianie Żydów stanowisk w kwietniu 1933 roku, i bez wahania wprowadził w życie paragraf aryjski w Reichsbanku. Nie sprzeciwił się też przekazywaniu żydowskich przedsiębiorstw w ręce Aryjczyków; chciał tylko, żeby dokonało się to w rzeczowy sposób. Mimo to jego upór, by cele ekonomiczne miały priorytet, podatność na opinię anglosaską i niechęć do bałaganu stanowiły znaczącą przeciwwagę dla reżimowych ideologów214. Presja z zewnątrz, czy też postrzeganie presji z zewnątrz, również łagodziła nadal politykę antyżydowską. Kiedy w lutym 1934 roku James McDonald odwiedził Ministerstwo Spraw Zagranicznych, aby omówić sposoby zahamowania żydowskiego kryzysu uchodźczego, Hans Dieckhoff, urzędnik specjalizujący się w sprawach amerykańskich i brytyjskich,

włożył wiele wysiłku, aby go zapewnić, że „nastąpi ogólne złagodzenie”. Dieckhoff „przytoczył okólnik ministra spraw wewnętrznych Wilhelma Fricka do szefów krajów związkowych, że nie powinni wykraczać poza literę prawa w kwestii dyskryminacji Żydów”. Neurath, z którym spotkał się później, stwierdził, że chciałby zlikwidować problem uchodźczy po części dlatego, by uniknąć dawania pożywki antyniemieckim propagandystom. McDonald ostatecznie wyszedł z tych spotkań z pustymi rękami i z ponurą wizją perspektyw niemieckich Żydów, ale jego rozmówcy z Wilhelmstrasse zrozumieli wynik tych spotkań zupełnie inaczej. Co najważniejsze, inaczej zrozumieli je niemieccy Żydzi. Otto Hirsch, członek organu wykonawczego Reichsverterung, powiedział McDonaldowi, że Hitler wpadł w pułapkę „bestii z własnej partii”. Jeśli zagraniczna presja na reżim się utrzyma, liderzy ekonomiczni i wojskowi przekażą mu właściwe przesłanie215. Ambasador Dodd nadal sygnalizował swą pogardę dla antyżydowskiej polityki reżimu. W lutym jego syn i córka wydali w ambasadzie bal i poprosili o występ skrzypka Fritza Kreislera, Żyda. Kreisler nie mógłby w innym przypadku występować przed nieżydowską publicznością. Był zapraszany jeszcze dwukrotnie w 1934 roku. Dodd z satysfakcją wyjaśnił również zagniewanym niemieckim dyplomatom przyczyny nieprzerwanych protestów antynazistowskich i bojkotu niemieckich towarów w Stanach Zjednoczonych. W marcu Amerykański Kongres Żydowski i Amerykańska Federacja Pracy zorganizowały inscenizowany proces nazistowskich Niemiec. Wśród świadków oskarżenia znaleźli się były gubernator Nowego Jorku Al Smith i burmistrz Fiorello LaGuardia, którego matka była Żydówką. Dodd został wezwany do biura Neuratha, gdzie usłyszał oficjalną skargę na planowany spektakl. Minister spraw zagranicznych domagał się od niego wysłania do Waszyngtonu depeszy z żądaniem odwołania przedstawienia. Zamiast tego ambasador wygłosił Neurathowi wykład o wolności słowa i dodał, że „jeśli polityka Hitlera wobec Żydów się nie zmieni, przyniesie dalsze problemy”. Niedługo po tym spotkaniu Dodd udał się na audiencję do samego Hitlera. Ambasador zapisał w dzienniku, że ostrzegł Führera przed skutkami nazistowskiej propagandy w Stanach Zjednoczonych. Kiedy Hitler stwierdził, że to „wszystko żydowskie kłamstwa”, Dodd bez ogródek wyjaśnił, jak się rzeczy mają w Nowym Jorku. Hitler odparł gniewnie, że „jeśli w świecie zewnętrznym agitacja będzie trwała, on skończy ze wszystkimi Żydami w Niemczech”216. Dodd jeszcze raz spotkał się z amerykańskimi przywódcami żydowskimi, kiedy wiosną przebywał na urlopie w ojczyźnie. Zrobili na nim wrażenie swoją determinacją, by utrzymać bojkot Niemiec, ale próbował uciszyć ich protesty, stwierdzając, że sytuacja Żydów w Niemczech nieco się poprawiła; potwierdził jednak, że nazistowscy przywódcy uzależniają los niemieckich Żydów od zagranicznych opinii. Pozostawił im decyzję, jak się zachować. Jednak po powrocie do Berlina ostentacyjnie powiadomił Dieckhoffa o najnowszej rundzie rozmów z żydowskimi przedstawicielami, a podczas następnego spotkania z Neurathem Dodd przypisał sobie złagodzenie nastrojów Żydów. Neurath odwzajemnił się zapewnieniem, że on, Schacht i Schmitt przekonali Goebbelsa do wstrzymania antyżydowskiej propagandy. Kiedy wyczerpanie niemieckich rezerw złota zmusiło rząd do ogłoszenia zawieszenia spłaty długów, Dodd bez wahania przypisał zapaść

krajowego handlu opinii zagranicznej. Ostrzegł samego Göringa, że dopóki rząd będzie prześladował Żydów, dopóty trudno będzie znieść ograniczenia dla niemieckiego eksportu217. Dodd nie dał się złapać na zapewnienia urzędników z Wilhelmstrasse, że prześladowania zostały znacząco ograniczone. Raz po raz wskazywał na rozbieżność między zapewnieniami a rzeczywistymi działaniami. Mimo to czynniki zewnętrzne w połączeniu z dylematami wewnętrznymi zmusiły niemiecką elitę do refleksji. W maju Phipps powiadomił Londyn, że „przywódcy partyjni dochodzą do wniosku, że w tych [relacje między armią a SA] i innych kwestiach polityki zagranicznej […] i wobec Żydów interesy kraju i partii są w konflikcie”. Dochodzi do tarć na tle „polityki wobec Żydów w obliczu gwałtownego spadku handlu zagranicznego”. Dwa miesiące później Raymond Geist poinformował Departament Stanu, że „panuje tutaj wrażenie, że rząd niemiecki na jakiś czas pragnie zachować zawieszenie broni w kwestii żydowskiej w związku z innymi pilnymi problemami”218. I tak, nawet jeśli nazistowscy przywódcy zareagowali na presję z zewnątrz z niewłaściwych powodów, przyniosło to pewną ulgę niemieckim Żydom. Wrażliwość na opinie zagranicy i wzgląd na handel zagraniczny pomagają tłumaczyć sporadyczne próby utrzymania przez reżim na wodzy bojkotów antyżydowskich i zapobiegania bezprawnym aktom dyskryminacji. Nawoływania te stanowiły psychologiczne wsparcie dla niemieckich Żydów i, co ważniejsze, dawały im narzędzia do współpracy z miejscowymi instytucjami lub do układania się z organami centralnymi. Skutkiem była dziwna sytuacja, w której część Żydów doświadczała prześladowań, a innym wiodło się świetnie. I na odwrót, policja i Gestapo utrudniały nazistowskim działaczom realizowanie polityki partii. 213 The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 671. 214 Eric Kurlander, Living With Hitler. Liberal Democrats in the Third Reich, London 2009, s. 8–9, 14–15, 60–65, 155; A. Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 59–63; por. Albert Fischer, The Ministry of Economics and the Expulsion of the Jews from the German Economy, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 213–225. 215 31 stycznia, 7 lutego oraz 21 kwietnia 1934, Advocate for the Doomed, s. 279, 290–293, 366–367. 216 10 lutego, 5, 7 marca, 4, 12 lipca 1934, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, t. 1, s. 92, 98– 99, 100–101, 130, 136; R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 107. 217 9, 18, 24, 28 maja, 1, 13 czerwca 1934, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 111–113, 116–117, 121, 134. 218 31 sierpnia 1934, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 167; 30 maja 1934, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 58–60; Raymond Geist, Situation of the Jews in Germany, 28 lipca 1934, w: Fremde Blicke, s. 416–417.

RECHTSSCHUTZ – ŻYDOWSKA SAMOOBRONA Po otrząśnięciu się z szoku po kolejnych ciosach z poprzedniego roku społeczność żydowska się zmobilizowała. Centralverein przyjął politykę Rechtsschutz: wykorzystywania prawa dla obrony możliwości zarabiania na życie przez Żydów. Poprzez sieć swych oddziałów CV zbierał dowody na to, że łamane są oficjalne dekrety, i przekazywał je Ministerstwu Gospodarki Rzeszy. Z takich posunięć słynęły Prusy Wschodnie zarządzane przez gauleitera Ericha Kocha. Hans Reichmann z centrali CV odpowiedział na apel współpracowników z Prus Wschodnich: „To, co mówicie o sprzecznościach między rozkazami od instytucji rządowych a instrukcjami innych funkcjonariuszy, którzy nie mają prawa ich udzielać, jest słuszne. Obecnie 90 procent naszych działań skupia się na tym problemie”. Reichmann zdwoił wysiłki, by wykorzystać każdą dźwignię i furtkę, żeby zapewnić Żydom godne warunki życia219. Rechtsschutz, który, jak wskazywał Reichmann, zawsze wymagał wielkiego wysiłku, zintensyfikował się po tym, jak Himmler przejął kontrolę nad Gestapo w Niemczech i zwiększył jego znaczenie w sprawach żydowskich. Gestapo rozkazało, by CV przerwał monitorowanie wystąpień antyżydowskich i meldowanie o nich i ograniczył się do zbierania danych ściśle ekonomicznych. W każdym przypadku CV nie mógł za wiele zrobić w kwestii zalegalizowanej dyskryminacji lub niewidocznych bojkotów. Kiedy lokalne władze przeszły pod kontrolę nazistów, rutynowo zrywały kontrakty z żydowskimi dostawcami towarów i usług. Nazistowskie organizacje kobiece zachęcały swe członkinie, aby nie robiły zakupów w żydowskich sklepach220. Niezrażeni Żydzi działali z własnej inicjatywy. W Hamburgu Max Eichholz pozwał esesmana za nazwanie go „brudnym Żydem” i wygrał. Eichholz, odznaczony weteran wojenny i prawnik z długim stażem w administracji państwowej, poszedł również do sądu, aby ubiec zastosowanie paragrafu aryjskiego wobec stowarzyszenia, którym kierował. Inne próby były czystą donkiszoterią. Heinrich Hertz, hydraulik z Hamborn nad Renem, napisał skargę do Hitlera, że pomimo licznych rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wewnętrznych traci klientów wskutek lokalnego bojkotu. „Tak jak Pan walczył przez lata, by osiągnąć własne cele, szanowny Herr Kanclerzu Rzeszy, tak ja chciałbym poprowadzić walkę moich współwyznawców”. Hertz nie uzyskał odpowiedzi i ostatecznie Eichholz musiał się przyznać do klęski221. CV zajął się przypadkami Żydów wyrzuconych z pracy. Kiedy istniał dowód na złamanie prawa, CV szedł do sądu pracy i często udawało się uzyskać przywrócenie ofiary na stanowisko. Jednak z każdym kolejnym zarzutem sądy likwidowały wykorzystaną lukę prawną. Na przykład w marcu 1934 roku sąd pracy zarządził, że jeśli klienci nie chcą mieć do czynienia z żydowskim pracownikiem, istnieją uzasadnione „ekonomiczne” podstawy do

zwolnienia go. Robotnicy naziści twierdzili, że nie mogą pracować obok Żydów, i zmuszali pracodawców do ich wyrzucania. W ekspertyzie dla paryskiego oddziału AJJDC David Schweizer zauważył: „podczas mojego ostatniego pobytu w Berlinie miasto pozornie wyglądało normalnie”. Jednak po bliższych oględzinach okazało się, że „chociaż w jednym żydowskim domu towarowym kłębił się zwyczajowy tłum Żydów i nie-Żydów, w sąsiednim domu towarowym można było dostrzec całkowity brak choćby jednego żydowskiego pracownika”222. Aby uporać się z rosnącą liczbą Żydów wyrzuconych z pracy, biuro pośrednictwa pracy RV pomagało bezrobotnym znaleźć zatrudnienie. Coraz częściej oznaczało to namawianie żydowskich przedsiębiorców, żeby zatrudniali Żydów. Wyłonił się zatem kwitnący żydowski sektor ekonomiczny, w którym żydowskie przedsiębiorstwa przyjmowały zwolnionych Żydów i dostarczały towary i usługi wyłącznie żydowskiej klienteli. Przekwalifikowanie zawodowe stawało się coraz ważniejszą formą pomocy, aby świeżo zwolnieni znaleźli jakiś sposób na życie, jak również uzyskali rekompensatę za wykluczenie Żydów ze szkoleń prowadzonych przez instytucje państwowe. Niektórych kierowano na emigrację, głównie do Palestyny, ale CV i RjF nadal traktowały emigrację jako formę kapitulacji223. W 1934 roku dominował pogląd, że Żydzi będą mogli żyć i wręcz cieszyć się dobrobytem w dużych niemieckich miastach. Podczas wyprawy na wyścigi do Hamburga sir Eric Phipps zauważył „kilku wybitnych żydowskich właścicieli koni, takich jak Herr von Weinberg oraz baron Oppenheim”, na jednym padoku z dygnitarzami nazistowskimi i rządowymi. We Wrocławiu społeczność żydowska podjęła się kosztownej renowacji Nowej Synagogi i planowała wybudować drugi dom starców. Gminy dysponowały „znacznymi zasobami”, żeby zadbać o potrzebujących224. Panika emigracyjna opadła tak znacząco, że rządowi partnerzy oraz żydowscy mecenasi Wysokiej Komisji do spraw Uchodźców zaczęli się zastanawiać, czy jej utrzymywanie ma w ogóle sens. Bogaci Żydzi brytyjscy, którzy kierowali Central British Fund for German Jewry (Centralny Brytyjski Fundusz dla Niemieckiego Żydostwa), dyskutowali, czy akcja wsparcia będzie konieczna w następnym roku. Tysiące zniechęconych Żydów wracało do Rzeszy, a James McDonald musiał przyznać, że „nawet w Niemczech Żydzi mają lepiej niż na uchodźstwie”. Zaczął teraz rozważać rozwiązanie Wysokiej Komisji, jeśli nie dostanie większego poparcia od Ligi. Jednak na spotkaniu w lipcu sekretarz generalny Ligi, Joseph Avenol, zapewnił, że współczucie dla Żydów „w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy znacząco przygasło”. I na odwrót, antysemityzm nasilił się i byłoby błędem starać się o większe wpływy Wysokiej Komisji, gdyż mogłoby to pogorszyć sytuację. Kiedy w listopadzie organ zarządzający spotkał się w Londynie, wyznaczony przez Brytyjczyków przewodniczący, sir Robert Cecil, oświadczył: „nic nie osiągnęliśmy”. Panowała milcząca zgoda, że powinno się rozwiązać komisję225. McDonald nie podzielał pewności siebie londyńskich i nowojorskich przywódców żydowskich. Na początku roku zauważył, że w małych miastach „sytuacja znów staje się krytyczna”. Poskarżył się Jamesowi Rosenbergowi: „Zupełnie nie pojmuję, jak w tych

okolicznościach inteligentni Żydzi mają śmiałość twierdzić, jakoby najgorsze się skończyło”. Żydzi ze wsi i małych miasteczek nie emigrowali: przeprowadzali się do miast, gdzie mogli stać się ciężarem dla Gemeinde, ale nie stawali się obiektem zainteresowania międzynarodowych żydowskich instytucji charytatywnych226. McDonald usłyszał o losie Żydów ze wsi od Wilfreda Israela, niemieckiego Żyda zamieszkałego w Anglii, którego rodzina miała jeden z największych domów towarowych w Berlinie. „Israel dostrzega oznaki grupowej ewakuacji Żydów z małych miast. Jest to zupełnie nowa sytuacja”. Brytyjski konsul generalny we Frankfurcie, Robert Smallbones, to samo przekazał Phippsowi. „W niektórych większych miastach […] nawet ludzie w mundurach SA i SS bez wahania odwiedzają żydowskie sklepy. Ogólnie rzecz biorąc, można powiedzieć, że im mniejsze miasto, tym gorsze jest położenie Żydów. Wiejscy Żydzi znaleźli się w szczególnie trudnej sytuacji”. Raymond Geist przesłał podobną wiadomość do Waszyngtonu. Sytuacja Żydów w Niemczech, napisał, „w większych miastach wydaje się obecnie zadowalająca. Jednak w mniejszych miastach bojkot antyżydowski trwa na całego”. Szczególnie źle jest we Frankonii i Hesji. Kiedy jesienią ambasador Dodd udał się na wyprawę samochodem na południe Niemiec, zobaczył na własne oczy dowody na nieustanny „zimny pogrom”. „W całym tym regionie przy wjazdach do miast natykamy się na tablice z napisami «Keine Juden erwünscht» […] «Juden sind unser Unglück»”227. Raporty lokalnych urzędników i policji dla siedziby głównej Gestapo w Berlinie wskazują na powrót wiary w siebie w dużych miejskich społecznościach żydowskich. Posterunki policji odnotowały duże liczby Żydów wracających do Rzeszy. W październiku Gestapo z okręgu berlińskiego zaobserwowało ponowny napływ polskich Żydów, którzy odkryli tutaj lepsze możliwości do pracy niż za granicą. Nazistowski szef policji w Berlinie, hrabia WolfHeinrich von Helldorf, traktował aktywizację żydowskich stowarzyszeń jako afront i nie mógł pojąć, jak może to być tolerowane. „Agresywne zachowanie Żydów, na które mamy dowody, od jakiegoś czasu staje się jeszcze bardziej wyraźne”. Według niego „bardzo duże grupy ludności nie rozumieją, dlaczego władze powstrzymują się od rozprawienia się z tymi agresywnymi zachowaniami”228. Listy adresowane do Hitlera odzwierciedlają konsternację zwolenników nazistów. Pokazują również, jak niektóre osoby cynicznie wykorzystywały nastroje antysemickie i policję jako instrumenty, aby uzyskać osobiste korzyści. Richard Fichte z Chemnitz skarżył się, że duża grupa kupujących wyroby szklane ma lepsze warunki umów z dostawcami niż drobni przedsiębiorcy, tacy jak on. A to działa na korzyść żydowskich domów towarowych. „Z tego wynika, że w Trzeciej Rzeszy Żydzi nadal mogą kupować znacznie taniej niż przedsiębiorcy krwi niemieckiej”. Jakob Falkenstein, przewodniczący stowarzyszenia rolników, napisał protest do Führera, że żydowscy handlarze bydłem w jego rodzinnym miasteczku Huttenfeld w Hesji nadal dominują na rynku żywego inwentarza i „nawet szturmowy batalion rezerwy prowadzi interesy z Żydami”. Elizabeth Barth, wdowa z Chemnitz, była oburzona, kiedy dostała mniejszą rentę niż Żydówka, która poślubiła jej byłego męża. „Prawdopodobnie nie jest to zgodne z polityką narodowego socjalizmu – pomstowała – że w naszej świętej Trzeciej Rzeszy Żydówka ma taką przewagę nad uczciwą

Niemką”229. W kolejnych miesiącach do kwatery głównej Gestapo w Berlinie (Gestapa) napływał strumień raportów, które świadczyły o irytacji wśród szeregowych członków partii oraz, rzekomo, wśród ludności, kiedy praktyka uprzykrzania życia Żydom napotykała opór ze strony władz. Wydział centrali Gestapo do spraw żydowskich, referat Judentum II 1 B 2, meldował, że „szerokie sfery społeczeństwa są zdumione tymi dekretami organów państwowych i lokalnych. Kiedy dowiadują się o takich rozporządzeniach, ich wiara w ideę narodowego socjalizmu zostaje zachwiana. Gestapa zwróciła zatem uwagę właściwych urzędów w rządzie i partii na te przypadki i wezwała do eliminacji tych niedoskonałości”. Istniało niebezpieczeństwo, że niechęć i przemoc się nasilą, jeśli nic się nie zrobi, aby ograniczyć „pewność siebie, tupet i celową działalność Żydów”. Doprowadziło to do „postawienia policji na niedogodnej pozycji i zmusiło do ochrony Żydów i ich własności przeciwko rozsierdzonym ludziom”230. Stapostelle (biuro Gestapo) w okręgu Kassel podobnie było zdumione sposobem, w jaki rozprawiano się z inicjowanym przez filie NSDAP zalewem antyżydowskiej propagandy, która prowadziła do wandalizmu i zawieszania napisów na ulicach. „Do tej pory Stapostelle zawsze podejmowało akcje przeciwko umieszczaniu napisów przy wjazdach do miejscowości, aby zapobiec gromadzeniu materiałów do użytku propagandy zagranicznej”. Jednak obecnie znalazło się w konflikcie z lokalnymi oddziałami partii, sytuacja stała się kłopotliwa, a komplikowała ją dodatkowo niespójność między poszczególnymi okręgami. „Władze kraju związkowego kompromitują się i wystawiają na szwank, jeśli coś, co tutaj jest zakazane, dopuszcza się i toleruje w sąsiednich okręgach”. Policja nawoływała do odżegnywania się od rządu centralnego. „Wydaje się, że niezbędne jest wyraźne i jednoznaczne oświadczenie władz centralnych w tej kwestii”231. W niektórych miejscach tarcia między partią a państwem sięgały absurdu. Nocą z 28 na 29 października 1934 roku splądrowana została synagoga w Schöllkrippen w Dolnej Frankonii. Skradziono srebrne akcesoria i zwoje Tory. Policja przeprowadziła śledztwo i szybko zatrzymała dwóch bojówkarzy SA. Chociaż „brunatne koszule” potem wypuszczono na wolność, w lokalnych oddziałach SA zapanował gniew. W Hanau, mieście w okręgu Kassel, policja nie pozwoliła SA-manom śpiewać antyżydowskich piosenek przed lokalami żydowskimi. Do podobnych incydentów dochodziło w całych Niemczech, w miarę jak zbliżało się Boże Narodzenie, a oddziały szturmowe wróciły do zwyczajowego nękania należących do Żydów sklepów. W Braunschweigu, stolicy wolnego państwa Brunszwik, szereg podżegających wystąpień Streichera doprowadził do konfrontacji członków partii z policją. Minister spraw wewnętrznych Brunszwiku zapewnił Berlin, że wprowadziłby odpowiednie rozporządzenia, ale „nie może to być wolą rządu Rzeszy, aby je egzekwować w takiej formie, że kontyngent umundurowanej policji ucieka się do siły przeciwko rozwścieczonemu tłumowi Niemców, których punkt widzenia opiera się na fundamentalnych zasadach NSDAP”. Tuż przed Bożym Narodzeniem oddział żandarmerii we Frankfurcie nad Menem znalazł się niebezpiecznie blisko zbrojnej awantury z członkami nazistowskiego stowarzyszenia kupieckiego (Nationalsozialistische Handwerks-, Handels-, und Gewerbe-

Organisation, NS-HAGO) oraz członkami SA i SS, którzy blokowali dostęp do żydowskich przedsiębiorstw. Żandarmeria protestowała, że „postawa władz okręgu [pozwolenie na bojkot] pozostaje niezrozumiała”232. Władze nazistowskie doskonale zdawały sobie sprawę z rozbieżności między miastem a wsią. Okręgowy urząd Gestapo z Kolonii poinformował Berlin, że „w małych miastach bojkot sklepów żydowskich jest skuteczniejszy niż na obszarach miejskich, ponieważ łatwiej mieć na oku, kto kupuje u Żydów”. Jednak nawet tutaj obraz się różnił. Victor Klemperer żartobliwie wyliczył sposoby, dzięki którym ludzie unikają dozoru we własnej społeczności. „W Falkenstein nie wolno kupować «u Żyda». Więc mieszkańcy Falkenstein jeżdżą do Żyda w Auerbach. A z kolei mieszkańcy Auerbach kupują u Żyda w Falkenstein”. Urzędnicy policji często powtarzali, że wiejskie społeczności, szczególnie z rejonów katolickich, wydają się głuche na przesłanie narodowego socjalizmu. Gestapo z okręgu koblenckiego wyraziło żal, że „wiejskie społeczności nie wykazują się zrozumieniem dla kwestii żydowskiej i nadal, tak jak wcześniej, prowadzą interesy z żydowskimi kupcami. Dotyczy to nawet niektórych członków partii”. Raymond Geist przekazał otrzymaną informację, że „katolicy w wielu tych miejscach [we Frankonii i Hesji] otwarcie kupują w sklepach żydowskich z prawdziwą brawurą”233. Tym sposobem po dwóch latach wpływ władzy narodowych socjalistów na Żydów był zróżnicowany, a reakcje na środki antyżydowskie różniły się w całych Niemczech oraz w mieście i na wsi. Według niedawnej ponownej oceny historyków Jürgena Matthäusa i Marka Rosemana, na początku 1935 roku niemieccy Żydzi faktycznie mieli „dobre powody”, by wierzyć, że „wygrywają walkę, i pomagać uspokajać niepokoje na ulicach”. Nazistowscy urzędnicy byli coraz bardziej poirytowani, kiedy natykali na ten odpór. Minister spraw wewnętrznych Hesji napisał w podsumowaniu spraw politycznych: „Żydzi, którzy teraz uważają, że ponoszą szkody ekonomiczne, meldują o tym bezpośrednio do Ministerstwa Gospodarki Rzeszy w Berlinie. W każdym przypadku, niestety ponownie, Żydzi raczej optymistycznie myślą o przyszłości w Niemczech”. Dla prawdziwych zwolenników nazistów widok Żydów udających się codziennie do pracy stanowił wyraz agresji. Co gorsza, nadal protesty żydowskie stawiały władze na stanowisku, które wydawało się «przyjazne Żydom»”234. Jesienią 1934 roku i na początku 1935 roku reżim wciąż działał ostrożnie. Poza niepokojem o gospodarkę rząd zachowywał się wzorowo w obliczu zbliżającego się kluczowego głosowania w Zagłębiu Saary. Od 1919 roku zagłębiem zarządzała Francja na mocy mandatu Ligi Narodów. Mandat wygasał w styczniu 1935 roku i mieszkańcy mieli szansę zagłosować, czy chcą wrócić pod zwierzchnictwo Niemiec, dołączyć do Francji czy zostać pod zarządem Ligi Narodów. Zagłębie Saary było regionem głównie katolickim, gdzie koncentrował się przemysł i kopalnie. Katolicy i robotnicy stanowili dwie grupy elektoratu, które przed 1933 rokiem okazały się najmniej podatne na wpływ narodowego socjalizmu i które nadal manifestowały oznaki oporu. Antyfaszyści liczyli na to, że uda się ich zmobilizować, by zagłosowali przeciwko powrotowi do Niemiec, i przekształcić głosowanie w referendum w sprawie nazizmu. W ten sposób żydowskie przywództwo

z Centralverein stanęło przed dylematem. Zarząd Ligi Narodów zaproponował ochronę Żydom w Zagłębiu Saary i rozeszły się pogłoski, że CV ostrzega przed żydowskim exodusem, gdyby Trzecia Rzesza przejęła terytorium. W obawie, że okaże się nielojalne wobec Niemiec, CV poczuł się w obowiązku zdementować te plotki, ale też nie mógł namawiać do głosowania na „tak”. Wreszcie, przy prawie stuprocentowej frekwencji, ponad 90 procent głosujących mieszkańców zagłębia opowiedziało się za unią z Trzecią Rzeszą. Victora Klemperera całkowicie zaskoczyła zarówno frekwencja, jak i decyzja większości. Nazistowskie fety wpędziły go w ponury nastrój: „Dzisiaj ten człowiek znowu wydaje mi się niezniszczalny”235. Hitler na fali triumfu w Zagłębiu Saary nakazał przywrócenie poboru wojskowego. Rozwój armii i zbrojeń stanowił bezpośrednie pogwałcenie traktatu wersalskiego. Wielka Brytania i Francja protestowały i prowadziły rozmowy z Włochami, ponoć po to, aby zaznaczyć swą determinację w powstrzymaniu niemieckich ambicji. W rzeczywistości reakcja była nieprzekonująca. Kilka miesięcy później Niemcy podpisały z Wielką Brytanią porozumienie morskie, które umożliwiło Niemcom rozbudowę floty nawodnej. Osiągnięcia te zyskały dużą popularność, nie tylko w niemieckich siłach zbrojnych, ale w całym społeczeństwie. Klemperer biadał, że sukces polityki zagranicznej „niebywale umacnia pozycję Hitlera”236. Z drugiej strony niemieccy Żydzi ubolewali, że nie mogą mieć w tym swojego udziału. Po przywróceniu służby wojskowej 16 marca Deutscher Vortrupp, prawicowe stowarzyszenie niemieckich Żydów, kierowane przez Hansa-Joachima Schoepsa, ogłosiło gotowość członków do służby w armii. Ich patriotyzmowi pozwalano się entuzjazmować aż do wejścia w życie nowych zarządzeń, wydanych 21 maja, które całkowicie wyłączały z poboru nieAryjczyków. Dla pół-Żydów, jak na przykład Freddy’ego Solmitza z Hamburga, stanowiło to kolejny cios w ich tożsamość. W swym pamiętniku jego żona, nie-Żydówka, wyraziła swe przygnębienie: „Dla nas to coś strasznego, że chcą odebrać nam prawo przynależności do narodu niemieckiego i Ojczyzny, a my nie mamy żadnego pomysłu, czym to zastąpić”237. 219 Jewish Responses, t. 1, s. 107–108; E. Fraenkel, Jewish Self-Defence under the Constraints of National Socialism: the Final Years of the Centralverein, w: Probing the Depths of German Antisemitism, s. 348–351. 220 Jewish Responses, t. 1, s. 108. 221 Heinrich Hertz do Adolfa Hitlera, 27 kwietnia 1934, w: Letters to Hitler, red. Henrik Eberle, London 2012, s. 130; J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 110–111. 222 Jewish Responses, t. 1, s. 95–98, 104–105, 112, 117–120; E. Fraenkel, Jewish Self-Defence under the Constraints of National Socialism, s. 339–359. 223 A. Barkai, Jewish Life Under Persecution, Self-Help in the Dilemma: „To Leave or to Stay?”, w: Renewal and Destruction, s. 242–244, 314–316; A. Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 80–88. 224 25 czerwca 1934, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 60–61; A. Ascher, A Community under Siege, s. 122– 123; A. Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 241. 225 Norman Bentwich, They Found Refuge, Londyn 1956, s. 26–27; Dziennik Moffata, 29 maja 1934, cyt.

za: Advocate for the Doomed, s. 398; 13, 23 czerwca, 23 lipca 1934, Advocate for the Doomed, s. 398, 439, 458. 226 Wpis w dzienniku, 26 stycznia 1934, James McDonald do Jamesa Rosenberga, 27 lipca 1934, Advocate for the Doomed, s. 269, 447. 227 26 kwietnia 1934, Advocate for the Doomed, s. 376; Robert Smallbones do Erica Phippsa, 24 lutego 1934, s. 400–401; Raymond Geist, Situation of the Jews in Germany, 28 lipca 1934, w: Fremde Blicke, s. 416– 417; 29 października 1934, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 192; Naomi Shepherd, Wilfred Israel. German Jewry’s Secret Ambassador, Londyn 1984, s. 81–91. 228 Gestapa Berlin, Raport za 1 listopada 1933–10 stycznia 1934, 10 stycznia 1934; Główny urząd komendanta policji politycznej, Raport za luty–marzec, 14 kwietnia 1934; Zarząd okręgowy Szwabii i Neuberg, raport za sierpień, 6 września 1934, oraz żandarmeria Bad Neustadt, Raport za październik, 24 października 1934; Policja Państwowa, okręg berliński, Raport za wrzesień, 4 października 1934; Komendant policji, Drezno, Raport za 6–12 grudnia 1934, 13 grudnia 1934; Komendant policji, Berlin, Raport za listopad– grudzień 1934, 18 stycznia 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 26–27, 29–30, 60, 61, 67, 73–74, 74–75. 229 Richard Fichte do Adolfa Hitlera, 2 lutego 1934, Jakob Falkenstein do Adolfa Hitlera, 5 lutego 1934, Elizabeth Barth do Adolfa Hitlera, w: Letters to Hitler, s. 115–120. 230 Gestapa Berlin, II 1 B 2, Raport za listopad 1934, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 67–69. 231 Główny urząd Gestapo okręgu Kassel, Raport za październik, 5 listopada 1934, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 65–66. 232 Główny urząd Gestapo okręgu Kassel, Raport za listopad, 5 grudnia 1934; Raport ministra Braunschweig, 14 grudnia 1934; Biuro okręgowe, Alzenau, Dolna Frankonia, Raport za listopad, 27 listopada 1934; Oddział żandarmerii 1/V Frankfurt nad Menem, Raport z 23 grudnia 1934, 25 grudnia 1934, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 69, 71–73, 91–92. 233 Główny urząd Gestapo okręgu Kassel, Raport za wrzesień, 1 października 1934; Główny urząd Gestapo okręgu Koblencja, Raport za październik 1934, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 62, 66–67; 13 czerwca 1934, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 132; Raymond Geist, Situation of the Jews in Germany, 28 lipca 1934, w: Fremde Blicke, s. 416–417. 234 Jewish Responses, t. 1, s. 130–132; The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 83 (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Hesji, Raport z 11 stycznia 1935) i 96 (komisarz powiatowy, Woldhagen, Raport z 27 grudnia 1934). 235 „CV-Zeitung”, 20 grudnia 1934, w: Jewish Responses, t. 1, s. 146; 16 grudnia 1934, 15 stycznia 1935, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 216. 236 20 czerwca 1935, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 247. 237 Jewish Responses, t. 1, s. 108–111; Główny Urząd Gestapo (Gestapa) w Berlinie, Żydzi w Niemczech, kwiecień 1934, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 31–37.

NIEKONSEKWENCJE JUDENPOLITIK Kiedy reżim niosła euforia z powodu triumfów w polityce zagranicznej, nazistowscy przywódcy, którzy opowiadali się za zaostrzeniem środków przeciwko Żydom, dostali większą swobodę. W kwietniu 1934 roku Himmler został szefem Gestapo w Prusach i skutecznie zakończył unifikację policji politycznej pod egidą SS. Zabrał ze sobą Heydricha, szefa SD. W SS panowała fundamentalna zasada, że Żydzi są wrogami narodu niemieckiego. Jednak Heydrich oraz intelektualiści w rodzaju Wernera Besta, którego zwerbował do SD, przekuli tę wrogość w praktykę policyjną, nakierowując Gestapo na egzekwowanie doktryny rasowej i blokowanie żydowskiego zagrożenia238. Główna kwatera Gestapo w Berlinie zaczęła wydawać regularne raporty na temat społeczności żydowskiej. Pierwszy stwierdzał, że „zgodnie z ich wewnętrzną postawą [Żydzi] zawsze będą wrogiem państwa narodowosocjalistycznego”. Nie istnieje możliwość „pogodzenia liberalnego światopoglądu internacjonalistycznego i pojęciowego świata narodowego socjalizmu”. Policja polityczna poświęciła więcej zasobów na monitorowanie żydowskich organizacji i opracowała katalogi żydowskich instytucji i osób. Gestapowców i policjantów zachęcano do szpiegowania aktywności Żydów w ich rejonach239. Raporty te pokazują rozwój działań Gestapo w zwalczaniu żydowskiego wroga. W krótkim czasie wpływ Żydów na społeczeństwo i gospodarkę powinien zostać drastycznie ograniczony; na dłuższą metę należy zachęcać Żydów, żeby wyjechali z Niemiec na stałe. Po przyjrzeniu się konfliktowi syjonistów i niemieckich nacjonalistów w Reichsvertretung Gestapa odnotowała, że „starania Gestapo są w najwyższym stopniu nastawione na promowanie syjonizmu i udzielanie pomocy w emigracji”. Podsumowała z satysfakcją, że syjoniści zdominowali CV i żydowskich weteranów, więc „zamiast pośpiesznej i słabo przygotowanej emigracji z 1933 roku mamy teraz dobrze zorganizowaną emigrację, której jedynym celem jest Palestyna”240. Granice między polityczną policją państwową a polityczną policją partii zaczęły się coraz bardziej zacierać. We wczesnym memorandum SD odnotowało podział na Żydów religijnych, zasymilowanych (lub narodowych socjalistów niemieckich) i syjonistów – i ostrzegło, że jeśli Żydom nacjonalistom uda się wzmocnić determinację niemieckich Żydów, żeby zostać w Niemczech, „będziemy prawdopodobnie zmuszeni uznać Żydów za mniejszość, a wówczas zostaną u nas na zawsze”. Aby tego uniknąć, argumentowało SD, należy tak bardzo uprzykrzyć Żydom życie w Niemczech, żeby sami chcieli wyjechać. Władze muszą osłabić żydowskich narodowców i wyeliminować ich źródła wsparcia i sympatii. I na odwrót, SD popierało syjonistów i promowało ich działalność241. Jednak do 1935 roku SD niespecjalnie interesowało się sprawami żydowskimi i nie prowadziło oddzielnego wydziału do spraw Żydów. Jego główna działalność ograniczała się

do zbierania informacji o politycznych przeciwnikach w kraju i za granicą. Kiedy Heydrich awansował na szefa Gestapo, dostrzegł sposobność, by SD rozszerzyło wpływy, oferując informacje i wskazówki w sprawach żydowskich. Zatrudnił Edlera von Mildensteina, aby stworzył wydział do spraw żydowskich i opracował zestaw środków do zwalczania żydowskiego wroga. Mildenstein, wykwalifikowany inżynier i utalentowany pisarz, był w Palestynie i napisał wiele artykułów do czasopisma SS „Das Schwarze Korps” o tamtejszym osadnictwie żydowskim. Uważał, że Żydzi w Niemczech są obcy, ale jego zdaniem samo ich poskramianie nie wystarczało. Zamiast tego powinno im się umożliwić emigrację do ich ojczyzny. W tym celu przedstawicielstwa partii i państwa powinny raczej współpracować z organizacjami syjonistycznymi, niż udaremniać ich działania242. Podczas obsadzania nowego biura Mildenstein zatrudnił Adolfa Eichmanna, dwudziestodziewięcioletniego kaprala SS, który niedawno przeniósł się z urzędniczego stanowiska w biurze SS w obozie koncentracyjnym w Dachau do centrali SD w Berlinie. Urodzony w Niemczech Eichmann wychował się w Austrii. Wstąpił do austriackiej NSDAP i SS w kwietniu 1932 roku, ale kiedy dwa lata później partia została rozwiązana, przeniósł się do Niemiec. Zgłosił się do pracy w Sicherheitsdienst, licząc na ciekawą pracę, ale okazało się, że trafił do niedofinansowanej organizacji zbierającej informacje o wrogach partii i Rzeszy. Mildenstein uratował go od nudnej pracy i dokształcił w żydowskiej historii i syjonizmie. Po odejściu Mildensteina Eichmann został specjalistą SD od emigracji żydowskiej i ruchu syjonistycznego243. Według Heydricha i jego specjalistów od spraw żydowskich, Judenreferenten, było rzeczą oczywistą, że Żydzi nie wyemigrują, jeśli uznają, że mają przyszłość w Niemczech, że życie tutaj jest wygodne, i dopóki organizacje żydowskie będą rozpowszechniały przekonanie, że Żydzi są Niemcami. Prowadzona przez SD obserwacja pokazała potrzebę zaostrzenia środków wyłączających Żydów z życia gospodarczego, osłabienia podstaw ich życia i przekonania ich, że w kraju nie ma dla nich miejsca. Przy zachęcie SD Gestapo zaczęło utrudniać CV przeciwstawianie się środkom antyżydowskim mającym na celu wykluczenie Żydów z gospodarki244. Z podejrzaną zgodnością raporty oficerów Gestapo na temat opinii publicznej podkreślały teraz niezadowolenie z powodu kwitnącego życia kulturalnego Żydów, Żydów w dobrobycie i wracających z emigracji. Policja i urzędnicy państwowi zaczęli głośno domagać się legislacji regulującej relacje między Żydami a Aryjczykami, która wskaże Żydom ich miejsce. Agenci Gestapo w okręgu berlińskim potępiali zachowanie Żydów: „Oni nie mogą i nie chcą zrozumieć, że są obcy w Trzeciej Rzeszy. Mają zamiar po cichu ponownie zakraść się do Volksgemeinschaft”. „Ludzie, którzy w coraz większym stopniu myślą w kryteriach rasowych, nie potrafią pojąć, że państwo nie położy kresu tym działaniom poprzez wprowadzenie drakońskiego ustawodawstwa”. Gauleiter Koblencji zauważył, że prężna sprzedaż w żydowskich sklepach sugeruje „rekonkwistę w gospodarce”. Wznowienie pikiet doprowadziło do starć między partią a policją, ale „można tego uniknąć, jeśli ustali się jednolite podejście ruchu i władz państwowych do kwestii żydowskiej”. Starosta małego miasteczka Fritzlar-Homberg w Kassel oświadczył, że „byłoby pożądane, aby rząd centralny

i partia uzgodniły podstawowe zasady dotyczące rozwiązywania kwestii żydowskiej”245. Napięcie narastające wskutek tych sprzeczności stawało się coraz bardziej odczuwalne. 11 kwietnia 1935 roku zastępca Führera, Rudolf Hess, wysłał do członków partii okólnik zakazujący „indywidualnych działań”, jednocześnie powtarzając zakaz kontaktów członków partii z Żydami z 1934 roku. Zagraniczni korespondenci nie mogli nie dostrzec sprzeczności. Podczas wielkanocnego urlopu z żoną w Bad Saarow William Shirer zobaczył, że uzdrowisko na południowy wschód od Berlina „pełne jest Żydów i z lekkim zaskoczeniem odkryliśmy, że wielu z nich żyje w dobrobycie i najwyraźniej niczego się nie boi”. Shirer pomyślał, że są „nadmiernie optymistyczni”. Na wsi wszystko wyglądało inaczej. Kiedy Virginia Woolf podróżowała przez Niemcy podczas letnich wakacji z mężem Żydem, Leonardem, uderzył ją widok „transparentów rozciągniętych nad ulicami z napisami «Żyd jest naszym wrogiem» i «Nie ma tu miejsca dla Żydów»”. Na południu Niemiec atmosfera była nieco mniej napięta, ale nawet tutaj „w każdej wsi znajdował się wymalowany napis «Die Juden sind hier unwunscht»” (Żydzi nie są tu pożądani). Dyplomaci, którzy śledzili te niekonsekwentne zachowania, rozmawiali o sensie dalszych interwencji. Kiedy Dodd poruszył sprawę z Phippsem podczas spaceru w Tiergarten, współpracownik poradził mu, że „nie przyniesie to nic dobrego […]. Hitler jest w tej sprawie fanatykiem”246. Napięcie narastało jeszcze wskutek kampanii przeciwko Rassenschande, hańbieniu rasy, w „Stürmerze”. Chore opowieści o śniadych Żydach uwodzących niewinne aryjskie dziewice wywołały wybuch nienawiści i przemocy wobec Żydów i ich nieżydowskich partnerów. W grudniu 1934 roku wydanie specjalne o rzekomym wykorzystywaniu chrześcijańskich dzieci wywołało falę incydentów w całych Niemczech. Na przykład w Bad Neustadt żandarmeria poinformowała, że dom żydowskiego handlarza bydłem został pomazany napisami „żydowska świnia hańbi młode dziewczęta”. Streicher przeszedł samego siebie w wydaniu specjalnym z kwietnia 1935 roku, poświęconym „rytualnemu morderstwu”, toksycznej kombinacji maltretowania dziecka, tortur i religii. Liczba incydentów rosła w szybkim tempie i po raz pierwszy policja zaangażowała się w regulowanie relacji seksualnych. Gestapo w Berlinie zaczęło zbierać dowody przeciwko Aryjkom, które „oddają się Żydom i utrzymują z nimi stosunki intymne”. Brak jakichkolwiek podstaw prawnych do tego rodzaju interwencji odzwierciedlał męczący styl policyjnego raportu: „W związku z tym, że nie istnieje dostateczna podstawa prawna do działania, zamieszani Żydzi zostali objęci aresztem prewencyjnym”. Oficerowie Gestapo w Królewcu odnotowali paradoksalną sytuację, w której działania podjęto bez jakiegokolwiek prawnego usankcjonowania czy publicznego zrozumienia kwestii. „W Prusach Wschodnich liczba przypadków wykorzystania seksualnego Aryjek przez Żydów również rośnie, chociaż należy przyznać, że dziewczęta poddają się temu bez specjalnego zastanowienia”247. Policja obłudnie wywołała skandal, wcześniej nieistniejący, tworząc potrzebę prawnych rozwiązań, by się z nim uporać. Po tym, jak w ciągu miesiąca zatrzymano 72 osoby, berlińska policja podsumowała: „Pomimo wyjaśnień w prasie narodowosocjalistycznej, psujące rasę poczynania Żydów osiągnęły rozmiary, które przyciągnęły większą uwagę do

ich działalności”. Władze stwarzały wrażenie szerokiego poparcia społecznego, chociaż ich własna dokumentacja sugerowała, że rozgłos w sprawie aresztowań Żydów za rzekome psucie rasy stanowił na równi element edukujący Volksgemeinschaft w kwestii granic rasowych, co odpowiedź na publiczną niechęć do mieszania ras. W lipcu 1935 roku we Wrocławiu dwudziestu Żydów i nie-Żydów zesłano do obozów koncentracyjnych za rzekome Rassenschande. Działaniom towarzyszyły wiwaty tysięcy obywateli, chociaż dopiero „później rasowe hańbienie Aryjek przez Żydów przedstawiono w końcu opinii publicznej w wyraźnym i jednoznacznym świetle”. Skutek był zaraźliwy. Na początku września komisariat policji w Minden zameldował, że „duże grupy społeczeństwa ogarnął pewien rodzaj psychozy na tle hańbienia rasy. Wydawało się, że wszędzie je widzą […]”248. Nasilały się również bojkoty i przemoc. W kolejnych raportach urzędnicy lokalni i policjanci pozowali na niechętnych strażników prawa i porządku, egzekwujących niepopularne zarządzenia, które są sprzeczne z ich narodowosocjalistycznym sumieniem i budzą wściekłość ludności. Starosta Wiesbaden chełpił się, że za pośrednictwem swoich ludzi „w granicach prawa” wprowadził „środki obronne”. W Berlinie policja uznała, że za „silną falę antysemityzmu” odpowiada „prowokacyjne zachowanie Żydów”. Najwyraźniej berlińczycy traktowali teraz Żydów „pod każdym względem jak zwierzynę łowną” i doszło do wielu „oburzających incydentów” prowadzących do uciążliwych starć między demonstrantami a policją. Pozytywną stroną sytuacji było to, że „społeczeństwo najwyraźniej szerzej otworzyło oczy”. Urzędnicy z Münster nie ukrywali samospełniającego się charakteru tych praktyk. „Podobnie jak w innych rejonach Rzeszy, w ostatnich tygodniach w naszym okręgu problem żydowski ponownie stał się głównym zmartwieniem. Wszędzie nasiliła się propaganda antyżydowska, szczególnie przeciwko 249 przedsiębiorcom” . Przemyślany charakter tych niepokojów dla obserwatorów z zewnątrz był oczywisty. Samuel Honaker, amerykański konsul generalny w Stuttgarcie, odnotował, że bunty i bojkoty w jego mieście „nie stanowią zaskoczenia […]. Zostały starannie przygotowane poprzez szereg działań, które miały skierować uwagę mieszkańców na rzekome szkodliwe wpływy Żydów. Propaganda w prasie przeciwko Żydom nasilała się ilościowo i stawała się coraz bardziej zróżnicowana, stopniowo przełamując opór rozmaitych elementów społeczeństwa”. Honaker dostrzegł, że „szczególnie podatni na antysemicką agitację wydają się młodzi ludzie”. Niektórzy wyrażali dezaprobatę, ale „jest wielce wątpliwe, czy postawa tych osób na dłuższą metę przeważy i czy sytuacja nie rozwinie się w niebezpiecznym kierunku”250. Na obszarach wiejskich mnożyły się przypadki przemocy fizycznej i wandalizmu. Komisarz policji z Hünfeld, małego rolniczego miasteczka w Hesji, tłumaczył, że „sprawcy uważają, iż są chronieni przed wszelkimi sankcjami prawnymi”. W Wiesbaden rodzice zażądali usunięcia pozostałych nauczycieli Żydów i nie zgodzili się, by ci uczyli ich dzieci. Podczas upalnych letnich tygodni, kiedy ludzie korzystali z publicznych pływalni, członkowie Hitlerjugend przeganiali Żydów z obiektów, z których jeszcze teoretycznie mogli korzystać. Jednak wszystkie te akcje były nielegalne. Sprzeczności w polityce

prowadziły do jeszcze silniejszych żądań zasypania przepaści między rzeczywistością a tym, na co pozwalało prawo. Gestapo z Kolonii skarżyło się, że „wydarzenia z ostatnich dwóch miesięcy pokazują, że w przyszłości stanowczo należy wyraźnie sformułować w instrukcjach władz centralnych, co jest dozwolone w ramach antyżydowskiej propagandy, a co jest niedopuszczalne”. Jeśli nic nie zostanie zrobione, ostrzegała policja polityczna z Kolonii, będzie to ze szkodą dla władz państwowych251. Fala antysemityzmu osiągnęła punkt kulminacyjny w tygodniu 22–28 lipca 1935 roku, kiedy doszło do niepokojów przy Kurfürstendamm w Berlinie. Zaatakowane zostały żydowskie sklepy i sprzedawcy lodów, a w tym samym czasie bojówkarze z SA i SS w cywilnych ubraniach nękali przechodniów. Gdy zainterweniowali policjanci, tłum wygwizdał ich i skandował: „Żydowskie pachołki”, aż w końcu do powstrzymania rozruchów wezwano przedstawicieli NSDAP i SA. W 1940 roku w Ameryce Martin Gumpert opisał wydarzenia z tych upalnych i przerażających dni. Był dyrektorem szpitala dermatologicznego i nawet po tym, jak w 1933 roku został zwolniony, nadal uważał się za Niemca i nie wyjechał. To znaczy, aż do zamieszek na Kurfürstendamm. „Widziałem, jak mężczyzna ze złotym znaczkiem partii nazistowskiej kopie starą Żydówkę. Starszego mężczyznę przewrócili i wlekli po ziemi. Młodzieniec w binoklach przebiegał w panice przez ulicę, gonił go wyjący tłum”. Świadkowie reagowali bez emocji. „O wiele liczniejszy tłum stał na chodnikach i patrzył. Nikt nie powiedział słowa. Wyraz twarzy tych ludzi wahał się między zaciekawionym rozbawieniem a odrazą”. Potem było gorzej. „Najbardziej przerażający widok stanowili policjanci […]. Siedzieli obojętni w samochodach i nie robili nic, kiedy ktoś wzywał pomocy lub upadał na chodnik”. Następnego dnia Gumpert podjął decyzję, że nie chce, aby jego córka dorastała „w tej obłąkanej atmosferze”, i postanowił wyjechać z Niemiec252. Żydzi wyczuli zmianę nastrojów. Protesty przeciwko wydaniu „Stürmera” z tekstem o „rytualnych morderstwach” odrzucono. Zamiast tego w specjalnych gablotach na gazety ścienne przy ulicach pojawiły się zdjęcia pierwszej strony czasopisma. Victor Klemperer zauważył, że w całym mieście pojawiają się antyżydowskie hasła. Kilka tygodni później ostatecznie stracił pracę. „Nagonka na Żydów i atmosfera pogromu nasila się z każdym dniem”, napisał. W sierpniu podburzanie osiągnęło stopień, w którym „liczymy się […] z ewentualnością, że zatłuką nas tu niebawem na śmierć”. Coraz więcej młodych ludzi uczestniczyło w aktach przemocy, często w zorganizowanych grupach Hitlerjugend i w organizacyjnych mundurach. W miasteczku uzdrowiskowym Bad Kissingen na północy Bawarii James McDonald przeżył szok, kiedy zobaczył dziewięcioletnie dzieci atakujące Żydów. Żydowskie rodziny w tym mieście bały się wychodzić nocą z domu, a sklepikarze ich nie obsługiwali. Policja zachowywała się coraz bardziej biernie lub trzymała się z daleka. Kiedy sprawcy zostali zatrzymani i postawieni przed sądem, dostawali śmieszne kary253. Stało się też jasne, że zmieniła się postawa władz. Od pierwszych miesięcy reżimu komórki NSDAP i niektórzy urzędnicy stanu cywilnego wyrażali niepokój w kwestii prawnego obowiązku udzielania ślubów między Żydami a nie-Żydami. Nie podejmowano jednak żadnych działań. Potem, w maju 1935 roku, weszło w życie prawo zakazujące

żołnierzom Wehrmachtu małżeństw z nie-Aryjkami. Mniej więcej w tym samym czasie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych poradziło urzędnikom stanu cywilnego, aby odmawiali ślubu parom mieszanym254. Syjoniści uznali naciski w kierunku segregacji jako realizację ich poglądu, że Żydzi są odrębnym narodem i nie ma dla nich miejsca w Niemczech oraz że nadszedł czas, by wyjechali. Jednak Centralverein nadal upierał się, że należy zachować spokój. „Nikogo nie należy krytykować za decyzję o emigracji, gdy zmuszają go do tego warunki. Ale deklaracje, że emigracja i likwidacja wszystkiego, co dotyczy niemieckiego żydostwa, jest jedynym rozwiązaniem, byłyby w obecnej sytuacji nie na miejscu”. Kiedy reżim zaczął wysyłać sygnały sugerujące, że lada moment zostaną podjęte radykalne kroki, aby ograniczyć Żydom prawa obywatelskie, CV zachował zimną krew i zaproponował, żeby ustawodawstwo uwzględniło obecny stan rzeczy. W sierpniu Reichsvertretung już prawie błagał o ustawę: „W przeciwnym razie nie będzie miała końca rywalizacja o to, kto jest największym antysemitą”255. W końcu w połowie 1935 roku rząd zareagował. Jednak decyzja władz nie wyrażała bezpośrednio wytęsknionego pragnienia nazistowskich elit (oraz szeregowych członków), aby realizować wygórowane ambicje wywodzące się albo z tradycyjnej obsesji na tle Żydów jako seksualnych drapieżników, albo świeższych pseudonaukowych dogmatów o Żydach psujących niemiecką krew. Istniały też inne, bardziej bieżące i pragmatyczne względy. Nazistowskie przywództwo nadal zmagało się z trudną sytuacją ekonomiczną: bezrobocie utrzymywało się na wysokim poziomie, a kierowanie funduszy na zbrojenia zaczęło wywoływać inflację. W lipcu 1934 roku SA straciło przywódcę i musiało ustalić swoją rolę; członkowie organizacji domagali się jakiegoś działania. Chodziło zwłaszcza o niespójność polityki rządu i doktryny partyjnej. Armia domagała się wyjaśnienia, co oznacza rasa mieszana, aby ocenić, jak wielu poborowych można się spodziewać i kogo należy wykluczyć ze służby wojskowej. Heydrich ze swoim SD nawoływał do całkowitej separacji Żydów od Aryjczyków. W memorandum z lipca dla kanclerza Rzeszy argumentował, że nieskoordynowane bojkoty i przypadkowe akty przemocy do niczego nie doprowadzą. Trzeba wprowadzić prawa, które wyraźnie określą, że Żydzi znajdują się poza społecznością rasową, i będą strzec tego podziału. Dla podkreślenia tego poglądu Heydrich przypisał niedawne niepokoje „niespójnemu uprzednio podejściu do judaizmu”. Ludzie żądają „surowszych kroków”. Wreszcie Schacht osobiście znalazł się w trudnym położeniu z powodu chaosu i postanowił położyć kres wolnej amerykance. Na początku sierpnia NSDAP w Arnswalde namierzyła wysokiego urzędnika Reichsbanku, jak robił zakupy w żydowskim sklepie, i oskarżyła go o zdradę. Schacht dostał tę informację i rozkazał usunąć plakat z wiarołomnym podwładnym i zastąpić go deklaracją jego niewinności. Kiedy lokalna komórka partyjna odmówiła, rozdrażniony Schacht zamknął oddział banku państwowego w Arnswalde. Ewidentnie bałagan w Judenpolitik stawał się nieznośny256. 238 P. Longerich, Himmler, s. 187–189, 209–213, 214–218; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 84–98. 239 Jewish Responses, t. 1, s. 108–111; Główny Urząd Gestapo (Gestapa) w Berlinie, Żydzi w Niemczech,

kwiecień 1934, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 31–37. 240 Gestapa Berlin, Raport Wydziału II 1 B 2, 24 października 1934, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 68–69; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 87–90. 241 Centrala SD, Raport sytuacyjny, maj–czerwiec 1934; Centrala SD J I/6, Raport sytuacyjny, styczeń 1936, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 43–44, 186–188; George C. Browder, Hitler’s Enforcers. The Gestapo and the SS Security Service in the Nazi Revolution, New York 1996, s. 78–82; Michael Wildt, Before the „Final Solution”: The Judenpolitik of the SD, 1935–1938, „Leo Baeck Institute Year Book” 1998, t. 43, s. 241–269, a także: F. Nicosia, Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany, s. 111–121, 228–248. 242 Jewish Responses, t. 1, s. 108, 153; M. Wildt, Before the „Final Solution”, s. 241–248; David Cesarani, Eichmann. His Life and Crimes, Londyn 2004, s. 40–47. 243 D. Cesarani, Eichmann, s. 18–48. 244 F. Nicosia, Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany, s. 118–121; M. Wildt, Before the „Final Solution”, s. 248–250. 245 Gauleiter Koblencji, Raport za grudzień 1934–styczeń 1935, 3 lutego 1935; Główny urząd Gestapo powiatu Kassel, Raport za luty 1935; Starosta Dolnej Frankonii i Aschaffenburg, Sytuacja polityczna i gospodarcza, 8 lutego 1935; Starosta Fritzlar-Homberg, Raport za styczeń–luty 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 101–105, 108. 246 The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 134; William L. Shirer, Berlin Diary. The Journal of a Foreign Correspondent, 1934–1941, Baltimore 2002, s. 36; Dziennik Virginii Woolf, 9 maja 1935, w: Travels in the Reich, s. 73–75; 22 maja 1935, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 255–256. 247 Główny urząd Gestapo okręgu Lüneburg, Raport dzienny, 20 grudnia 1934; Żandarmeria, Bad Neustadt, Raport za 18/19 grudnia, 21 grudnia 1934; Gauleiter Śląska, Raport kwiecień–maj 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Berlin, Raport za czerwiec 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Wrocław, 5 lipca 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Królewiec, Raport za czerwiec 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Berlin, Raport za lipiec 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 80, 90, 127, 130, 132, 134, 137–139. 248 Główny urząd Gestapo okręgu Wrocław, 3 sierpnia 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Minden, Raport za sierpień 1935, 4 września 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 140, 146–147. 249 Starosta Wiesbaden, Polityczny raport sytuacyjny, 30 kwietnia 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Berlin, Zarys sytuacji, 13 czerwiec 1935 i raport za czerwiec 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Münster, Raport za maj 1935, 6 czerwca 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 121–123, 126–127, 130–131. 250 Samuel W. Honaker, amerykański konsul generalny w Stuttgarcie, Recent Developments in the AntiSemitic Agitation in Stuttgart, 23 sierpnia 1935, w: Fremde Blicke, s. 429–430. 251 Starostwo Wiesbaden, Raport za maj–czerwiec, 1 lipca 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Kolonia, Raport za czerwiec, 7 lipca 1935; Komisarz okręgowy z Hünfeld, Raport za maj–czerwiec 1935, 1 lipca 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 133–137. 252 Główny urząd Gestapo okręgu Berlin, Raport za lipiec 1935, w: Secret Nazi Reports, s. 137–139; Martin Gumpert, w: Germans No More, s. 71–73. 253 17 kwietnia, 30 czerwca, 21 lipca, 11 sierpnia 1935, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 232, 235, 249, 253; 21 sierpnia 1935, Refugees and Rescue. The Diaries and Papers of James G. McDonald 1935–1945, red. Richard Breitman i in., Bloomington 2009, s. 8–9; Jewish Responses, t. 1, s. 162–163.

254 Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za drugą połowę września, 6 października 1933; Biuro okręgowe NSDAP dla policji miejskiej, Kempten, Raport o powszechnych nastrojach, 3 stycznia 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 18, 94. P. Longerich, Holocaust, s. 57–58. 255 „Jüdische Rundschau”, 10 maja 1935; Okólniki CV, 15 kwietnia i 31 maja 1935, Raport RV, 19 sierpnia 1935, w: Jewish Responses, t. 1, s. 157, 158–159, 159–160, 173. 256 The Jews in the Secret Nazi Reports, s. LIII–LIV; M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 133–154, 188–189; J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 126; A. Confino, World Without Jews, s. 56–61. Główny urząd Gestapo okręgu Frankfurt nad Odrą, Raport dzienny, 5 sierpnia 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 141.

USTAWY RASOWE 20 sierpnia 1935 roku Schacht zwołał w Reichsbanku międzyministerialną konferencję, aby podjąć próbę zakończenia zamieszania i złagodzić napięcie między partią a władzami państwowymi. Uczestniczył w niej minister spraw wewnętrznych Wilhelm Frick, minister sprawiedliwości Franz Gürtner, dyrektor gabinetu ministra spraw zagranicznych Bernhard von Bülow oraz Adolph Wagner, bawarski minister spraw wewnętrznych i gauleiter Monachium, który również wypowiadał się w imieniu partii nazistowskiej. Schacht zaczął od analizy „poważnych uszczerbków w niemieckiej gospodarce w wyniku przesady i ekscesów propagandy antysemickiej”. Podkreślił, że zwrot ku anarchii „między innymi zagraża ekonomicznym podstawom remilitaryzacji”. O ten stan rzeczy obwinił przede wszystkim DAF, który nadzorował Narodowosocjalistyczną Organizację Rzemieślników, Kupców i Przemysłowców (NS-HAGO), oraz Streichera. Program partii musi być realizowany, ale zgodnie z prawem. Frick zgodził się z nim i przytoczył projekt wytycznych dla namiestników w krajach związkowych, aby nie dopuszczali do bałaganu. Gürtner ostrzegał, że nikt nie będzie przestrzegać prawa, jeśli część ludzi będzie uważała, że można ignorować państwo. Bülow nawiązał do niekorzystnego wpływu sytuacji na wizerunek Niemiec za granicą oraz wspomniał o zbliżających się igrzyskach olimpijskich. Chociaż Wagner przychylił się do opinii, że należy zadbać o prawo i porządek, to utrzymywał, że zamieszki rodzą się z rozbieżności między kwestią żydowską w doktrynie partyjnej a sposobem, w jaki państwo ją realizuje. Upierał się, by rząd wziął pod uwagę „antysemickie nastroje” w społeczeństwie i pilnie podjął kroki, aby wyeliminować Żydów z życia gospodarczego. Na koniec wszyscy zgodzili się, że ta sytuacja nie może dalej trwać, ale nie zapadło żadne porozumienie, w jaki sposób to osiągnąć – oprócz wspólnego przekonania, że musi to nastąpić w drodze rozwiązań prawnych257. W sierpniu Himmler, Hess, Frick i nawet Streicher podpisali się pod wytycznymi, które miały opanować zamieszanie. Incydenty wreszcie znalazły się pod kontrolą, ale pojawiły się złowróżbne oznaki tego, co się za tym kryje, kiedy minister spraw wewnętrznych wprowadził zakaz zawierania małżeństw mieszanych. Raymond Geist ostrzegł Jamesa McDonalda, że „Żydzi zostali rzuceni na pożarcie lwom, aby odwrócić uwagę od sytuacji ekonomicznej”. Nowe ustawy były „nieuchronne” i miały doprowadzić do „dalszego odróżniania Żydów od reszty Niemców oraz będą działać na ich niekorzyść nowymi sposobami”. Ambasador Dodd obawiał się segregacji. Brytyjski konsul we Frankfurcie nad Menem napisał do sir Samuela Hoare’a, sekretarza spraw zagranicznych: „Żydzi, zarówno jako osoby prywatne, jak i przedsiębiorcy, są obecnie wyjęci spod prawa, traktowani w sposób dowolny przez lokalnych kacyków partyjnych, a często wystawieni na kaprysy poszczególnych bojówkarzy z SA. Pojawiły się jednak sygnały, że ten stan bezprawia ma się

rychło zakończyć”. Jakkolwiek, podsumował, „nawet jeśli kampania przeciwko Żydom zostanie uregulowana prawnie, doprowadzi to raczej do jej usystematyzowania niż wyciszenia”258. W tym momencie osobiście zainterweniował Hitler. Jak to często bywało, zapalnikiem stało się wydarzenie, które wydawało się świadczyć o spiskowaniu Żydów przeciwko Niemcom, chociaż we wszelkiej obiektywnej ocenie stanowiło drobny incydent dyplomatyczny. 26 lipca antyfaszystowscy robotnicy portowi z Nowego Jorku wsiedli na liniowiec „Bremen”, który szykował się do wypłynięcia, i zerwali flagę ze swastyką powiewającą obok przywróconych barw cesarskich. Według Hitlera był to inspirowany przez Żydów atak na ruch narodowosocjalistyczny. Zdecydował się wykorzystać nadchodzący zjazd partii w Norymberdze 9–15 września, aby wziąć odwet i jednocześnie określić kierunek Judenpolitik. Wyznaczył specjalne posiedzenie Reichstagu w Norymberdze na ostatni dzień zjazdu, żeby mocą ustawy uznać swastykę za symbol narodowy i zakazać Żydom jej używania. Na zjeździe, prawdopodobnie w wyniku nacisków twardogłowych, Hitler i nazistowscy przywódcy zdecydowali, że wykorzystają też to posiedzenie parlamentu, aby wprowadzić prawo zakazujące małżeństw między Żydami a Aryjczykami oraz stworzyć prawną barierę przeciwko hańbieniu niemieckiej krwi259. Nowe ustawy rasowe skreślił w pośpiechu urzędnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Bernhard Lösener, którego w trybie pilnym ściągnięto z Berlina. Jednak ustawy mające odseparować Żydów od Aryjczyków rozważano już od jakiegoś czasu i nie brakowało sugestii w kwestii oznaczania Żydów czy ich segregacji. Problem tkwił tylko w tym, że Hitler chciał dać wiernym zwolennikom partii coś spektakularnego, ale jednocześnie wolał nie robić nic, co doprowadziłoby do międzynarodowego bojkotu zbliżających się igrzysk zimowych w Garmisch-Partenkirchen w lutym 1936 roku ani letnich igrzysk w Berlinie w sierpniu tego samego roku. Dlatego poprosił o kilka wersji projektów ustaw o różnym stopniu surowości, które mogły w mniejszym lub większym stopniu rozpostrzeć rasową sieć260. Hitler otworzył zjazd partii atakiem na żydowski bolszewizm, co wyraźnie zapowiadało silniejszy cios. Ten padł ostatniego dnia, 15 września 1935 roku. Nowa ustawa zabraniała zawierania małżeństw między Żydami i Aryjczykami oraz nie pozwalała Żydom zatrudniać młodych Aryjek jako służby domowej. Żydom nie wolno było wywieszać niemieckiej flagi państwowej, chociaż mogli używać „barw żydowskich”. Hitler ujawnił też treść ustawy o obywatelstwie Rzeszy, którą wydusił ze zmęczonych urzędników Ministerstwa Spraw Wewnętrznych o północy i która została przepisana wczesnym rankiem. Ustawa ograniczała obywatelstwo do osób, które były „pochodzenia niemieckiego lub pokrewnego”, które to udowodnią i które zasłużą na ten status. Żydzi zostali zredukowani do poddanych Rzeszy, z obywatelskimi obowiązkami i pewną ochroną prawną, ale bez praw politycznych. W przemówieniu Hitler wyraźnie powiązał wprowadzenie ustaw z „międzynarodowym niepokojem” i żydowską opozycją wobec niemieckich interesów. Zapewnił, że rząd zlikwidował to wyzwanie z determinacją i w drodze kroków prawnych, i ostrzegł, że samowolne akty zemsty ze strony partyjnych nadgorliwców nie będą dłużej tolerowane.

Wręcz przeciwnie, przewidywał, że z wejściem w życie ustawodawstwa „naród niemiecki zachowa przyzwoite relacje z ludem żydowskim”. Dorzucił jednak groźbę: „Jeśli te nadzieje się nie spełnią i żydowska agitacja tak w Niemczech, jak i na scenie międzynarodowej będzie trwać, wówczas trzeba będzie na nowo zbadać sytuację”. W późniejszych przemówieniach do przywódców partyjnych Hitler utrzymywał, że Żydzi dostali „propozycję prowadzenia własnego życia narodowego we wszystkich sferach”, i powtórzył rozkaz, by partia unikała wszelkich indywidualnych akcji wobec Żydów261. W rzeczywistości ustawy norymberskie stworzyły więcej dylematów dla reżimu. Prawo nie uregulowało ekonomicznych relacji między Żydami a Aryjczykami, co prowadziło do rozżalenia działaczy partyjnych, którzy gotowali się ze złości na widok żydowskich sklepów zapełnionych klientami lub rolników prowadzących transakcje z żydowskimi handlarzami bydła. Ustawy nie zajęły się konkretnymi sytuacjami, takimi jak dostęp do miejskich pływalni czy też wywieszanie antyżydowskich haseł u wjazdów do wsi. Prawa milczały na temat drażliwej kwestii, czy Żydzi są uprawnieni do pobierania zasiłków z opieki społecznej. Co gorsza, nie określiły, kto jest Żydem, nie rozwiewając wątpliwości osób rasy mieszanej zgodnie z paragrafem aryjskim, nawet jeśli stawka była teraz o wiele wyższa. Ustawy norymberskie stanowiły typową hitlerowską próbę rozwiązania problemu przez podjęcie radykalnego, ryzykownego kroku bez przemyślenia konsekwencji. Potrzeba było kilku miesięcy rozmów między urzędnikami, zanim udało się ustalić definicję żydostwa. Pracami kierowali doktor Wilhelm Stuckart i doktor Hans Globke z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W końcu musieli zadowolić się amalgamatem pseudonaukowego rasistowskiego myślenia i staroświeckiej religii. 15 listopada 1935 roku pierwsza z kilku dodatkowych regulacji określiła, że „pełnym Żydem” jest osoba, która ma trzech lub czterech żydowskich dziadków. Nie ma znaczenia, czy dziadkowie przeszli na chrześcijaństwo: żydowska krew jest gęstsza niż woda z chrzcielnicy. Za Żyda uznawana też była osoba, która miała tylko dwóch żydowskich dziadków, ale zawarła związek małżeński z Żydem i wyznawała judaizm. W takich przypadkach, znanych jako Geltungsjuden lub „Żydzi z definicji”, bardziej niż niepodważalny czynnik krwi decydowała przynależność religijna i wybór. I na odwrót, jeśli osoba o dwóch żydowskich dziadkach nie wyznawała judaizmu i zawarła małżeństwo z Aryjczykiem, mogła zostać zaliczona do rasy mieszanej, czyli „mischlingów” pierwszego stopnia; tylko jeden żydowski dziadek plasował w kategorii mischlingów drugiego stopnia262. Jednak z powodu różnicy zdań między przedstawicielami partii i instytucji państwowych konkretne prawa i obowiązki mischlingów pozostały niezmienione. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Wehrmacht chcieli, aby mischlingów pierwszego i drugiego stopnia traktować jako obywateli. Frick martwił się, że w przeciwnym razie duża liczba Aryjczyków związanych małżeństwem z mischlingami poczuje się wykluczona z państwa; w armii obawiano się utraty setek tysięcy potencjalnych poborowych. Bojownicy rasowi natomiast, wypowiadając się w imieniu partii, życzyli sobie wyłączenia z aryjskiego społeczeństwa mischlingów wszystkich klas i niedopuszczania do małżeństw międzyrasowych. Ich propozycje rozbudowanej dyskryminacji mischlingów wszystkich kategorii zablokowano,

jednak twardogłowi dopięli swego w kwestii ograniczenia małżeńskich wyborów mischlingów. Pod pretekstem, że należy powstrzymać rozprzestrzenianie „złej krwi”, mischlingowie pierwszego stopnia mogli zawierać małżeństwa tylko z Żydami lub innymi mischlingami, podczas gdy „dobrą krew” u mischlingów drugiego stopnia chroniono dla narodu nakazem zawierania związków małżeńskich wyłącznie z Aryjczykami. Doszło jednak do małej różnicy poglądów na tle drugiej poprawki do ustaw norymberskich. Zapis dopuszczał zwolnienie wszystkich Żydów zatrudnionych na stanowiskach państwowych. W przypływie sentymentu dla weteranów wojennych i okaleczonych byłych żołnierzy władze rzuciły im ochłap, pozwalając zachować dożywotnie pensje263. Ambasador brytyjski sir Eric Phipps uznał kłopotliwą sytuację, jaką reżim sprowadził na siebie ustawami norymberskimi, za dość zabawną. „Trudności przy wcielaniu w życie ustaw norymberskich dotyczących statusu Żydów nadal przyprawiają Hitlera o bezsenność”, zauważył cierpko. W poważniejszym tonie Phipps trafnie spostrzegł, że nazistowskie przywództwo woli uniknąć kłopotów z handlem zagranicznym i igrzyskami, niż sięgnąć po skrajności, by doprowadzić sprawę do końca264. Jednak według afroamerykańskiego intelektualisty i obrońcy praw obywatelskich Williama E.B. DuBois ustawy norymberskie nie były żartem. DuBois przebywał w Niemczech między lipcem a grudniem 1935 roku i był świadkiem pierwszych kroków w stronę segregacji. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych założyciel National Association for the Advancement of Colored People (Krajowe Stowarzyszenie Postępu Ludzi Kolorowych) napisał w afroamerykańskim dzienniku „Pittsburgh Courier”, że „kampania rasowych prześladowań” przeciwko Żydom w Niemczech „zaskakuje mściwym okrucieństwem i publiczną obelżywością bardziej niż wszystko, co dotąd widziałem, a widziałem wiele”. To największa tragedia współczesnych czasów, „atak na cywilizację”. Jako dowód DuBois przytoczył przypadki „Żydów uwięzionych za relacje seksualne z Niemkami; odmowy udzielenia ślubu, gdy świadkiem miała być osoba żydowskiego pochodzenia; zwolnienia masonów ze stanowisk, ponieważ Żydzi są masonami; ogłoszenia wykluczające Żydów; całkowite pozbawienie wszystkich Żydów praw obywatelskich; utraty praw obywatelskich i zakazu pozostania w Niemczech lub otrzymania niemieckiego obywatelstwa; ograniczony dostęp do edukacji i ściśle ograniczone prawo do pracy w handlu i pozbawienie możliwości pracy w służbie cywilnej; groźby bojkotu, utraty pracy i nawet akty przemocy tłumu wobec Niemców handlujących z Żydami; i, przede wszystkim, rozpowszechnianie «Stürmera» Juliusa Streichera, najbardziej bezwstydnego, kłamliwego orędownika nienawiści rasowej na świecie, nie wyłączając Florydy”265. 257 Nazism 1919–1945. A Documentary Reader, t. 2, State, Economy and Society 1933–1939, red. J. Noakes, G. Pridham, Exeter 1997, s. 531–533; Documents on the Holocaust, s. 73–75; J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 130–131. 258 M. Wildt, Hitler’s Volksgemeinschaft, s. 188–189; B.C. Newton do Samuela Hoare’a o „sytuacji Żydów w Niemczech, na podstawie opinii konsulatów we Frankfurcie nad Menem, Monachium i Wrocławiu”, 9 września 1935, w: Fremde Blicke, s. 431; 22 sierpnia 1935, Refugees and Rescue, s. 10, 20; P. Longerich, Holocaust, s. 57–59.

259 2 sierpnia 1935, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 273–274; I. Kershaw, Hitler, 1889–1936, s. 559–568. 260 O pierwszych propozycjach segregacji i przekształcenia Żydów w „mniejszość narodową” jako alternatywie dla „fizycznej eksterminacji” zob. Raport sytuacyjny o kwestii żydowskiej ministra spraw wewnętrznych Wirtembergii, 30 listopada 1933, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 22–25; I. Kershaw, Hitler, 1889–1936, s. 568–571; Legislating The Holocaust. The Bernhard Loesener Memoirs and Supporting Documents, red. Karl A. Schleunes, Boulder 2001. 261 Documents on the Holocaust, s. 77–83; R.J. Evans, The Third Reich in Power, 1933–1939, s. 539–543. 262 Nazism 1919–1945, t. 2, s. 533–541. 263 J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 131–133; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 135–155. Por. P. Longerich, Holocaust, s. 52–61. 264 11 listopada 1935, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 122. 265 Artykuły W.E.B. DuBois dla „Pittsburgh Courier”, w: Travels in the Reich, s. 135–149.

ŻYCIE POD USTAWAMI RASOWYMI Dzięki własnym doświadczeniom z rasizmem W.E.B. DuBois uchwycił obraz bolesnego nowego świata Żydów w Niemczech. Paradoksalnie jednak ich pierwszą reakcją była ulga. Ustawy norymberskie niosły nadzieję na stabilizację i koniec przypadkowych nadużyć. Chociaż Żydzi tracili prawa polityczne, nienaruszone pozostały prawa ekonomiczne tych z nich, którzy zajmowali się handlem i interesami. Dopóki większość Żydów nadal miała możliwość zarabiać na życie, mogła wspierać tych, którym się nie poszczęściło. Z pomocą Żydów z zagranicy mogli utrzymywać własną opiekę społeczną, szkoły i – co najważniejsze – pomóc młodym wyemigrować. Z drugiej strony żydowskie przywództwo wszystkich opcji przyznawało, że chociaż Żydzi w Niemczech mogą przetrwać, dla młodych nie będzie tu już szansy na normalną czy atrakcyjną przyszłość266. W oficjalnej odpowiedzi opublikowanej w żydowskiej prasie Reichsvertretung opisała ustawy rasowe jako „najcięższy cios dla Żydów w Niemczech”. Wychwyciła też deklarację Hitlera, że prawa „muszą stworzyć podstawę, na której uda się zachować przyzwoite relacje między Niemcami a Żydami”, i stwierdziła, że ona również zmierza do tego samego celu. Nie wiązało się to jednak z potulną akceptacją podrzędnego statusu: „Warunkiem koniecznym dla przyzwoitych relacji jest nadzieja, że Żydzi i żydowskie gminy w Niemczech będą mogły zachować moralne i ekonomiczne środki do egzystencji przez powstrzymanie i potępienie bojkotu”. Mimo to Reichsvertretung, podobnie jak Hitler, nie traktowała nowego status quo jako nienaruszalnego; obie strony patrzyły z nieufnością na rozwój wydarzeń. Ówcześnie jednak Żydzi nie mieli większego wyboru niż jak najlepiej wykorzystać to, co zostało im dane. Skutkiem tego Reichsvertretung wzięła na siebie zadanie zorganizowania społeczności tak, aby funkcjonowała jako samowystarczalna mniejszość. Miała zapewnić pomoc w edukacji młodych, z naciskiem na przygotowanie ich do emigracji. W planach było kontynuowanie wszelkich przejawów życia kulturalnego dla Żydów w Niemczech, włącznie z zatrudnianiem wszystkich, dla których zabrakło pracy w sektorze kulturalnym. Organizacja miała zadbać o chorych, potrzebujących i starszych. Ale przywódcy żydowscy oświadczyli otwarcie, że aby sfinansować tę działalność, będą walczyć o ochronę każdego miejsca pracy i każdego przedsiębiorstwa w sektorze żydowskim. Reichsvertretung miała wykorzystać również zasoby społeczności, by wesprzeć emigrację na dużą skalę. Po raz pierwszy przywódcy wszystkich organizacji żydowskich zgodzili się, że emigracja musi stać się wspólnym priorytetem. Wciąż nie było jednak zgodnego stanowiska, dokąd Żydzi powinni wyjeżdżać, ale Reichsvertretung podkreślała rolę Palestyny i oświadczyła, że w kształceniu młodych powinno się poświęcić szczególną uwagę warunkom życia w żydowskiej ojczyźnie267. Ten nowy nacisk na emigrację i Palestynę sugeruje, że ustawy norymberskie zniszczyły

wyobrażenia Żydów, którzy uważali się przede wszystkim za Niemców. Natomiast syjoniści i Żydzi ortodoksyjni w rodzaju Willy’ego Cohna przyklasnęli uznaniu Żydów za mniejszość oraz ustanowieniu oddzielnych stref zgodnie z podziałami religijnymi i rasowymi. Wieczorem 15 września w swoim domu we Wrocławiu Cohn usiadł przy odbiorniku radiowym i wysłuchał przemówienia Hitlera. Jako syjonista ucieszył się z „rasowej separacji”, a „z żydowskiego punktu widzenia” bez wahania zaaprobował zakaz małżeństw mieszanych. Tak naprawdę zaskoczył go umiarkowany ton przyjęty przez Führera wobec Żydów, a jego uwagę zwróciła uwaga o „przyzwoitych relacjach”, pomimo świadomości, że „wiele spraw pozostało niewyjaśnionych”. Kiedy kilka dni później Cohn poszedł kupić żydowską gazetę „Jüdische Rundschau”, odczuł, że inicjatywa norymberska wywarła „pewien uspokajający wpływ na stosunki niemiecko-żydowskie”268. Żydom znajdującym się na drugim krańcu spektrum żydowskiej tożsamości instytucjonalizacja definicji rasowej wydała się przerażająca. Luise Solmitz, która wyszła za ochrzczonego Żyda, zareagowała zupełnie inaczej niż Cohn. „Dziś nasze prawa obywatelskie zostały rozbite na kawałki”, ubolewała w dzienniku. Jej mąż Freddy został uznany za pełnego Żyda, a według ustawy ich córka Gisela była teraz mischlingiem pierwszego stopnia. Gisela nie będzie mogła wyjść za mąż za Niemca i któż mógł wiedzieć, jakich innych możliwości życiowych zostanie pozbawiona. „Nasze dziecko jest wyrzutkiem, wygnańcem, pogardzanym, uznanym za bezwartościowego […]. Bez szans na karierę, na przyszłość, na małżeństwo”. Rodzina musiała zwolnić służącą, co oznaczało więcej pracy dla Luise. Zakaz używania barw narodowych był okrutnym ograniczeniem dla Freddy’ego, który walczył i przelewał krew za Niemcy. Z tego punktu widzenia poczuł się, jakby był „tutaj tylko z łaski […] obcym w ojczyźnie”. Para wspierała się nawzajem i pocieszała, że zawsze zostanie im samobójstwo. „W takie dni – pisała Luise – ma się poczucie, jak wielkie ukojenie może przynieść to ostateczne rozwiązanie”. Ale w tamtej chwili rodzina zdwoiła wysiłki, żeby przetrwać. Gdy tylko opublikowano poprawki do ustaw, Luise i Freddy dostrzegli luki, które mogli wykorzystać na korzyść Giseli. Mischling o jej pozycji dostanie zgodę Hitlera na małżeństwo z Niemcem – pomyśleli. A ponieważ Freddy był weteranem wojennym, który został ranny na froncie, zachował pensję i rodzina mogła zatrzymać pomoc domową269. Rozpacz, jaka ogarnęła rodzinę Solmitzów, dotknęła tysiące innych Żydów z mieszanych małżeństw lub o mieszanym pochodzeniu, którzy wkroczyli do świata nazistowskiej biurokracji rasowej, aby zakwestionować przypisaną im tożsamość i zmanipulować tendencyjne kategorie norymberskie. Prośba Freddy’ego o wyłączenie córki została odrzucona. Ale 4 tysiące z 52 tysięcy odwołań do Reichssippenamt (Urząd do spraw Genealogicznych Rzeszy) zapewniło pełnym lub mieszanym Żydom korzystniejszą kategorię, zwykle przez przedstawienie dowodów na inne ojcostwo, niż figurowało w dokumentach270. W przypadku Lilli Jahn z Immenhausen ustawy rasowe dopełniły jej izolacji i sprawiły, że stała się przeszkodą w karierze męża. Ernstowi zabroniono wstępu do narodowosocjalistycznego stowarzyszenia lekarskiego, a większość jego kolegów po fachu

mogła się z nim komunikować wyłącznie telefonicznie. Jak po wizycie w Niemczech napisała z Anglii jej siostra Elsa: „Wydaje się, że polityka rządu niemieckiego stopniowo pozbawia gruntu wszystkich Żydów, nie-Aryjczyków oraz ludzi związanych z Żydami poprzez małżeństwo, zmuszając ich do opuszczenia kraju”271. Po wyrzuceniu z pracy Victor Klemperer rozważał emigrację i skontaktował się z kilkoma organizacjami, które załatwiały pracownikom naukowym pracę za granicą. Nic z tego nie wyszło, a Palestyna nie stanowiła atrakcyjnej alternatywy. Po Norymberdze zadał sobie pytanie: „Gdzie jest moje miejsce? Pośród «narodu żydowskiego» – dekretuje Hitler. A mnie ten […] naród żydowski wydaje się komedią, ja jestem Niemcem lub niemieckim Europejczykiem, nikim innym”. Większość Żydów umieszczała się gdzieś między tymi biegunami. W październiku 1935 roku doktor Leo Baeck, członek grupy kierowniczej Reichsvertretung oraz faktycznie naczelny rabin niemieckich Żydów, próbował ich uspokoić specjalną modlitwą ułożoną na Jom Kippur, żydowski Dzień Pojednania. Przypomniał Żydom, że to oni przynieśli światu monoteizm, Dekalog oraz proroków sprawiedliwości społecznej. „Nasza historia jest historią duchowej wielkości, duchowej godności. Zwracamy się ku nim, kiedy doświadczamy ataków i zniewag”272. Żydzi pocieszali się też sami, jak zauważył Klemperer, tym, że „przez kilka tygodni nagonka na Żydów była nieco słabsza”. Jednak wyciszenie było krótkotrwałe i lokalne. Do siedziby głównej Centralverein (skutkiem nowej ustawy o obywatelstwie Rzeszy przemianowanego obecnie na Reichsvertretung der deutschen Juden, Stowarzyszenie Żydów w Niemczech, zamiast Stowarzyszenia Niemieckich Żydów) nadal napływały raporty o indywidualnych akcjach. Co gorsza, Niemcy uważali, że ustawy rasowe dają im prawo do odmowy wszelkich kontaktów z Żydami. W sklepach w Prusach Wschodnich zaczęły pojawiać się napisy, że Żydzi nie będą obsługiwani; zajazdy i hotele odmawiały przyjmowania żydowskich przyjezdnych. Jak zanotował urzędnik CV, ciężko to było uznać za przejawy „przyzwoitych relacji”. Przed obchodami Jom Kippur gmina z Bielefeld ostrzegła współwyznawców, że nie mogą się plątać poza synagogą ani chodzić w rzucających się w oczy grupach273. Gdy tylko ujawniły się pełne skutki ustaw norymberskich, żydowscy przywódcy w Niemczech i za granicą uznali potrzebę ewakuacji młodych Żydów i osiedlenia ich w krajach, które oferowały normalne perspektywy edukacji, kariery zawodowej i małżeństwa. Centralverein rozszerzył krajowy program edukacyjny poza umacnianie żydowskiej tożsamości i, co za tym idzie, analizowanie możliwości pozostania w Niemczech, i zaczął prowadzić kursy przygotowujące do emigracji. Organizował nawet zebrania, na których wyjaśniano praktyczne strony przeprowadzki do Palestyny. Mimo wszystko antypatia między Żydami zasymilowanymi a syjonistami nie wyparowała. Reichsvertretung założyła gospodarstwo szkoleniowe w posiadłości Gross-Breesen (obecnie Brzeźno) koło Wrocławia, gdzie prowadzono dla młodych mężczyzn i kobiet kursy z rolnictwa i prac gospodarskich. Gross-Breesen bardzo przypominało obozy szkoleniowe prowadzone przez organizacje syjonistyczne, ale świadomie pozbawione było ideologii i skupiało się raczej na przystosowaniu młodzieży do osadnictwa we wszystkich miejscach

na świecie, gdzie potrzebni byli pracownicy rolni274. 266 Jewish Responses, t. 1, s. 179–181; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 162–163; J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 139–140. 267 Oświadczenie Reichsvertretung, 22 września 1935, w: Documents on the Holocaust, s. 84–86; Jewish Responses, t. 1, s. 190–191. 268 Dziennik Willy’ego Cohna, 15, 19 września 1935, w: Jewish Responses, t. 1, s. 187–189. 269 Dziennik Luise Solmitz, 15 września, 15 listopada 1935, w: Jewish Responses, t. 1, s. 185–186, 196– 197. 270 Jürgen Matthäus, Evading Persecution. German Jewish Behaviour Patters after 1933, w: Jewish Life in Nazi Germany, s. 47–70. 271 M. Doerry, My Wounded Heart, s. 68–72. 272 5 października 1935, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 262; Leo Baeck, Modlitwa na wigilię Dnia Pojednania, 10 października 1935, w: Documents on the Holocaust, s. 87–88. 273 31 października 1935, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 271; Bernard Kahn do Europejskiej Rady Wykonawczej AJJDC, 29 listopada 1935; Dr Karl Rosenthal do centrali CV, 26 września 1935; Środki ostrożności w związku z Jom Kippur, 7 października 1935, w: Jewish Responses, t. 1, s. 199–201, 217–218. 274 Werner Angress, Between Fear and Hope. Jewish Youth in the Third Reich, New York 1988, 43–59.

REAKCJE ŻYDÓW NA ŚWIECIE NA USTAWY RASOWE Na spotkaniu żydowskich przywódców w Nowym Jorku James McDonald próbował rozwiać wszelkie nadzieje, że ustawy norymberskie zapowiadają „stabilizację”, i ostrzegał, że zamiast tego stanowią „podstawę do nasilenia antyżydowskich ataków”. Powiedział otwarcie Felixowi Warburgowi, że „nie ma przyszłości dla Żydów w Niemczech”. Podobnie Bernard Kahn przedstawił sytuację w AJJDC i oznajmił europejskim organom wykonawczym, że Norymberga nie zapewniła żadnych podstaw dla dalszej egzystencji Żydów: „Strach, niepewność, nerwowy niepokój to cechy charakteryzujące obecnie warunki życia Żydów w Niemczech”. Istnieje niebezpieczeństwo, że Żydzi zaczną masowo uciekać do sąsiednich krajów. Raymond Geist próbował przekonać Departament Stanu, że „nowe ustawy żydowskie i oznaki wywłaszczania Żydów skutkują panicznymi reakcjami tych ludzi, którzy szukają wszelkiej możliwości wyjazdu z kraju”275. Niestety, właśnie wtedy, kiedy była najbardziej potrzebna, Wysoką Komisję do spraw Uchodźców sparaliżowała bezsilność. W lutym 1935 roku McDonald uznał, że Komisja niewiele osiągnęła z wyjątkiem stworzenia iluzji, że społeczność międzynarodowa coś robi. Poinformował Ligę Narodów, że pod koniec roku zamierza zrezygnować, i pozostawił sekretariatowi decyzję, czy zlikwidować biuro, czy też wyznaczyć następcę. Tymczasem zorganizował trzymiesięczną podróż po Ameryce Południowej i spotkał się z politykami oraz urzędnikami w Brazylii, Urugwaju i Argentynie w nadziei, że przekona ich do wyrażenia zgody na osiedlenie na dużą skalę żydowskich uchodźców. Jego lakoniczne podsumowanie spotkania z prezydentem Brazylii Vargasem było charakterystyczne dla tych spotkań: „Rozmowa trwała i trwała, ale nic nowego z niej nie wynikło”276. Ostateczny raport Wysokiego Komisarza oszacował, że od stycznia 1933 roku do czerwca 1935 roku kraj opuściło 80 tysięcy Niemców, głównie Żydów. Z tego 27 tysięcy udało się do Palestyny, 6 tysięcy do Stanów Zjednoczonych i 3 tysiące do Ameryki Południowej, a 18 tysięcy „repatriowano” do krajów wschodniej i środkowej Europy. Większość osiągnęła pewien stopień stabilizacji. Jednak zespół McDonalda oszacował, że nadal błąka się po świecie około 27 tysięcy uchodźców, zależnych od jałmużny organizacji charytatywnych. Na potrzeby migracji zebrano i wydano około 10 milionów dolarów, z czego amerykańscy Żydzi wyłożyli 3 miliony dolarów, a o wiele mniej liczna społeczność Żydów brytyjskich zebrała 2,5 miliona dolarów. Był to ogromny drenaż zasobów obu społeczności w krajach nadal zmagających się z Wielkim Kryzysem, jednak stosunkowo niewielu Żydom udało się pomóc277. Nawet kiedy się żegnał, McDonald miał złe przeczucia. W lipcu 1935 roku napisał do Eleanor Roosevelt: „Jestem przekonany, że przywódcy partii w Rzeszy przystąpili do realizacji programu stopniowego pozbywania się Żydów z Niemiec poprzez tworzenie

warunków, które czynią ich życie nieznośnym”. Ustawy norymberskie spełniły jego przepowiednie, ale wówczas McDonald obrał już swój kurs. Oświadczenie o rezygnacji wykorzystał, aby ostro skrytykować Ligę Narodów i rządy, które nie interweniowały u Niemców w imieniu Żydów. „Bez takiej reakcji problemów wywołanych przez prześladowania Żydów oraz «nie-Aryjczyków» nie uda się rozwiązać filantropijnymi akcjami, będą one nadal stanowiły zagrożenie dla międzynarodowego pokoju i nadszarpną prawowite interesy innych państw”278. Prywatnie McDonald ubolewał nad samozadowoleniem żydowskiej diaspory, ale przynajmniej to zaczęło się zmieniać. W styczniu i lutym 1936 roku brytyjscy i amerykańscy przywódcy żydowscy w porozumieniu z Reichsvertretung rozpoczęli dalekosiężny program systematycznej emigracji i przesiedlania Żydów z Niemiec. Główne agencje pomocy wspólnie wykorzystały zasoby i doświadczenia i utworzyły Council for German Jewry (CGI, Radę dla Niemieckich Żydów). Rada połączyła syjonistów i niesyjonistów w jednym wspólnym wysiłku. Poświęciła się pomaganiu Żydom w osiedlaniu się na całym świecie, uznając jednocześnie szczególną rolę Palestyny. W tym celu postanowiła ufundować szkolenia zawodowe i ponieść koszty migracji Żydów z Niemiec, jak również żydowskich uchodźców z innych krajów. Gromadzenie funduszy i przydział zasobów miały uwzględniać te priorytety. Organizacje syjonistyczne zawiesiły odrębne akcje w zamian za ustalony procent od pieniędzy zebranych przez Radę; komisja rozdzielająca zasoby podzieliła środki po połowie między syjonistów i niesyjonistów. Współpraca na taką skalę była bezprecedensowa i świadczyła o nowym poczuciu, że sytuacja jest krytyczna. Jednak sukces miał zależeć nie tylko od wyjątkowej hojności Żydów ze Wspólnoty Brytyjskiej i Ameryki Północnej; potrzebna była jeszcze współpraca niemieckich urzędników279. 275 James McDonald do Jamesa Rosenberga, 18 września 1935, oraz do Felixa Warburga, 10 października 1935, Refugees and Rescue, s. 29, 45; Bernard Kahn do Europejskiej Rady Wykonawczej AJJDC, 29 listopada 1935, w: Jewish Responses, t. 1, s. 217–218; Raymond Geist, The German Economic Situation with Particular Reference to the Political Outlook, 12 listopada 1935, w: Fremde Blicke, s. 442. 276 5, 12 lutego, 11 kwietnia 1935, Advocate for the Doomed, s. 617–618, 622. 277 30 grudnia 1935, Advocate for the Doomed, s. 102–103. 278 31 lipca 1935, Advocate for the Doomed, s. 788–789; N. Bentwich, They Found Refuge, s. 28–29. 279 N. Bentwich, They Found Refuge, s. 30–33; Refugees and Rescue, s. 110.

NIEMCY I ŻYDZI POD USTAWAMI RASOWYMI Nazistowskie instytucje nadzorcze z radością odnotowały spadek aktywności organizacji asymilacyjnych, nagły przypływ zainteresowania syjonizmem oraz podwojenie starań o emigrację. Gestapo w Kolonii wypowiedziało się na temat „rozczarowania” żydowskich weteranów wojennych, którzy „nie spodziewali się, że ludzie zbudują dla nich getto”. Nawet wierni patrioci chętniej dowiadywali się teraz o możliwości emigracji. Mimo to pod koniec roku początkowa dezorientacja ustąpiła i Żydzi zajmujący się handlem skupili się ponownie na wykorzystywaniu sezonowych okazji dla przedsiębiorców. Centralverein odnotował optymizm panujący na Pomorzu: „Drobni sklepikarze nabrali pewności. Sprzedaż wzrosła […] atmosfera paniki i chęć, by sprzedać za wszelką cenę, znikły”. Późną jesienią w kwaterze głównej SD w Berlinie rozbrzmiał znajomy irytujący dzwonek oznajmiający nadejście depeszy. Komisarz policji z Melsungen, miasteczka na południe od Kassel w Hesji, wyraził wdzięczność za rozjaśnienie relacji między Żydami a Aryjczykami, ale zastanawiał się, co zrobić z rozentuzjazmowanymi jednostkami, które chciały osobiście zaatakować Żydów. Czy takich aktywistów należy karać za „bezprawne czyny”? Gestapo we Wrocławiu ponownie zażądało wskazówek dotyczących umieszczania na żydowskich lokalach napisów i bojkotowania ich280. Społeczeństwo jako całość przyjęło ustawy norymberskie z ulgą, chociaż sami Żydzi z różnych powodów. Przyjęto z zadowoleniem koniec aktów przemocy, niestosownych awantur między członkami partii a policją oraz niepewności w kwestii poprawnych relacji z ludnością żydowską w dziedzinach handlu i przedsiębiorczości. Według Gestapo berlińczycy ucieszyli się, że ustawy „wreszcie oczyściły atmosferę i zapewniły przejrzystość […]. W przyszłości i po wsze czasy nie ma możliwości żadnych ingerencji w sprawy Völkisch i interesy narodu niemieckiego”. Nowe prawa przyniosły „wielkie zadowolenie”. Posterunek policji w okręgu Minden informował o „wyjątkowo ciepłym przyjęciu”. Przemówienie Führera „wreszcie wyjaśniło wszystkim członkom partii i Volksgenossen [towarzyszom narodowym], że skończyły się już indywidualne akcje przeciwko Żydom”. Szczególną ulgę odczuli Niemcy zatrudnieni przez Żydów; teraz nic już nie zagrażało ich stanowiskom pracy, a sumienia mieli czyste. Z nadejściem zimy Minden poinformowało, że „zainteresowanie kwestią żydowską spadło” i „zapanował pewien spokój w związku z kwestią żydowską”. Gestapo w okręgu magdeburskim potwierdziło, że robotnicy podchodzili do bojkotu z niechęcią, ponieważ nie mogli kupować po najniższych cenach. Robotnicy o niskich pensjach i w obliczu braku żywności zupełnie nie interesowali się ustawami rasowymi281. Na reakcję katolików wpłynął wzrost napięcia między Kościołem a Trzecią Rzeszą. Podczas nocy długich noży zginęło kilku wybitnych katolików, a po dymisji Papena katolicy

pozostali bez reprezentacji w rządzie. Fala antysemityzmu, która zapowiadała ustawy rasowe, nałożyła się również na ofensywę czołowych nazistów przeciwko Kościołowi. Duchowni katoliccy oraz laikat i tak podchodzili z nieufnością do prawa, które przeczyło religijnym imperatywom, w tym przypadku nawróceniu i świętości małżeństwa. Tarcia między reżimem a hierarchią katolicką rodziły empatię, a nawet solidarność z Żydami, szczególnie na obszarach wiejskich282. W maju 1935 roku biuro okręgowe NSDAP w Eichstätt, miasteczku we Frankonii, poskarżyło się, że „nadal nie można powiedzieć, że wszyscy Volksgenossen uznają wagę kwestii żydowskiej. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że Kościół działa jako czynnik hamujący, po cichu angażując się w opozycję”. W przeddzień zjazdu partii komenda policji w Akwizgranie zaraportowała, że „społeczność rzymskich katolików postrzega Żydów jako istoty ludzkie i dopiero wtórnie myślą o ocenie kwestii z punktu widzenia polityki rasowej […]. Jeśli chodzi o Żydów, katolicy są niezwykle tolerancyjni. Stanowczo odrzucają, o ile dotyczy to pojedynczego Żyda, wszelkie kroki przeciwko nim”. Kilka tygodni po wprowadzeniu ustaw rasowych katolicka ludność Olsztyna w Prusach Wschodnich nadal kupowała u Żydów. Miejscowy funkcjonariusz Gestapo stwierdzał, że „część ludności katolickiej zachowuje przyjazną postawę wobec Żydów i wykazuje się niezrozumieniem przesłania ustaw rasowych”. Przyznał, że „nie widać ewidentnych oznak sukcesu akcji antysemickich”283. Podobna dynamika dotyczyła stanowiska protestantów zrzeszonych w rozłamowym Kościele Wyznającym. Od kwietnia 1933 roku pastor Dietrich Bonhoeffer z Berlina zaczął grupować duchownych Kościoła ewangelickiego, którzy bronili zasady i praktyki nawrócenia. Dysydenci również sprzeciwiali się staraniom samozwańczych Niemieckich Chrześcijan pod przywództwem mianowanego przez nazistów biskupa Rzeszy Ludwiga Müllera, by zdejudaizować Biblię. Wreszcie protestanci o odmiennych poglądach połączyli się w odrębnym ruchu, Kościele Wyznającym. Pomimo iż podzielali z Niemieckimi Chrześcijanami i reżimem fundamentalne założenia dotyczące Żydów, szczególnie że Żydzi są obcymi wywrotowcami, Kościół Wyznający nie odrzucił zbawczej roli nawrócenia i nie porzucił niearyjskich chrześcijan. Bardzo rzadko to stanowisko skutkowało aresztowaniem pastora. W lipcu 1935 roku komisarz okręgowy z Gelnhausen poinformował Berlin, że pastor z Aufengau został objęty aresztem prewencyjnym, „ponieważ nawoływał zgromadzenie, żeby modliło się za gnębionych Żydów”. Robert Smallbones, brytyjski konsul generalny we Frankfurcie nad Menem, twierdził, że „ogromna liczba Niemców wszystkich klas uważa te prześladowania za wstrętne”. Jego zdaniem nazistowska kampania przeciwko Staremu Testamentowi i próby dejudaizacji chrześcijaństwa tak naprawdę nasilają współczucie dla Żydów284. Pod koniec roku w sprawozdaniach z nadzoru płaczliwy ton stał się bardziej powszechny. W Magdeburgu działacze partyjni przyjęli ustawy norymberskie jako „akt oswobodzenia”, który pobudził ich apetyty, na przykład na rejestrację i znakowanie żydowskich przedsiębiorstw. I tym razem zapanował stan „niepewności”. Na początku 1936 roku podobne żądania dały się słyszeć z Wrocławia. Prawdę mówiąc, przemoc i bojkot nigdy nie

ustały. Komisarz policji z Trewiru przyznał, że przemoc wobec Żydów istnieje, wbrew instrukcjom dla członków partii. Policja berlińska patrzyła złym okiem na Żydów wracających do barów i kawiarni. Biuro NSDAP do spraw polityki miejskiej zaczęło nawoływać do oficjalnego znakowania żydowskich firm. Przynajmniej na tę instytucję ustawy norymberskie wywarły „stymulujący efekt”. W szczycie sezonu bożonarodzeniowego policja z Baden i Arnsberg meldowała z dezaprobatą, że „w żydowskich sklepach tłoczą się klienci”285. Ustawy rasowe nie wywarły przewidywanego wpływu edukacyjnego na niemiecką ludność. Komisarz okręgowy z Bad Kissingen ubolewał, że „wciąż są osoby, które uważają, że ustawy chronią Żydów”. Eksporterzy z Hamburga nadal stawiali wyżej własne interesy nad Volksgemeinschaft. We wrześniu 1936 roku wydział do spraw żydowskich w centrali SD podsumował, że ustawy norymberskie nie są do końca skuteczne: nadal funkcjonują powiązania między Żydami i nie-Żydami, szczególnie w rejonach katolickich. Niearyjscy chrześcijanie, czyli konwertyci, często stanowili nieszczelny element w barierze między ludnością286. 280 Raport sytuacyjny CV na Pomorzu, 6 listopada 1935, w: Jewish Responses, t. 1, s. 201–202; Główny urząd Gestapo okręgu Arnsberg, Raport za wrzesień 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Kolonia, Raport za wrzesień 1935, 18 października 1935; Komisarz okręgowy, Melsungen, Raport wrzesień–październik 1935, 24 października 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Wrocław, Zarys sytuacji, 2 stycznia 1936, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 153–155, 171–172, 178. 281 Gauleiter Trewiru, Raport za kwiecień–maj 1935, 6 czerwca 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Berlin, Raport za wrzesień 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Magdeburg, Raport za wrzesień 1935, 5 października 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Minden, Raport za wrzesień, 3 października 1935, i raport od 8 listopada do 7 grudnia 1935; Okręg Minden, powiat Lippe i Hameln Pyrmont, Raport za wrzesień 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 128, 151–152, 155, 156–157, 159–160, 177–178. 282 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 222–253; Guenter Lewy, The Catholic Church and Nazi Germany, Nowy Jork 2000, s. 151–156, 168–171; Ursula Büttner, The „Jewish Problem Becomes a Christian Problem”. German Protestants and the Persecution of the Jews in the Third Reich, w: Probing the Depths of German Antisemitism, s. 431–459. 283 Zarząd okręgowy NSDAP w Eichstätt, maj 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Akwizgran, Raport za sierpień, 5 września 1935; Główny urząd Gestapo w Królewcu, październik 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 129, 144, 169. 284 Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za sierpień 1935, 9 września 1935; Komisarz okręgowy Gelnhausen, Raport za lipiec–sierpień 1935, 31 lipca 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 149, 151; R. Smallbones do B.C. Newtona, 4 września 1935, w: Fremde Blicke, s. 431–432. R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 225–230; Susannah Heschel, The Aryan Jesus. Christian Theology and the Bible in Nazi Germany, Princeton 2008, s. 26–66; Doris Bergen, Twisted Cross. The German Christian Movement in the Third Reich, Chapel Hill 1996. 285 Główny urząd Gestapo okręgu Trewir, Raport za wrzesień, 5 października 1935; Biuro NSDAP do spraw polityki miejskiej, 25 października 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Magdeburg, Raport za listopad, 5 grudnia 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Wrocław, Zarys sytuacji, 2 stycznia 1936; Główny urząd Gestapo okręgu Berlin, styczeń 1936; Główny urząd Gestapo okręgu Arnsberg, luty 1936; Gestapa Baden, Raport za luty 1936, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 157–158, 175, 178, 190–191, 195, 196.

286 Komisarz okręgowy Bad Kissingen, Raport za wrzesień, 27 września 1935; Biuro SDHA Wydz. II/112, Sytuacja Żydów w Niemczech w chwili obecnej, 13 września 1936, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 158–159, 213–214. Frank Bajohr, ‘Aryanization’ in Hamburg. The Economic Exclusion of Jews and the Confiscation of their Property in Nazi Germany, New York 2002, s. 43–88, 115–125, ilustruje ich niejednolitość i złożoność.

W CIENIU IGRZYSK W BERLINIE Rok 1936, rok igrzysk olimpijskich w Berlinie, tradycyjnie uznaje się za kolejny okres uspokojenia dla Żydów w Niemczech, „czas pozornego spokoju i pewnego poziomu bezpieczeństwa prawnego”. Hitler chciał uniknąć wszelkich pretekstów, by międzynarodowa społeczność zbojkotowała zawody, więc nazistowskie przywództwo „złagodziło stanowisko antyżydowskie”. Usunięto ohydne napisy i transparenty, żeby nie razić gości z zagranicy, z ulic zniknął też „Der Stürmer”. Richard Evans opisał ten etap jako pewien rodzaj „mamiącej ofensywy”. Sportowcy pochodzenia żydowskiego lub częściowo żydowskiego, na przykład florecistka Helen Mayer, zostali nawet dopuszczeni do zawodów, aby zapobiec demonstracjom ze strony rywali innych narodowości287. Jednak rok 1936 okazał się decydujący dla rozwoju Judenpolitik. Poza zasięgiem wzroku przemieszczały się tektoniczne płyty Trzeciej Rzeszy. Zaczął się spór między konserwatystami pozostającymi w rządzie a nową nazistowską elitą, która torowała sobie drogę do wyższych stanowisk. Żydzi w Niemczech wyczuwali rozwój wydarzeń; w każdym przypadku doświadczenia dnia codziennego w małych miastach i na wsiach świadczyły o tym, że opanowanie szeregowych nazistów miało pozorny charakter. „Zimny pogrom” nie wygasł na głębokiej wsi i w odległych rejonach Prus Wschodnich, nawet jeśli Żydzi w Berlinie znowu mogli spacerować po Kurfürstendamm, kupować „Jüdische Rundschau” i pić kawę w restauracji, obserwując zagranicznych turystów, którzy krążyli między hotelem Adlon a kompleksem olimpijskim288. Zagraniczni korespondenci nie dali się jednak nabrać na atmosferę normalności. William Shirer dostał reprymendę z wydziału prasy zagranicznej Ministerstwa Propagandy po tym, jak ujawnił, że przed otwarciem igrzysk zimowych nazistowscy urzędnicy w Garmisch „zdjęli wszystkie napisy informujące, że Żydzi są niemile widziani (wiszą takie w całych Niemczech), i że gościom na igrzyskach oszczędzono tym samym widoku traktowania Żydów w tym kraju”. Bella Fromm, która teraz pisała dla gazety austriackiej, skomentowała sarkastycznie, że „na ulicach daje się dostrzec widoczną poprawę. Zniknęły gabloty ze «Stürmerem», żeby nie szokować gości igrzysk pornograficznym tygodnikiem”289. Victora Klemperera uderzyła nienaturalnie powściągliwa reakcja reżimu na zabójstwo wysokiego rangą nazisty, Wilhelma Gustloffa, założyciela i przywódcy szwajcarskiego oddziału NSDAP, który zginął z ręki młodego Żyda, Davida Frankfurtera, 4 lutego 1936 roku, zaledwie dwa dni przed otwarciem igrzysk zimowych. Jednak zamiast wszcząć krwawy odwet, centrala NSDAP natychmiast poleciła szefom partyjnym i przywódcom SA, żeby zapobiegali antyżydowskim demonstracjom i indywidualnym akcjom. Elita nazistowska zadowoliła się zorganizowaniem Gustloffowi pogrzebu państwowego w jego rodzinnym Schwerinie, na którym Hitler wygłosił mowę pogrzebową, oskarżając o śmierć

nazisty „naszego żydowskiego wroga”. Führer wpisał Gustloffa do litanii zamordowanych i ofiar, przede wszystkim z okresu konfliktu domowego w latach 1918–1919, i oświadczył, że „te same siły” stoją za każdym przypadkiem bez wyjątku. W tamtym jednak momencie retoryka zastępowała czyny. W Akwizgranie doszło do aktów wandalizmu, a w Berlinie Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalne musiało za karę zawiesić program. Ale na tym zakończyła się oficjalna riposta. Klemperer przepowiadał, że „zakładnikami, niemieckimi Żydami, zajmą się później”290. Sytuacja Żydów na wsi nadal się pogarszała. Mark Wischnitzer, który pracował dla Hilfsvereinu, powiedział Jamesowi McDonaldowi, że „Żydzi w małych miejscowościach sprzedają swoje przedsiębiorstwa i nieruchomości za tyle, ile mogą dostać, uciekają do większych miast, a tam niespokojnie szukają możliwości wyemigrowania”. W listopadzie 1935 roku Robert Smallbones poinformował brytyjską ambasadę w Berlinie, że „jak dotąd ekstremiści dopinają swego i sytuacja Żydów staje się nie do zniesienia”. Jeden kupiec po drugim musiał likwidować interesy. W niektórych wsiach w Hesji Żydzi nie mogli nawet kupić chleba, ponieważ piekarze nie chcieli ich obsługiwać. „Chociaż oficjalnie nie pochwalano «indywidualnych akcji», wydaje się, że zamiarem było systematyczne pozbawienie Żydów możliwości zarabiania na życie”. Raport Światowego Kongresu Żydów ze stycznia 1936 roku zestawił sztuczny spokój z wrogością kipiącą pod powierzchnią. To prawda, że napaści „ustały w ostatnich tygodniach” dzięki napływowi zagranicznych gości, jednak mnożyły się „listy z szantażami i groźbami”. Ustawy norymberskie ze swą obietnicą stabilizacji maskowały nieustającą presję na Żydów, żeby zrezygnowali z działalności przedsiębiorczej. Naziści wykorzystywali wszelkiego rodzaju narzędzia prawne i szykany, aby usunąć Żydów z gospodarki291. Żydów ze wsi dotknął skrajny kryzys. Społeczności wiejskie skurczyły się o 40 procent, ponieważ młodzi Żydzi wyjeżdżali w poszukiwaniu większego bezpieczeństwa i lepszych perspektyw na pracę w miastach. Większość tych społeczności nie osiągnęła masy krytycznej niezbędnej, by przetrwać. Połowa z nich w Prusach nie liczyła nawet pięćdziesięciu dusz i często pozbawiona była środków do życia. Zanikanie całych społeczności występowało teraz najczęściej w raportach nazistowskich urzędników przekazywanych do Berlina. Starosta Koblencji triumfalnie donosił, że Żydzi handlujący bydłem zostali już wyeliminowani niemal całkowicie, więc Żydzi ze wsi „nie wierzą teraz w możliwość pozostania w Niemczech i oczekujemy, że w ciągu dziesięciu lat nie będzie tutaj żadnych Żydów”. Policja z Hanoweru poinformowała, że ponieważ bogaci Żydzi powyjeżdżali ze wsi i małych miast, gmin nie stać na utrzymanie szkół i płacenie nauczycielom. Podczas gdy żydowscy handlarze bydłem wciąż trzymali się Wiesbaden, trwał nieprzerwany napływ ludności żydowskiej do dużych ośrodków miejskich, głównie do Stuttgartu. W Butzbach w Hesji „Żydzi zostali niemal całkowicie wykluczeni z handlu, a większość z nich woli zniknąć, stopniowo uciekając za granicę”292. Działacze nazistowscy nadal edukowali Volksgenossen, narodowych towarzyszy, jak należy właściwie postrzegać Żydów. Język używany przez nich w raportach dla Gestapo i SD pokazuje nie tylko, jak myśleli, lecz jakiego myślenia oczekiwali po innych. Gauleiter

Kassel mówił przepraszająco o kontynuowaniu Einzelaktionen tylko po to, aby je usprawiedliwić skutkiem „odwiecznego ekonomicznego ucisku przez Żydów”. Raporty przedstawiały również dowody dynamiki zmian między działaczami, instytucjami partyjnymi a państwem. Urzędnicy z Kassel sumiennie egzekwowali rozkaz i zakazali „indywidualnych akcji”, ubolewając, że tego rodzaju działania przynoszą ujmę autorytetowi rządu i wizerunkowi Führera. Komisarz okręgowy z Mayen, miasteczka na zachód od Koblencji, skarżył się, że Żydzi nadal cieszą się zbyt dużymi wpływami. „Zainteresowani pozostają nadal przywiązani do poszczególnych Żydów i nie dostrzegają faktów: to znaczy, że na szczeblu polityki światowej to wyłącznie Żyd ze swoimi internacjonalistycznymi poglądami i pieniędzmi doprowadza do zamętu na świecie”. Lokalni urzędnicy nazistowscy budowali Volksgemeinschaft poprzez nieustępliwe, codzienne atakowanie ludności żydowskiej. Nawet zmarły mógł odegrać edukacyjną rolę dla żywych. Gauleiter Dolnej Bawarii i Górnego Palatynatu informował, że chrześcijański pogrzeb ochrzczonego Żyda w miasteczku Weiden doprowadził do decyzji, żeby w przyszłości traktować zmarłych przechrztów jak Żydów. Żandarmeria w Gunzenhausen, gdzie w kwietniu 1934 roku doszło do morderstwa, chlubiła się, że jest już nie do pomyślenia, aby Niemcy uczestniczyli w pogrzebie Żyda. Gauleiter Palatynatu donosił o aferze, jaka wybuchła, gdy grupa katolików ośmieliła się przyjść na pogrzeb żydowskiego sąsiada. W Haigerloch w Bawarii urzędnicy związku rolniczego sfotografowali kondukt żydowskiego kupca, żeby zidentyfikować Aryjczyków, którzy wyłamali się z szeregów Volksgemeinschaft. Istniała obawa, że mogą przekazać zdjęcia do publikacji w „Stürmerze”293. Żydowscy przywódcy w Niemczech nie akceptowali biernie rozwoju wydarzeń, ale ich możliwości oporu stale się kurczyły. Podejrzewając, że polityka aryzacji jest prowadzona za cichą zgodą i wiedzą rządu, w październiku 1935 roku Centralverein wyraził sprzeciw u Schachta. „Od chwili wprowadzenia ustaw norymberskich bardzo mocno naciska się na przedsiębiorców, aby sprzedawali swoje firmy […] bardzo wiele pogłosek powtarza pogląd, że nawet zdaniem Ministerstwa Gospodarki Rzeszy Żydzi powinni w ciągu roku zostać całkowicie wykluczeni z niemieckiej gospodarki”. CV przypomniał Schachtowi o jego wcześniejszych zarządzeniach przeciwko bojkotowi i zwolnieniom pracowników żydowskiego pochodzenia, i poprosił, aby je ponawiał, w przeciwnym razie opinia publiczna uzna je za zawieszone. Prośbę zignorowano. Stosunki osobiste również nie przyniosły większych rezultatów. W październiku 1935 roku rodzina Israelów straciła nadzór nad domem towarowym, a nazistowski urzędnik ostrzegł ich, że jeśli nie sprzedadzą go szybko, być może nie sprzedadzą go wcale. Wilfred miał niewielką nadzieję na interwencję ministra294. Milczenie Schachta było głęboko niepokojące. W połowie 1935 roku stawiał czoło rasistowskim twardogłowym i antysemitom w partii nazistowskiej. Po przemówieniu krytykującym nielegalne akcje policja w Kolonii zameldowała o „licznych głosach, że prezes Reichsbanku, z określonymi poglądami na problemy gospodarki i kwestię żydowską, odniósł wspaniałe zwycięstwo nad ruchem narodowosocjalistycznym”. Względne umiarkowanie ustaw norymberskich wynikało po części z hamującego wpływu Fricka

i urzędników Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Przez chwilę zdawało się, że Schacht, podobnie jak Papen w 1934 roku, niesie wysoko sztandar opozycji295. Zagraniczni dyplomaci, podobnie jak niemieccy Żydzi, uważali go za przedstawiciela rozsądku w reżimie. Dzięki płynnej angielszczyźnie i znajomości tematu reparacji i handlu zagranicznego był głównym partnerem w rozmowach z Brytyjczykami i Amerykanami. Dodd, Phipps i McDonald stale uważali, że przez niego mogą wywierać wpływ na reżimową Judenpolitik. Ich wrażenie potwierdził jeszcze informator, który utrzymywał, że Schacht ochroni żydowskich bankierów i przedsiębiorców, przede wszystkim Maxa Warburga. Jednak po Norymberdze wyczuli w jego zachowaniu chłód. Okazało się, że Schacht godzi się zaakceptować wyłączenie Żydów ze społeczeństwa i, ostatecznie, także z Niemiec. Według André François-Ponceta Schacht był cynicznym oportunistą. „Doskonale wiedział, że Hitler popełnia błąd, prześladując Żydów, i że narasta sprzeciw opinii anglosaskiej wobec reżimu nazistowskiego”, jednak „nigdy nie wykazał się dostateczną odwagą lub wpływem, aby zapobiec incydentom”296. Mimo to pod koniec 1935 roku ambasador Dodd uznał, że Schacht praktycznie w pojedynkę powstrzymał nazistów, którzy chcieli wywłaszczyć wszystkich Żydów. Powiedział McDonaldowi, że minister gospodarki odniósł w Norymberdze „w pewnym sensie zwycięstwo” nad ekstremistami. Jednak „ponieważ presja radykałów ani trochę nie zelżała, wynik netto postawił Żydów w jeszcze gorszej sytuacji niż wcześniej”. Znany korespondent „Timesa”, Norman Ebbutt, podzielał ten pogląd. Jego zdaniem „spokój był tylko przejściowy. Co więcej, każdy nowy atak zaczynał się w miejscu, gdzie ostatni się skończył. Tym sposobem, pomimo wysiłków Schachta, radykałowie mogą odnotowywać stały postęp”. Max Warburg przekazał podobne przesłanie Doddowi. Powiedział ambasadorowi, że „on i doktor Schacht nie są w stanie zrobić nic, aby poprawić sytuację Żydów”297. Po licznych rozmowach Phipps zawiadomił Londyn, że stanowisko Schachta staje się coraz bardziej nietypowe. Poinformował ministra, że „z sympatią i zainteresowaniem śledzi jego starania na rzecz sytuacji Żydów”. Schacht odpowiedział „z zaskakującą szczerością, że zaledwie kilka dni temu zaatakował Führera nawiązaniem do tego tematu, podkreślając, jak istotne jest, żeby nie pozwalać na żadne specjalne akcje ani prześladowania Żydów poza ramami niedawno wprowadzonych ustaw. Herr Hitler udzielił mu gwarancji w tym względzie i dlatego ma nadzieję, chociaż bez większego przekonania, że tego rodzaju akty ustaną”. Schacht dodał, że „antysemityzm jest podstawową zasadą polityki Herr Hitlera […] nie ma praktycznie możliwości, żeby wymusić jej złagodzenie na jego podwładnych”. W fascynującej antycypacji poglądu, że naziści „urabiają Führera”, Schacht wspominał, że pewien gauleiter powiedział członkom partii, że „będą realizować prawdziwe pragnienia [Führera], jeśli nie przestaną prześladować Żydów”. Phipps podsumował kąśliwie: „nie muszę dodawać, iż troska doktora Schachta o Żydów wynika wyłącznie ze względów finansowych i ekonomicznych, w których humanitaryzm nie odgrywa żadnej roli”298. Bez względu na to, jakie motywy skłaniały Schachta do zapobiegania ostrzejszym akcjom przeciwko Żydom, zagraniczni dyplomaci słusznie podejrzewali, że jego władza słabnie,

i interpretowali ten spadek wpływów jako symptom innych, mniej widocznych wydarzeń. Paradoksalnie Schacht stał się ofiarą sukcesu reżimu i własnego wkładu w tenże sukces. Zaraz po wspaniałym zamknięciu zimowych igrzysk Hitler przeprowadził śmiałe posunięcie w polityce zagranicznej. 7 marca 1936 roku wysłał 22 tysiące niemieckich żołnierzy do Nadrenii, która zgodnie z traktatem wersalskim i traktatem z Locarno z 1925 roku była strefą zdemilitaryzowaną. Hitler kunsztownie zaplanował operację. Rząd francuski przeżywał kłopoty, gospodarki brytyjska i francuska pogrążały się w kryzysie, poza tym oba rządy straciły poparcie Mussoliniego po tym, jak w październiku poprzedniego roku potępiły włoską inwazję na Abisynię. Podczas gdy Francuzi i Brytyjczycy obwiniali się nawzajem o brak oporu wobec tego posunięcia, Hitler zorganizował plebiscyt, który udowodnił, że ma niemal jednomyślne poparcie dla ostatecznego wypowiedzenia traktatu wersalskiego. Społeczeństwo się radowało, a Victor Klemperer zauważył ponuro, że Hitler „może teraz rządzić nie wiadomo jak długo”299. Hitler szybko umacniał się dzięki rosnącej popularności reżimu i zmienionemu geostrategicznemu położeniu Niemiec. Po igrzyskach napisał memorandum, w którym dowodził, że Niemcy muszą się w ciągu czterech lat przygotować do wojny. Jednak plan czteroletni wykroczył daleko poza oświadczenie o ekonomicznych priorytetach. Była to deklaracja ideologicznych celów Hitlera i bardzo jasny sygnał, że jest zdecydowany osiągnąć je siłą. Miało to głębokie konsekwencje dla Żydów z Niemiec, ponieważ ta pierwsza dyrektywa polityczna wyraźnie łączyła Żydów z bolszewizmem w kontekście planu prowadzenia wojny. Tym sposobem plan wiązał los Żydów z geostrategicznymi potrzebami Niemiec. Dokument, proponując alternatywę dla strategii ekonomicznej Schachta, deprecjonował również jego pozycję i pomniejszał resztki wpływów, za pomocą których minister próbował łagodzić antyżydowskie środki. Pomimo tego dyrektywa zwykle wyrzucana jest poza nawias historii Judenpolitik300. Plan czteroletni był przyznaniem się do gospodarczej słabości Niemiec, w którą jakoby zamieszani byli Żydzi. Gospodarka była zbyt mała, niestabilna i słaba, aby podnieść standard życia mieszkańców i pokryć olbrzymie wydatki związane z odbudową sił zbrojnych. Jak na ironię, zdrowienie gospodarki zwiększało dylematy. Bezrobocie zmniejszyło się do miliona osób, ale pomimo tego, że zarobki spadły poniżej poziomu sprzed Wielkiego Kryzysu, stałe zatrudnienie pozwalało zatrudnionym wydawać więcej. Skutkiem tego nastąpił wzrost importu, a to doprowadziło do kryzysu bilansu płatniczego. Niemcy nie eksportowały zbyt dużo towarów: popyt w światowej gospodarce był słaby, a zasoby produkcyjne kierowano na wytwarzanie uzbrojenia i amunicji. Co gorsza, sektor zbrojeniowy zasysał drogie surowce. Niemcom brakowało rezerw walutowych, aby zapłacić za ropę naftową i wysokiej jakości rudę żelaza z importu, przy jednoczesnym sprowadzaniu artykułów spożywczych, takich jak tłuszcze zwierzęce, jajka i pasze. Wysiłki, aby zwiększyć produkcję rolną, dały tyle, że krajowi nadal brakowało 15 procent do zaspokojenia zapotrzebowania na żywność. Dlatego reżim stanął przed trudnymi wyborami. Gdyby kontynuował zbrojenia z zawrotną szybkością, obniżyłyby się standardy życiowe, a konsumpcja musiałaby zostać ograniczona. A naziści doszli do władzy dzięki obietnicom

poprawy sytuacji. Jak więc mieli pogodzić te cele? Schacht odsunął kryzys szeregiem pomysłowych środków krótkofalowych. Rząd propagował też plany zastępowania importowanych towarów syntetyczną żywnością i surowcami. Jednak na początku 1936 roku Schachtowi skończyły się sprytne pomysły i Niemcom zaczęło brakować zagranicznych walut. Braki doprowadziły do „pomruków niezadowolenia” wśród ludności, a fabryki zbrojeniowe ograniczyły produkcję lub całkowicie ją zawiesiły. Jednak zalecenia Schachta, aby spowolnić tempo zbrojeń i rozkręcić eksport, tylko zirytowały Hitlera301. 4 września 1936 roku Göring odczytał gabinetowi memorandum Hitlera. Zaczynało się od refleksji na temat polityki i wojny. Polityka to walka narodów o przetrwanie. Zagrożenie dla Niemiec znajduje się na Wschodzie, jest to bolszewizm. Od czasu rewolucji rosyjskiej międzynarodowe żydostwo umocniło się w Rosji i przygotowuje się do podboju innych krajów, a ostatecznie całego świata. „Od wybuchu rewolucji francuskiej świat z coraz większą szybkością zmierza do nowego konfliktu, którego najskrajniejsze rozwiązanie nosi nazwę bolszewizm, a jego celem jest usunięcie tej warstwy społeczeństwa, która kierowała ludzkością do chwili obecnej, i zastąpienie jej międzynarodowym żydostwem”. Zwycięstwo bolszewizmu oznaczałoby zwycięstwo Żydów i zniszczenie cywilizacji. Z racji sytuacji geopolitycznej i ideologii narodowosocjalistycznej Niemcy stanowią barierę na drodze do katastrofy. „Niemcy jak zawsze będą musiały być traktowane jako przedpole zachodniego świata przeciwko atakom bolszewizmu”. Nie da się przewidzieć, kiedy może dojść do ostatecznej rozgrywki, ale jest to „przeznaczeniem” Niemiec i klęska będzie oznaczać „unicestwienie narodu niemieckiego”. Aby do tego nie dopuścić, najważniejszą rzeczą jest militarne wzmocnienie Niemiec: „Skala rozwoju militarnego naszych zasobów nie może być [uznana za] zbyt dużą ani tempo za zbyt szybkie”. Niestety, Niemcy nie były w stanie wyżywić mieszkańców z własnych zasobów i brakowało im surowców na zbrojenia. Problem można było rozwiązać tylko długoterminowo poprzez „poszerzenie naszej przestrzeni życiowej [Lebensraum]”. Ponieważ Niemcy nie mogły dochodami z eksportu sfinansować rozbudowy armii i nie mogły spowolnić tego procesu, należało zmobilizować całe społeczeństwo i gospodarkę. Memorandum zakładało osiągnięcie samowystarczalności żywnościowej w jak najwyższym stopniu, zastąpienie syntetycznymi produktami towarów importowanych i ograniczenie importu do niezbędnego minimum. Hitler groził, że jeśli przemysł prywatny nie nastawi się na osiągnięcie tych celów, państwo przejmie stery. Na koniec zażądał dwóch nowych ustaw. Pierwsza zakładała karę śmierci za sabotaż gospodarczy. Druga „obarczyłaby całe żydostwo odpowiedzialnością za wszelkie szkody zadane przez poszczególnych osobników z tej społeczności przestępców niemieckiej gospodarce, a tym samym narodowi niemieckiemu”. Memorandum kończyło podsumowanie: „1) Niemieckie siły zbrojne muszą być w gotowości operacyjnej w ciągu czterech lat; 2) Niemiecka gospodarka musi być gotowa do wojny w ciągu czterech lat”302. Memorandum daje doskonały wgląd w sposób myślenia Hitlera. Był przede wszystkim wojownikiem. Lata spędzone w okopach ukształtowały jego życie i stały się punktem odniesienia. Jego głównym wrogiem było międzynarodowe żydostwo. Żydzi doprowadzili w 1918 roku do klęski Niemiec i z powodzeniem podbili Rosję, skąd planują przejęcie

całego świata. Tylko Niemcy, narodowy socjalizm i on sam stoją na ich drodze. Jednak nawet jeśli Niemcy szykują się do wojny, trzeba obserwować wroga od środka. Wojny z międzynarodowym żydostwem nie da się stoczyć bez zmiażdżenia najpierw Żydów w Niemczech. Podczas gdy cofnięcie emancypacji wychodziło naprzeciw staroświeckim antysemitom, a pomniejszanie lub eliminowanie wpływów Żydów spełniało oczekiwania konserwatystów, Hitler wyobrażał sobie coś zupełnie innego. Wybiegał myślą dalej niż do żądania segregacji, wychodzącego od rasistowskich antysemitów, którzy postrzegali zagrożenie płynące ze strony Żydów w kategoriach krwi i krzyżowania ras. Hitler uważał, że Niemcy są w stanie wojny z Żydami. Przetrwanie Niemiec zależy od gotowości militarnej i – warunku wstępnego – ekspansji terytorialnej. Lebensraum wymaga wojny; wojna wymaga bezlitosnego powstrzymania Żydów. Jego myślenie było apokaliptyczne, a rozumowanie pokrętne, ale wszystko razem zachowywało spójność303. Zagraniczni dyplomaci wyczuli zmianę nastawienia. Ambasador Dodd zauważył, że przemówienia Hitlera, Goebbelsa i Rosenberga na zjeździe partii w Norymberdze w 1936 roku były bardziej agresywne niż zwykle. Odnosiły się do wybuchu hiszpańskiej wojny domowej i wyboru lewicowego rządu Frontu Ludowego we Francji, z Żydem, Léonem Blumem, na czele, co uznali za dowód na agresję komunistyczną, a co za tym idzie – żydowską. 18 października 1936 roku Göring oficjalnie został komisarzem planu czteroletniego i tym samym stanął na czele gospodarki i odsunął na boczny tor Schachta. Kilka dni później Phipps porównał Schachta do „zdolnego nawigatora, który w chwili irytacji przesiada się na statek piracki, ufając, że uda mu się zreformować kapitana piratów i jego załogę”, tylko po to, aby się przekonać, że „został zmuszony do zajęcia się piractwem”. „Udało mu się odeprzeć najgorsze ataki nazistowskich ekstremistów. Nie doszło do powszechnej konfiskaty majątków żydowskich lub innej własności”. Jednak tym samym słabnąca pozycja Schachta zapowiadała kłopoty dla Żydów304. Druga, po części powiązana, zmiana kursu w strukturze władzy w 1936 roku w Trzeciej Rzeszy dotyczyła aparatu bezpieczeństwa. W czerwcu 1936 roku Himmler został szefem policji niemieckiej, z wyłączną władzą nad Gestapo, policją kryminalną (Kriminalpolizei, Kripo), policją porządkową (Ordnungspolizei, Orpo), SD i SS. Chociaż policją porządkową nadal dowodził Kurt Daluege, Gestapo i Kripo zostały wchłonięte do Sicherheitspolizei (Sipo, policja bezpieczeństwa) Heydricha. Skutkiem była zmiana w podejściu do przestępstwa i funkcji policji. Umocnienie aparatu bezpieczeństwa i jego przekierunkowanie również ściśle wiązały się z planem czteroletnim i przygotowaniami do wojny. Niemieckie społeczeństwo musiało zostać oczyszczone z osobników słabych rasowo i zdegenerowanych. Dotyczyło to również kryminalistów „dziedzicznych” i osób niespełniających norm narodowych socjalistów. Każdego człowieka z przeszłością kryminalną czekało aresztowanie i zesłanie do obozu koncentracyjnego. Żebracy, włóczędzy, ci, którzy uchylali się od pracy, również podpadali pod kategorię „aspołecznych” i trafiali do szybko rozrastającego się systemu obozów koncentracyjnych. Także Romowie padli ofiarą tej zawoalowanej polityki, tradycyjnych prześladowań i rasizmu biologicznego. Wreszcie Niemcy o mieszanym pochodzeniu afrykańsko-niemieckim, dzieci niemieckich osadników

kolonialnych, zostali poddani obowiązkowej sterylizacji wraz z potomstwem pochodzącym ze związków Niemek z francuskimi najemnikami kolonialnymi biorącymi udział we francuskiej okupacji Nadrenii w 1922 roku305. Jednakże żadna z tych grup zdaniem nazistów nie niosła większego zagrożenia niż Żydzi. Tylko oni stanowili międzynarodowe, globalne zagrożenie dla narodu niemieckiego. Władze traktowały ich jako ukrytą siłę stojącą za nowym socjalistycznym rządem Léona Bluma we Francji i popieranym przez Związek Radziecki republikańskim rządem w Hiszpanii. W przemówieniu z czerwca 1936 roku po mianowaniu na szefa policji niemieckiej Himmler ujawnił istnienie związku między żydowskim wrogiem a utworzeniem jednolitego aparatu bezpieczeństwa dla obrony narodu: „Musimy założyć, że walka ta będzie trwała przez kilka pokoleń, ponieważ jest to odwieczna walka między ludźmi i podludźmi, a w obecnej nowej fazie walka między Aryjczykami i żydostwem oraz zorganizowaną formą żydostwa w postaci bolszewizmu. Uważam, że moim zadaniem jest przygotowanie całego narodu do tej walki poprzez budowę policji zespolonej z SS jako struktury chroniącej Rzeszę w kraju […]”306. Przygotowania do walki z międzynarodowym żydostwem wymagały zaostrzenia środków przeciwko Żydom. Na początku 1936 roku przeprowadzono reorganizację centrali SD i poprawiła się komunikacja z Gestapo. Szefem wydziału do spraw żydowskich SD, Wydziału II/112, został chorobliwie ambitny młody intelektualista Kurt Schröder. Specjaliści od spraw Żydów przeprowadzili w ciągu tamtego roku szereg konferencji, na których instruowali terenowych przedstawicieli SD, jak prowadzić obserwacje i raportować o sprawach żydowskich. Heydrich zaproponował Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, żeby zamiast nadzorować Centralverein i RjF, ograniczyć działalność tych instytucji lub całkowicie je zawiesić. Jego radykalny program odrzucono, ale Gestapo przystąpiło do energiczniejszego nękania niesyjonistycznych organizacji żydowskich. Zaczęło również aktywnie naciskać na Żydów, by porzucali swoje przedsiębiorstwa. Gestapo wykorzystało kompetencje nadane przez Göringa – w celu zapobiegania marnowaniu zagranicznej waluty – do nadzorowania żydowskich przedsiębiorców i grożenia im307. Władza nad sprawami żydowskimi wymykała się ministerstwom, które uprzednio projektowały i wprowadzały w życie środki antyżydowskie. Być może z powodu odczucia, że należy odzyskać wpływy, 29 września 1936 roku przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Finansów spotkali się z Rudolfem Hessem, zastępcą Führera, aby przedyskutować Judenpolitik. Uzgodnili, że należy doprowadzić do „całkowitej i ostatecznej emigracji” Żydów oraz wykorzystać prawo, aby ograniczyć działalność gospodarczą Żydów do „niezbędnego do przeżycia minimum”. Jednak uznali, że moment nie jest odpowiedni dla tak drastycznych działań przy aktualnym słabym stanie gospodarki. W przeciwieństwie do aparatu Sipo-SD nadal opowiadali się za pierwszeństwem ekonomii nad ideologią. Wycofując się, nieumyślnie pozwolili dyktować tempo Himmlerowi i Heydrichowi308. 287 Uwe Dietrich Adam, cyt. za: Jewish Responses, t. 1, s. 179; L. Yahil, The Holocaust, s. 70; Karl A. Schleunes, The Twisted Road to Auschwitz. Nazi Policy Towards German Jews 1933–1939, Urbana 1990,

s. 126; R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 571–573. 288 Jewish Responses, t. 1, s. 177–179; M. Wildt, Volksgemeinschaft, s. 215–218; P. Longerich, Holocaust, s. 61–67. 289 23 stycznia 1936, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 45; B. Fromm, Blood and Banquets, s. 194. 290 J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 140; Główny urząd Gestapo okręgu Akwizgran, Raport za luty, 5 marca 1936, oraz Główny urząd Gestapo okręgu Berlin, Raport za luty, 6 marca 1936, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 193–195; 11 lutego 1936, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 298. 291 28 października 1935, Advocate for the Doomed, s. 62–64; Robert Smallbones do B.C. Newtona, 4 września 1935, w: Fremde Blicke, s. 431–432; Raport WJC, The Situation of the Jews in Germany, styczeń 1936, w: Jewish Responses, t. 1, s. 197–199. 292 Jewish Responses, t. 1, s. 216; Gauleiter Koblencji, Raport za listopad, 5 grudnia 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Hanower, Raport za grudzień, 6 stycznia 1936; Główny urząd Gestapo okręgu Wiesbaden, 4 stycznia 1936; Żandarmeria, Raport z Butzbach, 27 lutego 1936, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 175–176, 180, 184, 200. 293 Gauleiter Kassel, Raport za styczeń–luty, 4 marca 1936; Komisarz okręgowy z Mayen, Raport za marzec, 28 marca 1936; Gauleiter Dolnej Bawarii i Górnego Palatynatu, Raport za czerwiec, 7 lipca 1936; Żandarmeria w Gunzenhausen, Raport za marzec, 31 marca 1936; Gauleiter Palatynatu, 8 lipca 1936; Burmistrz Haigerloch, 29 października 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 200–201, 205–206, 208–209, 266. 294 Zarząd Główny CV do Ministerstwa Gospodarki Rzeszy, 30 października 1935, w: Jewish Responses, t. 1, s. 203–205; 14 października 1935, Refugees and Rescue, s. 48; N. Shepherd, Wilfred Israel, s. 106, 131– 133. 295 Główny urząd Gestapo okręgu Kolonia, Raport za sierpień, 3 września 1935, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 145. A. Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 59–63. 296 A. François-Poncet, Fateful Years, s. 221; Eric Kurlander, Living With Hitler. Liberal Democrats in the Third Reich, London 2009, s. 8–9, 14–15, 60–65, 155; por. Albert Fischer, The Ministry of Economics and the Expulsion of the Jews from the German Economy, w: Probing the Depths of German Antisemitism, s. 213–225. 297 5, 9 września 1935, Refugees and Rescue, s. 20–21, 24–25; 27 listopada 1935, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 287. 298 3 grudnia 1935, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 131–133. Pogląd na temat Schachta podzielała Bella Fromm, Blood and Banquets, s. 168–169. 299 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 631–637; 8, 31 marca 1936, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 303, 306–307. 300 Nie ma na ten temat wzmianki w: M. Gilbert, Holocaust, ani w: D. Dwork, R.J. van Pelt, Holocaust; L. Yahil, The Holocaust, s. 90, zwraca uwagę na znaczenie dyrektywy dla „polityki ekonomicznej wobec Żydów”; L. Dawidowicz, The War Against the Jews, s. 127–128, traktuje ją jako zwiastun wywłaszczenia Żydów. 301 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 351–357; A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 71–86, 207– 213, 214–229; J. Wiesen, Creating the Nazi Marketplace, s. 12–16. 302 Nazism 1919–1945, t. 2, s. 281–287.

303 P. Longerich, Holocaust, s. 61–67; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 179–189. 304 J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 141–147; 12 września 1936, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 356–357; 22, 30 października 1935, E. Phipps, Our Man In Berlin, s. 184–187. 305 P. Longerich, Holocaust, s. 90–94; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 194–210; R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 524–535; D. Lewy, The Nazi Persecution of the Gypsies, s. 17–20, 24–35. 306 P. Longerich, Himmler, s. 204. 307 SDHA, II/112, Propozycja Heydricha do konsultacji z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, 20 listopada 1936, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 219–220. P. Longerich, Holocaust, s. 90–94; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 194–210. 308 P. Longerich, Holocaust, s. 64.

NASILENIE ATAKU NA NIEMIECKICH ŻYDÓW Według większości Niemców jesień 1936 roku stanowiła ukoronowanie owego roku okupacji Nadrenii i igrzysk w Berlinie. Pomimo okresowych braków żywności warunki życia ludzi nieco się poprawiły dzięki stałemu poziomowi zatrudnienia. Rozrost administracji państwowej w wielu sektorach, w tym aparatu bezpieczeństwa, stworzył szanse kariery i umożliwił awans społeczny. Jednak dla Żydów nastał czas narastającego niepokoju. Kurt Rosenberg zanotował w dzienniku: „Od tygodni Żydzi szeptali między sobą, że po olimpiadzie w sierpniu zrobi się jeszcze gorzej […] dawno temu zatraciliśmy umiejętność czerpania przyjemności z drobnych rzeczy i świąt, ponieważ wszystko zależało teraz od odwiecznego pytania, czy jeszcze warto”. Gdy igrzyska zmierzały ku końcowi, Victor Klemperer bał się, że „eksplozja tuż-tuż. I jest oczywiste, że najpierw skierują swą niechęć przeciwko Żydom”309. Zdaniem Mally Dienemann, żony rabina z Offenbachu, zaciekłe antykomunistyczne i antyżydowskie oracje podczas zjazdu we wrześniu 1936 roku brzmiały bardziej złowieszczo niż zwykle. Po wysłuchaniu w radiu jednego z przemówień przepowiedziała, że odtąd „będzie tylko gorzej”. Gdyby miała wybuchnąć wojna, „zacznie się od wytępienia Żydów”. Victor Klemperer słuchał tej samej audycji, z jej „paroksyzmami i obłędnymi kłamstwami podburzającymi przeciwko Żydom”. To „przechodzi wszelkie pojęcie” – napisał. Trzy tygodnie później Klempererowi, w dzień urodzin, odmówiono wstępu do czytelni lokalnej biblioteki. Na początku grudnia z mieszkania usunięto mu telefon, w ramach najnowszego antyżydowskiego przepisu. „Akt niemal symboliczny”, zanotował w dzienniku. Teraz byli „całkowicie zubożali, całkowicie osamotnieni”. Według syjonistów i religijnych Żydów, w rodzaju Dienemannów, można było wycofać się do żydowskiego życia i czerpać siłę z judaizmu lub wyobrażeń o narodowej przyszłości Żydów w Palestynie. Jednak całkowicie zasymilowani niemieccy Żydzi i przechrzty w rodzaju Klemperera nie mieli dokąd pójść, w sensie dosłownym310. Do końca 1936 roku dość Żydów pracowało jako pracownicy najemni bądź prowadziło własne interesy, w niektórych przypadkach świetnie prosperujące, by stworzyć wrażenie, że niemieccy Żydzi dobrze sobie radzą. Wyrzuceni z pracy urzędnicy i inne osoby ze stanowisk państwowych, jak na przykład Klemperer, nadal otrzymywali pensje. Żydowscy specjaliści – lekarze, dentyści i prawnicy – mogli świadczyć usługi innym Żydom. Prawnicy pojawiali się nawet w sądach. Tysiące żydowskich dzieci wciąż uczęszczało do państwowych szkół. Jednak pod koniec roku Reichsvertretung zorientował się, że budżet organizacji jest napięty do granic możliwości, by zaspokoić potrzeby ubogich, których liczba stale rosła w związku ze zwolnieniami i utratą możliwości życia z handlu czy rzemiosła. Gdyby nie wsparcie Rady dla Niemieckich Żydów, zimą 1936 roku lokalne żydowskie organizacje pomocy społecznej

nie poradziłyby sobie311. Rosnąca presja zbierała swoje żniwo wśród ludności żydowskiej. Georg Kareski, prawicowy syjonista, twierdził, że znajduje się na lepszej pozycji do rozmów z rządem niemieckim niż przywódcy głównego nurtu. Na początku 1937 roku Reichsvertretung musiał stoczyć z Kareskim i członkami jego Staatszionistische Partei walkę o kierownictwo. Gestapo było rozczarowane prężnością tradycyjnych przywódców, ale według Żydów z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych ich pewność siebie była godna podziwu. David Glick, terenowy przedstawiciel AJJDC, poinformował centralę w Nowym Jorku, że „okazują absolutnie wspaniałą odwagę i umysłowość […] nie chcą być poniżani jako tchórze lub zwierzęta, lecz wszyscy podtrzymują ducha dzielnych i wykształconych mężczyzn i kobiet”312. W styczniu 1937 roku wydział do spraw żydowskich SD wystąpił z propozycjami systematycznej kampanii przeciwko Żydom, żeby pozbyć się ich w możliwie najkrótszym czasie. Dokument „O problemie żydowskim”, prawdopodobnie autorstwa Adolfa Eichmanna, głosił, że „Żyd jest najniebezpieczniejszym ze wszystkich wrogów, ponieważ pozostaje nieuchwytny i nigdy całkowicie w zasięgu”. Przewodnią koncepcją strategii SD było doprowadzenie do odżydzenia Niemiec w drodze eliminacji ekonomicznych podstaw egzystencji Żydów. Wówczas Żydzi będą musieli zobowiązać się do emigracji, chociaż przekieruje się ich w regiony słabo rozwinięte i ubogie, gdzie nie mogliby się przegrupować i zagrozić Trzeciej Rzeszy. Odchodząc od wcześniejszej Judenpolitik, dokument sugerował, że samo oparcie na syjonizmie może okazać się niedostateczne. Żydzi w Niemczech nie odczuwają wystarczająco silnego nacisku, aby przekonać się do syjonizmu, a do tego odstraszają ich bunty palestyńskich Arabów przeciwko żydowskim emigrantom. Dlatego konieczne jest wykluczenie Żydów z gospodarki, wywarcie na nich większej presji i wykorzystanie wszelkich dostępnych możliwości emigracji. Kampanii musi towarzyszyć wzrost świadomości mieszkańców i odcięcie źródeł współczucia i wsparcia: „Należy budować wśród ludności powszechną postawę wrogości wobec Żydów, aby stworzyć podstawę do silnego ataku i skutecznie odeprzeć wroga”. Użycie militarnych metafor ujawnia mentalność ekipy SD i jej wyimaginowaną wizję Żydów jako potężnego, niebezpiecznego wroga. Dokument ujawnia także gotowość na okrucieństwo i cynizm: „Najskuteczniejszym sposobem na pozbawienie Żydów poczucia bezpieczeństwa jest gniew ludu, okazany poprzez przemoc”. Żydzi bali się pogromów, więc przemoc przynosiła efekty, nawet jeśli była nielegalna. Jednak rekomendując pogromy, SD zadawało kłam istnieniu powszechnego gniewu. Poprzez sugestie, jak zachęcać Żydów do emigracji, dokument przedstawiał techniczne środki do przyśpieszenia ich odejścia. Proponował utworzenie „biura centralnego” dla organizowania emigracji i pomagania wyjeżdżającym Żydom313. W 1937 roku elementy tego programu wprowadzano w życie za zachętą Heydricha i urzędników SD we współpracy z Gestapo. Po części w związku z ingerencją w sprawy żydowskie SD, która rzekomo była organizacją zbierającą informacje, powolutku zmierzała do uzyskania kompetencji wykonawczych. Zatrważające skutki tego rozwoju sytuacji wyraźnie wynikają z „Wytycznych dla kwestii żydowskiej”, przeznaczonych dla oficerów

SD zatrudnionych przez najnowszego szefa wydziału żydowskiego, Dietera Wisliceny’ego, tęgiego eksstudenta teologii. „Walka z Żydami od samego początku stanowiła podstawową zasadę narodowego socjalizmu. Kwestia żydowska jest dla narodowego socjalizmu nie tylko kwestią religijną czy polityczną, lecz również rasową. Dlatego nie istnieje żadna możliwość kompromisu. Antagonistyczne stanowisko NSDAP wobec Żydów przenika cały program partyjny. Żyd jest dla narodowego socjalizmu po prostu wrogiem”. Wytyczne przypominały, że od maja 1935 roku SD formułowało systematyczną, opartą na badaniach strategię rozwiązania problemu żydowskiego. „Rozwiązaniem kwestii żydowskiej może być jedynie całkowite odżydzenie Niemiec”, jednak osiągnięcie tego celu jest „możliwe tylko poprzez syjonistyczną emigrację”314. Raporty sporządzane przez wydział żydowski w centrali SD w 1937 roku pokazują niezadowolenie z tempa żydowskiej emigracji oraz frustrację z powodu odporności żydowskich społeczności. W kwietniu 1937 roku podsumowanie pierwszego kwartału stwierdzało, że „ogólnie sytuacja socjalna Żydów jest tak korzystna, że większość woli zostać w kraju niż emigrować”. Powstanie Arabów przeciwko brytyjskim rządom w Palestynie odebrało blask przesłaniu syjonistów. Natomiast odrodziły się Centralverein i RjF. JKB, żydowskie stowarzyszenie kulturalne, „powoli wprowadzało Żydów do intelektualnego i kulturalnego getta”, ale sytuacja była dwuznaczna, ponieważ jednocześnie oferowało Żydom pocieszenie i odwracało uwagę od niedoli. SD skarżyło się również, że Żydzi dostają wsparcie od katolików, szczególnie „w wiejskich społecznościach, które sprzeciwiają się narodowemu socjalizmowi”315. SD, zawsze wyczulone na machinacje międzynarodowego żydostwa, w marcu 1937 roku skwapliwie wykorzystało antynazistowskie przemówienie burmistrza Nowego Jorku Fiorella LaGuardii. W odwecie Gestapo rozwiązało żydowskie bractwo B’nai Brith i nałożyło dwumiesięczny zakaz wszelkich zebrań Centralverein i RjF, jak również wszelkiej żydowskiej działalności kulturalnej. Dozwolone były jedynie spotkania syjonistów. Ambasador Dodd złożył oficjalny protest w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych z powodu ataków nazistowskiej prasy na LaGuardię, ale urzędnicy ministerialni wydawali się obecnie nieczuli na tego rodzaju zabiegi dyplomatyczne. W listopadzie znużony dyplomata zauważył, że w przemówieniu Streicher twierdził, że „Żydzi rządzą Stanami Zjednoczonymi, a LaGuardia jest ich szefem”. Na tym etapie Dodd przywykł już do tego rodzaju retoryki i właściwie zrezygnował z jakichkolwiek spotkań z nazistowskimi urzędnikami316. W maju wygasł ochronny status Żydów na Górnym Śląsku. Anomalia ta wzięła się z walki między Polską a Niemcami o panowanie nad prowincją po Wielkiej Wojnie. Zgodnie z warunkami konwencji genewskiej z 1922 roku terytorium Śląska zostało podzielone, a mniejszości narodowe w każdej części otrzymały prawa zagwarantowane na piętnaście lat; w przypadku ewentualnych pogwałceń prawa mogły się zwracać do Ligi Narodów. Kiedy naziści przejęli władzę, Górny Śląsk stał się ich cierniem w oku, ponieważ rejon pozostawał wyłączony spod dyskryminującego prawa i tamtejsza ludność żydowska mogła zwracać się do Ligi. W 1933 roku Amerykański Kongres Żydowski wykorzystał tę drogę i wysłał do

Genewy sześć petycji z protestami przeciwko sposobowi, w jaki Niemcy traktowali Żydów. Przewidując odbudowę pełnej suwerenności niemieckiej, szefowie SD zlecili Adolfowi Eichmannowi opracowanie planów zmuszenia w krótkim czasie miejscowych Żydów do posłuszeństwa. Oprócz natychmiastowego rozciągnięcia na prowincję wszystkich ustaw rasowych oraz antyżydowskich przepisów, Eichmann zalecił natychmiastowe aresztowanie wszystkich żydowskich przywódców społecznych, zakazanie działalności organizacji żydowskich nastawionych na asymilację, rejestrację wszystkich Żydów oraz, i przede wszystkim, przeprowadzenie błyskawicznej kontroli przedsiębiorstw, aby zapobiec podstawianiu przez Żydów Aryjczyków na stanowiska kierownicze, który to proceder nazywano „maskowaniem”. Heydrich i Franz Six, szef wydziału II centrali SD i dyrektor odpowiedzialny Eichmanna, zaaprobowali plan. Eichmann wyjechał zatem do Wrocławia i gdy tylko niemieckie siły bezpieczeństwa pozbyły się ograniczeń międzynarodowych, przystąpił wraz z Gestapo do akcji przeciwko ludności żydowskiej. Był to pierwszy raz, kiedy oficer SD przekuł idee w konkretne działania i wyjechał w teren, żeby obserwować ich wprowadzanie w życie. Misja Eichmanna stała się wzorem dla późniejszych akcji317. Przez cały 1937 rok specjaliści od Żydów z SD krytycznym okiem śledzili wykluczanie Żydów z gospodarki i monitorowali dane o emigracji żydowskiej. W lipcu formalne porozumienie z Gestapo, Funktionsbefehl, rozszerzyło ich kompetencje na prowadzenie Judenpolitik. Okazali się nieustępliwi. Chociaż z aprobatą odnotowywali, że komisarze okręgowi odmawiają odnawiania zgód na działalność żydowskich handlarzy bydła, jeden raport przedstawił zastrzeżenia: „Mimo iż działania «aryzacyjne» są teraz kontynuowane tak jak wcześniej na całym terytorium Rzeszy, ku wielkiemu zadowoleniu szerokiej opinii publicznej, przy zachowaniu natężenia, jednak wpływ Żydów na życie gospodarcze pozostał znaczący”. Tyle dobrego, że ortodoksyjni Żydzi i żydowscy weterani, którzy niegdyś odrzucali myśl o wyjeździe z Niemiec, teraz omawiają zbiorową emigrację, a „jeśli znaczna liczba Żydów z obozu asymilacyjnego mimo wszystko trwałaby przy decyzji o pozostaniu w Niemczech, wynikałoby to w dużej mierze z przyznanego im przez władzę uprzywilejowanego statusu […] oraz z powszechnie niefrasobliwej postawy opinii publicznej wobec kwestii żydowskiej”318. SD zajmowało się też emigracją. Od zawarcia w 1933 roku porozumienia Ha’awara naziści faworyzowali syjonizm i wspierali żydowską emigrację do Palestyny. W pierwszych latach rządów nazistów do żydowskiej ojczyzny wyemigrowało 7600 Żydów, jedna czwarta wszystkich, którzy opuścili Niemcy. W 1934 roku liczba ta wzrosła do 9800, blisko jednej trzeciej wszystkich emigrantów. Odsetek utrzymywał się na poziomie 8600–8700 w ciągu kolejnych dwóch lat, ale nigdy nie przekroczył 30 procent całej żydowskiej emigracji. Być może do Palestyny wyjechałoby więcej osób, ale liczbę emigrantów ograniczały brytyjskie władze mandatowe. Brytyjczycy oszacowali optymalny przyrost żydowskich osadników na podstawie możliwości wchłonięcia ich przez gospodarkę i, co najważniejsze, względów politycznych. Od czasu antyżydowskich buntów z 1921 roku Brytyjczycy zmniejszali natężenie imigracji wszędzie tam, gdzie wybuchały gwałtowne protesty arabskie. Kiedy w 1936 roku doszło do kolejnej fali zamieszek, rząd zmniejszył o połowę dopuszczalną

liczbę imigrantów319. Niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i SD obserwowały z niepokojem reakcje Brytyjczyków na powstanie palestyńskich Arabów. Chociaż rebelię skutecznie zmiażdżono, władze doszły do wniosku, że zarządzanie obszarem jest niewykonalne. W lipcu 1937 roku Royal Commission z lordem Peelem na czele zaleciła, żeby Palestynę podzielić na państwa żydowskie i arabskie. Po raporcie Peela na Wilhelmstrasse i w centrali SD rozbrzmiały dzwonki alarmowe. Jeśli Żydzi dostaną państwo, będzie ono miało prawo ubiegać się o członkostwo w Lidze Narodów. Zdobędą wówczas platformę, z której będą mogli atakować Niemcy i bronić Żydów w innych krajach320. Przez cały 1936 rok specjaliści od spraw żydowskich z SD kontaktowali się z członkiem żydowskiej armii podziemnej w Palestynie, Hagany, który, jak się zdaje, zaoferował możliwość zwiększenia poziomu emigracji żydowskiej. W październiku 1937 roku Herbert Hagen, wyższy urzędnik wydziału żydowskiego, oraz Adolf Eichmann, specjalista od spraw syjonizmu, wyjechali do Palestyny, aby zgłębić tę sprawę. Mieli również zbadać rzekomą rolę Hagany w zabójstwie Wilhelma Gustloffa. Obie misje zakończyły się porażką. Zaledwie kilka godzin po zejściu na ląd w Hajfie władze brytyjskie wydaliły Hagena i Eichmanna z Palestyny. Ich wysiłki, aby spotkać się z żydowskimi informatorami, którzy mogli rzucić światło na zabójstwo Gustloffa, okazały się bezskuteczne. Mimo to po tej podróży Eichmann zyskał sobie reputację głównego specjalisty od spraw żydowskich w SD. Raport, jaki napisał z Hagenem, oznaczał poważny zwrot w polityce. Chociaż Palestyna pozostawała głównym celem emigracji żydowskiej, nie miała być jedynym ani najbardziej preferowanym kierunkiem. Ani też Trzecia Rzesza nie planowała robić nic, aby wzmocnić żydowską społeczność w Palestynie czy wspierać dążenia do państwowości321. Losy syjonistów w Niemczech ściśle związały się zatem z polityką brytyjską i Judenpolitik. Do lat trzydziestych XX wieku syjonizm przyciągnął w Niemczech tylko niewielką mniejszość tamtejszych Żydów, a w ciągu pierwszych lat reżimu nazistowskiego wcześniej nieprzekonani Żydzi wciąż żywili nadzieję, że będą mogli nadal żyć w niemieckiej ojczyźnie. Chociaż Willy Cohn stracił stanowisko nauczyciela we Wrocławiu, nie uległ prośbom żony, żeby przenieść się za granicę. W czerwcu 1933 roku napisał w dzienniku: „Trudi ciągle naciska, żebyśmy wyemigrowali. Nie sądzę, żeby perspektywy wyjazdu rysowały się dla nas dobrze, nie z moją biografią”. Jego myślenie odzwierciedlało postawę wielu innych niemieckich Żydów: „teraz powinno się czekać i obserwować rozwój wydarzeń”. Czterdziestosześcioletni Cohn nie miał ochoty „zaczynać wszystkiego od nowa”. We Wrocławiu „mogę coś robić, tutaj jestem kimś, a czy uda mi się to osiągnąć gdzieś tam, to dopiero miałoby się okazać”. Pomimo gwałtownych kłótni z żoną upierał się, by zostać: „Tutaj zapuściłem korzenie”322. Po wprowadzeniu ustaw norymberskich wzrosło zainteresowanie emigracją w ogóle, a wyjazdem do Palestyny szczególnie. Gestapo meldowało o wzmożonej działalności syjonistów w całym kraju. W Bawarii kolejni młodzi zaczęli się szkolić, a w Düsseldorfie gmina zaczęła prowadzić nawet wieczorowe kursy hebrajskiego. Erich Sonnemann, szef niesyjonistycznej młodzieżówki, napisał z goryczą do przywódcy ruchu, że: „zostały tylko

dwa wyjścia: zbliżyć się do syjonizmu, gdzie nikt nie przestaje być istotą ludzką w wieku 23 lat, albo kupić sobie sznur!”. Jednak atrakcyjność syjonizmu zależała od możliwości emigracji do Palestyny oraz zrozumienia, że syjoniści cieszą się patronatem reżimu. Gdy tylko w Palestynie zaczęły się problemy, Żydzi zwrócili się do różnych instytucji, aby pomogły im znaleźć nowe domy w innych miejscach, a Żydzi nastawieni na asymilację, szczególnie z RjF, z lubością ujawniali wady syjonistycznego rozwiązania323. Na początku 1937 roku Cohn zmienił zdanie. Pojechał z Trudi do Palestyny z wizytą do syna Ernsta (który wyemigrował w 1934 roku) i zobaczył kraj na własne oczy. Dotarli do Hajfy w przeddzień Paschy, spędzili sześć tygodni w kibucu Giwat Brenner, gdzie mieszkał Ernst, i zwiedzili kraj. Jednak nie mogli się zdecydować na przeprowadzkę. W każdym razie coraz trudniej było niemieckim Żydom uzyskać zgodę na wjazd do Palestyny, szczególnie w przypadku osób w średnim wieku, takich jak Willy Cohn. Syjoniści, którzy zarządzali rozdziałem zezwoleń, faworyzowali osoby zdolne do prac fizycznych lub w rolnictwie albo też przywożące ze sobą kapitał. Woleli również osoby oddane idei syjonistycznej, które wstąpiły do organizacji syjonistycznych lub partii. W styczniu 1934 roku Weizmann zaszokował McDonalda pogardliwym podejściem do mas europejskich Żydów, którzy nie podpadali pod te kategorie. „Wyraził pogardę dla niemieckich Żydów jako całości, obojętność na ich los, a tym samym obojętność na los milionów Żydów w innych miejscach, o ile ocalała resztka będzie mogła znaleźć schronienie w Palestynie”. Kurczące się możliwości emigracji do Palestyny oraz preferowanie młodych miało tragiczne konsekwencje. Żydzi w rodzaju Cohnów, którzy czekali na lepszy czas, teraz zorientowali się, że ten czas im się skończył. Fala samobójstw przetoczyła się przez szeregi starszych wiekiem syjonistów, którzy uświadomili sobie, że ich marzenie legło w gruzach324. Nie tylko emigracja do Palestyny stała się trudniejsza. Jeden kraj po drugim wznosił bariery przed żydowskimi uchodźcami. Skutkiem tego Żydów przygotowywano teraz do osadnictwa w miejscach, które wcześniej wyśmiewali. Najważniejsza organizacja pomagająca emigrantom w Niemczech, Hilfsverein, współpracowała z JCA i HICEM; szukała nerwowo miejsc schronienia i negocjowała z rządami, aby zwiększyły liczby zezwoleń lub zmniejszyły restrykcje. W 1936 roku Afryka Południowa wpuściła 2,5 tysiąca niemieckich Żydów, po czym zatrzasnęła drzwi. Brazylia przyjęła tysiąc imigrantów, a potem nie dotrzymała umowy z HICEM. Nawet jeśli udawało się znaleźć jakieś miejsce, koszty wyjazdu okazywały się niezmiernie wysokie. Z uwagi na topnienie niemieckich rezerw zagranicznej waluty Reichsbank obniżył próg majątków osobistych podlegających „podatkowi od ucieczki z Rzeszy” (Reichsfluchtsteuer) z 200 do 50 marek. Ponadto za punkt odniesienia szacunków przyjęto 1933 rok. Aby pokryć opłaty wymagane przez władze, potencjalni emigranci musieli oddać tak dużą część zysków ze sprzedaży majątku, że niewiele zostawało im na rozpoczęcie nowego życia w innym kraju. Co więcej, kurs walut dla osób planujących wyjechać z kraju stale wypaczano, więc emigranci dostawali połowę tego, ile w 1933 roku były warte ich marki. W 1939 roku mogli za swoje środki kupić zaledwie 4 procent dewiz, które za te same pieniądze mogliby otrzymać wcześniej. Nic więc dziwnego, że osoby o pokaźniejszych majątkach wolały wstrzymać się z decyzją i liczyć na

możliwość przetrwania w Niemczech, niż ponieść olbrzymie straty i zaczynać wszystko od nowa z niemal pustymi kieszeniami325. Pomimo zwycięstwa Frontu Ludowego w wyborach w maju 1936 roku, Francja utrzymała restrykcyjną politykę imigracyjną. Jednak nowa administracja poczyniła poważne starania, aby złagodzić warunki dla około 10 tysięcy uchodźców już przebywających w kraju i uzależnionych od organizacji charytatywnych. Co ważniejsze, zezwoliła większości z nich na pracę. W kolejnej próbie zlikwidowania problemu uchodźczego minister do spraw kolonii Marius Moutet zaproponował osiedlenie przynajmniej części imigrantów we francuskiej kolonii na Madagaskarze. Pomysł spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony rządu polskiego, który szukał miejsc, gdzie mógłby wysłać Żydów niepotrzebnych polskiej gospodarce. Wspólna francusko-polska misja ekspertów od spraw żydowskich posunęła się nawet do zbadania możliwości oferowanych przez wyspę. Wreszcie w maju 1938 roku nowy minister do spraw kolonialnych, Georges Mandel (sam pochodzenia żydowskiego), ostatecznie odrzucił plan jako niewykonalny i niepożądany326. Jedyne poszerzające się pęknięcie w murze otwierało się na Stany Zjednoczone. W amerykańskim roku podatkowym 1935–1936 liczba ubiegających się o wizę wjazdową stanowiła 25 procent ustalonej kwoty imigracyjnej. W kolejnym roku wykorzystana została połowa dostępnych miejsc, w sumie 10 815. Ten wzrost nastąpił po naciskach na Departament Stanu ze strony Białego Domu oraz presji amerykańskich organizacji żydowskich. Jednak wymagania wobec starających się o wjazd były tak wysokie, że udawało się tylko drobnej części. Pełni nadziei ubiegający się o wizę musieli przejść badania lekarskie i wykazać, że posiadają środki, które pozwolą im się utrzymać, albo udowodnić, że mają w Stanach Zjednoczonych rodzinę, dzięki czemu nie trafią na państwowy garnuszek. Konsulowie upierali się również, że emigranci muszą sami kupić sobie bilet. Zasada ta miała powstrzymać napływ zagranicznej siły roboczej, ale nie brała pod uwagę, że nawet szacowni migranci mogli tak bardzo zbiednieć, że musieli zwracać się o pomoc do krewnych ze Stanów Zjednoczonych, by opłacić przejazd. Chociaż konsulowie dysponowali dość dużą swobodą w stosowaniu zasad, większość ściśle trzymała się litery prawa, aż do chwili, kiedy nie mogli już dłużej ignorować chaosu tuż za własnym progiem327. W grudniu 1937 roku Reichsvertretung otworzył centralne biuro do spraw emigracji żydowskiej, w którym pod jednym dachem połączyły się wszystkie najważniejsze instytucje. Coraz większy nacisk, żeby wyciągnąć młodych ludzi z Niemiec, świadczy wymownie o poczuciu, że przed całą społecznością nie ma przyszłości. Od 1934 do 1939 roku JugendAlijah, organizacja syjonistyczna, we współpracy z wydziałem emigracyjnym RV wysłała do Palestyny 12 000 dzieci bez opiekunów. Zasoby płynęły do niesyjonistycznych inicjatyw, typu farma szkoleniowa w Gross-Breesen, chociaż skala ich osiągnięć pozostawała żałośnie niska. W sumie 18 400 młodych ludzi opuściło Niemcy w ramach tych projektów. Żydowskie organizacje pomagały również emigrować dzieciom niearyjskim. Paulusbund w Berlinie, instytucja dbająca o interesy konwertytów, połączył się z brytyjskim Inter-Aid Committee i zapewnił w Wielkiej Brytanii wykształcenie dla 450 dzieci chrześcijańskich, które podpadły pod ustawy norymberskie328.

Presja była nieubłagana. Zarządzenia, aby wykluczać Żydów z gospodarki, umocniły pozycję lokalnych nazistów, urzędników miejskich, a Gestapo zostało upoważnione do odbierania Żydom prawa do prowadzenia handlu albo zastraszania, które miało ich zmusić do zamknięcia firm. Zgodnie z polityką aryzacji przedsiębiorstwa przechodziły od właścicieli Żydów w ręce Niemców, często za ułamek rzeczywistej wartości. Gdy tempo aryzacji wzrosło, nawet Niemcy, którzy patrzyli nieufnie na łamanie prawa własności, poczuli się w obowiązku wziąć udział w gorączce złota, bo w przeciwnym razie musieliby patrzeć na dobrobyt konkurentów. Żydzi protestujący u władz przeciwko ingerencji w ich przedsiębiorstwa mieli obecnie większe szanse na zamknięcie w obozie koncentracyjnym niż na doczekanie się pełnego współczucia posłuchu w Ministerstwie Gospodarki Rzeszy. Jednak Żydzi pozbawieni przez policję licencji na handel nadal odwoływali się do sądów administracyjnych i, ku irytacji SD, czasem wygrywali329. W rezultacie nastąpił faktyczny upadek żydowskiej działalności ekonomicznej, poza garstką społeczności w dużych miastach. Burmistrz niewielkiego miasteczka w Hesji szczycił się, że „w Bad Nauheim zostało już najwyżej kilka sklepików żydowskich, ale i te za jakiś czas znikną”. Komisarz okręgowy w Gelnhausen, również w Hesji, ucieszył się, że ekonomiczny wpływ Żydów „kompletnie wygasł”. Pomijając kilka wyjątków, „handel z Żydami przestał istnieć”. Większość Żydów w miasteczku popadła w ubóstwo i niedolę. „Ludność aryjska nie poświęca już im najmniejszej uwagi, a oni wycofują się z życia społecznego”. W innych miejscach, szczególnie z katolickimi mieszkańcami, handlarze żydowscy kurczowo trzymali się działalności. Oficer żandarmerii z Cham we wschodniej Bawarii zameldował, że Żydzi „nadal parają się sprzedażą dla ludności wiejskiej. Tutejsi rolnicy nie chcą dołączyć do grona oświeconych i odmawiają dążenia do nadrzędnego celu”. Jednak ogólnie wszystko zmierzało w jednym kierunku. I tak na początku 1938 roku biuro SD na północno-wschodnie Niemcy zameldowało, że Żydzi porzucają wieś i przenoszą się do Berlina. Biuro SD na region południowo-wschodni z siedzibą we Wrocławiu zanotowało całkowite zniknięcie kilku małych gmin. Oddział SD dla północnego zachodu poinformował, że w ciągu ubiegłego roku nawet zamożni Żydzi odeszli, „ponieważ w rejonach wiejskich pozbawiono ich prawie wszystkich źródeł dochodu”. W samym Monachium panowała odwrotna tendencja. Tamtejsze Gestapo przechwalało się, że bojkot antyżydowski został w mieście przeprowadzony dobrze, a towarzyszyło mu „przymusowe przekazywanie przedsiębiorstw w ręce Aryjczyków”. Skutkiem tego Żydzi uciekali na wieś, gdzie krnąbrna ludność katolicka oferowała im niejaką pomoc330. Schacht sprzeciwiał się tym atakom, ale na tym etapie stracił już możliwość uporządkowania aryzacji i zapobiegania przypadkowym i nielegalnym akcjom. Co bardziej osobiście martwiło Schachta, to fakt, że przegrał walkę z Göringiem o kontrolę nad gospodarką. 26 listopada 1937 roku złożył rezygnację z funkcji ministra gospodarki Rzeszy. Hitler, który uważał go za przeszkodę, zaakceptował jego odejście. Osiem tygodni później zdymisjonował Schachta ze stanowiska prezesa Reichsbanku. Według francuskiego ambasadora François-Ponceta dymisja Schachta była „przestrogą niemożliwą do zlekceważenia”. Po odejściu Schachta strach padł na społeczność żydowską.

Reichsvertretung ostrzegł, że nie uda się utrzymać „uporządkowanej emigracji”, o ile Żydzi nie będą mogli nadal zarabiać na życie w Niemczech331. Mniej więcej równocześnie z rezygnacją Schachta Heydrich zrobił bilans. Wydział żydowski SD oszacował, że w Niemczech pozostały 392 tysiące Żydów, a 412 tysięcy, jeśli liczyć konwertytów, plus 280 tysięcy Żydów półkrwi i ćwierćkrwi. Emigracja przebiegała w tempie 2230 osób na miesiąc, a do tej pory wyjechało już 107 tysięcy Żydów. Polityka SD miała na celu „całkowitą eliminację asymilacjonizmu i zachęcanie do emigracji”. Aby to osiągnąć, należało przełamać opór Żydów i pozbawić ich poparcia katolików i Kościoła Wyznającego. Raport zwrócił uwagę na debatę dotyczącą utworzenia państwa żydowskiego i wyraził pogląd SD, że powstanie państwa byłoby niekorzystne, „ponieważ wówczas Żydzi intensywniej kontynuowaliby bojkot narodowego socjalizmu za pomocą środków dyplomatycznych”332. Niepewność co do przyszłości Palestyny nie skłoniła SD do zmniejszenia choćby na chwilę nacisku na ludność żydowską. Naziści nie byli syjonistami w żadnym tradycyjnym znaczeniu tego słowa: nie dbali o to, dokąd Żydzi się udadzą po wyjeździe z Niemiec, a Palestynę traktowali wyłącznie jako wysypisko. Gdyby z jakiegoś powodu przestała być dostępna, zmuszaliby Żydów do wyjazdu w inne miejsce. SD utrzymało zatem tempo działalności antyżydowskiej. Żydom, którzy dotąd mogli pracować w wielu zawodach pod warunkiem, że wyłącznie dla klienteli żydowskiej, teraz w ogóle cofnięto zezwolenie na pracę. Restauracje i zajazdy dostały polecenie, żeby nie obsługiwać Żydów333. Kurs polityczny był dobrze widoczny dla obserwatorów zagranicznych. W kwietniu 1938 roku papież Pius XI wydał encyklikę Mit brennender Sorge (Z palącą troską), w której potępił rasizm i politykę opartą na zasadach rasowych. Encyklika miała głównie bronić prerogatyw Kościoła rzymskokatolickiego w Niemczech i wyrazić zaniepokojenie polityką przymusowej sterylizacji. Nie wspominała konkretnie o Żydach, ale powtórzenie katolickich zasad w zestawieniu z rasowym determinizmem rozpościerało nad konwertytami parasol ochronny. Żydzi nabrali otuchy po deklaracji, a katolicy poczuli się ośmieleni334. Ambasador Dodd zanotował w dzienniku, że „wyraźnie widać ściślejszą obserwację i karanie Żydów”. Jednak sam faktycznie zaprzestał prób wpływania na decydentów w Berlinie. Jego izolacja i bezsilność wzrosły, kiedy sir Arthur Henderson zastąpił Phippsa na stanowisku ambasadora brytyjskiego. Henderson był arcyzwolennikiem appeasementu i Dodd ubolewał w dzienniku, że „chyba nie jest świadomy brytyjsko-amerykańskiego sprzeciwu wobec okrutnego traktowania przez nazistów katolików, protestantów i Żydów”. Było to niesprawiedliwe wobec Hendersona o tyle, że wiedział on doskonale, jak bardzo cierpią Żydzi; po prostu nie sądził, aby miało to znaczenie w obliczu poważniejszej sprawy – sprowadzenia Hitlera z drogi do wojny. 29 grudnia Dodd po raz ostatni wyjechał z Niemiec. Wrócił do Stanów Zjednoczonych z uczuciem ulgi, że znalazł się daleko od Berlina, i ponurym przeczuciem, co przyniesie przyszłość. Do ojczyzny płynął na pokładzie statku pasażerskiego, którym podróżowała też wielka grupa uchodźców planująca zacząć nowe życie w Ameryce335. Żydzi w Niemczech wkroczyli w 1938 rok z obawą i rosnącym poczuciem bezradności.

Chociaż krytyka narodowego socjalizmu z Watykanu podniosła morale, odejście Schachta miało druzgocący skutek, i to nie z powodu fałszywego przekonania, że był ich rzecznikiem lub obrońcą. Raczej dlatego, że jego odejście potwierdziło, iż radykałowie sterują sytuacją oraz że tendencja, by usuwać Żydów z nisz ekonomicznych, które im pozostawiono, jest teraz polityką zaakceptowaną i prowadzoną przez władze państwowe. Mimo to Żydzi kontynuowali opór. Światowy Kongres Żydowski wykorzystał fakt, że Wolne Miasto Gdańsk stanowiło teraz ostatni rejon Niemiec znajdujący się pod kontrolą Ligi Narodów, aby wystąpić z petycją, która miała nie dopuścić do rozciągnięcia na tę prowincję ustaw norymberskich. Od czerwca 1933 roku NSDAP miało absolutną większość w Senacie Wolnego Miasta, ale ostateczna władza znajdowała się w rękach wyznaczonego przez Ligę komisarza, więc setki Żydów przenosiły się z Rzeszy do względnie bezpiecznego portowego miasta. Ta niepewna przystań miała przetrwać nieco dłużej336. W samej Rzeszy Żydzi porzucili wszelką nadzieję, że narodowy socjalizm jest efemeryczny lub natknie się na opozycję w kraju. Victor Klemperer rejestrował rosnącą akceptację nazizmu z mieszaniną fascynacji, niedowierzania i przerażenia. Widział, jak tradycyjne uprzedzenia zwykłych Niemców budowały pomost dla reżimu i zwiększały ich uległość. W październiku 1936 roku miejscowa bibliotekarka, pani Roth, odwiedziła go po tym, jak otrzymał zakaz korzystania z instytucji. „Zagorzała przeciwniczka nazistów”, ale przyznała, że niektóre ich kroki antyżydowskie były w porządku. Powiedziała mu: „Gdyby pozbawili obywatelstwa Żydów ze Wschodu lub gdyby odebrali Żydom urzędy sędziowskie, można by to ewentualnie zrozumieć”. Według niej przestępstwem nie było odbieranie praw obywatela i człowieka niewinnym obywatelom, tylko to, że posunęli się za daleko. Rok później i Klemperer odkrył, że idea Volksgemeinschaft zaczyna uchodzić za zdrowy rozsądek, pociągając za sobą wyłączenie pewnych grup bez potrzeby budzenia świadomej nienawiści. Przytoczył przypadek człowieka, który nie był „żydożercą”, ale bezmyślnie powtarzał poglądy narodowosocjalistyczne. „Perorował na temat konieczności stworzenia wspólnoty narodowej, mówił o plemiennej tożsamości, o jedności prawa i władzy, o niewątpliwej wyższości nowej armii niemieckiej […], o konieczności bronienia się przed komunizmem […] ten człowiek jest większym narodowym socjalistą, niż sam przyznaje […]. I kolejny raz powiedziałem sobie, że doktryna hitlerowska jest być może głębiej i mocniej zakorzeniona w narodzie i bardziej odpowiada niemieckiej naturze, niż miałbym ochotę to przyznać”337. Nie oznaczało to, że reżim był zabezpieczony przed wstrząsami zewnętrznymi. Klemperer nadal miał nadzieję, że Hitler rozpęta lekkomyślną awanturę w polityce zagranicznej, potknie się i upadnie. Jednak nawet jeśli hitleryzm miał przeminąć, Klemperer czuł się już nieodwracalnie wyobcowany z niemieckiego narodu: „Moje wewnętrzne poczucie przynależności zniknęło”. Te słowa dotyczyły wielu innych, których tożsamość niemieckich Żydów została rozbita bez możliwości naprawy338. Żydzi żyli w coraz większej izolacji od reszty społeczeństwa. Heinemann Stern, dyrektor żydowskiej szkoły w Berlinie i członek zarządu Centralverein, wspominał później na wygnaniu, że obserwował stopniowe kurczenie się swego świata. Zwykle wyjeżdżał na

wakacje do Bad Reinerz (Duszniki-Zdrój), górskiego uzdrowiska na Śląsku, niegdyś często odwiedzanego przez Felixa Mendelssohna-Bartholdy’ego. W 1937 roku zorientował się, że tablica pamiątkowa ku czci kompozytora zniknęła. Kiedy poszedł do toalety, zobaczył tam napis „Żydom wstęp wzbroniony”. Gospodarz zajazdu wyjaśnił mu, że wolał umieścić napis raczej tam, niż całkowicie odstraszyć żydowskich klientów od wejścia, chociaż Stern nie poczuł się przez to ani trochę lepiej. „Prywatne relacje – czy też, dokładniej rzecz biorąc, zwykłe ludzkie kontakty – między nami i otoczeniem pękły, rozluźniły się, znikły. Skutkiem była izolacja, a w końcu izolacja jest tylko innym określeniem powolnej śmierci”339. Poniżanie i osamotnienie najostrzej dawało się we znaki na obszarach wiejskich. Hans Winterfeldt urodził się w małym miasteczku Lippehne w Brandenburgii, a w 1933 roku miał siedem lat. Pierwsza próba bojkotu sklepu jego ojca okazała się nieskuteczna i interes działał jak wcześniej. Jednak w 1935 roku „nie mogliśmy już spędzać więcej czasu w miejscach publicznych”. Dla odmiany na wszystkie ferie świąteczne rodzice wysyłali Hansa do stolicy z grupą organizowaną przez RjF. Chłopiec zauważył, że „w Berlinie ludzie nie traktują nazistów poważnie”. Berlińczycy mówili mu, że „reżim nazistowski nie będzie w stanie utrzymać się dłużej”. Jednak w 1937 roku jego ojciec nie widział już innego wyjścia, jak sprzedać wszystko i przenieść się do Berlina, gdzie dostał pozwolenie na pracę jako komiwojażer. Tragikomicznym uzupełnieniem tej opowieści było to, co niedługo po przybyciu do Berlina spotkało krótkowzroczną babcię Hansa: kobieta wpadła w kłopoty, kiedy przypadkiem usiadła na ławce tylko dla Aryjczyków. Wróciła więc na wieś, gdzie przynajmniej znała każdy kamień340. Stała liczba Żydów reagowała samobójstwem na społeczne wykluczenie. Każdy przypadek odebrania sobie życia narodowi socjaliści uznawali za zwycięstwo. W maju 1937 roku burmistrz Altenrüthen poinformował z wyraźną satysfakcją, że „żydowski rzeźnik Sally Pollack, tutejszy mieszkaniec, kilka dni temu popełnił samobójstwo przez powieszenie”341. Żydówki miały inne doświadczenia z narastającą presją niż mężczyźni. Gdy świat zewnętrzny kurczył się coraz bardziej, środowisko domowe stawało się coraz ważniejszym miejscem spokoju i pocieszenia. Domowe rytuały Żydów, takie jak obchodzenie szabasu, pozwalały rodzicom dać dzieciom poczucie, że bycie Żydem to nie tylko minusy i ciężary. Matki musiały je wspierać i podbudowywać na duchu, aby wynagrodzić dzieciom zimną, jeśli nie wrogą, atmosferę, jaka panowała w szkołach państwowych. To one nieuchronnie brały na siebie lwią część tej odpowiedzialności, ponieważ ich mężowie pracowali albo, coraz częściej, przebywali za granicą342. Kobiety samotne narażone były na inne niebezpieczeństwo. Przyjaźń lub stosunki intymne z nie-Żydem mogły skończyć się oskarżeniem o Rassenschande. Gerta Pfeffer, projektantka tkanin i pracowniczka tkalni na południu Niemiec, obawiała się propozycji ze strony Aryjczyków. Paradoksalnie wprowadzenie ustaw norymberskich wzmogło w niej poczucie bezbronności. „Bałam się wracać nocą do domu, ponieważ zawsze mogłam spotkać grupę niechcianych adoratorów. W świetle dziennym wyzywali mnie od Żydówek, nocą brali się do całowania. Byli odrażający”. Groźba kary za seksualne prowokowanie Aryjczyka mogła zostać wykorzystana, aby zmusić Żydówki do kontaktów intymnych. Kobieta mogła

zaprzeczyć, że podjęła je dobrowolnie, i oskarżyć mężczyznę o inicjowanie spotkań, ale ten zawsze mógł stwierdzić, że nie wiedział o jej żydowskim pochodzeniu, i oskarżyć ją o nakłanianie do romansu. Rosy Geiger-Kullman wspominała, że „za czasów Hitlera ogromnie dawało mi się we znaki odrzucanie bezwstydnych zalotów esesmanów i bojówkarzy z SA. Często mnie zadręczali i zapraszali na randki. Za każdym razem odpowiadałam: «Przepraszam, nie mogę się zgodzić, jestem mężatką». Gdybym powiedziała, że jestem Żydówką, zmieniliby front i upierali się, że to ja ich zachęcałam”. Ponieważ żadna ze stron przymusowej relacji nie chciała, żeby prawda wyszła na jaw, nie da się stwierdzić, jak wiele Żydówek zostało w ten sposób osaczonych. Sytuacja żydowskich kobiet pogorszyła się tym bardziej, że schroniska w miejscach publicznych, szczególnie na dworcach kolejowych, prowadzone niegdyś przez Ligę Kobiet Żydowskich, zlikwidowano, kiedy działalność Ligi została ograniczona343. Po wprowadzeniu ustaw rasowych stale rosła liczba donosów o Rassenschande. Roczna liczba zgłoszona do Gestapo w Würzburgu wzrosła z 3 w 1934 roku do 31 w roku 1936, a spadła do 21 w 1937 i 28 w 1938 roku. Spadek świadczy o większej ostrożności mężczyzn i kobiet i wpływie strachu na związki. Hans Kosterlitz, kierownik „sklepu z ustalonymi cenami” w Uelzen, miasteczku w Dolnej Saksonii, musiał utrzymywać związek ze swą dziewczyną, Trudi, w tajemnicy. „Naprawdę igraliśmy z ogniem, ale zaślepiała nas namiętność. Porwaliśmy się na rzecz, która w naszej sytuacji wystawiała nas na ogromne ryzyko”. Hans przepuścił szansę na emigrację do Chile z powodu romansu. Potem, w 1935 roku, nowy pracownik w sklepie zainteresował się Trudi. Należał do SS i Hans musiał patrzeć na rozgrywające się pod jego nosem umizgi i nie mógł powiedzieć ani jednego słowa. Wreszcie Trudi położyła kres jego męczarniom i uległa zalotom esesmana. „Jej słaby charakter złamała atmosfera, w której żyła. Jeśli chodzi o mnie, ocaliłem wolność, ale za jaką cenę! […] Przeklinałem Hitlera i jego zbirów, którzy upajali się wymuszaniem, nawet w sferze najbardziej osobistych relacji, jakie zna człowiek: miłości”. Hans wkrótce wyemigrował do Włoch, a stamtąd do Szanghaju344. Ustawy norymberskie upoważniły władze do ingerowania w najbardziej prywatne sprawy mężczyzn i kobiet, a one wykorzystywały uprawnienia, nadzorując związki. W październiku 1936 roku biuro okręgowe w Bad Brückenau, kurorcie w północnej Bawarii, zaniepokoiło się dużym napływem Żydów do dwóch prowadzonych przez Żydów hoteli. Z obawy, że Żydzi mogliby zaczepiać młode kobiety zatrudnione w obu placówkach, urzędnicy nakazali policji obserwować sytuację. Na szczęście dla hotelowych gości i żydowskich właścicieli, „pomimo bardzo ścisłego nadzoru, nie dało się udowodnić, że w żydowskich hotelach dochodzi do hańbienia rasy”. Ustawy rasowe nie czyniły rozróżnienia między pracą a przyjemnością. We Wrocławiu cztery Żydówki o „złej reputacji” trafiły do aresztu, a stamtąd do obozu koncentracyjnego. Gestapowcy byli wściekli, ponieważ jest „rzeczą absolutnie niedopuszczalną, aby te kobiety odbywały stosunki intymne z Aryjczykami za pieniądze”. Główny oskarżyciel publiczny w Mannheim wyraził zaniepokojenie przypadkiem żydowskiej madame, która prowadziła burdel obsadzony wyłącznie Aryjkami. Groziło przecież niebezpieczeństwo, że ludzie mogliby pomyśleć, że prostytutki świadczą

usługi Żydom. W Trzeciej Rzeszy miłość nie przezwyciężała wszelkich kłopotów. W 1936 roku w Karlsruhe szewc został skazany na kilka lat więzienia za kontakty seksualne z Żydówką. Gdy tylko wyszedł na wolność, wznowił związek. Ktoś poinformował władze, że „znowu z nią współżyje”. Szewc został ponownie aresztowany, postawiony przed sądem, uznany za winnego i skazany na kolejny długi wyrok więzienia345. 309 26 kwietnia 1936, Dziennik Kurta Rosenberga, w: Jewish Responses, t. 1, s. 261; 13, 16 sierpnia 1936, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 348, 352. 310 14 września 1936, dziennik Mally Dienemann, w: Jewish Responses, t. 1, s. 263–264; 14 września, 8 grudnia 1936, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 360, 383. 311 J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 148–149; Jewish Responses, t. 1, s. 259–260. 312 Raport z zebrania Reichsvertretung 15 czerwca 1937 oraz raport Davida Glicka dla AJJDC z połowy 1937, w: Jewish Responses, t. 1, s. 264–268; F. Nicosia, Zionism and Anti-Semitism in Germany, s. 181–206. 313 SDHA, Wydz. II/112, O problemie żydowskim, styczeń 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 227–233. M. Wildt, Before the „Final Solution”, s. 258–259, oraz Judenpolitik, s. 32–33. 314 Wytyczne dla oficerów SD, 21 kwietnia 1937, w: M. Wildt, Judenpolitik, s. 110–115. 315 SDHA, Wydz. II/112 (1 stycznia–31 marca 1937), 8 kwietnia 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 243–245. 316 SDHA, Wydz. II/112, 1–15 kwietnia 1937, 19 kwietnia 1937 oraz 15–30 kwietnia, 4 maja 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 243–245, 248–249; 17 marca, 29 listopada 1937, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 394–395, 439. 317 SDHA, Wydz. II/112, Raport za 1–15 lipca 1937 i 1–15 września 1937, 17 września 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 256–259, 262; M. Wildt, Before the „Final Solution”, s. 255, i Judenpolitik, s. 34–35; Carole Fink, Defending the Rights of Others. The Great Powers, the Jews and International Minority Protection, Cambridge 2004, s. 278–279, 331, 334. J.W. Breughel, The Bernheim petition. A challenge to Nazi Germany in 1933, „Patterns of Prejudice” 1983, t. 17, nr 3, s. 17–25. 318 SDHA, Wydz. II/112, Raporty za 1–15 lipca, 1–15 sierpnia, 16–30 listopada 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 256–261, 270–271. 319 Herbert Strauss, Jewish Emigration from Germany. Nazi Policies and Jewish Responses (II), „Leo Baeck Institute Year Book” 1981, t. 26, s. 343–348. 320 F. Nicosia, Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany, s. 123–126. 321 SDHA, Wydz. II/112, Raporty za 1–15 lipca, 1–15 sierpnia, 16–30 listopada 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 256–261, 270–271. D. Cesarani, Eichmann, s. 53–56. 322 Dziennik Willy’ego Cohna, 27 czerwca 1933, w: Jewish Responses, t. 1, s. 66–67. 323 Bawarska policja polityczna, Raport za październik, 1 listopada 1935; Główny urząd Gestapo okręgu Düsseldorf, Raport za październik, 6 listopada 1935; Centrala SD, Wydz. II/112, Raport za kwiecień–maj, 25 czerwca 1936, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 161, 166–167, 206–207; Erich Sonnemann do Heinza Kellermanna, b.d., w: Jewish Responses, t. 1, s. 228. 324 Dziennik Willy’ego Cohna, 26 marca–3 maja 1937, w: Jewish Responses, t. 1, s. 222, 230–232; 26

stycznia 1934, Advocate for the Doomed, s. 270. F. Nicosia, Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany, s. 208; A. Barkai, Self-Help in the Dilemma, s. 320–323. 325 Jewish Responses, t. 1, s. 222–224; J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 115; M. Kaplan, Between Dignity and Despair, s. 62–73, o rodzinie, jak również o finansowych dylematach emigracji. 326 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 142–157. 327 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 94–95; B. Zucker, In Search of Refuge, s. 87–90. 328 SDHA, Wydz. II/112, Raport za 1–15 listopada, 18 listopada 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 268–269; Jewish Responses, t. 1, s. 234–235, 307–310. 329 Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za kwiecień, 5 maja 1937; SDHA, Wydz. II/112, Raport za 1–15 września, 17 września 1937, w: Secret Nazi Reports, s. 252, 262. A. Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 69–77. 330 Burmistrz Bad Nauheim, Raport za sierpień, 27 sierpnia 1937; Komisarz okręgowy Gelnhausen, Raport sytuacyjny na temat Żydów, 30 listopada 1937; Żandarmeria w Cham, Raport za listopad, 28 listopada 1937; Główny urząd Gestapo okręgu Monachium, Wydz. II 2 A, Raport za październik, 1 listopada 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 261–262, 264, 271–272; Biuro SD Wschód, Wydz. II/112, Raport roczny za 1937, 8 stycznia 1938; Biuro SD Południowy Wschód, Wydz. II/112, Raport roczny za 1937, 14 stycznia 1938, Biuro SD Północny Zachód, Wydz. II/112, Roczny raport sytuacyjny za 1937, 14 stycznia 1938; Biuro SD Południe, Raport roczny za 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 273–278. 331 SDHA, Wydz. Centralny II/1, Raport sytuacyjny, 1–31 stycznia 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 282–285; A. François-Poncet, Fateful Years, s. 221; R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 358– 561; F. Bajohr, ‘Aryanization’ in Hamburg, s. 174–177. 332 SDHA, Wydz. II/112, Krótki raport dla komórki „C” na temat żydostwa, 12 listopada 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 267–268. 333 SDHA wydz. centralny II/1, raport sytuacyjny, 1–31 stycznia 1938; Biuro SD Północny Zachód, Wydz. II/112, Roczny raport sytuacyjny za 1937, 14 stycznia 1938; Główny urząd SD, II/112, Raport za luty 1938, 4 marca 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 273–274, 282–288. 334 J. Webb Benton, konsul amerykański, The Church Question in Bremen and Oldenburg, 14 kwietnia 1937, w: Fremde Blicke, s. 469–470; G. Lewy, The Catholic Church and Nazi Germany, s. 156–159; Georges Passelecq, Bernard Suchecky, The Hidden Encyclical of Pius XI, New York 1997, s. 100–110. 335 10, 17 kwietnia, 23 czerwca, 29 grudnia 1937, W.E. Dodd, M. Dodd, Ambassador Dodd’s Diary, s. 402, 405, 425, 449–450. 336 SDHA Wydz. II/112, Żydzi w Gdańsku, 16 czerwca 1937, The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 254– 255. 337 18 października 1936, 13 lipca 1937, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 377– 378, 437–438. 338 17 sierpnia, 27 października 1937, 23 lutego 1938, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 445, 455–456, 477. 339 Heinemann Stern, w: Germans No More, s. 77–79. 340 Tamże, s. 99–102.

341 Raport burmistrza, Amt Altenrüthen, 22 maja 1937, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 253. 342 Marion Kaplan, Changing Roles in Jewish Families, w: Jewish Life in Nazi Germany, red. F. Nicosia, D. Scrase, s. 15–25. 343 Gerta Pfeffer, w: Germans No More, s. 65–67; M. Kaplan, Changing Roles in Jewish Families, s. 20. 344 Robert Gellately, The Gestapo and German Society. Enforcing Racial Policy 1933–1945, Oxford 1990, s. 160–164; Hans Kosterlitz, w: Germans No More, s. 74–76. 345 Główny urząd Gestapo we Wrocławiu, Zarys sytuacji, 2 stycznia 1936; Biuro okręgowe Bad Brückenau, Nadzór nad Żydami w Bad Brückenau, 9 października 1936; Główny oskarżyciel publiczny Mannheim, Raport za listopad i grudzień 1936, 21 stycznia 1937; Publiczny oskarżyciel państwowy Karlsruhe, Raport sytuacyjny z dwóch miesięcy, 30 października 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 178, 217, 225, 331.

Część trzecia

POGROM. 1938–1939

AUSTRIA Victor Klemperer powitał 1938 rok z przygnębieniem. Przez krótką chwilę miał nadzieję, że wyrzucenie Schachta z rządu zapowiada wewnętrzną walkę o władzę. Zamiast tego reżim uczcił piątą rocznicę z najwyższą pewnością siebie. „Nie bardzo już wierzę, że dożyję jakiejś zmiany”, pisał z westchnieniem. Pomimo sukcesów w polityce krajowej i stabilizacji – zauważył – znowu podnoszona jest kwestia żydowska; nowe przepisy zabroniły Żydom pracy w wielu zawodach. Miesiąc później wysłuchał przemówienia Hitlera w Reichstagu, które brzmiało ni mniej, ni więcej, jak „zapowiedź wojny”346. Agresywność Hitlera i rosnąca presja na Żydów wiązały się ze sobą. Według twardogłowych narodowych socjalistów Żydzi byli wrogiem. Zwalczanie międzynarodowego żydostwa nie miało sensu, gdy w Niemczech Żydom zostawiało się swobodę sabotowania ekonomii i zatruwania morale. Taki właśnie błąd popełniono w latach 1914–1918. Obecnie droga do zniszczenia podstaw żydowskiej egzystencji zbiegała się z celami wyznaczonymi przez plan czteroletni. Pozbawienie Żydów możliwości zarabiania na życie przeszkodzi im w dążeniu do ekonomicznej destabilizacji i, ostatecznie, zmusi do wyjazdu. Odebranie żydowskim przedsiębiorstwom zasobów oraz rynków będzie oznaczało więcej surowców do skierowania w inne miejsca. Obciążenie Żydów drakońskimi podatkami miało zwiększyć wpływy Ministerstwa Finansów, zmuszonego do finansowania zbrojeń. Od tego momentu prześladowania Żydów stały się dodatkiem do dążeń do wojny. Ich los zależał teraz bardziej od Machtpolitik – ustalenia i osiągnięcia geostrategicznych celów na drodze dyplomatycznej lub zbrojnej – niż od Judenpolitik. Oczywiście, nienawiść Hitlera do Żydów, podzielana przez jego wewnętrzny krąg i podchwycona przez partię nazistowską, mieszała się z aspiracjami, żeby uczynić z Niemiec wielką potęgę; jednak sama w sobie nie była siłą napędową. To raczej wymogi niemieckiej gospodarki, priorytety strategiczne, sukcesy i klęski militarne miały zadecydować o tym, jak będą traktowani Żydzi. Hitler dobiegał pięćdziesiątki i niepokoił się o zdrowie. Czy ma dość czasu, żeby obalić traktat wersalski i zbudować imperium, aby wzmocnić naród niemiecki przed nadchodzącą walką o światową dominację między cywilizacją aryjską a międzynarodowym żydostwem? W memorandum dla planu czteroletniego dał do zrozumienia cywilnemu kierownictwu Niemiec, że szykuje kraj do wojny. 5 listopada 1937 roku spotkał się z dowódcami wojskowymi, rzekomo aby rozstrzygnąć różnice zdań między rodzajami sił zbrojnych w kwestii rozdziału zasobów. W spotkaniu uczestniczył minister wojny generał Werner von Blomberg, admirał Erich Raeder (dowódca marynarki wojennej), generał Werner von Fritsch (głównodowodzący sił lądowych), Göring (dowódca Luftwaffe) i Konstantin von Neurath, minister spraw zagranicznych. Co typowe dla Hitlera, inicjatywa podjęta w celu rozwiązania

stosunkowo ograniczonego problemu praktycznego rozwijała się w zupełnie nowym kierunku, tworząc kolejne dylematy347. Hitler stale powtarzał swój pogląd, że Niemcy nie poradzą sobie z brakiem żywności i surowców w drodze samowystarczalności gospodarczej ani też ich problemów nie rozwiąże handel. Ratunek leży w zdobyciu kontynentalnego imperium. Na pytanie, jak to osiągnąć, Hitler odpowiedział z brutalną prostotą: „Problemy Niemiec można rozwiązać tylko siłą”. Nie były to mgliste, futurystyczne aspiracje. Niezbędne kroki należało podjąć do 1943–1945 roku, ponieważ później niemieccy wrogowie staną się zbyt potężni, a niemieckie siły zbrojne utracą przewagę liczebną i techniczną. Możliwe, że nawet trzeba będzie ruszyć szybciej, jeśli Francja podupadnie albo zacznie wojnę z Włochami. W każdym przypadku pierwszymi celami były Austria i Czechosłowacja. „Aneksja Czechosłowacji i Austrii oznaczałaby zdobycie żywności dla 5–6 milionów ludzi, przy założeniu, że uda się doprowadzić do przymusowej emigracji 2 milionów osób z Czechosłowacji i miliona z Austrii”. Wzmocniłoby to również bardzo niemiecką pozycję geostrategiczną i uwolniło siły „dla innych celów”348. Plan Führera zaniepokoił Blomberga, Fritscha i Neuratha. Aby zaradzić brakom zasobów, planował pokonać najpotężniejsze europejskie siły lądowe, ulokowane za najbardziej wyszukanymi fortyfikacjami wszech czasów – Linią Maginota. Planował nie tylko toczyć wojnę, która pochłonęłaby wszelkie zasoby, jakie miała przynieść, ale nawet gdyby jego zamiar całkowicie się powiódł, wiązałby się z przymusowym wysiedleniem milionów ludzi, aby udostępnić odpowiednią ilość żywności narodowi niemieckiemu. Jednak Hitler nie zamierzał ustąpić przed nieśmiałymi próbami powstrzymania go przez generałów i dyplomatów. W nowym roku przeprowadził przetasowania w rządzie, wyrzucił Blomberga, a Neuratha zastąpił Joachimem von Ribbentropem, który kierował wydziałem NSDAP do spraw zagranicznych i przez krótki i niesławny roczny okres pełnił funkcję ambasadora w Londynie. Fritsch stracił stanowisko kilka tygodni później pod sfingowanymi zarzutami homoseksualizmu. W skład nowego gabinetu, który zebrał się po raz pierwszy (i ostatni) 5 lutego 1938 roku, wszedł też Walther Funk, świeżo mianowany minister gospodarki Rzeszy, w pełni podporządkowany wydziałowi planu czteroletniego Göringa. Reorganizację przeszła struktura dowodzenia w armii, usunięto wielu wysokich rangą wojskowych. Kadra młodych oficerów, którym było bliżej do narodowego socjalizmu, awansowała na kluczowe stanowiska sztabowe i polowe349. Niedługo potem Hitler wykonał pierwszy ruch. Odkąd został kanclerzem, marzył o połączeniu Austrii z Niemcami i chciał w tym celu wykorzystać austriacką NSDAP. Pierwsze próby z 1934 roku, zanim ułożył się z Włochami, zakończyły się żałosną porażką. Jednak cztery lata później Włochy i Niemcy były sojusznikami: Niemcy poparły Włochy po inwazji na Abisynię, która wywołała międzynarodowe potępienie; państwa podpisały oficjalne porozumienie o zwalczaniu komunizmu, a wojska walczyły ramię w ramię z siłami Franco w Hiszpanii. Na spotkaniu z Göringiem we wrześniu 1937 roku Mussolini zapewnił o przychylności, gdyby austriacka NSDAP ponownie spróbowała sięgnąć po władzę. Po sygnale z Berlina zdelegalizowani austriaccy naziści przystąpili do rozregulowywania swego

kraju. Gdy chaos się rozprzestrzeniał, Hitler zażądał spotkania z austriackim premierem Kurtem Schuschniggiem. Do rozmowy doszło 12 lutego 1938 roku na Obersalzbergu koło Berchtesgaden, w górskiej rezydencji Führera w bawarskich Alpach. W tym budzącym respekt miejscu Schuschnigg usłyszał, że musi zalegalizować austriacką NSDAP, uczynić jej przywódcę, Arthura Seyss-Inquarta, ministrem spraw wewnętrznych i włączyć Austrię do Trzeciej Rzeszy jako państwo wasalne. Schuschnigg wrócił do Wiednia, ale nie poddał się i zaczął pośpiesznie szukać możliwości przeciwstawienia się zniewoleniu przez sąsiada. Przedstawił więc plan przeprowadzenia referendum, które umożliwiłoby Austriakom (powyżej 25. roku życia) wyrażenie opinii, czy kraj powinien zachować niepodległość. Kiedy 9 marca ogłosił, że referendum odbędzie się za cztery dni, Hitler wpadł we wściekłość. Rozkazał świeżo mianowanemu głównodowodzącemu wojsk lądowych, generałowi Waltherowi von Brauchitschowi, żeby przygotował się do inwazji, zanim dojdzie do głosowania. Podczas gdy Wehrmacht organizował się do akcji, Hitler postawił Schuschniggowi ultimatum, że ma odwołać referendum i przekazać władzę SeyssInquartowi. 11 marca, gdy nieumundurowani bojówkarze austriackiego SA i SS pojawili się na ulicach, plan Schuschnigga padł. Seyss-Inquart zajął fotel kanclerza i natychmiast wezwał armię niemiecką, aby „przywróciła” porządek350. Jeszcze zanim pierwsze zmotoryzowane jednostki Wehrmachtu, uszczuplone przez awarie, dotarły do Wiednia, austriackie oddziały SA i SS przejęły kontrolę na ulicach. Na Żydów zamieszkałych w mieście spadł terror przewyższający wszystko, czego doświadczyli Żydzi z Niemiec. Dramatopisarz Carl Zuckmayer tak to opisał: „Tej nocy rozpętało się piekło. Otchłań piekielna otworzyła swe podwoje i wypluła najpodlejsze, najokropniejsze i najobrzydliwsze duchy. Miasto zmieniło się w koszmar z obrazu Hieronymusa Boscha […]. To, co się tutaj wydarzyło, nie miało nic wspólnego z Machtergreifung, przejęciem przez nazistów władzy w Niemczech, które przynajmniej z zewnątrz wydawało się całkowicie legalne i było obserwowane przez grupy społeczeństwa z niesmakiem i sceptycyzmem lub naiwnym narodowym idealizmem. Tutaj doszło do wybuchu zawiści; wrogości; goryczy; ślepej, brutalnej mściwości – wszystkie inne głosy zostały skazane na milczenie”351. W austriackiej stolicy mieszkało 176 tysięcy Żydów, co stanowiło 90 procent całej ludności żydowskiej kraju. Chociaż Żydzi mieszkali w Wiedniu od wieków, ogromna ich grupa sprowadziła się tu niedawno. Pierwsza fala migracji przypłynęła z prowincji Cesarstwa Austriackiego, głównie Czech i Moraw, po 1867 roku, kiedy Żydzi w Austrii uzyskali prawa obywatelskie. W czasie Wielkiej Wojny i tuż po niej nastąpiła druga fala, głównie uchodźców wojennych zza wschodnich granic Austrii właściwej, szczególnie z Galicji. Żydzi ci wykazywali się spektakularną mobilnością społeczną. Nie było niczym niezwykłym, że Żydzi, których ojcowie i dziadkowie imali się tradycyjnych żydowskich zajęć na wsi, zostawali prawnikami, lekarzami lub pisarzami. Żydzi zdominowali wolne zawody: stanowili ponad dwie trzecie prawników i prawie połowę lekarzy w stolicy. Jednak podczas gdy Wiedeń szczycił się dużą i obytą w świecie żydowską klasą średnią (której przedstawicielami byli Stefan Zweig i Sigmund Freud), w podupadłej części śródmieścia

gnieździli się mniej zamożni żydowscy rzemieślnicy, sklepikarze i handlarze. Znaczącą grupę społeczności stanowili ortodoksyjni Żydzi mówiący w jidysz. Około trzydziestu procent wiedeńskich Żydów dysponowało pokaźnym majątkiem. Oprócz tego w ciągu ostatnich pięciu lat do Austrii przyjechały tysiące niemieckich żydowskich uchodźców, z których wielu żyło z pomocy od Israelitische Kultusgemeinde (IKG). Chociaż przywódcy IKG nie darzyli szczególną sympatią kanclerza Schuschnigga, jego prawicowej polityki katolickiej i neofaszystowskiego Frontu Ojczyźnianego, doceniali fakt, że był patriotą i, co ważniejsze, ich jedyną tarczą przeciwko Hitlerowi. IKG dokonało hojnej wpłaty na referendalny fundusz Schuschnigga. Austriaccy naziści wiedzieli o tym i teraz przyszedł czas odpłaty352. George Gedye, wiedeński korespondent „Daily Telegraph”, z bliska obserwował rozgrywający się dramat. Z okna biura widział główną ulicę handlową Wiednia i wyloty uliczek prowadzących do historycznej dzielnicy żydowskiej. Gdy ogłoszono, że SeyssInquart został kanclerzem, zobaczył funkcjonariuszy SA i SS razem z hordami członków NSDAP, paradujących z organizacyjnymi znaczkami, jak wdzierają się w ulice zamieszkane przez Żydów. Demolowali sklepy, plądrowali mieszkania i kradli należące do Żydów samochody. Panowała atmosfera pobłażliwości do tego stopnia, że działacze nazistowscy mogli nie tylko kraść Żydom samochody, ale też żądać od nich „pieniędzy na benzynę”. Policjanci tylko się przyglądali. William Shirer, wówczas związany z amerykańską siecią radiową CBS, był w tłumie na Graben. Zauważył, że wielu policjantów nosi opaski ze swastyką. Żaden nie kiwnął palcem, żeby powstrzymać niczym nieusprawiedliwione niszczenie. „Młodzi awanturnicy rzucali płytami chodnikowymi w witryny żydowskich sklepów. Tłum wrzeszczał z zachwytu”. Gedye był świadkiem grabieży na skalę przemysłową. „Pod dużym żydowskim sklepem stał sznur ciężarówek, na które bojówkarze oddziałów szturmowych ładowali wszelkiego rodzaju towary modniarskie wynoszone ze sklepu. Policja stała i pilnowała, żeby im nie przeszkadzano”353. Triumfalny wjazd Hitlera do Wiednia po południu 14 marca i jego przemówienie na Heldenplatz następnego dnia rano przyciągnęły tłumy. Uczennica Ruth Maier, Żydówka, która właśnie skończyła osiemnaście lat, wspominała te wydarzenia w dzienniku. „Wszyscy Austriacy świętowali i skakali z podniecenia. Flagi powiewały, ludzie obejmowali się i całowali wśród wspólnej radości”. Odwrotnością tej euforii był wylew nienawiści na Żydów ze stolicy. Obecność niemieckiego wojska nie robiła żadnej różnicy. Żołnierze byli imponująco zdyscyplinowani i powstrzymywali się od burd. Geyde zanotował, że „dzień po dniu nazistowscy szturmowcy w otoczeniu przepychających się tłumów, drwiącego i śmiejącego się motłochu «złotych wiedeńskich serc», wyciągali Żydów ze sklepów, urzędów i domów, mężczyzn i kobiety, wciskali im w ręce szczotki zlane obficie kwasem i zmuszali, by godzinami na kolanach bezskutecznie próbowali usunąć propagandę Schuschnigga. Wszystko to widziałem z okna mojego biura wychodzącego na Graben”354. Okrucieństwa zadawane wiedeńskim Żydom nie były przypadkowe ani nie stanowiły zwykłej zemsty za poparcie dla usuniętego kanclerza i austriackiej republiki. Gedye zauważył wzór rytualnej degradacji. Austriaccy naziści obierali sobie za cel dobrze ubranych

Żydów, przede wszystkim kobiety. Zmuszali je do zadań społecznie, a także politycznie symbolicznych. Esesmani wyłapywali Żydów grupami, czasem po pięćdziesiąt osób naraz, i kazali im czyścić latryny w koszarach SS. Tłumy, które zbierały się, żeby patrzeć na pracę Żydów, drwiły: „Oto praca w sam raz dla Żydów”, „Dzięki ci, Führerze, za znalezienie pracy dla Żydów”. Tam, gdzie żydowskie sklepy i składy nie zostały zdemolowane, prowadzony był dławiący bojkot. Aryjczycy, którzy dokonali zakupów w nieodpowiednim miejscu, mogli zostać napiętnowani. Organizując tego rodzaju pokazy, austriaccy naziści, wywodzący się w większości z niższej klasy średniej oraz spośród bezrobotnych, brali odwet za lata zawiści wobec Żydów, których uważali za bogatych próżniaków lub konkurencję w interesach. Delektowali się odwróceniem ról: teraz to Żydzi wykonywali poniżające prace. Tłumy wiedeńskich nazistów symbolicznie wyznaczyły koniec reżimu chroniącego Żydów i zademonstrowały całkowitą bezbronność tej mniejszości. Było to również przerażające przesłanie dla pozostałych austriackich lojalistów i dziesiątków tysięcy wiedeńskich robotników, którzy popierali ruch robotniczy355. Po tygodniu niepowstrzymanej przemocy i grabieży Heydrich rozkazał niemieckim siłom bezpieczeństwa zaprowadzić porządek. Wbrew temu, co wydawało się w tamtym czasie, i wbrew powszechnym interpretacjom historyków, wybuch antysemityzmu w Wiedniu nie stanowił celu nazistów ani nawet kulminacji nienawiści, której Hitler nauczył się w mieście trzydzieści lat wcześniej, jak twierdził. W rzeczywistości był to skutek braku kontroli ze strony Niemców. Gdy przez następny tydzień sytuacja się rozwijała, stało się jasne, że nowa władza nie przewidziała, jak zachowa się austriacka NSDAP. Ani też tego zachowania nie aprobowała. Skandaliczne sceny, o których informował cały świat, napędzały „propagandę okrucieństw”, chociaż nie to martwiło Heydricha i jego przełożonych w Berlinie. Nadciągający Niemcy obawiali się, że jeśli grabież będzie trwała, nic nie zostanie dla nich i dla Rzeszy356. Chociaż Hitler od dawna marzył o połączeniu Austrii i Niemiec, rzeczą dla niego typową było to, że mało uwagi poświęcił szczegółom praktycznym przedsięwzięcia. Czy Austria ma się stać częścią konfederacji, czy zostać wchłonięta do Rzeszy, a jeśli to drugie, to do jakiego stopnia ma zachować tożsamość regionalną? Dzień po przyjeździe do Wiednia Hitler ogłosił rozgorączkowanym tłumom na Heldenplatz, że Austria zostanie anektowana przez Rzeszę. Początkowo terytorium będzie zarządzane z Berlina przez komisarza Rzeszy. Stanowisko Komisarza Rzeszy ds. Zjednoczenia Austrii z Rzeszą objął Josef Bürckel, który nadzorował ponowne wcielenie Zagłębia Saary do Rzeszy. Następnie „Ostmark” (Marchia Wschodnia) w zasadzie zniknęła jako odrębna jednostka terytorialna, a w 1942 roku zastąpiły ją dwa regiony Rzeszy, alpejski i dunajski. Wcześniej Austriacy dostali szansę wyrażenia entuzjazmu wobec aneksji podczas głosowania w plebiscycie357. Aparat bezpieczeństwa Rzeszy był szybszy. Himmlerowi i Heydrichowi okupacja Austrii stworzyła okazję, by udowodnić swoją wartość i poszerzyć wpływy. Byli wśród pierwszych Niemców, którzy 12 marca zjawili się w Wiedniu. Później sprowadzony został Heinrich Müller, szef Gestapo, aby założyć miejscowy oddział podległy Berlinowi. We właściwym czasie oddał stanowisko Franzowi Stahleckerowi. Pierwszym zadaniem SD i Sipo, służby

bezpieczeństwa, było aresztowanie przeciwników politycznych. Jednak Heydrich szybko doszedł do wniosku, że zachłanność i brak dyscypliny miejscowych nazistów były w takim samym stopniu nieposłuszeństwem wobec Rzeszy, co świadomy opór. 17 marca oznajmił Bürcklowi, że jeśli nie uda się opanować grabieży i samowolnych aktów przemocy, służba bezpieczeństwa powinna przystąpić do aresztowań austriackich działaczy NSDAP. Cztery dni później minister spraw wewnętrznych w Berlinie wezwał Bürckla do podobnych działań. „Zagraniczna dominacja” w gospodarce miała zostać ograniczona prawnie zaraz po plebiscycie i wyborach do niemieckiego Reichstagu, które wyznaczono na 10 kwietnia358. Narzucenie kontroli Berlina nie zahamowało terroru i kradzieży. Proceder kontynuowano dalej, tyle że w lepiej zorganizowany i bardziej celowy sposób. Shirer mieszkał z żoną (była wówczas w zaawansowanej ciąży) w wynajętym mieszkaniu obok pałacu Rothschilda, rezydencji wiedeńskiej gałęzi rodziny. SS zarekwirowało budynek na swoją kwaterę główną (przydzielono tam biuro Eichmannowi). Jednak gdy tylko strażnicy porządku zainstalowali się w sąsiedztwie, Shirer ujrzał esesmanów „wynoszących srebra i inne zrabowane dobra z piwnic. Jeden niósł pod pachą obraz w złotych ramach”. Gedye natknął się na parking pełen samochodów z pośpiesznie wymalowanym symbolem SS na błotnikach. Zrytualizowane znęcanie się nad Żydami trwało nadal. Dwa tygodnie po Anschlussie Shirer napisał: „Dziś na ulicy grupy Żydów – nad nimi drwiący szturmowcy, wokół nich szydzące tłumy – na kolanach zeskrobują hasła Schuschnigga z chodników. Wielu Żydów odebrało sobie życie. Wszelkie rodzaje doniesień o sadyzmie nazistów”. I Shirer, i Gedye informowali, że w synagodze przy Seitenstettengasse, która służyła za dom kultury w samym sercu dzielnicy żydowskiej, ortodoksyjni Żydzi musieli szorować toalety, mając na sobie tefilin (filakterie), zakładane zwykle do porannej modlitwy359. W czasie gdy jego współpracownicy ze służby bezpieczeństwa polowali na przeciwników politycznych, Adolf Eichmann miał zająć się Żydami. Wzorem dla tej operacji było rozciągnięcie Judenpolitik na niemiecki Górny Śląsk w maju 1937 roku. Musiał przede wszystkim aresztować żydowskich przywódców, zdławić nastawione na asymilację organizacje społeczne, zagarnąć ich dokumentację i przesłać ją do Berlina do analizy. Dalekosiężny cel zakładał wprowadzenie planu SD skłaniania Żydów do emigracji. Okazało się, że działania Eichmanna utrudnia chaos panujący w społeczności żydowskiej. Bez przywódców, oficjalnego przewodnictwa czy instytucji Żydzi, którzy chcieli wyemigrować, musieli biegać od jednego państwowego i miejskiego urzędu do drugiego, mając niewielkie pojęcie, czego potrzebują, aby wyjechać z kraju, nie mówiąc już o tym, że zupełnie nie wiedzieli, dokąd się udać. Musieli godzinami stać w kolejkach pod ambasadami i konsulatami, gdzie stanowili doskonały cel obelg i przemocy. Jeśli udało im się dostać do urzędowego budynku, austriaccy urzędnicy często z największą przyjemnością odsyłali ich z pustymi rękami. Kiedy w połowie kwietnia do Wiednia przyjechał Leo Lauterbach, wysoki rangą przedstawiciel Światowej Organizacji Syjonistycznej, zastał sytuację „całkowitej dezorientacji, niepewności, nieustannie się zmieniającą”. Wydawało się, że „nie ma żadnej powszechnie uznanej władzy, która zapewniłaby oficjalną wiarygodną linię polityczną i niezbędne interwencje”. Było to całkowite przeciwieństwo stanu, który chciało osiągnąć

SD360. Aby przywrócić porządek i uruchomić procedurę emigracyjną, Eichmann zebrał tych żydowskich urzędników, którzy pozostali na wolności, i poinformował ich o oczekiwaniach SD. Kiedy przerażeni Żydzi zrozumieli, że służbę bezpieczeństwa interesuje głównie ich emigracja, wyjaśnili, czego potrzebują, i poprosili o pomoc w ponownym uruchomieniu zamkniętych instytucji. Z kolei Eichmann zrozumiał, że potrafi wykorzystać gorliwość żydowskich urzędników do realizacji własnych celów. Załatwił uwolnienie najważniejszych z nich i przepytał kilku, żeby się upewnić, czy nadają się do zadania. Doktor Josef Löwenherz, członek zarządu IKG, wydał mu się energiczną, silną osobowością, odpowiednią do realizacji zadania. Dał Löwenherzowi ołówek, kartkę i kazał mu w ciągu 24 godzin spisać wszystko, co jest potrzebne gminie, żeby znowu zaczęła funkcjonować. Potem wysłał go z powrotem do celi. Kiedy spotkali się następnego dnia, Löwenherz wręczył Eichmannowi listę najważniejszych urzędów i personelu. Następnie Eichmann uzyskał aprobatę Heydricha dla przywrócenia IKG, Biura Palestyńskiego i Stowarzyszenia Syjonistycznego – wszystko z jednym celem: aby pomóc Żydom wyemigrować. Co najważniejsze, organizacje żydowskie miały działać pod nadzorem SD361. Tym sposobem Eichmann osiągnął radykalny wzrost znaczenia Sipo-SD. Pojechał do Wiednia ze skromną władzą wykonawczą, którą wykorzystał do czegoś więcej niż aresztowanie grupki Żydów. Jednak pod pozorem organizowania emigracji Żydów zapanował nad losem całej ludności żydowskiej. Prawdopodobnie nieświadomie pokazał, jak Heydrich i aparat bezpieczeństwa mogli zbudować królestwo, którym zarządzali niekwestionowanie, wyłącznie na podstawie prawa do prowadzenia polityki SD. Żydzi mogli się nawet przyczynić do rozszerzenia jego kompetencji, nawiązując współpracę z SD, choćby tylko dlatego, że Eichmann wydawał się szczerze zainteresowany zaprowadzeniem porządku i pomaganiem im w ucieczce z domu wariatów, jaki stworzyli austriaccy naziści. Anschluss doprowadził też do innego nieprzewidzianego rozwoju wydarzeń, który wkrótce okazał się brzemienny w skutki. W najbliższym kręgu Hitlera to Göring najbardziej optymistycznie podchodził do zajęcia Austrii, którą uważał za cenne źródło surowców, siły roboczej i zasobów finansowych. Dlatego musiał rozzłościć go widok austriackich nazistów wysysających żydowskie bogactwo dla osobistych zysków, niszczących kapitał żydowskich przedsiębiorstw i zawłaszczających firmy w niekontrolowanej bonanzie. Do połowy kwietnia siedem tysięcy żydowskich przedsiębiorstw zostało „zaryzowanych” przez półoficjalne „komisje” złożone z lokalnych nazistów, którzy osiągali cel groźbami pobicia lub uwięzienia. Zwykle działali z własnego upoważnienia, później zaś ograniczali się najwyżej do wykluczenia z interesu konkurenta lub napakowania własnych kieszeni poprzez zakup firmy za niewielkie pieniądze, a potem sprzedaż za realniejszą cenę. Nazistowscy przywódcy z Berlina uznali to za niedopuszczalne362. 11 kwietnia Göring spotkał się z Hansem Fischböckiem, ministrem handlu w przejściowym rządzie wiedeńskim, Walterem Funkiem, ministrem gospodarki Rzeszy, i innymi urzędnikami, aby przedyskutować włączenie Austrii do gospodarki niemieckiej. Kiedy wypłynęła kwestia własności żydowskiej, delegacja z Wiednia zaproponowała

rejestrację wszystkich żydowskich dóbr w Marchii Wschodniej. Chodziło o umożliwienie przejęcia wszystkiego, co zostało, i oznajmienia: „Ręce precz, własność Rzeszy”. Pomysł spodobał się Göringowi, więc natychmiast zarządził podobny krok w Niemczech. 13 kwietnia Seyss-Inquart wydał „ustawę dotyczącą mianowania zarządców komisarycznych i personelu nadzorczego” z zamiarem ukrócenia „dzikich komisji”. Dwa tygodnie później Göring opublikował dekret o rejestracji i zbycie majątku żydowskiego w całej Rzeszy, upoważniając otwarcie urząd do spraw planu czteroletniego do „podjęcia wszelkich kroków, które zagwarantują wykorzystanie zarejestrowanego majątku na rzecz niemieckiej gospodarki”363. Fischböck ze współpracownikami nieświadomie dokonali wyłomu w Judenpolitik i stanowili wzór, który raz po raz będzie powielany. Kontrola nad niemiecką gospodarką skupiła się w rękach Göringa i urzędników z urzędu do spraw planu czteroletniego, ale do tej pory brakowało im spójnych wytycznych lub jednolitych narzędzi do wykorzystania przeciwko Żydom. Nie istniało prawo umożliwiające przejmowanie lub likwidowanie żydowskich firm; nie funkcjonowała nawet definicja „żydowskiego przedsiębiorstwa”. Należące do Żydów firmy można było doprowadzić na skraj bankructwa, można było też zmusić właściciela do sprzedaży, ale dochodziło do tego głównie za sprawą szefów NSDAP. Od czasu do czasu aryzacja przebiegała w formie wrogiego przejęcia przez instytucję finansową lub korporację. Wydarzenia w Wiedniu otworzyły Göringowi oczy na możliwość stworzenia jednolitej legislacji, by wyeliminować Żydów z gospodarki w uporządkowany sposób, maksymalizując korzyści dla Rzeszy i dla przygotowań do wojny364. Tym sposobem okupacja Austrii i ograbienie austriackich Żydów nie były linearnymi wydarzeniami w nazistowskiej Judenpolitik. Jedno nie doprowadziło do drugiego. Wręcz przeciwnie, przypadkiem Wiedeń stał się laboratorium dla wprowadzania radykalnych nowych koncepcji, które po wypróbowaniu i przetestowaniu przenoszono do Niemiec. W następnym miesiącu w Wiedniu powstało biuro przenoszenia własności, które dokonywało oficjalnej wyceny przedsiębiorstw żydowskich i zapewniało, że zmiana własności jest legalna, nawet jeśli niesprawiedliwa. W sierpniu 23 tysiące firm różnego rodzaju przestało istnieć lub przeszło pod nowy zarząd. Natomiast nadal panowała wielka niepewność w kwestii statusu własności przejętej przed wprowadzeniem nowego ustawodawstwa. Problem rozwiązano w październiku z mocą wsteczną i władze zaakceptowały, że otrzymają tylko ułamek całego majątku zrabowanego Żydom w pierwszych chaotycznych tygodniach. Pozory legalności, a następnie twierdzenia, że nowi zarządcy świadomie przystąpili do racjonalizacji żydowskiego sektora gospodarki, były, w najlepszym razie, usprawiedliwieniem po fakcie kradzieży i wyłudzenia365. Nagłe nałożenie na austriackich Żydów skumulowanego antyżydowskiego ustawodawstwa niemieckiego z połowy dekady również przyniosło niezamierzone skutki. 15 marca wszyscy urzędnicy państwowi, którzy chcieli zachować stanowisko, musieli złożyć przysięgę posłuszeństwa Adolfowi Hitlerowi. Żydom zabroniono przysięgać Führerowi, tym samym więc zostali zdymisjonowani. Ministerstwo Sprawiedliwości w trybie doraźnym zwolniło wszystkich sędziów oraz prawników Żydów i pół-Żydów. Nie było wyjątku dla tych, którzy

odbyli służbę wojskową. Od tej pory Żydzi nie mogli praktykować prawa. Uniwersytety ogłosiły najpierw, że nie będą przyjmować Żydów, a potem usunęły Żydów, którzy już studiowali. W ciągu miesiąca pracę stracił cały personel pedagogiczny pochodzenia żydowskiego. Żydów wyrzucano z gazet, teatrów, orkiestr i oper. Ponieważ odgrywali nieproporcjonalnie dużą rolę w wiedeńskim życiu kulturalnym, wynik był katastrofalny. To samo dotyczyło Żydów lekarzy. Nagle tysiące rodzin straciły żywicieli, a Żydzi stanęli w obliczu braku jakichkolwiek perspektyw zarabiania na życie. Kiedy Eichmann zgodził się na wznowienie działalności przez IKG, Löwenherz podkreślił, że zasadnicze znaczenie ma zgoda na zorganizowanie przez gminy opieki społecznej. Kuriozalnie, w tym samym czasie, gdy Eichmann zdarł z wiedeńskich Żydów ogromną grzywnę za wspieranie referendum Schuschnigga, władze niemieckie pożyczyły IKG 600–700 tysięcy marek na uruchomienie pomocy społecznej. Wkrótce IKG zapewniało codziennie 15 tysiącom Żydów darmowe posiłki. Niecałe 5 procent Żydów w wieku produkcyjnym zachowało pracę366. Zubożenie społeczności zagrażało dalszej emigracji. W maju Eichmann wyznaczył IKG i Biuru Palestyńskiemu cel: wysłanie za granicę 20 tysięcy Żydów. Ale niewiele krajów było gotowych przyjąć uchodźców bez grosza przy duszy. Nie upłynęło wiele czasu, gdy Bürckel i Fischböck uświadomili sobie, że stoją wobec perspektywy zarządzania miastem z niemożliwą do ruszenia masą Żydów pozbawionych środków do życia. Podczas gdy naziści głowili się nad problemem, IKG wymyśliło rozwiązanie: Żydzi z Wielkiej Brytanii i Ameryki sfinansują emigrację. Za zgodą Eichmanna Löwenherz załatwił, że JDC i Rada Żydów w Niemczech będą wpłacały miesięcznie 50 tysięcy dolarów na specjalny rachunek. Do rachunku dostęp miało tylko IKG, a pieniądze szły na pokrycie kosztów emigracji. W planie doszło do zaskakującej zmiany. Kiedy bogaci Żydzi wymieniali miejscową walutę na dolary, kurs ustawiano tak, żeby transakcja generowała dodatkowy dochód dla IKG. Ten dochód pokrywał bieżące koszty i zasilał fundusz finansowania wyjazdów najuboższych Żydów367. Jednak uzyskanie dokumentów wyjazdowych wciąż trwało długo i niosło za sobą ryzyko. Żydzi musieli wyprzedać majątek, spłacić długi, uregulować zaległe rachunki, zapłacić podatki miejskie i państwowe i uzyskać liczne zaświadczenia, aby dostać wizę wyjazdową. Urzędnicy często byli nieskorzy do pomocy albo złośliwi, odsyłali Żydów lub wynajdywali przeszkody. Nierzadko Żyd dostawał wizę wjazdową do innego kraju ważną do dnia, który upływał, zanim udało się skompletować resztę dokumentów wyjazdowych. Nie wiadomo, czy to Eichmann zorientował się, że cały proces można przyśpieszyć, jeśli wszystkie urzędy umieści się pod jednym dachem, czy inicjatywa wyszła od żydowskich urzędników. Ale ponownie nakazał Löwenherzowi opracować plan. W rezultacie powstało Zentralstelle für jüdische Auswanderung, Centralne Żydowskie Biuro Emigracyjne. Eichmann przedstawił propozycję Bürcklowi, ten skonsultował się z Berlinem, po czym wyraził zgodę368. Centralne Żydowskie Biuro Emigracyjne ruszyło 20 sierpnia 1938 roku, nominalnym szefem został Stahlecker, ale to Eichmann zarządzał nim na co dzień. Na pozór biuro powstało w celu ułatwienia Żydom emigracji, ale jego utworzenie przyniosło bardziej dalekosiężne skutki. Kierując całą żydowską działalność organizacyjną na ułatwianie

emigracji i oddając kontrolę nad emigracją Sipo-SD, Eichmann przekazał aparatowi bezpieczeństwa pakiet kontrolny w sprawach żydowskich. Zentralstelle było zdecydowanym krokiem w stronę przekazaniu losu Żydów w ręce najbardziej radykalnego elementu nazistowskiej struktury władzy. Zapoczątkowało też system, który umożliwił Sipo-SD radykalny rozwój operacji bez żadnych dodatkowych kosztów i przy minimalnych dodatkowych zasobach ludzkich. Żydzi wykonywali całą pracę, a koszty pokrywano z pieniędzy, które z nich wyciśnięto. Biuro emigracyjne dysponowało, obok innych rzeczy, bardzo skutecznymi środkami do pozbawiania Żydów majątków. Oprócz opłacenia regularnych podatków Żydzi starający się o zgodę na emigrację musieli zapłacić podatek od ucieczki z Rzeszy i „podatek pokutny”; musieli zlikwidować całą własność i wymienić majątek na stosunkowo niewielki ułamek prawdziwej jego wartości w formie waluty. Ku zadowoleniu Göringa i Ministerstwa Finansów ta waluta nie pochodziła nawet z rezerw Niemiec: dostarczali ją zagraniczni Żydzi. Przedsięwzięcie Eichmanna odniosło tak wielki sukces, że wkrótce przyjęto je, by pozbyć się Żydów ze Starej Rzeszy369. Narzucenie Austrii władzy niemieckiej nastąpiło tak nagle i brutalnie, że austriaccy Żydzi nie mieli czasu się przystosować. W przeciwieństwie do Żydów z Niemiec nie mogli stopniowo doposażać instytucji, aby obronić się przed masakrą. W ciągu jednej nocy zniknęły wszystkie punkty odniesienia. Mali Żydzi w szkołach zostali z miejsca wyrzuceni poza nawias. Philipp Flesch, nauczyciel w szkole państwowej, wspominał, że inny nauczyciel, zwolniony z pracy za działalność nazistowską, wrócił prosto z więzienia na stanowisko nowego dyrektora szkoły. Ruth Maier musiała przenieść się do przepełnionej szkoły żydowskiej, by kontynuować edukację. Prowadzili ją ortodoksyjni Żydzi i syjoniści, z którymi nie miała nic wspólnego. Żydowscy weterani, wychodząc na ulicę, zawieszali medale, przekonani, że odznaczenia za męstwo zapewnią im jakąś ochronę przed antysemickimi tłumami, ale spotykali się tylko z drwinami i obelgami. Były oficer, oślepiony podczas wojny, na próżno zawiesił na piersi wszystkie wstęgi, kiedy apelował o to, by nie konfiskowano jego firmy. Urzędnik nazista powiedział mu: „Możesz sobie zawiesić ten habsburski szmelc na dupie. Spadaj stąd i nie wracaj”. Własność prywatna nie była już bezpieczna, a dom przestał być azylem. Baruch Zuckerman, przedstawiciel Światowego Kongresu Żydów w Trieście, napisał do Nahuma Goldmana, że Żydzi „cały czas są wyciągani z domów i zmuszani do zeskrobywania haseł z murów i chodników”. Liczba żydowskich pogrzebów wzrosła z 3–4 dziennie do 140. Zuckerman poinformował sucho, że „większość stanowią samobójcy i ofiary zawału serca”370. Gdy runął świat austriackich Żydów, setki popadły w rozpacz i odebrały sobie życie. George Gedye uznał tę cichą kapitulację w kruchym zaciszu domowym za jeszcze gorszą niż napaści i upokorzenia, jakie rozgrywały się na ulicach. „O wiele bardziej przerażająca była akceptacja w każdym żydowskim domostwie samobójstwa jako zupełnie normalnego i naturalnego aktu. Nie ma możliwości przekazać osobie spoza Austrii, w jak pragmatyczny sposób Żydzi z Austrii odnoszą się do tego sposobu ucieczki przed męczarnią”. Jego przyjaciele Żydzi „rozmawiali między sobą o zamiarze popełnienia samobójstwa zupełnie bez emocji, tak jak niegdyś rozmawiali o godzinnej podróży pociągiem”. Wielu

aresztowanych i zesłanych do obozów koncentracyjnych zmarło w więzieniach, nawet jeśli byli wysportowanymi młodymi mężczyznami, a ich ciała skremowano bez pogrzebu. Często słyszało się, że rodzina dostała krótką informację: „Wasz Żyd nie żyje. Odbierzcie urnę”371. 346 31 stycznia, 23 lutego 1938, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 474, 477. 347 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 359–360. 348 Pełny protokół w: Nazism 1919–1945. A Documentary Reader, t. 3: Foreign Policy, War and Racial Extermination, red. J. Noakes, G. Pridham, Exeter 1997, s. 680–687. 349 A. François-Poncet, Fateful Years, s. 226–227; R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 642–645. 350 G.E.R. Gedye, Fallen Bastions, London 1939, s. 224–277, 281–299; R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 646–652. 351 Pamiętnik Carla Zuckmayera z 1966 roku, Als wär’s ein Stück von mir, cyt. za: Hans Safrian, Eichmann’s Men, New York 2010, s. 20. 352 Doron Rabinovici, Eichmann’s Jews. The Jewish Administration of Holocaust Vienna, 1938–1945, London 2011, s. 17–25. 353 G. Gedye, Fallen Bastions, s. 296–304; 19 marca 1938, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 100. 354 27 września 1938, Ruth Maier’s Diary. A Young Girl’s Life under Nazism, red. Jan Erik Vold, London 2009, s. 89–90; G. Gedye, Fallen Bastions, s. 308. 355 G. Gedye, Fallen Bastions, s. 309–310, 354–356; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 240–247. 356 H. Graml, Anti-Semitism in the Third Reich, s. 134–136, opisuje przemoc towarzyszącą Anschlussowi oraz narastające prześladowania Żydów w Starej Rzeszy na początku 1938 r. jako „równoległe”; por. Hans Safrian, Expediting Expropriation and Expulsion. The Impact of the „Vienna Model” on anti-Jewish policies in Nazi Germany, 1938, „Holocaust and Genocide Studies” 2000, t. 14, nr 3, s. 390–414. 357 Mark Mazower, Hitler’s Empire. Nazi Rule in Occupied Europe, London 2008, s. 47–49; R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 646–657. 358 P. Longerich, Himmler, s. 403–404; H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 19–24. 359 22, 25 marca 1938, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 110–111; G. Gedye, Fallen Bastions, s. 307, 309–310. 360 SDHA Wydz. II/112, Raport za styczeń–marzec 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 292– 293; M. Wildt, Before the „Final Solution”, s. 263–264, oraz Judenpolitik, s. 52–55; Leo Lauterbach do rady WZO, 29 kwietnia 1938, w: Documents on the Holocaust, s. 92; D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 34–36. 361 D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 34–36, 40–46; D. Cesarani, Eichmann, s. 61–65. 362 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 647; H. Safrian, Expediting Expropriation and Expulsion, s. 390–394. 363 H. Safrian, Expediting Expropriation and Expulsion, s. 392–394. 364 Martin Dean, Robbing the Jews. The Confiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1933–1945, New York 2008, s. 108–111.

365 H. Safrian, Expediting Expropriation and Expulsion, s. 392–394; por. Götz Aly, Susanne Heim, Architects of Annihilation. Auschwitz and the Logic of Destruction, London 2002, s. 16–23. 366 D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 28–30, 46–47. 367 Tamże, s. 48–50. 368 Tamże, s. 50–52; por. H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 31. 369 H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 31–34. 370 Wspomnienia Margarete Neff-Jerome i Philipa Flescha w: Jewish Responses, t. 1, s. 279–281, 285–286; B. Zuckerman do Nahuma Goldmanna, 5 kwietnia 1938; Anonimowy raport (dokument 10-7), czerwiec 1938, w: Jewish Responses, t. 1, s. 278, 282–285. 371 G. Gedye, Fallen Bastions, s. 305; Raport JTA, czerwiec 1938, w: Jewish Responses, t. 1, s. 285, o szacunkowych liczbach samobójstw.

REAKCJE NA ZAJŚCIA W AUSTRII Czytelnicy gazet z całego świata otrzymywali na bieżąco informacje o groteskowych scenach rozgrywających się na ulicach Wiednia. Dziennikarze w rodzaju Williama Shirera zadawali sobie wiele trudu, aby przygotować doniesienia. Wprowadzono zakaz prowadzenia transmisji z miejscowych studiów, a z powodu niepewnych warunków w Berlinie leciał do Amsterdamu i stamtąd do Londynu. Dochodziła prawie północ, kiedy wreszcie przedstawiał relację z austriackich zbrodni. Opisy brutalnych aktów oburzały opinię publiczną, ale rządy demokratycznych państw wyraźnie nie wiedziały, jak zareagować372. Jednak nie sposób było uniknąć fali uchodźców, jaka ruszyła po Anschlussie. Przewodniczący Żydowskiej Komisji Uchodźczej (Jewish Refugees Commitee, JRC) w Wielkiej Brytanii ostrzegł Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, że nie może poprzeć napływu austriackich Żydów z powodu tych, których już utrzymuje (chociaż tylko 11 tysięcy niemieckich Żydów przybyło do Anglii, a z nich wielu nie przyjechało z pustymi rękami). W obliczu nadciągającego kryzysu po raz pierwszy od 1933 roku zebrała się rządowa komisja do spraw uchodźców. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w obawie, że Żydzi będą przyjeżdżać z Austrii jako turyści, a potem zostawać, zaleciło wprowadzenie wiz. Komisja, zmartwiona wysokim poziomem antysemityzmu w Wielkiej Brytanii, zgodziła się na ten krok. W rezultacie brytyjscy konsulowie w Austrii zostali zasypani wnioskami, które musieli zweryfikować. Podania mężczyzn badali szczególnie uważnie. Uznali, że jest to łatwiejsze niż prześwietlanie kobiet, które chciały w Wielkiej Brytanii pracować jako pomoc domowa. Ponad połowę przyjętych, około 20 tysięcy do września 1939 roku, stanowiły kobiety. Aby ułatwić pracę personelowi urzędu do spraw obcokrajowców, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oddelegowało fachowców od weryfikacji do komisji sprawdzającej specjalistów. Dzięki pracy komisji do Zjednoczonego Królestwa wjechały setki lekarzy i psychiatrów. Sigmund Freud, który przybył do Londynu 6 czerwca, był najsłynniejszym uchodźcą w Wielkiej Brytanii. Aby wyciągnąć go wraz z rodziną, herkulesowych wysiłków dokonali jego zwolennicy z kilku krajów. Niewielu wiedeńskich Żydów miało szczęście uzyskać takie wsparcie. Pozostawało im jedynie wysłanie listów do krewnych z prośbą o gwarancje finansowe lub jakąś możliwą do przyjęcia ofertę zatrudnienia, zwykle na stanowisku niewykwalifikowanego robotnika lub służby domowej373. Tylko około 600–700 austriackich Żydów mogło wjechać do Francji. Od czasu wyborów rząd Frontu Ludowego walczył o pogodzenie impulsów humanitarnych z polityką łagodzenia robotników i specjalistów, którzy ciągle ostro sprzeciwiali się imigracji. Podczas gdy policja nadal deportowała świeżych nielegalnych imigrantów, rząd starał się pomagać niemieckim Żydom już przebywającym w kraju, przyznając im status uchodźcy i ułatwiając

uzyskanie obywatelstwa. Mimo to większość z 8–10 tysięcy żydowskich uchodźców z Niemiec nadal żyło w nędzy, w strachu przed wizytą policji imigracyjnej. W czasie Anschlussu centroprawicowy rząd zastąpił Front Ludowy i jeszcze bardziej zaostrzył kontrole na granicach374. Prezydent Roosevelt był jedynym światowym przywódcą, który rozumiał konieczność skoordynowanej, międzynarodowej reakcji. Jednak zablokował go Kongres, co odzwierciedlało wrogość opinii publicznej wobec najmniejszego choćby złagodzenia kontroli imigracyjnej. Kiedy 18 marca prezydent spotkał się z gabinetem, posunął się tak daleko, na ile wydawało mu się możliwe, w ofercie pomocy dla „uchodźców politycznych”. Najpilniejszym praktycznym krokiem było ustalenie kwoty imigracyjnej dla Niemiec (25 557) i Austrii (1413), z możliwością, żeby Austriacy zajęli miejsca niewykorzystane przez Niemców. Urzędnicy konsularni dostali również instrukcje, żeby bardziej elastycznie podchodzić do dokumentów i pamiętać, ile trudności musieli pokonać Żydzi, by w ogóle dotrzeć do konsulatu. Chociaż wielu amerykańskich dyplomatów nadal irytowali natrętni wiedeńscy Żydzi, kwota dla roku fiskalnego 1939 (1 października 1938–30 września 1939) została po raz pierwszy całkowicie wykorzystana375. Skoro Roosevelt nie mógł już bardziej otworzyć drzwi do Ameryki, liczył na to, że uda mu się zachęcić inne kraje do bardziej wspaniałomyślnego podejścia i współdziałania przy rozwiązaniu problemu uchodźczego. Jego rząd poparł prezydencką propozycję zainicjowania konferencji międzynarodowej, aby wspólnie omówić kryzys. Dwa tygodnie po tym, jak Niemcy wkroczyli do Austrii, sekretarz stanu Cordell Hull rozesłał zaproszenia. George Messersmith, ówcześnie urzędujący w Departamencie Stanu, poinformował Cordella Hulla, że tymczasem ostrzegł amerykańskich przywódców żydowskich, by nie wychodzili przed szereg. Z powodu coraz silniejszych głosów proniemieckich i izolacjonistycznych niewiele zachęty było potrzeba do zachowywania dyskrecji376. Po kilku latach pracy dla „New York Timesa” James McDonald ponownie przystąpił do działań na rzecz uchodźców i wrócił do swojej samozwańczej misji wybijania amerykańskich Żydów z samozadowolenia. Teraz jego jeremiady zabrzmiały prawdziwie. Na spotkaniu w Nowym Jorku w marcu 1938 roku upomniał słuchaczy: „Postawa wielu ludzi, o których można prawdopodobnie powiedzieć, że są inteligentni, przedstawia się tak, że zniszczenie Żyda jest równie nieistotne i akceptowalne jak rozdeptanie robaka i odebranie życia innym tego rodzaju stworzeniom. Wojna, którą toczą naziści, to nie jest wojna przeciwko niemieckim Żydom, lecz przeciwko wszystkim Żydom, których wpływy trzeba unicestwić, a ich samych wyeliminować lub usunąć z cywilizowanej ziemi. Ale jeśli myślicie, że skoro mieszkacie w Stanach Zjednoczonych, jesteście bezpieczni, to jesteście wielkimi głupcami”. W połowie maja dostał zaproszenie do Białego Domu, gdzie dowiedział się o powstaniu komisji, która miała dopilnować realizacji postanowień konferencji międzynarodowej, wyznaczonej teraz na lipiec w Évian we Francji. Następnie McDonald został wybrany na przewodniczącego prezydenckiej komisji doradczej do spraw uchodźców politycznych i miał odegrać kluczową rolę w koordynowaniu działań prouchodźczych ugrupowań i instytucji pomocy społecznej amerykańskich Żydów377.

372 12 marca 1938, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 104. 373 L. London, Whitehall and the Jews, s. 58–68, 72–78. 374 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 117–147, 171–180. 375 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 101–102; B. Zucker, In Search of Refuge, s. 173–175. 376 Refugees and Rescue, s. 122–124; G. Arad, America, its Jews and the rise of Nazism, s. 195–197. 377 Refugees and Rescue, s. 121; David Wyman, Paper Walls. America and the Refugee Crisis 1938–1941, New York 1995, s. 47–49.

„TYLKO CAŁKOWITE ZNISZCZENIE ŻYDOWSKIEGO ŻYCIA” Międzynarodowe zaniepokojenie traktowaniem austriackich Żydów miało niewielki wpływ na Niemcy. Po Anschlussie gwałtownie wzrosła popularność Hitlera. Nawet ci, którzy uważali się za przeciwników reżimu, na przykład ojciec Joachima Festa, nie mogli powstrzymać podziwu. Fakt, że Festowie byli katolikami, a Hitler podporządkował katolicką Austrię Rzeszy, jeszcze bardziej nasilił ich mieszane uczucia. „Dlaczego Hitlerowi się udało?” – płaczliwie pytał Fest senior378. Patriotyczna euforia nie pozostała obojętna dla Żydów. Willy Cohn przyznawał: „Być może my, Żydzi w Niemczech, nie powinniśmy uczestniczyć w tym wybuchu uczuć narodowych, ale robimy to mimo wszystko”. Victor Klemperer nie mógł na to patrzeć. „Ostatnie tygodnie są, przynajmniej na razie, najgorszymi w naszym życiu”. Aż zachwiał się pod ciosem „potwornego aktu przemocy”, jakim była aneksja, i nie mógł znieść niemocy „drżących ze strachu państw – Anglii, Francji itd.”. Klemperer nie mógł uwierzyć, że europejskie państwa pozwalają Niemcom na takie postępowanie. Im bardziej był przekonany, że Hitler i antysemityzm wrastają w naród niemiecki, tym bardziej wiązał nadzieje na zmianę z jakimś wstrząsem z zewnątrz, prawdopodobnie wojną. Tymczasem czuł się kompletnie zagubiony. „Jak strasznie i jak długo oszukiwałem sam siebie, sądząc, że należę do Niemiec. Obecnie jestem człowiekiem zupełnie wykorzenionym”379. Po wybuchu patriotycznego ferworu nadeszła kolejna fala antysemityzmu. Tak jak wcześniej podsycali ją Streicher i „Der Stürmer”. Od czasu odsunięcia Schachta na boczny tor i zmiany polityki wobec żydowskiego sektora gospodarki, nic już go nie powstrzymywało. W jego norymberskiej twierdzy z początkiem bożonarodzeniowego sezonu zakupowego bojkot odżył z mściwą siłą. Sklepy żydowskie znakowano i demolowano; pracownicy i klienci byli zastraszani380. Bojaźliwa reakcja międzynarodowa na Anschluss i nakaz nasilenia przygotowań do wojny dały Göringowi impuls do przyśpieszenia eliminacji Żydów z niemieckiej gospodarki. Dekret z 26 kwietnia 1938 roku o rejestracji i potencjalnej sekwestracji majątku żydowskiego na rzecz planu czteroletniego dał reżimowi narzędzie potrzebne do parcia naprzód. Kiedy Luise Solmitz i jej mąż dowiedzieli się, że Żydzi posiadający majątek, przedsiębiorstwo lub aktywa muszą wypełnić czterostronicowy kwestionariusz i oddać go władzom, od razu wyczuli, że „to oznacza wywłaszczenie”. Freddy odwołał się na podstawie tego, że był weteranem wojennym i odniósł rany na froncie – i uzyskał zwolnienie. Klemperer nie miał tyle szczęścia. Gdy zbliżał się ostateczny termin składania dokumentów, usiadł do sporządzenia listy mizernego dobytku. „Po co im ten spis?” – zastanawiał się.

Brytyjski konsul generalny we Wrocławiu na podstawie własnych obserwacji nie miał wątpliwości, jaki był cel. Napisał, że „nawet najwytrwalsi, najbardziej optymistyczni i uparci Żydzi, których w tym rejonie zostało niewielu, muszą sobie uświadomić, że tylko pełne i całkowite zniszczenie żydowskiego życia zrealizuje program narodowych socjalistów”381. Spis sam w sobie stanowił zachętę do aryzacji. Centrala SD mruczała z zadowolenia, że od ogłoszenia nakazu Żydzi wyprzedają majątki w obawie przed nieuchronnym wywłaszczeniem. Duże korporacje, domy handlowe i banki, które poprzednim razem trzymały się od tego procesu z daleka, teraz zaczęły inicjować przejęcia żydowskich przedsiębiorstw. Niektórych popychała do tego obawa, że konkurenci przejmą najbardziej lukratywne firmy; inni planowali przeprowadzić uczciwą transakcję z żydowskimi właścicielami, często ludźmi, którzy prowadzili z nimi interesy od lat. Wśród ofiar znalazło się ponad dwadzieścia prywatnych banków, w tym M.M. Warburg. Max Warburg ostatecznie porzucił nadzieję na poprawę sytuacji pod rządami reżimu i nie mógł już dłużej pomagać zrozpaczonym żydowskim klientom. Wyemigrował do Stanów Zjednoczonych382. Od stycznia do listopada 1938 roku około 800 firm zmieniło właścicieli, w tym 340 fabryk, z czego większość produkująca wyroby skórzane i odzież. Berlińska dzielnica mody przestała istnieć, gdy niemal wszystkie żydowskie wytwórnie ubrań, hurtownie czy sklepy detaliczne albo zostały zamknięte, albo przeszły w ręce nowych właścicieli. W Niemczech sprzedanych zostało prawie 300 hurtowni. Państwowe instytucje ekonomiczne wykorzystały kontrolę nad surowcami, by zdławić należące do Żydów fabryki i zmusić ich właścicieli do zamknięcia lub sprzedaży. Importerom żydowskiego pochodzenia odmówiono dostępu do waluty, a firmy zależne od rynków zagranicznych nie mogły brać kredytów eksportowych. Reichsvertretung odnotował, że w tym okresie zaryzowano od 4,5 do 5 tysięcy różnego typu przedsiębiorstw383. Ciąg dodatkowych regulacji prawnych do ustawy o obywatelstwie Rzeszy zakazał Żydom praktykowania medycyny, prawa i wielu innych zawodów. Mały procent Żydów mógł nadal pracować, ale tylko dla żydowskich klientów i przy świadomie upokarzającym obciążeniu. Z 3152 żydowskich lekarzy tylko 709 otrzymało licencję na leczenie Żydów; musieli używać wobec siebie określenia Krankenbehandler, opiekun chorych. Z 1753 żydowskich prawników zaledwie 10 procent mogło występować w imieniu żydowskich klientów jako Rechtskonsulenten, doradcy prawni. Żydzi zajmujący się handlem bydłem stracili pozwolenia na działalność. Żydzi nie mogli już pracować w handlu obwoźnym i jako domokrążcy. Ponieważ wcześniej tysiące mężczyzn straciły pracę, musiały pozbyć się firm lub straciły sklepy, a potem ledwo wiązały koniec z końcem, sprzedając towary z walizek lub samochodów – był to druzgocący cios384. Oprócz zduszenia działalności gospodarczej Żydów reżim podciął też filary egzystencji gmin. W marcu odebrano gminom żydowskim osobowość prawną. Oznaczało to, że Gemeinde przestały być zwolnione z podatków. Kilkadziesiąt gmin stanęło w obliczu bankructwa. Wskutek tego trzeba było zamknąć garkuchnie dla ubogich, szkoły i domy starości, przez co w kolejnych miasteczkach życie Żydów stawało się niemożliwe.

Żydowskie rodziny straciły ostatnie ulgi podatkowe i przywileje, a wiele z nich popadło w nędzę. Jednak Żydzi zmuszeni zwracać się o pomoc do państwa musieli teraz sobie na tę pomoc zapracować, zamiatając ulice lub wykonując inne prace fizyczne przydzielane przez władze miejskie385. Lokalni szefowie partii nazistowskiej, burmistrzowie, komendanci policji, a nawet rajcy miejscy zareagowali na napływające z Berlina sygnały, że sezon polowań na Żydów został otwarty. We wsiach i miasteczkach w całych Niemczech żydowskie rodziny musiały porzucać nie tylko swoje zajęcia zarobkowe, ale też domy. Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii meldował, że „w Feuchtwangen ostatnia żydowska rodzina opuściła miasto 1 marca 1938 roku”. Po tym, jak „ostatnie żydowskie sklepy przeszły do aryjskich właścicieli”, przewodniczący komórki NSDAP w Königshofen-Hofheim we Frankonii egzaltował się: „W 1935 roku Żydzi wciąż zachowywali się jak panowie […]. Dziś Żydzi nie tylko całkowicie zniknęli z życia publicznego, ale plac Adolfa Hitlera jest również judenfrei, a dawne żydowskie domy i sklepy wzdłuż całej Königshofen znajdują się teraz bez wyjątków w rękach Aryjczyków”386. Lokalne oddziały Centralverein mogły tylko zapisywać przypadki wygnań i załączać wzruszające listy, jak ten od „Alfreda” z Schopfloch, który poinformował oddział CV w Wirtembergii: „w piątek dostaliśmy tak zwany nakaz wydalenia. Miejscowy szef partii nazistowskiej rzekł dosłownie: jeśli wy, Żydzi, nie znikniecie szybko, narobimy tu strasznego bałaganu”. O jaki rodzaj bałaganu chodziło, można było wywnioskować na przykładzie wydarzeń w Aschaffenburgu koło Monachium, gdzie nawet gauleiter martwił się niczym nieusprawiedliwionym niszczeniem synagog i prywatnych domów. W Böchingen w Palatynacie pod dom Żyda podłożono ładunki wybuchowe. Żandarmeria w Hösbach donosiła o zniszczeniu domów czterech żydowskich handlarzy bydła. Bez nadziei na ochronę ze strony policji lub ratunek organizacji żydowskich kilkudziesięciu Żydów znalazło wyjście z sytuacji, odbierając sobie życie. Każda samobójcza śmierć była triumfem nazistowskich urzędników, zdecydowanych uwolnić swoje regiony od Żydów, w ten czy inny sposób, i tym samym faktem godnym odnotowania. Po cóż innego gauleiter Dolnej Bawarii i Górnego Palatynatu zadawałby sobie trud, aby poinformować przełożonych, że „żydowski handlarz bydła ze Schwandorfu zabił się przez powieszenie”?387. Kalekim językiem, typowym dla ich wywodów, Referenten SD, czyli eksperci, z zadowoleniem odnotowali, że „wskutek tych drastycznych środków rozwiały się ostatnie nadzieje Żydów pozostałych w Niemczech, więc pragnienie emigracji znacząco się nasiliło”. Doskonale zdawali też sobie sprawę z tego, że ogromny odsetek ludności żydowskiej popadł w ubóstwo i że sieć pomocy społecznej całkowicie się załamała. Wzrosło przez to widmo masowego bezrobocia; ubodzy Żydzi nie mogli wyemigrować, ponieważ nie mieli na to środków. SD stanęło przed nowym wyzwaniem, które wyniknęło z Judenpolitik. Raport za kwiecień–maj odnotował, że „przy dostatecznych zapasach zagranicznej waluty można prowadzić masową emigrację pomimo narastających trudności w głównych krajach docelowych imigracji”. Niestety, niemieccy Żydzi stali się bankrutami, a poleganie na finansowej pomocy Żydów z zagranicy było ryzykowne. I ponownie naziści zapędzili się

w kozi róg przez nieskoordynowaną i źle zaplanowaną politykę. Według SD dylemat należało rozwiązać, wywierając jeszcze większą presję na Żydów388. W połowie lata bezrobotni w Trzeciej Rzeszy nagle znaleźli się w tragicznym położeniu. Przy napiętej do granic możliwości gospodarce i niedoborze siły roboczej Himmler uznał, że potencjalną kopalnią złota są więźniowie obozów koncentracyjnych pod nadzorem jego esesmanów. Można ich było wykorzystać do pracy za nędzne pieniądze przy wydobyciu takich surowców jak granit do prestiżowych projektów budowlanych. Można też było wynajmować ich do pracy w fabrykach, a dochód zagarniać dla SS. W czerwcu 1938 roku na rozkaz Heydricha policja kryminalna (Kripo) zaczęła systematyczne zatrzymania 10 tysięcy mężczyzn uznanych za aspołecznych lub migających się od pracy. Kategorie te objęły osoby z wcześniejszą przeszłością kryminalną, które odbyły wyrok aresztu, wieloletnich bezrobotnych i bezdomnych. Kripo polowało na żebraków, włóczęgów i Cyganów, po czym odwoziło ich do obozów koncentracyjnych w Buchenwaldzie, Sachsenhausen i Dachau. Wśród internowanych znalazło się też 2600 Żydów389. Zatrzymanych Żydów traktowano w zupełnie inny sposób. Na początek policja dostała instrukcje, aby wyszukiwać wszystkich Żydów skazanych nawet za najbłahsze przewinienia. Ich liczba okazała się większa niż we wszystkich wcześniejszych akcjach antyżydowskich. Tylko 15 czerwca 600 Żydów odjechało w jednym masowym transporcie z tysiącem aspołecznych z Berlina do Dachau. Obecność wśród nich starszych mężczyzn niezdolnych do pracy sugerowała, że istniały jeszcze inne powody aresztowań oprócz zwiększenia siły roboczej. Rzeczywiście, wszystkich, którzy mogli wyemigrować, uwalniano, niektórych bardzo szybko. Akcja przeciwko niepracującym miała wywołać strach wśród ludności żydowskiej i zmusić wahających się do decyzji o wyjeździe. Opowieści napływające z obozów przyniosły oczekiwany skutek. Uwolnieni mówili, że uwięzieni Żydzi byli rutynowo wyzywani i bici, że mieszkali w zatłoczonych barakach i wykonywali bezsensowną pracę w pasiakach z czarnym trójkątem nałożonym na żółty trójkąt. Nawet 200 osób zostało zabitych, zmarło lub popełniło samobójstwo. Tłumaczenie, że ofiary to przestępcy lub pasożyty społeczne, było zbyt słabe, aby ukryć fakt, że rząd niemiecki przeprowadził masowe aresztowania Żydów tylko dlatego, że byli Żydami. Naziści przekroczyli najważniejszą granicę. Teraz nie wystarczało już, żeby Żydzi spuszczali głowę i unikali kłopotów: odtąd samo bycie Żydem stanowiło w Niemczech przestępstwo390. W tym samym czasie aparat bezpieczeństwa uderzył w Żydów z Austrii. Po Anschlussie kilkudziesięciu Żydów znanych z działalności politycznej, dziennikarzy i żydowskich przywódców społecznych władze aresztowały i wysłały do Dachau. Po tych celowych aresztowaniach przeprowadzono kilka obław, w których łapano ludzi bez wyboru, o ile byli Żydami: ofiary zgarniano z ulic i wyciągano z kawiarni. Skala Judenaktion była bezprecedensowa. Żydzi zostali odesłani w kilku dużych transportach: 601 osób 31 maja, 595 osób 3 czerwca 1938 roku. W sumie zatrzymanych zostało 2 tysiące Żydów, czyli mniej niż docelowe 5 tysięcy wyznaczone przez biuro SD w Wiedniu. W przeciwieństwie do Niemiec, gdzie wagonów z internowanymi strzegła policja, austriackich transportów pilnowali esesmani, którzy wykazywali się bezprzykładną brutalnością. Po drodze do

obozów w jednym z transportów zmarło co najmniej 12 Żydów. Na miejscu wszyscy zostali poddani brutalnym badaniom, umieszczeni w nienadających się do mieszkania barakach i zmuszeni do bezcelowej pracy, która miała ich złamać. Heydrich, jak się wydaje, wstrzymał masowe aresztowania z powodu niepożądanego rozgłosu za granicą – i większość mężczyzn uwolniono w ciągu 12 miesięcy, więc mogli wyemigrować. Tak jak w Starej Rzeszy, zatrzymania stanowiły ewidentnie element polityki zmuszania do emigracji391. Latem przemoc i zastraszanie nasiliły się do poziomu niespotykanego od lat. 16 czerwca w Berlinie oddziały SA i SS razem z organizacjami nazistowskimi rozpoczęły Judenaktion. Przez następne dwa tygodnie bojówkarze pikietowali i znakowali sklepy i biura należące do Żydów. Hugh R. Wilson, dyplomata amerykański, zauważył, że zamieszki były „znaczące, ponieważ stanowiły pierwszą próbę od 1933 roku przywrócenia zorganizowanego znakowania i pikietowania żydowskich sklepów”. Zaskoczył go widok gapiów zadowolonych ze spektaklu i udział Hitlerjugend w akcji. Obecność energicznych i niezdyscyplinowanych młodych ludzi wpływała na nasilenie wandalizmu i grabieży, chociaż beznamiętny raport SD wspominał po prostu, że „doszło do zniszczeń i plądrowania sklepów żydowskich, jak również do ataków fizycznych”392. Bella Fromm z przyjacielem zaryzykowali spacer po Berlinie, żeby wszystko zobaczyć na własne oczy. „Cała Kurfürstendamm była oklejona napisami i obrazkami. Na drzwiach, oknach i ścianach nasmarowano «Żyd» […]. Zrobiło się jeszcze gorzej, kiedy weszliśmy do dzielnicy, gdzie znajdowały się sklepiki ubogich Żydów. SA zdewastowało ją całą […]. Szkło z wytłuczonych okien i łupy z nędznych małych sklepików walały się po chodnikach i pływały w rynsztokach”. W małym sklepie jubilerskim były dwie kobiety, kiedy wpadli młodzieńcy z Hitlerjugend uzbrojeni w noże. Podczas gdy młodociani demolowali wnętrze, jedna z nich „przykucnęła w kącie pod witryną i nakładała tuziny pierścionków na palce, a do kieszeni ładowała zegarki i bransolety”393. Akty przemocy w Berlinie zostały na chłodno skalkulowane. Miały pozbawić Żydów w stolicy i w całej Rzeszy wszelkiej nadziei na to, że będą mogli nadal żyć w Niemczech. Stanowiły również przesłanie dla społeczności międzynarodowej, która, zdaniem nazistów, przyjmowała rozkazy Żydów – że trzeba zwiększyć wysiłki, aby się ich pozbyć394. Z inicjatywy prezydenta Roosevelta od 6 do 14 lipca 1938 roku w hotelu Royal w Évianles-Bains odbyła się konferencja międzynarodowa na temat kryzysu uchodźczego. Na przewodniczącego delegacji i prowadzącego posiedzenia Roosevelt wybrał Myrona Taylora, kwakra i magnata stalowego, który następnie został też mianowany przez prezydenta „ambasadorem pokoju przy Stolicy Apostolskiej”. James McDonald, który został jego doradcą, z góry ostrzegł przed „wygórowanymi oczekiwaniami”. Wiedział, że amerykańska kwota imigracyjna jest ustalona, i aby uniknąć jej zakwestionowania, już w zaproszeniu na konferencję stwierdzono, że od uczestników nie będzie się oczekiwało, że przyjmą więcej imigrantów, niż zezwala na to ich prawo. Konferencję otworzył przewodniczący delegacji francuskiej, konserwatysta Henry Bérenger, oświadczeniem, że Francja zrobiła już bardzo dużo na rzecz rozwiązania problemu uchodźców i więcej zrobić nie może395. Wielka Brytania również nie miała zamiaru przodować w działaniach. Ministerstwo Spraw

Zagranicznych stawiło się na konferencję niemal w strachu. Whitehall obawiał się, że złagodzenie kontroli emigracyjnej zachęci Polskę i Rumunię do zwiększenia wysiłków w celu pozbycia się Żydów. Poza nękanymi Żydami w Niemczech i Austrii istniała jeszcze ogromna grupa 4 milionów zubożałych Żydów z Europy Wschodniej, zmagających się z bojkotami, dyskryminacją i przemocą. Stephen Wise, który przemawiał w imieniu Światowego Kongresu Żydów, zażądał, aby społeczność międzynarodowa podjęła wyzwanie i uratowała niemieckich Żydów, a także upomniała inne państwa, by nie prześladowały obywateli żydowskiego pochodzenia. Jednak na próżno można było oczekiwać, że konferencja usankcjonuje jakąkolwiek formę interwencji w wewnętrzne sprawy suwerennych państw. Wise nie miał też wpływu na światowy kryzys ekonomiczny, który nasilił się po okresie poprawy, czy też nasilenie nastrojów antyżydowskich. William Shirer, który relacjonował konferencję, prywatnie zauważył, że „Brytyjczycy, Francuzi i Amerykanie chyba za bardzo boją się, żeby nie urazić Hitlera. Sytuacja jest absurdalna. Chcą ułagodzić człowieka odpowiedzialnego za ich problem”396. Jedynym konkretnym skutkiem konferencji w Évian było utworzenie Międzyrządowej Komisji do spraw Uchodźców, która przypominała Wysoką Komisję do spraw Uchodźców Ligi Narodów w tym, że nie dysponowała własnymi funduszami i uprawnieniami, chociaż miała rozszerzony zakres działalności i objęła też Żydów z Austrii i Europy Wschodniej. W przeciwieństwie do McDonalda, George Rublee, amerykański przewodniczący Komisji, mógł prowadzić negocjacje z Niemcami, żeby pozwalali Żydom na emigrację, i przypochlebiać się innym krajom, by uchodźców wpuszczały397. Naziści uznali niezadowalające wyniki konferencji w Évian za dowód na to, że Żydzi wszędzie są niepopularni. Wyszydzili głosy współczucia wobec losu Żydów w Niemczech napływające z krajów, które chciały udzielić Żydom schronienia. Jednocześnie reżim utrzymał presję na emigrację, jakby chciał przekonać państwa demokratyczne, że nie mają innego wyboru, jak dać nowy dom Żydom. Centrala SD informowała, że „oprócz znanych już kroków, takich jak ustawy i zarządzenia, warte wspomnienia są metody stosowane w ostatnich miesiącach przeciwko Żydom przez policję, przede wszystkim w Berlinie. Instrukcje komendanta policji w Berlinie nakazywały tak bardzo utrudniać życie Żydom pozostającym w Niemczech, że pomimo złej sytuacji finansowej pragnienie emigracji nabrało nowego rozmachu”. We wpisie z 24 lipca Goebbels przytoczył w dzienniku słowa Hitlera, że za dziesięć lat w Niemczech nie będzie żadnego Żyda398. 378 J. Fest, Not Me, s. 76. 379 14 marca 1938, Dziennik Willy’ego Cohna, w: Jewish Responses, t. 1, s. 277–278; 20, 30 marca, 5 kwietnia 1938, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 478–480. 380 K.A. Schleunes, Twisted Road, s. 218. 381 27 kwietnia 1938, dziennik Luise Solmitz, w: Jewish Responses, t. 1, s. 291; 29 czerwca 1938, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1 s. 493; A. Ascher, A Community under Siege, s. 128– 134.

382 SDHA, Wydz. II/112, Raport za lipiec 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 319–321; F. Bajohr, ‘Aryanization’ in Hamburg, s. 185–221, o popłochu w Hamburgu i losie M.M. Warburga. 383 A. Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 121–126, 128. O przemyśle modowym zob. I. Guenther, Nazi Chic? Fashioning Women in the Third Reich, s. 158–165. 384 SDHA, Wydz. II/112, Raport za marzec 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 291–293; A. Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 121–123; H. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 260– 265. 385 A. Barkai, From Boycott to Annihilation, s. 117; Jewish Responses, t. 1, s. 292. 386 Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za luty 1938, 9 marca 1938; Zarząd okręgowy NSDAP Königshofen-Hofheim, Raport na temat dominujących nastrojów, 2 maja i 30 maja 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 288, 299, 306. 387 Oddział regionalny CV w Wirtembergii do centrali CV, 1 czerwca 1938, w: Jewish Responses, t. 1, s. 295–296; Gauleiter Dolnej Frankonii i Aschaffenburga, Raport za marzec 1938, 9 kwietnia 1938; Gauleiter Palatynatu, Raport za kwiecień 1938, 10 maja 1938; Żandarmeria w Hösbach, Wydarzenia w Goldbach, operacje specjalne przeciwko Żydom, 19 kwietnia 1938; Gauleiter Dolnej Bawarii i Górnego Palatynatu, Raport za lipiec 1938, 8 sierpnia 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 294–299, 324. 388 SDHA, Wydz. II/112, Raport za kwiecień–maj, maj 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 300–302. 389 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 576–577; N. Wachsmann, KL, s. 139–151. 390 K. Wünschmann, Before Auschwitz, s. 184–196. 391 Tamże, s. 168–184. 392 Hugh R. Wilson, Demonstrations Against Jewish Shops, 22 czerwca 1938, w: Fremde Blicke, s. 484; SDHA, Wydz. II/112, Raport, 1 lipca 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 306–307. 393 28 czerwca 1938, B. Fromm, Blood and Banquets, s. 235–237. 394 P. Longerich, Holocaust, s. 102–105. 395 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 102–109; V. Caron, Uneasy Asylum, s. 182–186. 396 L. London, Whitehall and the Jews, s. 82–92; Refugees and Rescue, s. 136, 139–140; 7 lipca 1938, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 120. 397 M. Marrus, The Unwanted, s. 170–174. 398 SDHA, Wydz. II/112, Raport za 1–31 sierpnia, 8 września 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 325–327; H. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 262–263.

ANTYŻYDOWSKIE KROKI W INNYCH KRAJACH Niechęć Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wobec przyjęcia żydowskich uchodźców wynikała zarówno z nacisków wewnętrznych, jak i z obawy przed złowieszczymi wydarzeniami w innych krajach zamieszkiwanych licznie przez ludność żydowską. W całej wschodniej i południowo-wschodniej Europie Żydzi byli dręczeni jako uosobienie obcych, potencjalni agenci obcych wpływów. Według obserwatorów z Zachodu te antyżydowskie gesty wyglądały jak cyniczne przypochlebianie się Berlinowi. Szerzący się faszyzm dołączył do homogenicznej fali antysemityzmu. Faszystowskie partie z pewnością uznały potrzebę zredukowania rzekomych wpływów Żydów i zawłaszczenia ich majątków dla „narodu”. Jednak polityka antyżydowska, którą wprowadzały kolejne kraje w 1938 roku, miała własną etiologię i stanowiła zasadniczo lokalne inicjatywy399. Rumunię zamieszkiwało około 757 tysięcy Żydów na 20 milionów mieszkańców ogółem. Jedna trzecia Żydów mieszkała w Starym Królestwie, centralnym trzonie państwa, które uniezależniło się od imperium osmańskiego w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Od chwili powstania państwa ludzie, którzy rządzili Rumunią, uważali ją za państwo chrześcijańskie i mieli mieszane uczucia wobec zaliczenia Żydów do pełnoprawnych obywateli. Zrobili to dopiero pod międzynarodowym przymusem. Rumunia znalazła się po Wielkiej Wojnie po wygranej stronie i otrzymała rozległe terytoria, zamieszkiwane przez duże społeczności żydowskie, szczególnie w Besarabii, na Bukowinie i w Siedmiogrodzie. Żydzi z tych regionów byli traktowani z jeszcze większą podejrzliwością. Do religijnych i etnicznych antagonizmów doszły tarcia ekonomiczne i społeczne. Mniej więcej połowa Żydów w Rumunii zajmowała się handlem, a około 15 procent rzemiosłem; stanowili większość wśród burżuazji Bukaresztu, a ich liczba w miastach Besarabii i Mołdawii wahała się między 40 a 50 procent. Tylko niewielki odsetek pracował na ziemi. Chociaż większość Żydów była raczej ubogimi ludźmi, Rumuni dostrzegali ich dominację w wolnych zawodach i handlu oraz istnienie kilku bajecznie bogatych rodów, które kontrolowały rynek finansowy i przemysłowy. Antysemityzm zawładnął życiem intelektualnym i okrył przyziemne antypatie pozorem przyzwoitości400. W latach dwudziestych XX wieku partie antysemickie zażądały redukcji rzekomych żydowskich wpływów oraz wywłaszczenia Żydów. Narodowa Partia Chrześcijańska, pod przywództwem Octaviana Gogi i Alexandru Cuzy, opowiadała się za „romanizacją” gospodarki i odebraniem obywatelstwa mieszkańcom regionów dołączonych do Rumunii w 1919 roku. Żelazna Gwardia, ruch faszystowski założony w 1927 roku, nazywała Żydów wrogiem narodu i dążyła do osiągnięcia podobnych celów – w drodze brutalnej rewolucji, jeśli zajdzie taka potrzeba. W połowie lat trzydziestych rząd Frontu Ludowego przyjął politykę „proporcjonalności”, ograniczając udział Żydów w gospodarce proporcjonalnie do

ich liczby w całej populacji. Wybory pod koniec 1937 roku zakończyły się powstaniem rządu mniejszościowego Gogi i Cuzy, który przetrwał na tyle długo, by przeprowadzić „rewizję” obywatelstwa, aby ustalić, czy Żydzi, którzy zostali Rumunami w 1919 roku lub uzyskali obywatelstwo w dawnej Rumunii, zasługują na równość wobec prawa. W wyniku tego 70 tysięcy Żydów straciło prawa obywatelskie, prawo pobytu oraz pozwolenie na pracę lub handel. Władza podjęła też inne kroki, aby „zromanizować” gospodarkę i oczyścić sferę kulturalną401. Jedną z pierwszych ofiar antyżydowskiego prawa był Emil Dorian. Urodził się w 1893 roku i podczas wojny służył jako oficer medyczny w armii rumuńskiej, łącząc praktykę lekarską z działalnością literacką i tłumaczeniami. 14 stycznia 1938 roku zanotował krótko w dzienniku: „Straciłem stanowisko w państwowej służbie medycznej, ponieważ jestem Żydem”. Oburzony bojaźliwą reakcją żydowskiego przywództwa stworzył organizację, aby stawić opór rewidowaniu obywatelstwa402. Chociaż antyżydowskie działania w Rumunii wynikały z autochtonicznych tradycji i zadowalały lokalne aspiracje, reżim Gogi–Cuzy wykorzystał je również, aby zbliżyć się do nazistowskich Niemiec, nawet jeśli Rumunię formalnie łączyło przymierze z zachodnimi demokracjami. Na pierwszy rzut oka wydawało się, że zbliżenie z Trzecią Rzeszą pociągnęło również wprowadzenie antyżydowskiego ustawodawstwa na Węgrzech. Jednak los węgierskich Żydów równie mocno zależał od warunków lokalnych. Społeczność żydowska na Węgrzech liczyła w 1930 roku 444 567 osób i stanowiła nieco ponad 5 procent wszystkich mieszkańców kraju. Dzieliła się na nowoczesną społeczność neologiczną oraz ortodoksyjną, do której należała jedna trzecia Żydów. Obie społeczności dość wyraźnie się różniły, miały własne struktury opieki społecznej i reprezentacje. Większość ortodoksyjnych Żydów mieszkała w okolicy lub w samych gęsto zaludnionych centralnych dzielnicach stolicy, gdzie mówiący w jidysz Żydzi z Galicji osiedlili się między ostatnimi dekadami XIX wieku a Wielką Wojną. Na przełomie wieków Żydzi stanowili 10 procent mieszkańców stolicy. Dominowali w życiu gospodarczym i kulturalnym, stanowili 55 procent węgierskich prawników, 40 procent lekarzy i 36 procent dziennikarzy. Około 40 procent krajowego handlu znajdowało się w rękach żydowskich kupców, detalistów i handlarzy. Żydzi posiadali 70 procent największych przedsiębiorstw przemysłowych. Jednak połowa Żydów z Budapesztu była zbyt uboga, żeby zapłacić podatki, a typowe ortodoksyjne społeczności w miasteczkach i miastach wiodły raczej skromne życie403. Od 1867 roku, kiedy uzyskali pełne prawa obywatelskie, do upadku monarchii AustroWęgierskiej w 1918 roku Żydzi odgrywali główną rolę w przemysłowym, handlowym i kulturalnym rozwoju kraju. Wielu doczekało się nagród za zasługi, ale sukces rodzi niechęć. Antysemiccy agitatorzy podtrzymywali mit o żydowskich bogactwach i twierdzili, że Żydzi odbierają zyski prawdziwym Madziarom: kraj byłby bogaty i szczęśliwy, gdyby udało się pozbawić Żydów własności. Głosy te rozbrzmiewały na marginesie aż do czasu, gdy gospodarcze spowolnienie i klęska w Wielkiej Wojnie przesunęły je do centrum polityki. Rewolucja 1918–1919 roku zniosła „monarchię dualistyczną” i doprowadziła do

powstania krótkotrwałej węgierskiej republiki radzieckiej. Przywódca reżimu komunistycznego, Béla Kun, był Żydem, podobnie jak kilka innych czołowych postaci tego ruchu. Mimo iż rewolucjoniści nie byli reprezentatywni dla węgierskich Żydów, wspierana przez Moskwę dyktatura doprowadziła do nieodłącznego skojarzenia Żydów z bolszewizmem. Reżim Kuna upadł w wyniku rumuńskiej interwencji, po której doszło do „białego terroru”, kiedy to setki Żydów zginęły w masakrach i pogromach404. W 1920 roku admirał Miklós Horthy został regentem, czyli głową państwa. Scenę polityczną zdominowały partie konserwatywno-nacjonalistyczne. W pierwszym roku jego panowania rząd wprowadził liczne numerus clausus (kwoty) ograniczające liczbę Żydów dopuszczonych do edukacji wyższego stopnia. Prawicowi agitatorzy żądali jeszcze ostrzejszych restrykcji. Głównym celem Węgierskiej Narodowej Partii Niepodległości, z Gyulą Gömbösem na cele, było odzyskanie terytoriów, które Węgry straciły na mocy powojennych traktatów, oraz ograniczenie rzekomej władzy Żydów. Stronnictwo strzałokrzyżowców, założone przez Ferenca Szálasiego, postawiło sobie za cel wyeliminowanie żydowskich wpływów ze społeczeństwa i rozdzielenie legendarnych bogactw Żydów. Nawet wybitne postacie, takie jak Béla Imrédy, prezes Banku Narodowego, rozważały kroki prawne, aby zmniejszyć przewagę Żydów w finansach, handlu i kulturze405. W lutym 1938 roku premier Kálmán Darányi ogłosił, że jego rząd planuje znaleźć „rozwiązanie [węgierskiego problemu żydowskiego] w formie środków systemowych i prawnych”. Ustawa wprowadzająca 20-procentową kwotę udziału Żydów w wolnych zawodach i gospodarce przeszła w niższej izbie parlamentu ogromną większością głosów. Imrédy, który tymczasowo zastąpił Darányiego na stanowisku premiera, przeprowadził antyżydowskie prawo przez ostatni etap w izbie wyższej. „Pierwsze prawo żydowskie”, jak je nazywano, zdefiniowało Żydów na podstawie religii i pochodzenia; wymownie odmówiło uznania za chrześcijan Żydów, którzy zmienili wiarę po 1919 roku, roku powstania Węgierskiej Republiki Rad. Ludność żydowska zareagowała naciskami, publicznymi apelami i deklaracjami lojalności. Na tym etapie cieszyła się poparciem znękanej węgierskiej liberalnej elity kulturalnej. Jednak publiczny protest podpisany przez artystów i intelektualistów, w tym kompozytorów Zoltána Kodályego i Bélę Bartóka, nie osiągnął nic. Węgierscy Żydzi w końcu przełknęli ustawę, ponieważ była nieskończenie mniej surowa niż traktowanie, z jakim spotykali się Żydzi w sąsiedniej Austrii, ponadto uważali, że tylko Imrédy stoi między nimi a fanatycznymi strzałokrzyżowcami406. Wraz ze wzrostem znaczenia Niemiec węgierscy przywódcy polityczni zaczęli dochodzić do wniosku, że jedyna nadzieja na odzyskanie ziem utraconych w 1918 roku leży w sojuszu z Trzecią Rzeszą. W listopadzie 1938 roku węgierskie władze ogłosiły drugie prawo żydowskie, które miało zasygnalizować sprzężenie z antyżydowską polityką nazistów. Ustawa, przeprowadzona w parlamencie przez premiera Pála Telekiego (następcę Imrédyego, któremu zarzucono żydowskie korzenie), zawęziła definicję Żyda i jeszcze mocniej uderzyła w ekonomiczne podstawy bytu ludności żydowskiej. Żydzi, obecnie definiowani rasowo, stracili wszystkie prawa polityczne i państwowe posady, dostali też zakaz praktykowania dziennikarstwa, sztuki i kilku innych wolnych zawodów. Pozwolenia

na handel, mające zasadnicze znaczenie dla właścicieli sklepów i kramów, zostały unieważnione. Ograniczono liczbę Żydów zatrudnionych w prywatnych przedsiębiorstwach. Szacuje się, że w wyniku tego do 70 tysięcy Żydów straciło pracę, a 40 tysięcy zostało pozbawionych możliwości zarabiania na życie w handlu. W sumie problem dotknął 200 tysięcy Żydów, z czego większość trafiła na garnuszek żydowskich organizacji dobroczynnych. Drugie prawo żydowskie rozbiło ekonomiczne podstawy życia Żydów na Węgrzech, skłaniając ich do emigracji407. Następnym krajem, który wprowadził ustawodawstwo antyżydowskie, były Włochy. Spis ludności z sierpnia 1938 roku wykazał, że w państwie mieszka 37 241 Żydów z prawami obywatelskimi i około 9400 Żydów cudzoziemców, w tym uchodźców z Niemiec. Chociaż Żydzi mieszkali na Półwyspie Apenińskim od czasów starożytnych, nigdy nie stanowili więcej niż drobny odsetek całej ludności. Żydzi otrzymali w połowie XIX wieku prawa obywatelskie w Piemoncie i Toskanii i dobrze wpasowali się w nowy włoski ustrój w latach po zjednoczeniu; zajmowali stanowiska w rządzie i licznie służyli w siłach zbrojnych, co odzwierciedlało ich głęboki patriotyzm. Duża część społeczności, głównie należąca do mieszczańskiej klasy średniej, dość zamożnej, od początku popierała faszyzm. W 1938 roku 6900 Żydów – czyli około 30 procent Żydów płci męskiej powyżej 21. roku życia – należało do Narodowej Partii Faszystowskiej408. Mimo wszystko we włoskim społeczeństwie i kulturze istniały antyżydowskie prądy. Obok wypielęgnowanego tradycyjnego religijnego odium wobec Żydów, hierarchia Kościoła katolickiego wrzucała Żydów do jednego worka ze świeckimi liberałami i lewicowymi przeciwnikami duchowieństwa. Watykańskie publikacje używały języka „rasowego” dla odróżnienia Żydów i nawiązywały do wrogiej „potęgi żydowskiej”. Włoski faszyzm był mocno zróżnicowany i do partii należeli osobnicy, którzy od zawsze uważali Żydów za obcych, skłonnych do radykalizmu i zupełnie nie na miejscu w kraju chrześcijańskim. Sam Mussolini podchodził do tej kwestii różnie. Na początku kariery politycznej złorzeczył „wielkim żydowskim bankierom z Londynu i Nowego Jorku, powiązanym rasą z Żydami z Moskwy i Budapesztu, którzy szukają zemsty na rasie aryjskiej”. Jednak pod jego przywództwem partia faszystowska nigdy oficjalnie nie zajęła antyżydowskiego stanowiska, a wręcz przeciwnie, wprowadzała Żydów na najwyższe szczeble hierarchii. Na początku lat trzydziestych Mussolini odrzucał rasowy antysemityzm jako „bzdurę”. Kiedy w maju 1934 roku spotkał się z nim McDonald, Duce wyraził pogardę dla „Stürmera”409. W latach 1934–1937 ambiwalentna postawa Mussoliniego ustąpiła wrogości. Drażniła go wysoka pozycja włoskich Żydów w antyfaszystowskich grupach działających we Włoszech i za granicą. Wyczuwał działanie „międzynarodowego żydostwa” za kulisami kampanii sankcji przeciwko Włochom, która nastąpiła po inwazji Włoch na Etiopię w latach 1935– 1936. Aby uniknąć dyplomatycznej izolacji i umocnić wspólne zainteresowanie w popieraniu generała Franco w czasie hiszpańskiej wojny domowej, w listopadzie 1936 roku Mussolini stworzył z Hitlerem oś Rzym–Berlin. Mniej więcej równocześnie w faszystowskiej prasie zaczęły regularnie pojawiać się antysemickie artykuły. Jednak nie

była to pierwsza oznaka rasistowskiego myślenia i rasowego antysemityzmu w oficjalnych kręgach. Rasizm i ustawy rasowe w sposób naturalny objawiły się we włoskich koloniach w Afryce Północnej i zostały skodyfikowane wraz z proklamowaniem Imperium Włoskiego. W 1937 roku kategorie rasowe przeniesiono do Włoch, gdzie stały się wytycznymi dla nowych rządowych instytucji zajmujących się nadzorem demograficznym nad ludnością410. To niezdecydowanie można zauważyć w dzienniku hrabiego Galeazza Ciano, ministra spraw zagranicznych i zięcia Mussoliniego. Na początku września 1937 roku zapisał, że Mussolini „zelżył Amerykę, kraj czarnych i Żydów, element burzący cywilizację”. Narody zostaną „zżarte jadem żydowskiej korupcji”. Jednak trzy miesiące później Ciano z oburzeniem zareagował na krytykę, że Włochy dogadują się z Niemcami w sprawie środków antyżydowskich. „Nie wierzę też, że naszym interesom sprzyjałoby rozpętanie we Włoszech kampanii antyżydowskiej. Tutaj ten problem nie istnieje”. Ale następnie Ciano cynicznie zauważył, że znalazłoby się „wiele innych pretekstów” do prześladowania Żydów411. W lutym 1938 roku państwo włoskie zaczęło dryfować właśnie w tym kierunku, na początku niewinnie domagając się informacji o liczbie Żydów w ministerstwach i na uniwersytetach. W kwietniu i maju urodzeni za granicą Żydzi stracili stanowiska w administracji i nasiliła się antyżydowska propaganda. Wreszcie w lipcu 1938 roku Mussolini zwołał ekspertów, aby opracowali raport na temat „problemu rasowego”. Według Ciano, którego wiarygodność jako świadka pomniejsza wychwalanie teścia, Mussolini „rozważa możliwość wprowadzenia przepisów zabraniających Włochom zawierania małżeństw z osobami innych ras, w tym rasy żydowskiej”412. Zdaniem Mussoliniego surowe środki antyżydowskie miały wzmocnić Włochów, szczególnie młodych, i promować budowę nowego człowieka, faszysty. Powiedział Ciano: „musimy wpoić naszemu ludowi koncepcję wyższości rasowej, co jest niezbędne przy kolonizacji imperium”. Włosi, uważał, muszą zacząć poważnie traktować rasę i hartować ją413. 6 października 1938 roku Wielka Rada Faszystowska ogłosiła „manifest rasy”, przygotowujący grunt pod ustawodawstwo. Zawarta w nim definicja Żyda była nawet surowsza niż ta obowiązująca w Niemczech, z mniejszą elastycznością traktując „półŻydów” i „ćwierć-Żydów”. Prawo, które wprowadzono pod koniec roku, pozbawiło Żydów pełni praw obywatelskich, wyłączyło ich z działalności gospodarczej i zakazało udziału w życiu kulturalnym. Cudzoziemcy pochodzenia żydowskiego dostali kilka miesięcy na opuszczenie kraju pod groźbą internowania. Mussolini napotkał pewien sprzeciw, ale nie był w nastroju na kompromisy: „Antysemityzm jest teraz wstrzykiwany w krew Włochów – powiedział zięciowi. – Będzie tam krążył i rozwijał się sam”. Kiedy król Wiktor Emmanuel sprzeciwił się karaniu Żydów, którzy walczyli za Włochy, Mussolini odniósł się z pogardą do „ludzi o słabym kręgosłupie”. Osobiście nalegał na usunięcie Żydów z partii faszystowskiej i zlekceważenie głosów z Watykanu, żeby zrobić wyjątek dla konwertytów. Jak napisał Ciano, „Duce odrzucił prośbę, która zrobiłaby z ustawy konfesjonał zamiast prawa rasowego”414.

Zwykli Włosi wzięli sobie przesłanie do serca. Urzędnicy gorliwie stosowali prawo, a Żydzi, którzy próbowali uników, spotykali się z potępieniem. Nie brakowało kupców na żydowskie firmy i nieruchomości. Podobnie jak w nazistowskich Niemczech, Żydów straszono, że zostaną bezpaństwowymi nędzarzami. Na początku 1939 roku próbę zapobieżenia takiej sytuacji podjął ambasador Stanów Zjednoczonych William Phillips, który przekazał Duce list od prezydenta Roosevelta z prośbą o zezwolenie Żydom na wywóz środków, które umożliwią im emigrację i osiedlenie w innym kraju. Phillips nie miał najmniejszych wątpliwości, że Mussolini jest śmiertelnie poważny. Wysłannik był „pod wrażeniem jego bezsprzecznie szczerej wrogości wobec Żydów”. Nie ma, mówił Mussolini, „miejsca dla Żydów w Europie i w końcu, uważał, wszyscy pójdą stąd precz”415. 399 Aristotle Kallis, Genocide and Fascism. The Eliminationist Drive in Fascist Europe, London 2009, s. 87–138. 400 Radu Ioanid, The Holocaust in Romania. The Destruction of Jews and Gypsies under the Antonescu Regime, 1940–1944, Chicago 2000, s. XIX–XX, 5–19; Jean Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, Jerusalem 2007, s. 9–12. 401 J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 33–50. 402 14, 17, 25 stycznia 1938, Emil Dorian, The Quality of Witness. A Romanian Diary 1837–1944, Philadelphia 1992, s. 13–19. 403 Nathaniel Katzburg, Hungary and the Jews 1920–1943, Ramat Gan 1981, s. 25–31. 404 N. Katzburg, Hungary and the Jews, s. 32–43; The Holocaust in Hungary. Evolution of a Genocide, red. Zoltan Vagi, Laszlo Csosz, Gabor Kadar, Lanham 2013, s. XXX–XXXVIII, 1–2. 405 N. Katzburg, Hungary and the Jews, s. 80–93. 406 The Holocaust in Hungary. Evolution of a Genocide, s. 3–6. 407 Tamże, s. 6–9; N. Katzburg, Hungary and the Jews, s. 114–138; Moshe Herczl, Christianity and the Holocaust of Hungarian Jewry, New York 1991, s. 11–127; Yehuda Don, Economic Implications of the AntiJewish Legislation, w: Genocide and Rescue. The Holocaust in Hungary 1944, red. David Cesarani, Oxford 1997, s. 47–76. 408 Michele Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy. From Equality to Persecution, Madison 2006, 3–41, 66– 67, 116–117. 409 David Kertzer, The Popes Against the Jews. The Vatican’s Role in the Rise of Modern Anti-Semitism, New York 2001, s. 133–165, 213–236; M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 42–53; Meir Michaelis, Mussolini and the Jews. German-Italian Relations and the Jewish Question in Italy 1922–1945, Oxford 1971, s. 10–52; 15 maja 1934, Advocate for the Doomed, s. 393–394. 410 M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 96–121; M. Michaelis, Mussolini and the Jews, s. 80–103, 107–152, przypisuje oficjalne przyjęcie antysemityzmu współpracy z nazistowskimi Niemcami. 411 6 września, 3 grudnia 1937 i 20 kwietnia 1938, Galeazzo Ciano, Diary 1937–1943. The complete unabridged diaries of Count Galeazzo Ciano, Italian Minister of Foreign Affairs, 1936–1943, red. Robert L. Miller, Stanislaus Pugliese, London 2002, s. 6, 32, 83. 412 15, 17 lipca 1938, Ciano Diary, s. 109–110; M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 121–129.

413 20 kwietnia, 4 czerwca 1938, Ciano Diary, s. 83, 99; Michele Sarfatti, Characteristics and Objectives of the Anti-Jewish Racial Laws in Fascist Italy, 1938–1943, w: Jews in Italy under Fascist and Nazi Rule, 1922– 1945, red. Joshua D. Zimmerman, New York 2005, s. 71–80. 414 6 października, 6, 28 listopada 1938, Ciano Diary, s. 139, 153, 161; M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 129–157. 415 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 143–144; Iael Nidam-Orvieto, The Impact of the AntiJewish Legislation on Everyday Life and the Response of Italian Jews, 1938–1943, w: Jews in Italy under Fascist and Nazi Rule, 1922–1945, s. 158–181.

CZECHOSŁOWACJA I KRYZYS SUDECKI William Shirer wcisnął relacjonowanie konferencji w Évian między wyjazdy do Pragi, skąd informował na bieżąco o międzynarodowym kryzysie, który wywołały plany Hitlera wobec Czechosłowacji. Okupacja Austrii postawiła Czechosłowację w położeniu nie do pozazdroszczenia, dokładnie tak, jak zakładał Hitler w memorandum dotyczącym planu czteroletniego. Teraz Führer wykorzystał etnicznych Niemców zamieszkujących Sudety, region przy granicy czesko-niemieckiej, w ten sam sposób, w jaki posłużył się austriackimi nazistami. W ciągu kilku lat reprezentacja niemieckojęzycznej mniejszości została zdominowana przez sprzymierzoną z nazistami Partię Niemców Sudeckich pod przywództwem Konrada Henleina. Henlein stale opowiadał się za autonomią regionu, czym ściągał na siebie gniew rządu w Pradze oraz wielokrotne represje. Hitler, który często nawiązywał do udręczonych sudeckich Niemców, teraz zajął się sprawą agresywnie. Pod koniec marca 1938 roku nakazał Henleinowi, by zażądał autonomii dla regionu. Zgodnie z przewidywaniami czeskie władze zdławiły kampanię, a to z kolei dało Hitlerowi pretekst do zagrożenia akcją zbrojną w obronie rodaków w Czechosłowacji. 20 maja rozkazał najwyższemu dowództwu armii opracowanie planu „błyskawicznego” podboju Czechosłowacji. Gdy zaczęły krążyć pogłoski o mobilizacji armii niemieckiej i czeskiej, rządy Wielkiej Brytanii i Francji wydały ostrzeżenie, że nie będą stały z boku w przypadku rozpoczęcia działań zbrojnych. Wywarło to pożądany skutek i Göring oraz szef sztabu armii generał Ludwig Beck zaczęli hamować militarne zapędy Hitlera. Jednak Führer nie dał się zastraszyć i w sierpniu Beck podał się do dymisji. Tymczasem Brytyjczykom puściły nerwy i w ferworze kilkutygodniowej wymiany dyplomatycznych not zdradzili się, że nie dadzą wciągnąć się w wojnę tylko po to, by nie dopuścić do uzyskania autonomii przez etnicznych Niemców. Porzucony przez sojuszników czeski rząd musiał ustąpić przed żądaniami Henleina. Jednak to nie wystarczyło Hitlerowi. Uznał, że otworzyła się przed nim szansa podboju Czechosłowacji, zanim Brytyjczycy i Francuzi dozbroją się i stworzą poważne zagrożenie militarne na zachodnich granicach Niemiec. Hitler powiedział Henleinowi, żeby podbił stawkę i zażądał secesji, a 12 września na zjeździe partii zagroził, że jeśli Kraj Sudecki nie uzyska suwerenności, będzie wojna416. Przygotowaniom wojskowym towarzyszyła intensywna kampania propagandowa. Niemców karmiono niekończącymi się opowieściami o okrucieństwach, jakie spotykają ich braci i siostry, którzy cierpią pod jarzmem na wpół cywilizowanych Słowian. Faktycznie doszło nawet do kilku potyczek między oddziałami zbrojnymi sudeckich Niemców i Czechów. Strach i represje sprawiły, że wielu volksdeutschów, etnicznych Niemców, przekroczyło granicę w charakterze uchodźców. Narastająca agresja i powszechne oburzenie w Niemczech wyładowały się na Żydach. Bojówkarze z Hitlerjugend, którzy na oczach Belli

Fromm zdemolowali sklep jubilerski, krzyczeli: „Do diabła z żydowskim motłochem! Miejsce dla sudeckich Niemców”. W Wiedniu w przeddzień żydowskiego Dnia Pojednania SA wyrzuciło z mieszkań kilkanaście żydowskich rodzin, żeby zrobić miejsce dla volksdeutschów-uchodźców. Ruth Maier słyszała, że żądali pościeli i ubrań od Żydów, których właśnie wysiedlali417. Gdy wizja wojny rysowała się coraz wyraźniej, niemieckich Żydów ogarnęła panika. 23 lipca rząd ogłosił, że muszą uzyskać nowe dokumenty tożsamości. Kiedy je dostali, okazało się, że na froncie mają literę „J”. Miało to utrudnić Żydom ukrycie się w Niemczech i pomóc służbom celnym na granicach krajów niechętnych wpuszczaniu Żydów, gdyby chcieli się oni ubiegać o azyl lub wedrzeć jako nielegalni imigranci. Dodatkowe upokorzenie przyniosło zarządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 17 sierpnia, żeby Żydzi przyjęli „żydowskie” pierwsze imię – Izrael dla mężczyzn i Sara dla kobiet – i wpisali je w oficjalne dokumenty do stycznia 1939 roku. Teraz nawet odważna Bella Fromm poddała się i stanęła w kolejce pod amerykańskim konsulatem generalnym418. Ci, którzy nie mogli lub nie chcieli wyjechać, żyli w ciągłym strachu. Kiedy Victor Klemperer nie miał przez kilka tygodni wiadomości od przyjaciół, wyznał, że „niepokojąca jest ta cisza wokół mnie”. Freddy Solmitz był tak przygnębiony samą myślą o przyjęciu żydowskiego imienia, że napisał do Fricka, ministra spraw wewnętrznych Rzeszy, z prośbą o zwolnienie go z obowiązku. Jego żona, Luise, zwierzyła się w dzienniku, że „nie ma nic gorszego, niż być bezdomnym we własnym domu […]. To rodzaj wojny, a my zostaliśmy bez ochrony, bez broni, bez najmniejszej możliwości odwołania się do prawa lub protestu”. W jednej z ostatnich depesz z Berlina André François-Poncet ostrzegł francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, że po Anschlussie antysemityzm wybuchł z nową siłą. Przez ostatnie dni na stanowisku ambasadora spacerował po parku między swoim mieszkaniem a ambasadą i obserwował z niesmakiem ławki oznaczone: „Tylko dla Aryjczyków” albo „Tylko dla Żydów”419. Niepewną atmosferę pod koniec lata i wczesną jesienią przerywały niezliczone akty przemocy przeciwko Żydom. Według wydziału do spraw żydowskich w centrali SD, „pod wpływem wydarzeń za granicą nasilił się nastrój wrogości społeczeństwa wobec Żydów”. Przykład, jak wyglądało to w praktyce, pochodzi z oddziału SD w Wiesbaden, który informował, że w Rauenthal „ludzie” wyciągnęli z łóżek dwójkę Żydów i wywlekli ich na ulicę w koszulach nocnych. Można się domyślić, że jedną z tych osób była przerażona, na wpół naga kobieta420. Synagogi, zawsze chętnie wybierany cel aktów wandalizmu, teraz padały ofiarą ataków ustawicznej, niszczycielskiej furii. W Hanau nazistowscy fanatycy zamurowali drzwi do domu modlitwy. Kiedy wierni próbowali usunąć przeszkodę, aresztowano ich. SD zameldowało, że „niestety wydarzenia zakończyły się uniewinnieniem Żyda, który jednak i tak trafił do aresztu prewencyjnego”. W Norymberdze Streicher zorganizował masowy wiec, na którym ogłosił, że główna świątynia żydowska w mieście zostanie zniszczona. Kilkutysięczny tłum patrzył, jak Streicher dał znak do rozpoczęcia burzenia. W Kaiserslauten i Albersweiler w Palatynacie władze miejskie „kupiły” synagogę po to,

żeby ją rozebrać. Pod koniec września w Mellrichtstadt w centralnej Frankonii tłum wdarł się do synagogi i zniszczył ją. Po wysypie tego rodzaju incydentów gauleiter Palatynatu wyjaśnił, że „ludność pragnie pozbyć się Żydów ze wsi i próbuje się w ten sposób zemścić za bezczelne zachowanie Żydów podczas krytycznego okresu we wrześniu”421. W tym miesiącu kryzys sudecki osiągnął punkt kulminacyjny. Po tym, jak Hitler potrząsnął szabelką w Norymberdze, Neville Chamberlain, premier Wielkiej Brytanii, poleciał do Niemiec i spotkał się z Hitlerem w Berchtesgaden na rozmowie w cztery oczy. Chamberlain liczył na to, że podczas prywatnego spotkania przekona Hitlera do złagodzenia żądań. Zamiast tego Hitler wyczuł, że brytyjski premier chce za wszelką cenę uniknąć wojny, i powtórzył żądanie secesji Kraju Sudeckiego. Nie mylił się. Zamiast stanąć u boku Czechów, Chamberlain i rząd francuski przekonali swojego niegdysiejszego protegowanego, żeby dał Niemcom to, czego chcą. Chamberlain wrócił do Niemiec 21 września, żeby doprowadzić do porozumienia z Czechami i oddania Kraju Sudeckiego, ale ku jego zdumieniu Hitler zażądał jeszcze więcej. Domagał się, żeby Czesi wycofali wojsko do 1 października i otworzyli drogę dla okupacji przez armię niemiecką. Chamberlain poleciał z powrotem do Londynu i skonsultował się z gabinetem. Tym razem przeciwstawili się groźbom Hitlera. Przez kilka dni wyglądało na to, że wojna jest nieuchronna: Home Fleet wyszła w morze, a Francja zaczęła mobilizację. W ostatniej chwili na ruchy Brytyjczyków zareagował Mussolini i zaoferował mediację. 29–30 września Hitler, Mussolini, Chamberlain i francuski premier Édouard Daladier spotkali się w Monachium. Dwa demokratyczne mocarstwa wyrzekły się Kraju Sudeckiego, za plecami rządu praskiego, w zamian za obietnicę Hitlera, że Niemcy zrezygnują z dalszych roszczeń terytorialnych. Na koniec Chamberlain uzyskał podpis Hitlera na zobowiązaniu zachowania pokoju między oboma państwami422. Cała Europa odetchnęła z ulgą, ale Leopold Schwarzschild stanowczo uznał wynik rozmów za straszliwą klęskę demokracji. Szala przechyliła się zdecydowanie na stronę Niemiec. Bezlitośnie krytykował Chamberlaina, który wykazał się „kompletnym brakiem zrozumienia charakteru i roli człowieka, z którym się dogaduje”. Hitler złamał każdą obietnicę, jaką kiedykolwiek złożył. Faktycznie, Hitler nie był zadowolony z rezultatów. Chociaż dostał Kraj Sudecki bez jednego wystrzału, stracił szansę podboju Czechosłowacji i walki z Wielką Brytanią i Francją, kiedy już się wzmocni. Jego niezadowolenie wkrótce miało się katastrofalnie odbić na Żydach w Niemczech i Austrii423. Żydzi w rodzaju Victora Klemperera liczyli, że wojnie zapobiegnie zamach stanu najwyższego dowództwa armii lub zwycięstwo francusko-brytyjskie. Wydawało się rzeczą nie do pomyślenia, żeby Hitler wygrał, więc kiedy tak się stało, Żydzi wpadli w rozpacz. „I rzeczywiście jest to niewyobrażalny, niesamowity sukces – napisał Klemperer. – […] Fetuje się Hitlera jeszcze bardziej niż po sprawie austriackiej. […] Ale my będziemy niewątpliwie niewolnikami, będziemy całkiem dosłownie pariasami do końca naszych dni”. Po raz pierwszy rozważał samobójstwo424. Raymond Geist przekazał George’owi Messersmithowi, który wówczas pracował w Departamencie Stanu, żywy opis emigracyjnej psychozy, jaka ogarnęła niemieckich

Żydów. „We wrześniu musieliśmy obsłużyć tysiące zrozpaczonych ludzi, którzy dzień w dzień kłębili się pod konsulatem generalnym. Czasami wydawało się, że sytuacja wymknie nam się spod kontroli; ale nie straciliśmy głowy i w końcu zapanowaliśmy nad wnioskami i teraz wszystko znowu idzie płynnie”. Konsulat przyjął 125 tysięcy wniosków na 27 300 miejsc z kwoty, co oznaczało, że nowi ubiegający się o wizę będą musieli czekać trzy do czterech lat, zanim nadejdzie ich kolej. „Sytuacja stała się rozpaczliwa dla wielu osób, które wiedziały, że nie przeżyją, jeśli nie uda im się wydostać do Stanów Zjednoczonych. Mogliśmy tylko okazywać współczucie i życzliwość; w większości przypadków nie mieliśmy możliwości udzielenia żadnej praktycznej pomocy”425. Klemperer żałował, że nie zaczął starań o emigrację wcześniej. Wspominał przyjaciół, którzy przenieśli się już w bezpieczne miejsce, i zauważył z goryczą: „Wszyscy ci ludzie urządzili sobie życie na nowo – a mnie się nie poszczęściło. Pozostaliśmy tutaj, upokorzeni i biedni, zakopani, że tak powiem, po szyję i oczekujący z dnia na dzień na ostatnie ruchy łopatą”426. Ruth Maier z Wiednia opisywała upokorzenia Żydów, którzy podlegali teraz każdemu, kto miał szczęście być Aryjczykiem. Pewnego dnia na początku października stała w kolejce pod urzędem skarbowym przy Porzellangasse: „Padało. Staliśmy tam w deszczu, przemoczeni i zmarznięci na kość od siódmej rano. Pojawił się zamiatacz ulic z miotłą i ryknął na nas, machając rękami: «Idźcie stąd, sukinsyny, bo inaczej was pogonię». Jakże musiał być zachwycony, ten zamiatacz, że mógł wyładować na kimś gniew, na niższej rasie”427. Wiedeńscy naziści potrzebowali pretekstu, którego dostarczyła im antysemicka wystawa Wieczny Żyd otwarta w mieście. W październiku doszło do licznych napaści w dzielnicach żydowskich, którym towarzyszyły eksmisje z mieszkań. W niedzielę 16 października 1938 roku Ruth zaczęła wpis do dziennika słowem: „Pogromy!”. Po czym ciągnęła: „Niszczą świątynię [synagogę]. Obcinają brody starszym mężczyznom. Osaczają kobiety. Wybijają okna”. Wieczorem wszystko zaczęło się od nowa w wąskich uliczkach dzielnicy żydowskiej. „To przerażające […] średniowieczne […] chcą mnie zabić tylko dlatego, że jestem Żydówką”428. Właśnie o taki rodzaj szaleńczej, fanatycznej przemocy chodziło Hitlerowi. Przeżył rozczarowanie brakiem entuzjazmu dla wojny podczas kryzysu sudeckiego. 10 listopada pochwalił 400 niemieckich dziennikarzy za udział w psychologicznej wojnie z Czechosłowacją i pomoc w przezwyciężeniu braku gotowości własnych obywateli. Ubolewał, że seria bezkrwawych zwycięstw wywołała poczucie samozadowolenia i słabości. „Wyłącznie z konieczności mówiłem przez te lata o pokoju – powiedział im. – Ale teraz konieczne jest stopniowe psychologiczne reedukowanie niemieckiego narodu i uświadomienie mu, że są rzeczy, po które trzeba sięgnąć siłą, jeśli zawiodą środki pokojowe”. Ludzie musieli ślepo uwierzyć, że zatriumfują w każdym konflikcie i że przywództwo miało rację pomimo porażek czy błędów429. Hitler nie wprost nawiązywał do przyczyn niemieckiej klęski w 1918 roku i sygnalizował determinację, że w nadchodzącej wojnie ludzie pójdą za przywódcami do zwycięstwa lub

unicestwienia. W jego wizji nie było miejsca na delikatność i ludzkie odruchy. Czy istnieje lepszy sposób na zranienie ludzi niż wystawienie ich na przemoc i zniszczenie we własnych miasteczkach i miastach? Powtarzające się napaści na Żydów umacniały w Niemcach poczucie wyższości i nietykalności. Uczyły ich tłumić współczucie dla uznanych za rasowych obcych, czyli wrogów. Nie mniej ważne było to, że kształtowano w nich poczucie bycia po właściwej stronie tego podziału430. Przez kilka następnych tygodni reżim prowadził aresztowania, internowania, deportacje i wydalenia. Nie było to nic nowego. Od Anschlussu z Burgenlandu, okręgu przygranicznego we wschodniej Austrii, 3870 Żydów wygnano na Węgry i Słowację. „Czystki objęły funkcjonariuszy obcej narodowości w organizacjach żydowskich, aby zapobiec tworzeniu wrogiej siatki wywiadu w Niemczech”. Jednak reżim szykował się do dużego skoku: celem miało być 70 tysięcy polskich Żydów w Rzeszy. Krok ten sprowokował rząd w Warszawie, który wydał prawo umożliwiające mu pozbawianie Polaków emigrantów obywatelstwa. Pozbawienie obywatelstwa uczyniłoby polskich Żydów w Niemczech bezpaństwowcami i utrudniłoby im emigrację. Aby nie brać na swoje barki dziesiątków tysięcy pogardzanych Ostjuden, Gestapo, prawdopodobnie za zachętą Ministerstwa Spraw Zagranicznych, 27 października 1938 roku rozpoczęło aresztowania i deportacje 17 tysięcy Żydów narodowości polskiej w ramach ogólnokrajowej operacji431. Josef Broniatowski był polskim Żydem wówczas mieszkającym w Plauen w Saksonii, niedaleko dawnej czesko-niemieckiej granicy. O pierwszej w nocy 28 października do jego drzwi zadzwoniła policja z listem informującym, że ma być deportowany. Zabrali go na miejscowy komisariat, gdzie spotkał 75 innych polskich Żydów, od niemowląt do starców. Następnego dnia przewieziono ich autobusami do Chemnitz, skąd pociągiem odjechali do Drezna. Tam razem z 8 tysiącami innych Żydów zostali załadowani do pociągów i odtransportowani do Bytomia. Przez cały ten czas Josef nie dostał nic do jedzenia ani picia i przebywał stale pod nadzorem esesmanów i policji. O jedenastej w nocy pociąg zatrzymał się w szczerym polu. Żydów wyrzucono z wagonów i musieli iść polami przez ponad trzy kilometry, aż do kanału wyznaczającego granicę polsko-niemiecką. Niektórzy upadali, kilka osób zmarło podczas podróży. Esesmani „ukradli ludziom wszystko, co udało im się w pośpiechu spakować”. Potem krzykami strażnicy zmusili Żydów, żeby przeszli przez wodną przeszkodę do Polski. Gdy tylko znaleźli się po polskiej stronie, polska straż graniczna ich zawróciła. Padły strzały. O ósmej rano następnego dnia przemoczony tłum znalazł się z powrotem po niemieckiej stronie kanału. Esesmani zagnali ich do oficjalnej przeprawy, gdzie polscy urzędnicy niechętnie przepuścili Żydów. W końcu odwieziono wszystkich do Katowic, gdzie miejscowa gmina żydowska poratowała ich jedzeniem i pomocą medyczną. Broniatowski wspominał, że polscy górnicy płakali na widok wynędzniałych przybyszów432. Po zatrzymaniach Mally Dienemann zadzwoniła do znajomych rodzin Ostjuden z Offenbachu – tylko po to, by dowiedzieć się, że prawie wszyscy mężczyźni zniknęli. Natychmiast przystąpiła do pomocy żonom i dzieciom, a polscy Żydzi z Lipska i Drezna robili, co mogli, żeby zmniejszyć cierpienia deportowanych oraz tych, którzy zostali. Kilku

polskich Żydów, których nie aresztowano, zgłosiło się po pomoc do polskiego konsulatu – na próżno. Niedługo potem od 50 do 60 rodzin, głównie kobiet, dzieci i starców, odwieziono do Bytomia i granicy. Na spakowanie się dostali zaledwie 15 minut433. Z 16–17 tysięcy wygnanych polskich Żydów część wróciła do Niemiec, część została przyjęta w Polsce, a pewna grupa utknęła na wiele dni na „ziemi niczyjej”, w okropną pogodę, czekając na wynik negocjacji między rządami polskim i niemieckim. Polskie władze w pierwszej chwili odmówiły wpuszczenia deportowanych, ale w końcu uległy i pozwoliły wjechać większości grupy do kraju. Żydzi zostali umieszczeni w prowizorycznych obozach. Największy z nich mieścił się w Zbąszyniu, na zachód od Poznania. Tutaj 6–7 tysięcy przemoczonych i wygłodniałych ludzi zakwaterowano w mieście, w którym mieszkało mniej ludzi, niż było przybyszów, i zaledwie siedem rodzin żydowskich. Setki osób siedziały i spały na mokrej ziemi w stajniach i koszarach po polskiej armii udostępnionych przez władze. Około 2–2,5 tysiąca trafiło do domów życzliwych Polaków. Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Rozdzielczy ruszył z pomocą i rozdał w mieście jedzenie oraz suche ubrania, założył też szpital polowy. Komitet zorganizował też opiekę dla 300–500 dzieci. Po kilku dniach zaopatrzenie i pieniądze zaczęły napływać również od żydowskich gmin z Łodzi i Krakowa434. 416 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 665–673. 417 28 czerwca 1938, B. Fromm, Blood and Banquets, s. 237; 5 października 1938, Ruth Maier’s Diary, s. 96. 418 Jewish Responses, t. 1, s. 328; 18, 20 czerwca 1938, B. Fromm, Blood and Banquets, s. 239–240. 419 24 sierpnia 1938, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 503; 24, 25 sierpnia 1938, Dziennik Luise Solmitz, w: Jewish Responses, t. 1, s. 329–330; A. François-Poncet, Report on The Persecution of the Jews, 9 sierpnia 1938, w: Fremde Blicke, s. 486–487. 420 Oddział SD, Wiesbaden, 30 września 1938; SDHA, Wydz. II/112, Raport za wrzesień, 8 października 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 330. 421 Zarząd okręgowy SD, Hanau, Wydz. II/112, 23, 27 maja 1938; SDHA, Wydz. II 1, Fragment informatora dziennego, 5 sierpnia 1938; Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za sierpień, 7 września 1938; Gauleiter Palatynatu, Raport za sierpień 1938, 12 września 1938; Gauleiter Głównej Frankonii, Raport za wrzesień 1938, 10 października 1938; Gauleiter Palatynatu, Raport za październik 1938, 9 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 303–304, 322–324, 331–332, 338–339. 422 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 673–677. 423 Taking Stock after Munich, 8 października 1938, oraz On the Record, 29 października 1938, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 177–178; I. Kershaw, Hitler 1936–1945. Nemesis, London 2000, s. 123–125. 424 2 października 1938, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 508. 425 R. Geist do G. Messersmitha, 28 października 1938, Refugees and Rescue, s. 143–144. 426 12 lipca 1938, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 495.

427 5 października 1938, Ruth Maier’s Diary, s. 95–98. 428 16 października 1938, Ruth Maier’s Diary, s. 98–99. P. Longerich, Holocaust, s. 108. 429 Nazism 1919–1945, t. 3, s. 113–114. 430 P. Fritzsche, Life and Death in the Third Reich; T. Kühne, Belonging and Genocide. 431 SDHA, Wydz. II/112, Raport za październik, 1 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 334–336; P. Longerich, Holocaust, s. 109–110; Alan Steinweis, Kristallnacht 1938, Cambridge 2009, s. 16– 17. 432 Jewish Responses, t. 1, s. 345–347. Broniatowski zdołał wyemigrować do Stanów Zjednoczonych, gdzie przebywali już jego synowie. 433 Dziennik Mally Dienemann, 1 listopada 1938, w: Jewish Responses, t. 1, s. 343–344; Yfat Weiss, The „Emigration Effort” or „Repatriation”, w: Probing the Depths of German Antisemitism, s. 360–370. 434 Polscy konsulowie w Niemczech natychmiast zawiadomili swoje Ministerstwo Spraw Zagranicznych o deportacjach. Feliks Chyczewski ostrzegł, że Niemcy planują „całkowitą likwidację” Żydów w Niemczech: Chyczewski do polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, 26 października 1938, w: Fremde Blicke, s. 495; Raport AJJDC, 18 listopada 1938, w: Jewish Responses, t. 1, s. 348–349.

LISTOPADOWY POGROM Masowe wygnania polskich Żydów z Niemiec świadczyły o radykalnej eskalacji środków antyżydowskich. Jednak rządy i opinia publiczna w innych krajach ledwo zauważyły falę uderzeniową. 7 listopada nielegalny żydowski imigrant we Francji, Herszel Grynszpan, wszedł do niemieckiej ambasady w Paryżu i zastrzelił młodego urzędnika, Ernsta vom Ratha. Grynszpan urodził się w Niemczech w 1921 roku, ale jak większość polskich imigrantów żydowskich i ich potomków miał polskie obywatelstwo. W wieku piętnastu lat potajemnie przedostał się do Francji, gdzie chciał się uczyć i pracować, ale bez niezbędnych dokumentów znalazł się na łasce biurokracji. Gdy francuska policja zaczęła ostrzej traktować uchodźców, musiał usunąć się na jeszcze dalszy margines. 3 listopada dowiedział się, że jego matka i ojciec oraz dwoje młodszego rodzeństwa znaleźli się wśród Polaków deportowanych z Rzeszy. Siostra zawiadomiła go, że utknęli zdani na własne siły w Zbąszyniu, bezdomni i wynędzniali, razem z tysiącami innych. Grynszpan stracił panowanie nad sobą. Zdobył broń i udał się do niemieckiej ambasady, rzekomo z zamiarem zamordowania ambasadora. Zamiast tego strzelił do pierwszego Niemca, jakiego spotkał, skromnego trzeciego sekretarza. Grynszpana po chwili rozbrojono i został aresztowany przez francuską policję, podczas gdy ranny dyplomata odjechał do szpitala435. Powiadomiony o strzelaninie Goebbels zareagował z przesadą, jakby chodziło o pożar Reichstagu. Czyn jednego obłąkanego osobnika urósł do szczytów światowego spisku żydowskiego, który zmierza do wywołania wojny między Niemcami i Francją. Według niego Żydzi dążyli do „eksterminacji” narodowego socjalizmu i to oni powinni zostać „pociągnięci do odpowiedzialności”. Z przyczyn osobistych, o ile nie innych, próba zabójstwa była darem dla ministra propagandy. Hitler denerwował się jego romansem z czeską aktorką Lídą Baarovą. Zwykle Hitler nie dbał o grzeszki swoich sługusów, ale lubił żonę Goebbelsa i nie przepadał za Czechami. Goebbels dostrzegł w strzelaninie w Paryżu szansę na potwierdzenie swojej lojalności i udowodnienie Führerowi, ile jest warty, poprzez zadanie ciosu Żydom, co zawsze spotykało się z uznaniem Hitlera. Następnego dnia rozpętał kampanię. Prasa niemiecka obrzucała przekleństwami podżegających do wojny Żydów, a z vom Ratha zrobiła męczennika bez skazy. Hitler tylko pomógł, awansując Ratha, aby zwiększyć ciężar gatunkowy występku Grynszpana, oraz wysyłając do ofiary osobistego lekarza. Szef berlińskiej policji, hrabia Helldorf, rozkazał Żydom oddać wszelką broń, a Gestapo w odwecie zamknęło ostatnie żydowskie gazety wydawane w stolicy. Wieczorem dochodziło do sporadycznych aktów przemocy wobec Żydów, najpoważniejszych w Hesji436. 8 listopada, kiedy vom Rath walczył o życie, przywództwo partii nazistowskiej spotkało się w Monachium na dorocznych uroczystościach upamiętniających bohaterów ruchu, którzy

zginęli podczas nieudanego puczu w 1923 roku. Był to nieprzewidziany, ale dogodny zbieg okoliczności. Wieczorem Hitler wygłosił tradycyjne przemówienie w piwiarni Bürgerbräukeller. Nie wspomniał o najnowszym męczenniku NSDAP, ale skoncentrował się na sytuacji międzynarodowej i robił aluzje, że wojna z Francją i Wielką Brytanią jest nieunikniona. Ta nieuchronność wojny (w umyśle Hitlera) jest istotna, by zrozumieć jego działania z następnych kilku godzin. Ponieważ tym razem nie znajdował się już w sytuacji przymusowej, jak wtedy, kiedy zginął Wilhelm Gustloff, nie krępowały go dyplomatyczne subtelności czy fluktuacje handlu międzynarodowego. Wkrótce nie miało być w ogóle żadnego handlu, a to, co inne kraje pomyślą o Niemczech, będzie bez znaczenia. Tym razem mógł bez ograniczeń oddać się zemście na Żydach437. Następnego dnia odbyły się ceremonie upamiętniające, ale Hitler znalazł czas na kilka rozmów z Göringiem i Goebbelsem. Po południu dotarła do nich wiadomość o śmierci Ratha. Dowiedzieli się też, że wiadomość ta wywołała niepokoje w Dessau, gdzie ludzie obrabowali żydowskie sklepy i spalili synagogę. Tego dnia wieczorem Hitler zjadł tradycyjną kolację z elitą partyjną w Starym Ratuszu. Zwykle tam również wygłaszał mowę, ale tym razem wyszedł wcześnie. Przed wyjściem rozmawiał szeptem z Goebbelsem. O 21.30, kiedy Hitler wrócił do swojego mieszkania, Goebbels przemówił w sali do setek gauleiterów, szefów partyjnych, wyższych i szeregowych członków SA. O tej porze większość była już dobrze najedzona, sporo też wypiła. Wszyscy wiedzieli już o śmierci Ratha i atmosfera była ciężka od oparów alkoholu, dymu papierosowego i żądzy zemsty. Goebbels opisał w dzienniku swoje wystąpienie: „Poszedłem na przyjęcie, które odbywało się w Starym Ratuszu. Gigantyczne wydarzenie. Opisałem sytuację Führerowi. Jego decyzja brzmiała: niech demonstracje trwają nadal. Wycofać policję. Żydzi muszą raz na zawsze odczuć gniew ludu. I słusznie. Wydałem pisemne instrukcje policji i partii. Potem krótko przemówiłem do partyjnych oficjeli. Burza oklasków. Wszyscy ruszyli do telefonów. A teraz ludzie powinni wziąć się do dzieła!”438. Nietrzeźwi, rozjuszeni członkowie partii stłoczyli się wokół budek telefonicznych albo pośpiesznie wrócili do hoteli, żeby stamtąd przekazać instrukcje lokalnym komórkom partii albo jednostkom SA. To, co nastąpiło, nie było spontanicznym wybuchem „gniewu” ludu, ale też wydarzeń owych nie można uznać za dobrze zaplanowaną, kierowaną odgórnie operację. Hitler i Goebbels rozpętali ogólnokrajowy pogrom, nie mając ani jasno określonych celów, ani obmyślonych sposobów działania. Według godnych zaufania analiz Alana Steinweisa operację cechowały „pośpiech i improwizacja”, co prowadziło do „bałaganu i braku przepływu informacji”. W rezultacie doszło do morderstw, gwałtów, grabieży, zniszczeń i terroru na bezprecedensową skalę. Rozmiar spustoszeń zszokował społeczeństwo i wstrząsnął reżimem. W ciągu kilku dni przywódcy nazistowscy zareagowali daleko idącymi decyzjami w kwestiach Judenpolitik, które wyniknęły z listopadowego pogromu, ale nie miały tych samych korzeni. Rzeź Żydów w nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku stanowiła radykalnie nasiloną kontynuację przemocy, która wybuchała sporadycznie od początku roku, ale doprowadziła do zasadniczego rozłamu w myśleniu nazistów. Po tym wszystkim reżim mógł zacząć wprowadzać w Niemczech nowe sposoby traktowania Żydów

i już nigdy więcej nie doszło do antyżydowskiej przemocy na niemieckich ulicach. Zamiast tego przemoc została wyeksportowana lub zamaskowana439. Wbrew temu, co zapisał w dzienniku, Goebbels nigdy nie rozesłał instrukcji policji. Chociaż Himmler i Heydrich przebywali w Monachium, wydaje się, że dowiedzieli się o zamiarach Hitlera dopiero na spotkaniu z przywódcą przed ceremonią składania wieńców o północy. Szef Gestapo Heinrich Müller przekazał pierwsze rozkazy funkcjonariuszom pięć minut po północy. Na wstępie wytłumaczył, że partia zamierza przeprowadzić akcję przeciwko synagogom. Zadaniem Gestapo było zagarnięcie z budynków archiwów gmin żydowskich, prawdopodobnie zanim obrócą się w popiół, oraz „przygotowanie aresztowania” 20–30 tysięcy Żydów, przede wszystkim tych bogatych. Heydrich dorzucił szczegół do teleksu wysłanego do Sipo-SD o 1.20. Służba bezpieczeństwa miała zapobiegać grabieży i chronić własność Aryjczyków. Zatrzymania, które już zarządził Müller, nie obejmowały starszych i chorych Żydów. Heydrich dodał, że aresztowanych Żydów należy dobrze traktować. We wczesnych godzinach porannych w Monachium również Himmler przeprowadził odprawę przywódców SS i nakazał im trzymać ludzi z daleka od burd. Jednak brak koordynacji sprawił, że część esesmanów dołączyła do ekscesów, a niektórzy dopuścili się kradzieży lub morderstwa. Himmlera ogarnęła wściekłość, jeszcze zanim dowiedział się o skali zniszczeń, do jakich doszło, i o scenach bezprawia. To była powtórka z Wiednia. O trzeciej nad ranem skreślił notatkę, w której zawarł podejrzenie, „że Goebbels – w swym głodzie władzy, co od dawna jest dla mnie jasne, oraz w swej tępocie – dał sygnał do akcji”. Nieumundurowana policja pod dowództwem Kurta Daluege dopiero o świcie dostała rozkazy, żeby zapobiegać podkładaniom ognia440. Do tego czasu tysiąc synagog i domów modlitewnych zostało ograbionych i zniszczonych. W niektórych miejscach zburzono budynki za pomocą materiałów wybuchowych. Zdemolowano 7,5 tysiąca sklepów z 9 tysięcy należących do Żydów. Ludzie wybijali witryny, wyrywali armaturę, a towar rozkradali lub rozrzucali na ulicy. Władze oszacowały, że zniszczono majątek warty 39 milionów marek. Zginęło ponad 90 Żydów, a kilkanaście kobiet zgwałcono lub obrzucono obelgami. Chociaż akcja wyglądała na skoordynowaną – taki był pogląd wyrażany przez Żydów i ówczesnych obserwatorów w większości relacji historycznych – w rzeczywistości był to bezładny, improwizowany i chaotyczny epizod. Tym, co najbardziej przeraziło ofiary oraz zwykłych Niemców, był brak kontroli. Przywódcy partyjni, SA, służba bezpieczeństwa, SS i regularna policja dostali instrukcje w różnym czasie, często sprzeczne. Odebrali telefony lub dalekopisy późnym wieczorem albo wcześnie rano, kiedy byli pijani lub na wpół śpiący, albo jedno i drugie. Względnie łatwo było zmobilizować oddziały partii i SA, ponieważ ich członkowie zebrali się na lokalnych obchodach rocznicy puczu z 1923 roku, ale, tak jak w Monachium, uroczystości wiązały się z solidną kolacją i mnóstwem piwa. Całe oddziały esesmanów dołączyły do akcji, w większości w cywilnych ubraniach lub w płaszczach na mundurach, chociaż Himmler chciał, żeby trzymali się z daleka. W końcu pojawili się zaspani funkcjonariusze SD, żeby zabezpieczyć dokumenty z budynków, które często już płonęły. Gdy służba bezpieczeństwa przystąpiła do aresztowań Żydów w domach, często ich ofiary zostały już

przegnane przez tłum lub uciekły przed pandemonium. Pod tym względem była to typowa operacja nazistowska, która nabrała znamion spójności i celowości dopiero po fakcie441. W kilkudziesięciu miejscach atak przyjął formę „rytuału upokorzenia”, wymierzonego tak samo w judaizm, jak i w Żydów. Pomimo lat propagandy odróżniającej rasowy antysemityzm od nienawiści chrześcijan do Żydów, tłumy doprowadzały do scen, które wydałyby się znajome przybyszowi ze średniowiecza. W Bensheim miejscowi Żydzi zostali zmuszeni do tańczenia wokół płonącej synagogi. W Laupheim Żydów zmuszono do marszu pod płonący budynek, przed którym musieli klęczeć. W Gailingen i Beuthen Żydzi musieli stać i patrzeć, jak płoną ich synagogi. Zwoje Tory i modlitewniki Niemcy, często młodzi, rozrzucali, darli na kawałki lub kopali po ulicy. W większości miast rabini zostali wyłapani i zawleczeni do synagogi, gdzie musieli patrzeć na podpalanie budynku. W Wiedniu wielu rabinom obcięto brody442. Żydów dotykało systematyczne poniżanie. W Gütersloh musieli przemaszerować ulicami miasta w koszulach nocnych. W Neustadt i Emdem żydowskie domy starców zostały opróżnione ze zniedołężniałych mieszkańców, których następnie przegoniono po okolicy w piżamach. Żydzi w Düsseldorfie chodzili boso po ziemi zasypanej potłuczonym szkłem. Starsi i chorzy nie mogli oczekiwać łaski. Tak samo jak domy starców, celem ataków i grabieży padły żydowskie sierocińce w Dinslaken i Królewcu. W Norymberdze pacjentów żydowskiego szpitala wygnano na ulicę tak brutalnie, że kilku zmarło. Ponad 200 Żydów aresztowanych w Ratyzbonie maszerowało ulicami w drodze do obozu koncentracyjnego w Dachau z napisem na transparencie: „Exodus Żydów”443. Istniał również silny ekonomiczny aspekt pogromu. Grabieże były powszechne, szczególnie zanim Heydrich rozkazał służbie bezpieczeństwa im zapobiegać. SD w Bielefeld zameldowało o 21 rozbojach. W Wolfersheim i innych miejscach uczestnicy zamieszek zniszczyli księgi z informacjami o obciążeniach hipotecznych i długach u Żydów. Pod przykrywką prowadzenia aryzacji i oczyszczania przestrzeni publicznej z Żydów dochodziło do wyłudzeń. W Monachium bojówkarze z SA wdarli się do domu kolekcjonera dzieł sztuki Paula Bernheimera i grozili mu, dopóki nie wypisał czeku dla Hitlerjugend. Kreisleiter NSDAP w Garmisch-Partenkirchen poinformował, że Żydzi w zimowym uzdrowisku „złożyli deklarację, że opuszczą okręg i nigdy tu nie wrócą, poza tym odsprzedadzą ziemię i nieruchomości nowym właścicielom”. Po południu 10 listopada „wszyscy Żydzi opuścili już okręg”444. Płeć również nie zapewniała ochrony. SD z Bielefeld zameldowało, że osiemdziesięcioczteroletnia kobieta zmarła po tym, jak „spadła ze schodów”. Żona rabina z Mossbach została skazana na cztery tygodnie więzienia za próbę obrony męża i osiemdziesięciosześcioletniego ojca przed „brunatnymi koszulami”, które przyszły ich aresztować. Wiele kobiet, które później zostawiły świadectwa lub pisały pamiętniki, wspominało pogwałcenie przestrzeni domowej przez pijanych, napastliwych mężczyzn. Napastnicy niszczyli meble, tłukli bibeloty, rozbijali naczynia, nożami rozpruwali kanapy, poduszki i materace. Tym kobietom pogrom kojarzył się z potłuczonym szkłem, a jeszcze bardziej z fruwającym pierzem. Ich przeżycia odrywają uwagę od budynków i miejsc

publicznych, typu synagogi i ulice handlowe, które są pozbawione życia i bezosobowe, i kierują ją na najprywatniejszą przestrzeń, w której ofiary były kompletnie bezbronne, gdzie musiały stać w koszulach nocnych i piżamach z przytulonymi dziećmi, podczas gdy wszystko, co bezpieczne i znajome, było brukane i przestawało istnieć445. W więcej niż kilku miejscach (prawdziwego zasięgu nigdy nie poznamy) doszło do przemocy seksualnej. Czterech bojówkarzy z SA zostało osądzonych i wydalonych z NSDAP za gwałty i napaści seksualne. Jeden napastował trzynastoletnią Żydówkę w Duisburgu. W Lichtenfels pod miastem znaleziono zwłoki Żydówki; najprawdopodobniej została zgwałcona, po czym napastnicy pozbyli się zwłok. Umundurowani funkcjonariusze SA napadli nocą na kilka innych kobiet. Dwóch Austriaków w brunatnych koszulach w Linzu zmusiło Żydówkę, żeby się rozebrała, i molestowali ją w jej własnym domu. W Brigittenau, dzielnicy Wiednia, gęsto zamieszkanej przez galicyjskich Żydów, banda nazistów zmusiła 200 kobiet, żeby tańczyły nago w piwnicy. Jedna odmówiła zapewniania rozrywki gapiom, więc została przywiązana do stołu, a inne kobiety zmuszono, by na nią pluły446. Co najmniej 90 Żydów zginęło lub zmarło. Liczba ta była tak niska dlatego, że zabójstwa nie były planowane, w przeciwnym razie liczba ofiar byłaby astronomiczna. Raczej świadczyła o nieprzemyślanym zainicjowaniu pogromu, słabym łańcuchu dowodzenia i braku dyscypliny. Historycy wiedzą tak dużo na temat listopadowego pogromu, ponieważ stał się on przedmiotem postępowań dyscyplinarnych w partii nazistowskiej. Chociaż Żydzi byli zwierzyną łowną i panowała atmosfera przyzwolenia, nie padł rozkaz, żeby kogokolwiek zabijać. Nie było też wytycznych, żeby niszczyć sklepy Żydów. Od fali grabieży w Wiedniu oraz z powodu obsesji oszczędzania zasobów na wojnę reżim coraz bardziej chronił majątek żydowski, do którego rościł pretensje. Heydrich specjalnie poinstruował służbę bezpieczeństwa, żeby nie dopuszczała do plądrowania. Zamiast tego jednak łamanie prawa odbywało się na taką skalę i tak rażąco, że władze państwa zostałyby skompromitowane, gdyby nie podjęły działań chociaż wobec części sprawców. Aby zachować wrażenie, że Niemcy nadal są Rechtsstaat, państwem prawa, konserwatyści w rządzie, w tym Johannes Popitz, minister finansów Prus, zażądali, by Göring ukarał odpowiedzialnych. Göring osadził Popitza, pytając sarkastycznie: „Chce pan ukarać Führera?”. Ale nie tak łatwo było załagodzić niepokój opinii publicznej. W przeciwieństwie do zbrodniczej zawieruchy szalejącej w dniach 30 czerwca–1 lipca 1934 roku, która w pewnym stopniu cieszyła się poparciem jako środek ukrócenia uciążliwości publicznych, nie wspominając o wysoce wiarygodnym oskarżeniu, że SA szykuje zamach, pogrom nie miał przekonującego uzasadnienia. Jedną rzeczą było przyznać się do wydania rozkazu wszczęcia akcji odwetowej przeciwko Żydom, a inną zaakceptować zabójstwa staruszek i masowe plądrowanie prywatnych domów. Dlatego Gestapo, policja i prokuratura wszczęli dochodzenia i zaczęli aresztowania, Heydrich jednak pilnował, aby akcja ta nie poszła za daleko. W wielu przypadkach winni wychodzili na wolność, jeśli oddali zrabowane mienie. W poważniejszych przypadkach śledztwa przejęły od Ministerstwa Sprawiedliwości sądy partyjne. Ostatecznie od grudnia 1938 do lutego 1939 roku przed

najwyższym trybunałem partii w Monachium stanęło 30 mężczyzn447. Te procesy rzucają światło na morderstwo lekarza i jego żony w Lesum, niewielkim miasteczku na przedmieściach Bremy na północy Niemiec. O trzeciej w nocy dowódca tamtejszego oddziału szturmowego SA został wyciągnięty z łóżka przez urzędnika z ratusza, który powiedział mu, że dowódca SA z Bremy życzy sobie z nim porozmawiać przez telefon. Oficer poinformował go, że SA dostało wytyczne, by pozbyć się ludności żydowskiej; Lesum mu podlega, więc ma się tym zająć. Dowódca zebrał podwładnych i poinformował ich, że rozkazano im wyrzucić Żydów. Kiedy zapytali, jak mają to rozumieć, zwrócił się po wyjaśnienia do kwatery głównej w Bremie, ale niczego się nie dowiedział. Założył, że nadeszła pora, by zabijać wszystkich Żydów napotkanych na drodze, jednak nie ustalił, czy jego ludzie mają używać pałek czy pistoletów. Ostatecznie uzbroili się w pistolety i poszli do domu żydowskiej rodziny, gdzie zastrzelili siedemdziesięcioośmioletniego lekarza i jego sześćdziesięciopięcioletnią żonę. Tego „brunatnym koszulom” było dość; przerwali eskapadę i poszli napić się czegoś mocniejszego448. W Aschaffenburgu, miasteczku w zachodniej Bawarii, esesmani z miejscowego oddziału postanowili w odwecie za śmierć Ratha zabić dwóch Żydów. Ofiar nie wybrali przypadkowo: obaj mężczyźni znani byli z bogactwa, a miejscowych nazistów denerwowało, że nadal tu jeszcze są. Pierwszego zaatakowali w domu, drugiego wywlekli i wywieźli za miasto, żeby tam go dobić. Niestety esesmani spartaczyli obie egzekucje. Ofiary przeżyły liczne rany od pocisków, chociaż jeden z mężczyzn zmarł kilka dni później w szpitalu. Nie tylko żaden z esesmanów nie dostał na czas właściwych wytycznych, ale wyraźnie byli źle przygotowani do zadania, które uznali za akcję na tę konkretną noc. W 1938 roku przeciętny bojówkarz SA i SS nie znał się na mechanizmach kameralnych egzekucji, o tych na dużą skalę nie wspominając449. Niekompetencja pogromiarzy nie pomniejszyła rozgrywającego się horroru. Prawdopodobnie jeszcze pogorszyła sprawę, ponieważ Żydzi stanęli wobec „hordy pijanych bestii w mundurach”, nieprzewidywalnych, co utrudniało ich poskromienie, jeśli pojawiła się na to szansa. Szerzące się w następnych tygodniach terror i cierpienie uchwyciły liczne relacje uchodźców z 1939 i 1940 roku. W samej Rzeszy i poza nią Żydzi wiedzieli, że doszło do epokowego wydarzenia, że zbrodnie popełniono na wielką skalę oraz że pewnego dnia historia osądzi winnych, nawet jeśli nie rozprawi się z nimi wymiar sprawiedliwości. Centralne Biuro Informacji założone w Amsterdamie przez Alfreda Wienera w celu rejestrowania zbrodni nazistowskich (przeniesione później do Londynu) zdobyło kilkadziesiąt raportów naocznych świadków w czasie, gdy wspomnienia były jeszcze świeże. Inny projekt notowania zbrodni zainicjował Edward Hartshorne, młody pracownik naukowy z Harvard University, współpracownik socjologa Gordona Allporta. W 1939 roku zaproponowali nagrodę za najlepszy tekst na temat „Moje życie w Niemczech przed i po 30 stycznia 1933 roku”. Nadeszło 155 prac ze Stanów Zjednoczonych, 31 z Wielkiej Brytanii, 20 z Palestyny i 6 z Szanghaju, a zostały najpierw opublikowane w „New York Timesie”. Autorami w większości byli Żydzi, którzy uciekli z Berlina i Wiednia po listopadzie 1938

roku450. Rudolfa Binga, prawnika i weterana Wielkiej Wojny, zbudził o trzeciej nad ranem tłum zgromadzony przed jego mieszkaniem. Kiedy zaniepokojony zadzwonił na miejscowy komisariat policji, padło pytanie: „Czy jest pan Aryjczykiem?”. Gdy odparł, że nie jest, rozmówca odłożył słuchawkę. Wkrótce dobiegły go krzyki i płacz mieszkających obok Żydów, a gdy usłyszał, że napastnicy wyważyli jego drzwi, postanowił uciec. Sześćdziesięcioletni adwokat myślał szybko; przez okno na tyłach wyrzucił materac i zeskoczył na niego. Do rana ukrywał się w ogrodowej szopie. Potem pomogła mu pełna współczucia rodzina sąsiadów. Wspominał później: „Ludzi najwyraźniej ogarnęło ogromne przygnębienie i wstyd. Po raz pierwszy ktoś z mieszkańców ośmielił się okazać nam współczucie”. Kiedy wrócił do domu, zobaczył, że jego gabinet i inne pokoje zostały kompletnie zdemolowane; agresorzy pocięli mu nawet ubrania. Kilka miesięcy później wyemigrował do Palestyny451. Hugo Moses, czterdziestodwulatek, pracował w banku Oppenheima. O trzeciej rano do jego mieszkania wdarli się bojówkarze z SA i SS, „żądne krwi, okrutne kreatury”. Zniszczyli mu dom, po czym odeszli. Rano przyszli do niego nieumundurowani policjanci, oszacowali straty i oświadczyli: „To hańba”. Ale wieczorem inny oficer aresztował go. Funkcjonariusz nie krył współczucia wobec Mosesa, więc względnie dobrze go traktowano podczas pobytu na posterunku. Stamtąd policja przewiozła go do więzienia, gdzie dołączył do 800 innych Żydów. Warunki były fatalne, ale nikt się nad nimi nie znęcał. Wyszedł na wolność 19 listopada. Po powrocie do domu stwierdził, że sąsiedzi, Niemcy, pomogli jego żonie. Skarżyli się, że „jest gorzej niż w Rosji”, i martwili, że ich Kościół będzie następnym celem. Jednak pogrom wywarł na Mosesach oczekiwany efekt. „Do tej chwili bardzo trudno byłoby mi opuścić ojczyznę i dom rodziców […]”. Ale teraz już nie. Uzyskał pisemne oświadczenie od wuja żony ze Stanów Zjednoczonych i wyemigrował z rodziną452. Luise Solmitz obserwowała pogrom w Hamburgu oczami chrześcijanki, żony Żyda. 10 listopada był „strasznym dniem”. Poszła do miasta po zakupy i zobaczyła skłębiony tłum, zablokowane drogi i rozbite witryny żydowskich sklepów. Idąc, słyszała „nieustanne dzwonienie i brzęk rozbitych szyb, wśród których pracowali szklarze. Nigdy wcześniej nie słyszałam takiego brzęku szkła”. Wczesnym wieczorem w radiu obwieszczono, że Führer nakazał przerwać demonstracje, chociaż wkrótce miały zostać uchwalone nowe prawa dotyczące Żydów. „To oznacza, że nasz los jest z góry przesądzony – napisała. – Za każdym razem myślałam, że przyszło najgorsze. Teraz zrozumiałam, że to zawsze było preludium do następnego etapu. Koniec jest bliski”. Dwa dni później do jej męża Freddy’ego przyszli gestapowcy, ale Heydrich postanowił, że Żydzi starsi wiekiem i ci, którzy odnieśli rany w okopach, nie będą aresztowani. Zatem ze względu na karierę wojskową dali mu spokój453. Koszmar nie ominął dzieci. Toni Lesser, nauczycielka w szkole żydowskiej w berlińskiej dzielnicy Grunewald, wspominała, że rano przyszli przygnębieni uczniowie i opowiadali, że płonie świątynia przy Fasanenstrasse. Niedługo potem przyszła następna grupa z wieściami, że podpalono także synagogę przy Prinzregentstrasse. Potem powoli schodziły się dzieci z sąsiedztwa i mówiły, że „pali się nasza mała świątynia w Grunewald, a strażacy stoją obok

i nic nie robią”. Nie dało się prowadzić zajęć w klasach pełnych przerażonych dzieci, więc odesłano je do domów, każdą grupę w towarzystwie nauczyciela. Szkoła została zamknięta na dziesięć dni, a kiedy otworzyła się ponownie, liczba uczniów bardzo zmalała. Wiele dzieci wyjechało z kraju z rodzinami; ponad dziewięćdziesięcioro miało ojców w obozach koncentracyjnych454. Najwyraziściej przemoc zaznaczyła się w Wiedniu. Tam tłum zniszczył ponad 40 synagog, a 27 Żydów pobił na śmierć. Siegfried Merecki, prawnik po pięćdziesiątce, którego rodzina wyemigrowała do Wiednia z Galicji, patrzył, jak burzą jego synagogę, a łzy spływały mu po twarzy. „Każdą najmniejszą rzecz wynieśli ze środka i zniszczyli […]. Wydawało się, że ludzie ci dysponują nadludzką siłą; twarze wykrzywiał im grymas”. Jego mieszkanie zdemolowali bojówkarze z SA. Pocięli mu ubranie i w takim stanie odstawili go na miejscowy komisariat, gdzie został zwyzywany i pobity. Podczas gdy w Starej Rzeszy policjanci dzielili się na przyzwoitych starszych osobników i młodszych znazyfikowanych gorliwców, w Wiedniu wszyscy funkcjonariusze zdawali się czerpać przyjemność z dręczenia Żydów. Merecki został przesłuchany i raz po raz pytano go, czy nie miał stosunków intymnych z Aryjkami. Kiedy funkcjonariusze skończyli, przenieśli go do szkoły jeździeckiej przerobionej na areszt. Po kilku dniach odzyskał wolność, ponieważ udało mu się uzyskać dokumenty emigracyjne. Zaliczał się do szczęściarzy455. Ruth Maier oczekiwała na uroczystość osiemnastych urodzin, która przypadała 10 listopada. Rozważania na temat rychłego wkroczenia w dorosłość przerwały jej nowiny o zamachu na Ratha, dokonanym przez „polskiego Żyda. O mój Boże!”. Podobnie jak inni wiedeńscy Żydzi podejrzewała, co to może oznaczać. „Żaden Żyd nie wychodzi na zewnątrz. Boimy się, że nas pobiją, tylko dlatego, że polski Żyd chciał zabić Niemca”. Wkrótce jej obawy się ziściły. „Zaatakowali nas – napisała 11 listopada. – Wczoraj był najgorszy dzień mojego życia. Teraz wiem, czym jest pogrom. Wiem, do czego zdolni są ludzie”. Ruth była w szkole żydowskiej, kiedy nadeszło ostrzeżenie, że nadciągają kłopoty. Dzieci zwolniono z lekcji, a Ruth szybko wracała do domu ulicami, które przypominały „rzeźnię”. Wyglądało to tak, „jakby wybuchła wojna”. Widziała ciężarówki wypakowane Żydami, którzy „stali stłoczeni jak bydło jadące na rzeź! Nigdy nie zapomnę tego widoku – nie mogę go zapomnieć”. Ludzie stali i gapili się, a tłumy przystąpiły do dzieła zniszczenia „z ochotą i przyjemnością”. W przeciwieństwie do Starej Rzeszy, tutaj zagarnięto wiele mieszkań, prawie 2 tysiące, eksmitując w trybie natychmiastowym żydowskich mieszkańców. Ruth widziała Żydów, którzy przybyli do stolicy po tym, jak wygnano ich z domów na prowincji. „Cały dobytek wieźli na wozach, na ręcznych wózkach pełnych pościeli, skrzyń, foteli na biegunach, młynków do kawy – ułożonych w stertę: żydowski dom, po prostu żydowski dom”456. Podobnie jak bojkot z kwietnia 1933 roku, listopadowy pogrom, jedyna ogólnokrajowa antyżydowska akcja przeprowadzona przez partię, był źle przemyślany i przyniósł skutek przeciwny do zamierzonego. Wywołał gniew Göringa i Himmlera, którzy nie uczestniczyli w planowaniu, i wywołał gwałtowną reakcję w kraju i za granicą. Niekiedy gniew okazywany przez członków wewnętrznego kręgu Hitlera był udawany,

powodowany wrogością wobec Goebbelsa i pragnieniem, by nie spuszczać go ze smyczy. Jednak pogrom wywołał też szczerą irytację Heydricha i myślicieli z SD, którzy wyrazili pogardę wobec antyżydowskich ataków nieskoordynowanych z polityką emigracyjną. W Wiedniu Eichmann wściekł się, kiedy rano zjawił się w biurze IKG i zastał na dziedzińcu porozbijane maszyny do pisania. Akta członków gminy wciąż znajdowały się w płonącej tuż obok synagodze. Aby zapobiec dalszemu zakłócaniu pracy, umieścił pracowników żydowskiego pochodzenia w Zentralstelle pod swoją ochroną i ustawił straż przed pałacem Rothschilda, gdzie mieściło się biuro emigracyjne. „Ta cała «noc tłuczonego szkła» była całkowicie wbrew naszym pragnieniom i naszym celom – powiedział później dziennikarzowi. – Ani SD, ani Gestapo nie miały z tym nic wspólnego, wręcz przeciwnie, byli wściekli, ponieważ zgodnie z instrukcjami Reichsführera SS [Himmlera] mrówczą, drobiazgową pracą budowali organizacje i biura, które zostały bezlitośnie zaatakowane i zniszczone”. Raport o całkowitych skutkach pogromu, sporządzony dla centrali SD, ze stycznia 1939 roku z żalem stwierdzał, że „w wyniku nieroztropności lub ignorancji zamieszanych osób zniszczeniu uległy cenne materiały archiwalne i dzieła sztuki”457. 10 listopada Goebbels i Hitler spotkali się na obiedzie w restauracji Osteria w Monachium, żeby podsumować własne dzieło. Do tego czasu uzyskali już informacje o zasięgu zniszczeń, ale dostrzegli też pierwsze oznaki, że inni wysoko postawieni narodowi socjaliści raczej akcji nie przyklasnęli. Obaj zgodzili się, że należy zakończyć ataki fizyczne, jednocześnie obiecując intensyfikację zimnego pogromu poprzez ustawodawstwo. W szczególności Hitler chciał wywłaszczyć wszystkie żydowskie przedsiębiorstwa i ukarać całą ludność żydowską grzywną za śmierć vom Ratha. Goebbels chciał, żeby Żydzi zapłacili koszty porządków, w tym ubezpieczenia. Po południu Deutsches Nachtrichten Büro, rządowa agencja informacyjna, ogłosiło „ścisły rozkaz […] dla całej ludności, aby zaprzestano wszelkich demonstracji i akcji przeciwko żydostwu, bez względu na ich rodzaj. Stanowcza odpowiedź na zabójstwo z ręki Żyda w Paryżu ma zostać przekazana żydostwu za pośrednictwem legislacji i dekretów”. Goebbels przesłał specjalną wiadomość gauleiterom z nakazem, by „położyć kres antyżydowskim akcjom równie szybko, jak zostały zainicjowane”. Na dodatek Rudolf Hess, zastępca Hitlera, powiadomił wszystkie oddziały NSDAP, że „na wyraźny rozkaz najwyższych władz pod żadnym pozorem nie może dochodzić do podkładania ognia pod żydowskie sklepy i do innych podobnych działań”458. Nijaka reakcja społeczeństwa na zagrożenie wojną podczas kryzysu sudeckiego i obecne wycofanie się podczas pogromu może tłumaczyć przemówienie, które Hitler wygłosił po południu do dziennikarzy, z żalem, że Niemcom nadal brakuje wojowniczego ducha. Goebbels nie tylko musiał odeprzeć zarzuty o brutalne akcje, które rozpowszechniały międzynarodowe media, ale również wykorzystać niemiecką prasę, by usprawiedliwić pogrom wobec własnego narodu. Konferencja prasowa w Ministerstwie Propagandy 17 listopada nakreśliła drobiazgowe wytyczne dla artykułów, które miały się pojawiać w następnych dniach i tłumaczyć ludziom spiskową i pasożytniczą naturę Żydów459. Raporty dotyczące opinii zebranych przez SD pokazują dokładnie reakcje społeczne. Cztery dni po tym, jak Hitler zakończył pogrom, SD rozesłało kwestionariusz zbierający

dane dotyczące aryzacji, przestępstw popełnionych w nocy, znalezisk broni, wartości zagarniętych przedmiotów lub gotówki oraz skali roszczeń ubezpieczeniowych. Pytanie czternaste brzmiało: „Jak społeczeństwo postrzega operację. Wpływ na nastrój ludności”. Respondenci musieli odpowiadać dokładnie i zgodnie z prawdą, „bez wybielania”. Chociaż SD odpowiadałaby przesada w szacowaniu skali niepokojów społecznych (szczególnie związanych z niszczeniem własności), aby skompromitować Goebbelsa, zbiór opinii informatorów organizacji potwierdzają inne ówczesne źródła460. Władze miasta Minden zameldowały, że akcji „wiele osób przyklasnęło”, chociaż następnego dnia na miejskim targowisku „tu i ówdzie jednostki wyrażały swoje zdanie ze szczególną powściągliwością”. Kilka tygodni później gauleiter dodał, że panowało „kłopotliwe milczenie, niczym jakaś zmowa, o operacji zarządzonej przez partię 9 na 10 listopada”. Żałował, że lokalne władze nie zostały właściwie powiadomione, gdyż wówczas można byłoby uniknąć bezsensownych zniszczeń, podpaleń i „anarchistycznych” zachowań. Wskutek tego zapanowała atmosfera „przygnębienia”. Burmistrz Lemgo w Westfalii przygotował zestawienie zniszczeń majątku społeczności żydowskiej. Ale „część” mieszkańców nie mogła zrozumieć, dlaczego zniszczono synagogę, chociaż „budynek można było sensownie wykorzystać”. Burmistrz Amt Borgentreich, miasta w Westfalii, napisał, że „w wielu przypadkach ludzie nie wykazywali się zrozumieniem wobec operacji czy też raczej nie chcieli się tym zrozumieniem wykazać. Żydzi są również obiektem współczucia”. Społeczność wiejska Atteln nie miała zastrzeżeń wobec aresztowań i pozbywania się Żydów. „Ogólnie rzecz biorąc – według burmistrza – jedyną rzeczą, na którą narzekano, były zniszczenia materialne”461. Komisarz okręgowy Halle w Westfalii przedstawił szczegółową i całkowicie bezstronną relację z wydarzeń na podstawie raportów z kilku miejsc. „Ogólnie – oświadczył burmistrz Versmold – ludność zareagowała zdecydowanie spokojnie”. Zaaprobowała pogląd o odwecie, ale odcięła się od „niszczenia mienia publicznego niemieckiego Volku”. W Brockhagen tłumek, który zebrał się, żeby popatrzeć, jak ogień trawi dom i stajnie żydowskiego handlarza bydłem, stał w milczeniu. W miasteczku Werther „duża część mieszkańców nie aprobowała operacji, a przede wszystkim sposobu, w jaki została przeprowadzona”. Tamtejsi policjanci zdenerwowali się faktem, że wezwano ich tak późno, ponieważ na początku próbowali powstrzymać podpalaczy, ale zostali zignorowani. To zaszkodziło „reputacji i autorytetowi policji”462. Burmistrz Bielefeld dostrzegł „wyraźne zrozumienie dla potrzeby walki z żydostwem. Podobnie ludzie uznali też za oczywistość, że jeśli mamy się pozbyć Żydów, należy zastosować skrajnie surowe środki”. Ogólnie rzecz biorąc, nie było większych zastrzeżeń do niszczenia synagog. „Ale sposób, w jaki zaatakowano żydowskie sklepy i witryny, nie spotkał się z powszechną aprobatą”. Ludzie podchodzili cynicznie do twierdzeń o spontaniczności akcji. Gestapo w tym średniej wielkości mieście przemysłowym potwierdziło, że „generalnie operacja z 10 listopada 1938 roku wywarła raczej niekorzystny wpływ na nastrój społeczeństwa”463. Ludność wiejska w rejonie Koblencji zareagowała mieszaniną chciwości i współczucia.

Mnóstwo osób „wzięło udział w wielkich wyprzedażach mebli i artykułów domowych od Żydów”, prawdopodobnie tych, którzy zamierzali wyjechać. Inni mieszkańcy wsi, bardziej religijni, odczuwali litość. Wiejski oddział policji w Muggendorfie, miasteczku w Górnej Frankonii, podobnie meldował, że ludność podzieliła się na osoby uważające akcję za usprawiedliwioną oraz „o wiele liczniejszą” grupę, która uznała ją za „niewłaściwą i nieuzasadnioną”464. Zagraniczni obserwatorzy potwierdzają rozbieżne reakcje ludności niemieckiej. Edwin Kemp, amerykański konsul generalny w Bremie, szybko przekazał informacje, że rankiem 10 listopada naziści aresztowali w mieście 50 Żydów i przeprowadzili ich ulicami miasta pod strażą SA. „Dziwny był brak entuzjazmu ludności wobec spektaklu. Paradę witano w kompletnym milczeniu. Tłum patrzył na rozbite witryny sklepowe, również bez słowa”. Natomiast kiedy w Stuttgarcie zabrano 25 przywódców społeczności żydowskiej, amerykański konsul generalny Samuel Honaker poinformował, że „gapie przeklinali i krzyczeli na nich”. Zaobserwował również, iż wiele zniszczeń w żydowskich sklepach było dziełem młodych ludzi, często na uboczu, w bocznych uliczkach i z dala od głównych ciągów handlowych. „Akcje te wywoływały wielki niepokój mieszkańców, którzy po cichu dawali wyraz swemu brakowi entuzjazmu wobec takich praktyk”. Tylko około 20 procent ludzi, jak szacował, popierało pogrom. Hugh Wilson z ambasady w Berlinie wspomniał, że „zaskakującą cechą obecnej sytuacji tutaj jest nasilenie i zasięg potępienia wśród niemieckich obywateli ostatnich wydarzeń przeciwko Żydom”465. Brytyjski konsul we Frankfurcie nad Menem, Robert Smallbones, wskazał kilka oddzielnych faz tamtejszego pogromu. Zaczęło się od prób podpalenia trzech głównych synagog. Nie do końca się powiodły i ogień trzeba było podkładać jeszcze raz. Potem atak przeniósł się na sklepy i lokale; doszło do plądrowania na ogromną skalę. Później do akcji włączyło się Hitlerjugend i rzeź przeniosła się do prywatnych domów, poczynając od uboższych żydowskich dzielnic na wschodnim krańcu miasta aż do bogatszej części zachodniej. Gdy rano po aresztowanych Żydów zajechały ciężarówki, „zebrał się wielki tłum i obrzucał każdy konwój podłymi [sic!] i grubiańskimi obelgami”. Smallbones informował również, że żydowscy uchodźcy z rejonów wiejskich przyjeżdżają do miasta i opowiadają o przemocy i zniszczeniach. W późniejszej relacji przesłanej do sir George’a OgilvieForbesa, chargé d’affaires w ambasadzie brytyjskiej, Smallbones szukał przyczyn, dlaczego miłujący pokój Niemcy, których dotąd podziwiał, mogli się tak okropnie zachować. „Wytłumaczenia tego wybuchu sadystycznego okrucieństwa należy być może szukać w tym, że w Niemczech szeroko rozpowszechnione były seksualne perwersje, a szczególnie homoseksualizm. Wydaje mi się, że ta masowa seksualna perwersyjność stanowi wytłumaczenie tego niedającego się w inny sposób wyjaśnić wybuchu gniewu”466. Jeden raport po drugim podkreślał niepokój społeczności katolickiej albo jej jawne współczucie dla Żydów. Katolicy i wierni z Kościoła Wyznającego w Bielefeld „ostrożnie skrytykowali palenie synagog”, a niektórzy mówili, że „następne w kolejce będą kościoły”. Komisarz okręgowy z Höxter w Westfalii, zamieszkanego przez mniej więcej 30 tysięcy mieszkańców, wspominał, że początkowe zadowolenie z aresztowań miejscowych Żydów

wyparowało, kiedy mieszkańcy zobaczyli „te bardziej lub mniej żałośnie wyglądające postacie”. Stwierdził, że „ludność nie poparła tej operacji. Mieszkańcy byli w ponurym nastroju, przygnębieni. Pojawiały się wyraźne oznaki współczucia”. Miejscowi katolicy pytali: a jeśli następny będzie ich Kościół? Tego rodzaju zastrzeżenia nie były powiązane wyłącznie ze skrupułami na tle religijnym. „Przeważająca większość” mieszkańców wsi nie „uważała, by ta operacja przystawała do reputacji i godności Niemców”. Burmistrz Bad Lippspringe, na północ od Paderbornu, przyznał szczerze, że „przeważająca część ludności nie rozumie akcji przeciwko Żydom i potępia ją, twierdząc, że taka rzecz nie powinna się wydarzyć w cywilizowanym społeczeństwie”. Kreisleiter Padebornu oświadczył jasno, że ludność katolicka „odrzuca operację przeciwko Żydom. Kręgi, które są, z zasadniczego przekonania, szczególnie przeciwne państwu narodowosocjalistycznemu ze względu na ich powiązania polityczno-kościelne, najbardziej rozgniewał fakt, że podpalono żydowskie «domy kultu»”. Uparcie traktowali Żydów jako grupę wyznaniową, nie rasę, i obawiali się, że prześladowania mogą spaść również na wyznawców innych religii. W kilku miejscach duchowni trafili do aresztu za okazanie współczucia Żydom podczas kazań lub intonowanie modlitw w ich intencji. Inni narobili sobie kłopotów, obstając przy wartości i mocy sprawczej chrztu467. Pogrom ściągnął krytykę pewnych grup społecznych z przyczyn moralnych. Okręgowe biuro SD w Gotha, przemysłowym mieście w Turyngii, wysłało do Berlina wiadomość o „niezwykłej satysfakcji” ludności z powodu aresztowania ponad 50 Żydów (z czego 28 zesłano do Buchenwaldu). Jednak odnotowało też wyrazy współczucia z „lepszych kręgów”. Mieszkańcy Ebermannstadt, wsi w Górnej Frankonii, zaaprobowali grzywnę nałożoną na Żydów, ale nie zniszczenia, „ponieważ świadomość tego, co jest legalne, zaczęła być płynna”. Zawiła proza funkcjonariusza nawiązywała do powszechnego gniewu z powodu grabieży i „egoistycznych postępków”, takich jak anulowanie długów u Żydów i przymusowe przenoszenie własności. „Tego rodzaju naruszenia ustalonych granic przekształciły cele i wartości środków odwetowych w ich dokładne przeciwności”. Innymi słowy, obywatele byli przerażeni, że niektórzy uczestnicy zamieszek wykorzystują okazję dla własnych interesów i bardziej kierują się chęcią zysku niż zasadami. Uczciwi ludzie, chociaż niekoniecznie przyjaźni Żydom, zastanawiali się, gdzie skończą się granice praw własności i jak prawo ma być przestrzegane, skoro można je traktować w sposób dowolny w przypadku wybranej grupy. Przewodniczący sądu okręgowego w Trewirze sformułował ten dylemat bardzo wyraźnie: „Skutkiem braku interwencji policji jest nowe powszechne poczucie braku bezpieczeństwa w odniesieniu do prawa i porządku. Mówi się, że to, co się stało z Żydami, może z czasem przytrafić się innym grupom społeczeństwa, ludziom, którzy staną się obiektem niechęci z powodu tego czy innego wydarzenia”468. Zaangażowanie dzieci i młodzieży w akcje zwiększyło dyskomfort zarówno „lepszych kręgów”, jak i skromniejszych Niemców, którzy martwili się o właściwe wychowywanie potomstwa. Ku konsternacji dorosłych rankiem 10 listopada w wielu placówkach uczniowie zostali zwolnieni z lekcji, aby mogli obserwować niszczenie synagog lub pomagać przy nim. W zwykle spokojnym miasteczku uzdrowiskowym Baden-Baden zgromadzono ich, by

patrzyli na pochód 80 Żydów, aresztowanych rano przez SS, których prowadzono do synagogi, gdzie kazano im śpiewać Horst Wessel Lied. Po załadowaniu Żydów na ciężarówki i odesłaniu ich do Dachau pod synagogę podłożono ogień. W Großen-Linden główne natarcie przeprowadziło dwustu studentów, którzy z dobrze zapowiadających się naukowców zmienili się w wyjący tłum. Kreisleiter Halle zwrócił uwagę na brak aprobaty wobec udziału młodzieży w wydarzeniach i zauważył, że „w okolicy można dostrzec niezaprzeczalną brutalizację wśród młodych i niektórych innych osobników”469. W ostatecznym podsumowaniu rozpowszechnionym 7 grudnia wydział do spraw Żydów w centrali SD przyznał, że „ludność cywilna uczestniczyła w akcjach tylko w ograniczonym stopniu”. Nie mniej niż 14 tysięcy Niemców straciło pracę w wyniku zniszczenia 31 domów towarowych, tysięcy mniejszych sklepów i licznych zakładów produkcyjnych. SD oszacowało ostateczną wartość zniszczeń na 990 milionów marek. „Postawa społeczeństwa wobec akcji, początkowo pozytywna, zmieniła się diametralnie, kiedy do wiadomości podano rozmiar zniszczeń materialnych”. Obywatele ubolewali nad klęską planu czteroletniego i obawiali się wpływu, jaki wywrze ten fakt na stosunki Niemiec z zagranicą. „Członkowie sił zbrojnych szczególnie potępili metody zastosowane przeciwko Żydom”. W rejonach katolickich „wyraźne odrzucenie całej operacji” udowodniło, że „wewnętrzni adwersarze polityczni wykorzystują ten nastrój”470. Listopadowy pogrom ujawnił głębokie rozłamy w domniemanej Volksgemeinschaft, między pokoleniami, między grupami wyznaniowymi i między osobami zaangażowanymi politycznie w okresie przednazistowskim i tymi, które uspołeczniały się w Trzeciej Rzeszy. Jedną z rzeczy, jakie najbardziej przerażały konserwatystów w średnim wieku, takich jak były ambasador niemiecki w Rzymie, Ulrich von Hassell, było zaangażowanie i entuzjazm młodzieży. 25 listopada zapisał w dzienniku: „Piszę targany przytłaczającymi emocjami, jakie wzbudziły we mnie nikczemne prześladowania Żydów […]. Nigdy od czasu wojny nie straciliśmy tak wiele zaufania świata”. Pomijając bezwstydne łgarstwa o spontaniczności pogromu, Goebbels „miał czelność mobilizować uczniów szkół”. Hassell obawiał się, że „obudziły się najniższe instynkty, a skutki tego, szczególnie wśród młodych, muszą być bardzo złe”. Kilka tygodni później przyjechał do Berlina i wyczuł „ogromne poczucie wstydu, który odczuwali mocno wszyscy przyzwoici i rozsądni ludzie od czasu ohydnych wydarzeń listopadowych. Nie mówiono prawie o niczym innym”471. Natomiast młodzi ludzie rzucili się do pogromu, kiedy tylko dostali szansę, a po wszystkim nie odczuwali najmniejszych wątpliwości. Karl Fuchs był dwudziestojednoletnim studentem uniwersytetu w Würzburgu, gdzie zdobywał zawód nauczyciela. Jego ojciec wstąpił do NSDAP jeszcze w 1923 roku, a Karl przesiąknięty był ideologią nazistowską. Wstąpił do Hitlerjugend, odbył obowiązkową sześciomiesięczną pracę na rzecz Reichsarbeitsdienst (Służby Pracy Rzeszy), a ostatnio zakończył służbę przy żniwach. Po kilku miesiącach wstąpił do armii. Był uosobieniem Volksgemeinschaft. W liście do rodziców wspominał o udziale w pogromie. „Mój Boże, powinniście byli być w Würzburgu podczas tego żydowskiego zamieszania. Nie wiem, czy sytuacja w Norymberdze była aż tak gorąca, ale tutaj załatwiliśmy sprawę za jednym zamachem. Mogę tylko powiedzieć, że

władze nie przegapiły żadnej z tych żydowskich świń. Szkoda, że nie widzieliście, jak te Żydki bezczelnie się zachowywały! Kilka razy, na przykład, jedna z tych starych żydowskich wiedźm splunęła prosto przed młodymi dziewczętami! W każdym razie najważniejsze, że cały świat, z wyjątkiem starej Anglii, zwraca się dziś przeciwko tym draniom. Odtąd żydowscy panicze zastanowią się dwa razy, zanim strzelą sobie za granicą do niemieckiego obywatela i urażą cały nasz naród. Ludzie tutaj są naprawdę rozgniewani”472. 9 listopada Melita Maschmann, pracowniczka biura prasowego i propagandowego Bund Deutscher Mädel (Związek Niemieckich Dziewcząt) we Frankfurcie nad Odrą, wzięła udział w demonstracji pod ratuszem. Następnego dnia wyjechała do Berlina, gdzie zobaczyła rozbite witryny żydowskich sklepów. „Pomyślałam sobie: Żydzi są wrogami nowych Niemiec. Wczoraj w nocy posmakowali, co to oznacza. Miejmy nadzieję, że zachodnie żydostwo, które postanowiło przeszkodzić Niemcom «w nowym dążeniu do wielkości», potraktuje wydarzenia ostatniej nocy jako ostrzeżenie. Skoro Żydzi rozsiewają po świecie nienawiść przeciwko nam, muszą się nauczyć, że mamy w rękach zakładników”. Oto była Volksgemeinschaft w akcji473. 435 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 17–18. Istnieje prawdopodobieństwo, że Grynszpan rzeczywiście szukał Ratha, z którym być może łączyły go relacje homoseksualne. 436 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 21–22, 27–28, 38–39; P. Longerich, Goebbels, s. 391–400. 437 S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 269–271. 438 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 39–43. 439 S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 27–28; A. Steinweis, Kristallnacht, s. 59–71; Uwe Dietrich Adam, How Spontaneous was the Pogrom?, w: November 1938, red. Walter Pehle, Oxford 1991, s. 73–94. Por.: O. Kulka, E. Jaeckel, Introduction, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. LIII–LVII; oraz P. Longerich, Holocaust, s. 109–113, gdzie opisano wydarzenia jako bardziej celową kontynuację Judenpolitik. H. Graml, Anti-Semitism in the Third Reich, s. 5–29. 440 Uwe Dietrich Adam, How Spontaneous was the Pogrom?, w: November 1938, s. 73–80; A. Steinweis, Kristallnacht, s. 48–53; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 172–174. 441 L. Dawidowicz, The War Against the Jews, s. 136–137; M. Gilbert, Holocaust, s. 69–73, nie wyjaśnia, jak ani dlaczego doszło do pogromu. Por. nadal wiarygodną relację: Lionel Kochan, Pogrom. November 10, 1938, London 1957, oraz: H. Graml, Anti-Semitism in the Third Reich, s. 6–29. 442 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 77–78, na podstawie zeznań przed Central Information Office (Wiener Library); zeznanie Mereckiego w: The Night of Broken Glass. Eyewitness Accounts of Kristallnacht, red. Uta Gerhardt, Thomas Karlauf, London 2012, s. 36–52. Zob. A. Confino, World Without Jews, s. 114–127, o ataku na judaizm. 443 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 74–76, 78; Gauleiter Dolnej Bawarii i Górnego Palatynatu, raport za listopad 1938, 8 grudnia 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 366–367. 444 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 78–82; Gestapo, Wydz. II/B2, Bielefeld, Akcja protestacyjna przeciwko Żydom z 10 listopada 1938, 26 listopada 1938; Kreisleiter Garmisch-Partenkirchen, Akcja przeciwko Żydom, 10 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 358–360, 377.

445 Gestapo, Wydz. II/B2, Bielefeld, Raport, 26 listopada 1938; Naczelny oskarżyciel publiczny, Mossbach, Raport, 24 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 358, 384. M. Kaplan, Between Dignity and Despair, s. 122–125. To jeden z powodów, dla którego zwykle wydarzenia nocy z 9 na 10 listopada nazywa się „nocą kryształową” lub „nocą tłuczonego szkła”. 446 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 117–118; D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 58. 447 S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 278–279; A. Steinweis, Kristallnacht, s. 114–118. 448 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 64–67. 449 Tamże, s. 63–71. 450 Thomas Karlauf, Introduction, w: The Night of Broken Glass, s. 11–13; relacja Hugona Mosesa, tamże, s. 19; Jewish Responses, t. 1, s. 331–336. 451 Relacja Rudolfa Binga, w: The Night of Broken Glass, s. 58–62. 452 Relacja Hugona Mosesa, w: tamże, s. 19–34. 453 10–12 listopada 1938, Dziennik Luise Solmitz, w: Jewish Responses, t. 1, s. 352–353. 454 Pamiętnik Toni Lessler, Jewish Responses, w: t. 1, s. 354–355. 455 D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 57–59; relacja Siegfrieda Mereckiego w: The Night of Broken Glass, s. 36–52. 456 11, 13 listopada 1938, Ruth Maier’s Diary, s. 99, 102–104. 457 D. Cesarani, Eichmann, s. 71; SDHA, Wydz. II/1, Raport za 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 425–426. 458 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 99–101. 459 Tamże, s. 103, 127–130; Herbert Obenhaus, The Germans: An Antisemitic People. The press campaign after 9 November 1938, w: Probing the Depths of German Antisemitism, red. D. Bankier, s. 147–180. 460 Okólnik otrzymany przez oddział Gestapo w Bielefeld, Wydz. II/B2, 14 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 343–348. 461 Minden, Raport za 10 listopada 1938, 18 listopada; Kreisleiter Minden, 5 grudnia 1938; Lemgo, Raport burmistrza, Operacja przeciwko Żydom, 17 listopada 1938; Raport burmistrza Amt Borgentreich, Operacja przeciwko Żydom z 10 listopada 1938, 17 listopada 1938; Raport burmistrza Atteln, 17 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 353, 356–358, 365, 368. 462 Komisarz okręgowy Halle w Westfalii, Raport z operacji przeciwko Żydom, 18 listopada 1938; Bielefeld, Raport burmistrza, Akcja przeciwko Żydom 9/10 listopada 1938, 22 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 348–352. 463 Raport komisarza okręgowego Bielefeld z operacji przeciwko Żydom 10 listopada 1938, 18 listopada 1938; Główny urząd Gestapo Bielefeld, Wydz. II/B2, Akcja protestacyjna przeciwko Żydom 10 listopada 1938, 26 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 356, 358–360. 464 Oficer okręgowy SD w Kochem, Raport za listopad, 25 listopada 1938; Żandarmeria w Muggendorf, Raport sytuacyjny, 26 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 361–362, 385. 465 Edwin C. Kemp, amerykański konsul, Anti-Jewish Demonstration in Bremen, 10 listopada 1938; Samuel

W. Honaker, amerykański konsul generalny, Stuttgart, Anti-Semitic Persecution in the Stuttgart Consular District, 12 listopada 1938; Hugh R. Wilson, Pogrom in Berlin and Reich and Popular Reaction, 16 listopada 1938, w: Fremde Blicke, s. 498, 504–505, 515. 466 Brytyjski konsul, Frankfurt nad Menem, 16 listopada 1938; R. Smallbones do Ogilvie-Forbesa, Raport na temat złego traktowania Żydów uwięzionych w obozie koncentracyjnym podczas nazistowskiego pogromu, 24 grudnia 1938, w: Fremde Blicke, s. 515–516, 523–524. 467 Kreisleiter Bielefeld, Raport z operacji przeciwko Żydom z 10 listopada 1938, 18 listopada 1938; Burmistrz Amt Neuhaus, Raport z operacji przeciwko Żydom z 10 listopada 1938, 17 listopada 1938; Kreisleiter Höxter, Operacja przeciwko Żydom, 18 listopada 1938; Lippspringe, Raport burmistrza z operacji przeciwko Żydom, 17 listopada 1938; Kreisleiter Paderborn, Raport z operacji przeciwko Żydom z 10 listopada 1938, 23 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 352, 354–356, 363, 371. Zob. też: Biuro okręgowe SD w Kochem, Raport za listopad, 25 listopada 1938; SD Zachód, Wydz. II/112, Raport roczny za 1938; o aresztowaniach duchownych zob. Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za listopad 1938, 8 grudnia 1938; także: Miesięczny raport żandarmerii z Muggendorfu, 26 grudnia 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 361–362, 366–367, 396–397, 408–410. 468 Biuro okręgowe SD, Gotha, Raport za październik–grudzień 1938; Biuro okręgowe Ebermannstadt, Raport za listopad 1938, 2 grudnia 1938; Przewodniczący sądu okręgowego w Trewirze, Raport za październik–listopad 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 373–376, 386–388. 469 Kreisleiter Halle w Westfalii, Raport z operacji przeciwko Żydom, 18 listopada 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 350–352; A. Steinweis, Kristallnacht, s. 82–85; Informacje o Baden-Baden ze strony: www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/kristallnacht/baden.asp. 470 SDHA, Wydz. II/112, Raport za listopad, 7 grudnia 1938; zob. też: Zarząd Główny NSDAP do spraw szkoleń, 18 stycznia 1939, oraz Oddział SD Północ, Wydz. II/112, Raport za 1938, 20 stycznia 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 340–343, 368–369, 417–419. 471 25 listopada, 20 grudnia 1938, Ulrich von Hassell, The Von Hassell Diaries 1938–1944, red. Hugh Gibson, London 1948, s. 20–21, 25. 472 Karl Fuchs do rodziców, 23 listopada 1938, w: Your Loyal and Loving Son. The Letters of Tank Gunner Karl Fuchs, 1937–1941, red. Horst Fuchs Richardson, Washington DC 2003, s. 36. 473 M. Maschmann, Account Rendered, s. 51–52.

ŻYDZI W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH Przemoc i grabież nie zakończyły się po zawieszeniu pogromu. Terror przeniósł się tylko w bardziej dyskretne miejsca, gdzie można go było stosować bardziej precyzyjnie i zgodnie z jakimś planem. Nocą 10 listopada Gestapo i policja bezpieczeństwa próbowały wykonywać rozkazy Hitlera przekazywane za pośrednictwem Heydricha i Müllera. Plan zakładał aresztowanie i przetrzymanie 30 tysięcy Żydów, głównie zamożnych, aby zmusić ich do zlikwidowania przedsiębiorstw i wyemigrowania. Heydrich starannie pomijał Żydów, których zwyczajowo oszczędzano podczas akcji antyżydowskich: zasłużonych weteranów wojennych i tych, którzy na wojnie odnieśli rany, a także starych i chorych. Jednak policja bezpieczeństwa była nieprzygotowana i brakowało jej dostatecznych środków, żeby operację przeprowadzić za jednym zamachem. Nie było też miejsca dla zatrzymanych. Dlatego konieczna była pomoc SA – z tym skutkiem, że często zabierano Żydów wyłączonych z kategorii do aresztowania. Nieszczęśnicy trafiali do cel na komisariatach, więzień i prowizorycznych punktów dla zatrzymanych urządzanych w piwnicach i opuszczonych budynkach. Policjanci i strażnicy więzienni zwykle zachowywali się profesjonalnie wobec Żydów, ale więźniowie tymczasowych placówek znajdowali się pod nadzorem niezdyscyplinowanych „brunatnych koszul”, które korzystały z każdej okazji, żeby torturować, upokarzać i rabować. Philipp Flesch został aresztowany w Wiedniu i siedział z 2 tysiącami innych mężczyzn w piwnicy, dopóki nie pokazał oficerowi SS zaświadczenia o odznaczeniu i służbie na froncie. Wówczas wyszedł na wolność. Nawet jeśli część uwięzionych została uwolniona, inni trafiali do aresztu. W Hamburgu wiele potencjalnych ofiar zdążyło się ukryć, kiedy zaczął się pogrom, więc polowanie na Żydów trwało wiele dni474. Ci, których nie wypuszczono od razu, szli na stacje kolejowe i odjeżdżali do obozów koncentracyjnych w Buchenwaldzie, Dachau i Sachsenhausen. W obozach nie było dla nich miejsca, więc tłoczyli się w namiotach lub prowizorycznych barakach. Przepełnienie, brak urządzeń sanitarnych, nieodpowiednie odżywianie i zła pogoda dokładały się jeszcze do systematycznego okrucieństwa strażników z SS-Totenkopf. Prawie wszyscy, którzy przeżyli, wspominali, iż byli bici w drodze ze stacji do obozu. Bestialskie traktowanie nie ustawało podczas apeli, które odbywały się bez względu na zimno, deszcz i porę dnia. Należało to do standardowych praktyk, ale Żydzi nie byli przygotowani na to, co na nich spadło. Byli to głównie mężczyźni w średnim wieku i z klasy średniej, w ciągu kilku godzin przerzuceni z domowego spokoju do piekła475. Do Dachau przyjechało około 11 tysięcy Żydów i zmieniło strukturę społeczną obozu. Żydów oddzielono i umieszczono w tak zwanym małym obozie, gdzie warunki były o wiele gorsze niż w starych barakach. Do lutego 1939 roku zmarło 187 Żydów. W Buchenwaldzie

10 tysięcy Żydów zakwaterowano w skleconych naprędce namiotach w Sonderlagrze, czyli obozie specjalnym. Pierwsi przybysze zostali zatrudnieni przy budowie prowizorycznych baraków, podczas gdy nieprzerwanie napływały kolejne transporty. Prymitywne budynki nie miały podłóg i często nie zapewniały lepszej ochrony przed pogodą niż namioty, które zastąpiły. Wkrótce lawinowo zaczęła rosnąć liczba chorych i administracja obozowa musiała zmienić pralnię w szpital. Szacuje się, że w obozie specjalnym zmarły 222 osoby. Blisko 6 tysięcy Żydów przewieziono do Sachsenhausen, gdzie około 100 z nich zmarło. Za pierwsze epidemie, które dotknęły obozową społeczność, odpowiadały zatłoczenie, złe odżywianie i wyziębienie. Masowy napływ ludzi sprowadzał kolejne zarazy; wielu przybyszów miało przy sobie gotówkę, którą udało im się przemycić, lub dostawało przesyłki z pieniędzmi, tytoniem i jedzeniem. Nagły wzrost liczby więźniów w połączeniu z dostępnością pieniędzy lub towarów na wymianę doprowadził do rozkwitu czarnego rynku i korupcji, zarówno wśród więźniów, jak i strażników476. Jednak większość Żydów nie musiała cierpieć w obozie zbyt długo. Już 16 listopada Heydrich rozkazał uwolnić kilka kategorii osób. Instrukcje świadczyły zarówno o cynizmie, jak i zaniepokojeniu opinii publicznej. Najpierw uwolniono Żydów dysponujących już dokumentami emigracyjnymi, tych, którzy gotowi byli sprzedać przedsiębiorstwa, oraz prawników potrzebnych im do pomocy. Za nimi na wolność wyszli starsi wiekiem i weterani wojenni. Wreszcie wypuszczono mężczyzn powyżej 50. roku życia i nastolatków. Na początku 1939 roku za drutami zostało już tylko około 2 tysięcy Żydów. Jednak bez względu na to, jak krótki był ich pobyt w obozie, dla wszystkich doświadczenie było traumatyczne, a wielu z nich nigdy już nie odzyskało zdrowia fizycznego lub psychicznego477. Karl Schwabe, czterdziestosiedmioletni sklepikarz z Hanau, został aresztowany 10 listopada i zatrzymany wraz z innymi Żydami z Hanau w sali gimnastycznej. Starszych i chorych odesłano do domu po badaniach medycznych przeprowadzonych przez policyjnych lekarzy, ale Karl znalazł się w grupie skierowanej na dworzec kolejowy. Gdy mijali grupki gapiów, widział, że tylko niektórzy się śmiali, na większości twarzy rysowało się współczucie i niesmak. Chociaż policjanci, którzy ich eskortowali, zachowywali się przyjaźnie, to po dotarciu do Weimaru nastroje i tempo wydarzeń zmieniły się radykalnie. Strażnicy kopniakami spędzali Żydów z ciężarówek, którymi przyjechali do Buchenwaldu. Następne dni stanowiły pasmo pragnienia, głodu, apeli oraz nieprzerwanej i nieposkromionej przemocy. Po dziesięciu dniach esesmani zaczęli wypuszczać mężczyzn: starych, młodych, odznaczonych weteranów. Do obozu zaczęły docierać paczki z jedzeniem i wodą mineralną; Karl dostał od żony przesyłkę z ubraniami i kocem. „Dni mijały, a wszystkie były takie same. Brud, biegunka, nuda i ciągłe oczekiwanie szarpały nam nerwy”. Miesiąc po aresztowaniu wyszedł na wolność i został odwieziony na dworzec w Weimarze. Tam zaprowadzono go do pomieszczenia, gdzie Żydówki podawały kawę i białe bułki. „Kawa i bułki smakowały niewiarygodnie dobrze. Życzliwe podejście również poprawiło nam samopoczucie; zadziwiające, jak dobrze tym kobietom współpracowało się z policją”. Kiedy rozdysponował majątek i opłacił konieczne podatki, Karl Schwabe z żoną i dwójką dzieci wyjechał do Anglii, a stamtąd wyemigrowali do Ameryki478.

Hans Reichmann, dzielny obrońca żydowskich interesów, żył z dnia na dzień, czekając na wizytę Gestapo. Mimo brutalnego powitania, kiedy w końcu znalazł się w Sachsenhausen, odczuł pewną ulgę. Droga „dotarła do ustalonego z góry końca”. Życie naznaczały teraz codzienny niedostatek, obelgi, bezsensowna praca i upokorzenia. W chwilach spokoju w zatłoczonych barakach Żydzi pocieszali się nawzajem i omawiali swoją sytuację. Każdy wiedział, że „na zewnątrz nasze żony będą walczyć o nasze uwolnienie, ale czy same dadzą radę tego dokonać? Prawnicy są tutaj, z nami […]”. W końcu nieugięta żona Hansa Reichmanna, Eva, wyciągnęła go z obozu; w kwietniu 1939 roku znaleźli się w Anglii479. Był to okres wyjątkowego napięcia i nerwów dla kobiet: żony, matki, siostry i córki ścigały się z czasem, żeby zdobyć niezbędne dokumenty, które zapewniłyby ojcom, mężom, braciom i synom natychmiastowe uwolnienie – jeśli do tej chwili dożyją. Mąż Herthy Nathorff, lekarz, został aresztowany 10 listopada, po powrocie do domu z berlińskiego szpitala, gdzie ratował Żydów ranionych tej nocy. Dwa dni później Hertha była już w amerykańskim konsulacie, wśród tłumu kobiet, które starały się uzyskać wizy do Stanów Zjednoczonych i tym samym doprowadzić do uwolnienia mężów. „Blade, rozżalone kobiety z Berlina, Lipska, Wrocławia, wszystkie z tym samym bólem, wszystkie czekające spokojnie w imieniu mężów i szlochające w sercach – taka kobieca krucjata”. Po miesiącu Hertha skompletowała wymagane dokumenty; mąż wrócił 16 grudnia. Na początku 1939 roku wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych480. Mally Dienemann z Offenbachu poszła na miejscowy posterunek policji z dokumentacją medyczną, aby wykazać, że jej sześćdziesięciotrzyletni mąż, zatrzymany 10 listopada, nie może ze względów zdrowotnych przebywać w więzieniu. Usłyszała, że tylko Gestapo może zarządzić jego uwolnienie. O świcie następnego dnia patrzyła, jak jej męża i innych Żydów policjanci wywożą autobusem; celem był Buchenwald. Przez następne dni Mally błagała urzędników o wypuszczenie męża. Potem dowiedziała się, że warunkiem uwolnienia są dokumenty emigracyjne do Palestyny, więc zawiadomiła telegraficznie dzieci, które już tam przebywały, i poprosiła o pomoc. Ale był to dopiero początek kolejnej ciężkiej próby. „Teraz czeka mnie pielgrzymka po urzędach, podanie do Buchenwaldu, podanie do Gestapo z Darmstadt”. Ponad tydzień gromadziła dokumenty. 29 listopada rabin Dienemann wrócił do Offenbachu. Małżonkowie wyemigrowali do Palestyny na początku następnego roku, ale mężczyzna nigdy nie wrócił do zdrowia po obozie. Kilka miesięcy po przyjeździe do Ziemi Świętej Dienemann zmarł481. 474 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 107–108; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 378–379. Pamiętnik Philippa Flescha, w: Jewish Responses, t. 1, s. 355–356. 475 Paul Martin Neurath, The Society of Terror. Inside the Dachau and Buchenwald Concentration Camps, Boulder 2005, s. 123–125, 249–255. 476 K. Wünschmann, Before Auschwitz, s. 196–208. 477 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 112–114. 478 Relacja Karla Schwabego, w: The Night of Broken Glass, s. 95–109.

479 Wspomnienia Hansa Reichmanna, w: Jewish Responses, t. 1, 359–363. 480 Relacja Herthy Nathorff, w: The Night of Broken Glass, s. 148–164. 481 Wspomnienie Mally Dienemann, w: Jewish Responses, t. 1, s. 363–366. M. Kaplan, Between Dignity and Despair, s. 129–131, 133–138.

SPOTKANIE W MINISTERSTWIE LOTNICTWA Zamykanie Żydów w obozach koncentracyjnych stanowiło część Judenpolitik prowadzonej przez SD i oznaczało dużą zmianę w podejściu do kwestii żydowskiej. Na pierwszy plan w tym momencie wysunęły się ogólnokrajowe, skoordynowane i (mniej lub bardziej) drobiazgowo przygotowane akcje obejmujące całą ludność żydowską, w połączeniu z zastraszaniem przy zastosowaniu legalnych środków482. Przypadkowy wynik listopadowego pogromu skłonił wiele instytucji do bardziej spójnego i strategicznego podejścia, co symbolizowała większa centralizacja i planowanie oraz międzyministerialne konferencje. Rozpoczęcie nowej ery wyznaczyła pierwsza duża „konferencja” w sprawie Judenpolitik, którą zorganizował Göring w imponującym nowym gmachu Ministerstwa Lotnictwa. Konferencja z 12 listopada 1938 roku rozpoczęła się o jedenastej i trwała prawie cztery godziny. Przewodniczył jej Göring, a udział wzięli główni gracze w sprawach gospodarczych i wewnętrznych: Goebbels; Frick (minister spraw wewnętrznych) oraz jego główny doradca Wilhelm Stuckart; Gürtner (minister sprawiedliwości); Funk (minister gospodarki); Schwerin von Krosigk (minister finansów); Ernst Woermann (przedstawiciel Ministerstwa Spraw Zagranicznych); Kurt Daluege (szef policji mundurowej) oraz Heydrich, szef Sipo-SD. Bürckel oraz Fischböck mieli uczestniczyć w rozmowach ze strony Austrii oraz podzielić się doświadczeniami w prowadzeniu Judenpolitik w warunkach mniej paraliżowanych przez interesy osobiste oraz niuanse prawne. Ex officio obecni byli przedstawiciele firm ubezpieczeniowych. Ich rzecznikiem był Eduard Hilgard, dyrektor towarzystwa Allianz oraz szef Grupy Ubezpieczycieli Rzeszy. Razem z innymi ministerialnymi delegatami, asystentami i specjalistami w sali zgromadziło się około stu osób. Wszyscy obecni odczuli wagę zebrania, a jeśli mieli co do tego wątpliwości, Göring rozwiał je w otwierającym przemówieniu483. Zaczął od ogłoszenia, że Hitler osobiście powierzył mu zadanie połączenia w całość różnych aspektów Judenpolitik i skoordynowania ich w jedną spójną kampanię na rzecz rozwiązania kwestii żydowskiej „w ten czy inny sposób”. Następnie Göring odniósł się do poprzednich, nieudanych prób sformułowania i realizacji polityki, która miała wyeliminować Żydów z niemieckiej gospodarki. Jest to, oświadczył, zasadniczo kwestia ekonomiczna, chociaż będzie wymagała kroków prawnych, aby ją rozwiązać, i propagandy, żeby wytłumaczyć przyczyny. Opinia publiczna musi zrozumieć, że zamieszki to nie jest panaceum. „Miałem dość demonstracji! One nie krzywdziły Żydów, lecz mnie, tego, który jest ostateczną instancją w koordynacji niemieckiej gospodarki […]. Rzeczą szaloną jest ogołocić i spalić żydowski dom towarowy, gdyż wtedy niemieckie towarzystwo ubezpieczeniowe musi pokryć straty. A towary, których rozpaczliwie potrzebowałem […]

zostały spalone […]. Równie dobrze mógłbym podpalić surowce, zanim tutaj dotrą”. Jednak to miało drugorzędne znaczenie: „Zasadniczą ideą programu eliminacji Żydów z niemieckiej gospodarki jest to, żeby Żyd przed usunięciem z gospodarki przekazał swój majątek państwu”484. Następnie Göring przedstawił w skrócie, jak wyobraża sobie przejęcie lub zamknięcie żydowskich sklepów, domów towarowych, wytwórni i fabryk. Nadal bolejąc po gorączce złota w Wiedniu, przekazał surowe wytyczne zaufanemu biuru, które miało wycenić żydowskie przedsiębiorstwa i zaaranżować ich przekazanie bardziej odpowiednim właścicielom za rozsądną cenę, jednocześnie starając się zadziałać na korzyść zasłużonych i kompetentnych członków partii. Fabryki, które nie są niezbędne dla gospodarki, miały zostać zamknięte; jednak należało wykorzystać wszelkie środki, by ochronić niemieckich pracowników. Przewidywał również, że uszanowane zostaną interesy zagranicznych Żydów, co stanowiło ukłon w stronę Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Göring powiedział następnie, że chociaż Żydzi zostaliby pozbawieni środków do życia, nie osiągnęliby bezpośrednich korzyści ze sprzedaży majątku; mieli dostać rekompensatę w obligacjach, które generowałyby dochód umożliwiający przeżycie485. Funk niepokoił się, czy należące do Żydów domy towarowe zostaną ponownie otwarte. Co stanie się z towarem, w większej części jeszcze niezapłaconym przez właściciela? Co stanie się z pracownikami? Zamiast skupić się na rozwiązaniu tych trudnych kwestii, Göring odszedł od tematu i wdał się w wymianę zdań o skali zniszczeń w synagogach – co pozwoliło Goebbelsowi włączyć się do dyskusji. Opowiedział się za zrównaniem z ziemią ocalałych synagog i wymazaniem wszelkich wzmianek o ich istnieniu. Ze swą osobliwą uszczypliwością przeszedł następnie do propozycji metod całkowitego usunięcia Żydów ze sfery publicznej. Powinno im się zakazać wstępu do kin, teatrów, na koncerty; udostępnić tylko jeden wagon w pociągach i zakazać przebywania, poza kilkoma wyznaczonymi miejscami, w strefach rekreacyjnych na otwartym powietrzu, takich jak uzdrowiska, plaże, lasy i parki. Te wyznaczone miejsca, nawet ławki w parku, mają zostać oznaczone i odseparowane. Wreszcie zażądał wyrzucenia żydowskich dzieci, które zostały jeszcze w państwowym systemie oświaty. W tym momencie wywołano Eduarda Hilgarda, żeby dokonał prezentacji kwestii ubezpieczeniowej. Gdy dyrektor Allianzu przebijał się przez zatłoczoną salę, Göring stwierdził, że reżim rozważał nałożenie na Żydów grzywny pokutnej za zabójstwo Gustloffa. Tym razem mieli to zrobić, ale zmamieni słuchacze musieli poczekać na szczegóły. Kiedy Hilgard stanął na mównicy, Göring powrócił od razu do tematu i opisał dylemat dotyczący wypłat odszkodowań. Jakie roszczenia mogą wysuwać Żydzi? Jakie należy podjąć środki, aby nie odnieśli z tego korzyści? W fascynującym wywodzie przeoczonym przez historyków Hilgard wyliczył różne przypadki szkód. Były to: pożar, rozbite witryny i kradzież. Żydzi ubezpieczyli się na wypadek pożaru i kradzieży, ale szkło okienne ubezpieczali właściciele budynków, zwykle Niemcy. Gdy Göring o tym usłyszał, jęknął: „To nie ma sensu. Nie mamy surowców. Całe szkło importujemy z zagranicy i musimy za nie płacić w obcej walucie! Można oszaleć”486.

Następnie Hilgard przeszedł do kwestii kradzieży. Nie traktując bynajmniej pogromu jako usankcjonowanej przez państwo zemsty na Żydach, scharakteryzował go jako wybuch zmasowanej przestępczości. Göring próbował zmienić klasyfikację z grabieży na „zamieszki” w nadziei, że w ten sposób zmniejszy roszczenia o odszkodowania, ale Hilgard nie dał się zmanipulować. Jako przykład podał obrabowanie sklepu z biżuterią Margraf przy Unter der Linden, który poniósł straty sięgające 1,7 miliona marek. Göring rozzłościł się ponownie. Kazał Daluegemu i Heydrichowi odzyskać skradzione rzeczy. „Macie mi zdobyć tę biżuterię przez naloty przeprowadzone na ogromną skalę!”. Daluege odpowiedział, że policja już wszczęła śledztwo i aresztowała 150 osób. Heydrich dodał, że w całej Rzeszy doszło do 800 przypadków grabieży. Odzyskanie zagrabionego mienia nie będzie proste, ponieważ większość rzeczy wyrzucona została na ulicę, gdzie pozbierali je przechodnie. „Nawet dzieci napychały kieszenie, tak dla zabawy”. Wymownie wyznał, że ze względu na złe zachowanie Hitlerjugend będzie w przyszłości trzymane z daleka od tego rodzaju akcji. Zakłopotanie pogłębiło się, kiedy Hilgard przeszedł do kwestii rekompensat dla firm i obywateli zagranicznych. Nie istniał sposób, aby tego uniknąć, nie kompromitując pozycji handlowej Niemiec na świecie. Nie da się też uniknąć wypłat Żydom, jeśli roszczenia będą uzasadnione: w przeciwnym razie niemieckie towarzystwa ubezpieczeniowe stracą zaufanie za granicą. Ponieważ nie wchodziło to w grę, zgromadzeni odeszli od tematu i zaczęli omawiać techniczne kwestie, jak można wypłacić odszkodowania tak, aby pozbawić Żydów wszelkich korzyści. Uczestnicy uzgodnili, że roszczenia zostaną uznane, ale wypłaty nigdy nie trafią w ręce niemieckich Żydów. Jak to ujął Heydrich, „w ten sposób ocalimy twarz”. Jednak chociaż dyrektor Allianzu zakładał, że Göring pozwoli odzyskać ubezpieczycielom wypłacone pieniądze, główny realizator planu czteroletniego arbitralnie oświadczył, że środki te skonfiskuje państwo. Hilgard zagotował się ze złości na tę jawną kradzież, ale nie potrafił od ręki nic odpowiedzieć. Zamiast tego wiele miesięcy targował się z reżimem, aby zminimalizować odpowiedzialność towarzystw ubezpieczeniowych487. Kiedy Heydrich podkreślił, że państwo straci również podatki od sprzedaży, od nieruchomości oraz od dochodu od 7,5 tysiąca domów towarowych i sklepów, Göring nie mógł ukryć irytacji: „Żałuję, że nie zabiliście dwustu Żydów, zamiast zniszczyć tyle dobra”. Heydrich się z nim nie zgodził, ale wytknął, że przecież zginęło 35 Żydów. Oczywiście liczba ta była o wiele wyższa w całej Rzeszy, jednak w tym wszystkim wcale nie chodziło o śmiertelne żniwo, a on wiedział, że gniew Göringa nie spadnie na niego: to nie on zainicjował pogrom488. Göring stał się jeszcze bardziej nieprzyjemny i grubiański, kiedy dyskusja przeszła na odszkodowania dla zagranicznych właścicieli nieruchomości. Był oburzony, że „każdy śmierdzący polski Żyd”, który poniósł straty, ma prawo do odszkodowania. Po tym, jak Woermann zaprezentował stanowisko Ministerstwa Spraw Zagranicznych i ostrzegł, że Stany Zjednoczone mogą szukać odwetu, jeśli urodzeni za granicą Żydzi nie uzyskają odpowiedniej rekompensaty, Göring zaoponował i powiedział, że niemieccy przedsiębiorcy powinni wszystko sprzedać i uciekać z „tego państwa łajdaków”, tego „gangsterskiego kraju”.

Następnie Funk skierował ponownie dyskusję na nierozstrzygnięty dylemat, czyli ponowne otwarcie żydowskich sklepów i domów towarowych. W tym momencie wtrącił się Fischböck ze szczegółowym raportem z Austrii. Według skrupulatnie opracowanego planu, opartego na wymaganiach miejscowej gospodarki, 12–14 tysięcy z 17 tysięcy należących do Żydów przedsiębiorstw w Wiedniu zostało zamkniętych, a tylko 3 tysiące przeszło w ręce nowych właścicieli. Fischböck wyjaśnił, że plan miał wyeliminować oszustwa i korupcję i przekazać interesy w kompetentne ręce. Wreszcie Göring usłyszał coś, co go zadowoliło. „Muszę przyznać, że ta propozycja jest wybitna. Tym sposobem cała sprawa zostanie załatwiona w Wiedniu, jednej ze stolic żydowskich, że tak powiem, do Bożego Narodzenia lub do końca roku”. Funk skorzystał z okazji i powiedział, że Ministerstwo Gospodarki przygotowało ustawę, która mogłaby w podobny sposób rozwiązać problem w Rzeszy. Od 1 stycznia 1939 roku Żydzi mieliby zakaz prowadzenia jakiegokolwiek interesu. Ale Fischböck jeszcze nie skończył. Poprosił zebranych o zgodę na rekwizycję tysięcy mieszkań w Wiedniu i pozbawienie ich żydowskich właścicieli praw do lokali. Ofiary mogłyby otrzymać rekompensatę w postaci nisko oprocentowanych obligacji skarbowych. W ten sposób państwo faktycznie wypłaci zaledwie ułamek prawdziwych kosztów aktywów. I ten pomysł spodobał się Göringowi. Minęło kilka godzin. Być może wyczuwając, że posiedzenie zbliża się ku końcowi, Heydrich wykonał decydujący ruch. „Pomimo wyeliminowania Żydów z życia ekonomicznego pozostaje główny problem, czyli całkowite pozbycie się Żydów z Niemiec. Czy mogę zaproponować kilka rozwiązań?”. Następnie pokrótce opisał prace Centralnego Biura Emigracyjnego w Wiedniu pod kierunkiem Eichmanna i pochwalił się, że udało się doprowadzić do emigracji 50 tysięcy Żydów (użył określenia „wyeliminowanie”) z Austrii, podczas gdy w tym samym okresie ze Starej Rzeszy „wyeliminowano” zaledwie 19 tysięcy. Ten fakt zwrócił uwagę Göringa: „Jak to możliwe?”. Heydrich wytłumaczył wówczas, jak oskubano bogatych Żydów, żeby zapłacili za wyjazd „żydowskiego motłochu”. Göring odgryzł się: „Pomyśleliście o tym, że ten proceder może kosztować nas tyle w obcej walucie, że ostatecznie nie będziemy w stanie tego zapłacić?”. Heydrich zapewnił go jednak, że Żydzi mogli wywieźć tylko ograniczoną kwotę walut, a potem poprosił o zgodę na założenie podobnego biura w Starej Rzeszy. Przewidywał, że liczba emigrujących Żydów będzie się utrzymywała na poziomie 8–10 tysięcy rocznie przez osiem do dziesięciu lat. Mimo to i tak w kraju zostanie tłum Żydów, którzy z powodu restrykcji ekonomicznych będą bezrobotni i ubodzy. „Dlatego zamierzam podjąć kroki zmierzające do odizolowania Żydów, aby nie wkraczali w życie codzienne zwykłych Niemców”. Jako jeden ze środków zaproponował znakowanie Żydów, również tych urodzonych za granicą. Jego sugestia wywołała wymianę zdań, która wiele powiedziała o Judenpolitik na tym etapie i pozwala zrozumieć fundamenty późniejszych inicjatyw. Göring zaniepokoił się, że skutkiem propozycji Heydricha będą getta. Heydrich szybko rozwiał jego obawy: zgodził się, że zamknięte getta to zły pomysł, ponieważ policja nie będzie w stanie nadzorować będących w środku Żydów. Lepiej otoczyć ich „czujnymi oczami całego społeczeństwa”. „Żyd” dostanie zakaz przebywania w pewnych obszarach i ograniczy się miejsca, gdzie

będzie mógł kupić jedzenie lub uzyskać usługi. Wtrącił się Göring: „Chwileczkę. Nie można ich zagłodzić”. Jeśli Żydom pozwoli się prowadzić sklepy i interesy przy niektórych ulicach, wówczas wrócą do jednej dzielnicy – pewnego rodzaju getta. Ostatecznie i Göring, i Heydrich zgodzili się na segregację mieszkaniową. Funk zauważył, jakby sprawa była już przypieczętowana, że będzie się to wiązało z przeludnieniem i głodem. Niezrażony Heydrich wyliczył inne ograniczenia, jakie chciał wprowadzić wobec Żydów: odebranie praw jazdy oraz zezwoleń na posiadanie pojazdu, zakaz korzystania z uzdrowisk i kurortów, wyrzucenie ich ze szpitali i stworzenie służby zdrowia tylko dla Żydów. W ostatnich minutach Göring wrócił do kwestii grzywny. Kiedy wszyscy wyrazili zgodę, zaczął na głos formułować rozporządzenie, „że niemieckie żydostwo zapłaci w ramach kary za ohydne zbrodnie itd., itd., itd. kontrybucję w wysokości miliarda. To zadziała. Te świnie nie popełnią kolejnego morderstwa. Nawiasem mówiąc, muszę powtórzyć, że nie chciałbym teraz być Żydem w Niemczech”. Na koniec Göring ostrzegł, że „jeśli w najbliższej przyszłości Rzesza Niemiecka wejdzie w konflikt z zagranicznymi mocarstwami, rozumie się samo przez się, że my, Niemcy, powinniśmy przede wszystkim ostatecznie rozprawić się z Żydami”. Innymi słowy, Żydzi będą zakładnikami, a jeśli dojdzie do konfliktu, zapłacą za niego. Rządy zagraniczne mogą jednak zmniejszyć zagrożenie, pomagając im w wyjeździe. W tym celu Hitler starał się skłonić inne kraje do poparcia rozwiązania kwestii żydowskiej. Göring przytoczył „projekt Madagaskar”, pomysł rządu francuskiego z 1937 roku, który powrócił w 1938 roku, aby osiedlić żydowskich uchodźców na wyspie u wybrzeży wschodniej Afryki. I tak w ostatnich chwilach posiedzenia Göring przewidział dwa główne założenia przyszłej niemieckiej polityki wobec Żydów, ponownie powołując się na fundamentalną jedność między polityką zagraniczną, wojną a Judenpolitik489. O 14.30 konferencja się zakończyła. Prawdopodobnie urzędnicy, którzy nie musieli wracać do urzędów lub innych zajęć, udali się na późny obiad. Mieli do przemyślenia wiele rzeczy: plan eliminacji Żydów z niemieckiej gospodarki, który zostałby scentralizowany i wprowadzany pod kierunkiem Göringa; porozumienie w sprawie założenia centralnego biura emigracyjnego dla Starej Rzeszy pod zarządem policji bezpieczeństwa i SD, z zamiarem doprowadzenia do emigracji 100 tysięcy Żydów w ciągu dziesięciu lat; rozsądne rozwiązanie problemu z wypłatą odszkodowań po listopadowych zamieszkach; oraz grzywnę, którą nałoży się na niemieckich Żydów i która pomoże w spłacie reparacji wojennych. Wydźwięk i styl spotkania miały niemal równie duże znaczenie. Na zebraniu używano języka niepowściągliwego, okrutnego, obelżywego i agresywnego. O Żydach rozmawiano w kategorii problemu i zagrożenia, z którym należy się bezlitośnie uporać. Nie można się kierować współczuciem lub poszanowaniem praw obywatelskich i prawa. Jeśli zajdzie konieczność, rozporządzenia dostosują prawo do tego, co będzie należało zrobić z ludnością żydowską. Nie sprzeciwili się temu nawet konserwatyści nadal pozostający w rządzie, na przykład Krosigk. Ostatecznie Żydzi znikną z Niemiec, a ci, którzy zostaną, będą segregowani, nadzorowani i kontrolowani. Są pionkami w geostrategicznej grze. Oczekuje się, że teraz zagraniczne mocarstwa pomogą rozwiązać kwestię żydowską, ale jeśli

tak się nie stanie, Żydzi na tym ucierpią. Jeśli wybuchnie wojna, dojdzie do „ostatecznej rozgrywki”. Formuła spotkania ustanowiła model dla przyszłych dyskusji nad rozwiązaniem kwestii żydowskiej i bardziej lub mniej ustaliła ich uczestników. Göring zarządzał teraz sprawami Żydów; Heydrich był jego prawą ręką. Inni ministrowie i instytucje miały im podlegać, chociaż zawsze mogły domagać się własnych prerogatyw; w przeciwnym razie będą musiały utorować sobie drogę i udowodnić czołową rolę. Judenpolitik osiągnęła punkt zwrotny i już niedługo Żydzi mieli odczuć jej skutki. 482 SDHA, Wydz. II/1, Raport za 1938, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 419–431. 483 A. Steinweis, Kristallnacht, s. 103–107. 484 Jedyne łatwo dostępne drukowane materiały z konferencji zostały mocno skrócone i dlatego nie oddają przebiegu i wydźwięku posiedzenia: Nazism 1919–1945, t. 2, s. 558–560, 566, także: Documents on the Holocaust, s. 108–115. Pełen protokół (z którego zachował się tylko fragment) zob. Stenographic Report of the Conference on the Jewish Question at the Aviation Ministry on 12 November 1938; pozbywanie się Żydów z niemieckiej gospodarki; przejęcie wypłat ubezpieczeniowych za straty poniesione przez Żydów 10 listopada oraz w wyniku innych akcji antyżydowskich: http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/pdf/eng/English34.pdf. 485 Na temat tego i następnego akapitu zob. Stenographic Report of the Conference on the Jewish Question at the Aviation Ministry on 12 November 1938. 486 Ważne, i zwykle pomijane, skutki ubezpieczeniowe klarownie przedstawiono w: Gerald D. Feldman, Allianz and the German Insurance Business, 1933–1945, Cambridge 2001, s. 190–205. 487 J. Feldman, Allianz, s. 205–228. 488 Na temat tego i następnego akapitu zob. Stenographic Report of the Conference on the Jewish Question at the Aviation Ministry on 12 November 1938. 489 Na temat Madagaskaru zob. V. Caron, Uneasy Asylum, s. 146–157, 220–222.

CAŁKOWITE WYKLUCZENIE ŻYDÓW ZE SPOŁECZEŃSTWA I GOSPODARKI Jeszcze tego samego dnia Göring ogłosił pierwsze rozporządzenie o wykluczeniu Żydów z niemieckiej przestrzeni ekonomicznej. Odtąd Żydzi nie mogli zarabiać na życie, sprzedając towary lub usługi w punktach sprzedaży detalicznej, wysyłkowej, na rynkach i targowiskach oraz w handlu obwoźnym. Zatrudnieni stracili pracę i otrzymali zakaz prowadzenia własnych firm. Inne ministerstwa pośpiesznie wydały podobne zarządzenia w swoich dziedzinach; żadne nie chciało sprawić wrażenia łagodnego wobec Żydów. Wręcz przeciwnie, rozpoczęła się rywalizacja, kto okaże się surowszy. Goebbels zrealizował swoje groźby i wprowadził zakaz korzystania przez Żydów z publicznych miejsc rekreacji. Heydrich unieważnił prawa jazdy Żydom oraz, dodatkowo, cofnął im pozwolenia na posiadanie pojazdów. Ostatnie żydowskie dzieci uczęszczające do państwowych szkół usłyszały, że mają nie wracać do klas. Żydom zakazano uprawiania jakiejkolwiek aktywności sportowej i rekreacyjnej. Władze zlikwidowały istniejące jeszcze żydowskie gazety i zastąpiły je jednym tytułem, „Jüdisches Nachrichtenblatt”. Jego główną funkcją było informowanie Żydów o oficjalnych krokach podejmowanych przeciwko nim. Tydzień później zarządzenie o opiece społecznej narzuciło miejskim i lokalnym ośrodkom jednolitą politykę wobec petentów żydowskich. Ograniczono w ten sposób wszelkie zasiłki, do jakich Żydzi mieli prawo. Kilka tysięcy, w tym niepełnosprawni weterani wojenni, nadal otrzymywało pomoc od państwa, ale większość bezrobotnych lub odciętych od możliwości zarabiania na życie musiała polegać na zasobach żydowskich instytucji charytatywnych490. Na początku grudnia 1938 roku rozporządzenie o wykorzystaniu żydowskich majątków przeniosło na terytorium właściwej Rzeszy metody przetestowane w Austrii, aby zaryzować żydowskie przedsiębiorstwa. Uprawomocniło przymusową sprzedaż żydowskich firm, a dochody z nich miały trafiać na specjalne rachunki znajdujące się pod kontrolą władz. Rozporządzenie nakazało również Żydom zdeponować papiery wartościowe na zablokowanych kontach. Potem musieli prosić o zgodę na zrealizowanie choćby najmniejszych ilości swoich aktywów w formie akcji lub obligacji. 6 grudnia w przemówieniu do gauleiterów Göring wyraźnie powiedział, że nie będzie tolerował żadnych indywidualnych aktów bandytyzmu i bezsensownego niszczenia własności żydowskiej. Tylko wygłodniałe niemieckie państwo miało skorzystać z majątków zgromadzonych przez Żydów w ciągu wielu dziesięcioleci ciężkiej pracy491. Przymusowa sprzedaż żydowskich przedsiębiorstw była ściślej uregulowana niż w Austrii, ale i tak stanowiła żyłę złota. Julius Lippert, burmistrz Berlina, informował o „lawinie zapytań” do powierników nadzorujących proces przenoszenia własności. Znajdował się w tej

szczęśliwej sytuacji, że mógł zadowolić tych petentów, wybierając wartościowych kandydatów razem z ministrem gospodarki Rzeszy. Kryteria szeroko otwierały drogę kumoterstwu i korupcji: „Pierwszeństwo powinni mieć długoletni i zasłużeni członkowie partii, którzy odnieśli obrażenia w walce”. Następni w kolejności mieli znaleźć się członkowie partii z doświadczeniem w handlu, którzy chcieli rozpocząć działalność, berlińczycy przesiedleni w wyniku przebudowy miasta i wreszcie „wieloletni pracownicy żydowskich firm, o ile nie są «pachołkami Żydów»”. Lippert zarządził likwidację lub sprzedaż 976 zakładów krawieckich, 364 kuśnierskich, 268 kapeluszniczych lub modystek, 181 szewskich, 114 zegarmistrzowskich oraz 49 złotniczych. W całych Niemczech do kwietnia 1939 roku wyznaczeni przez państwo powiernicy zlikwidowali 15 tysięcy z 39 tysięcy żydowskich przedsiębiorstw istniejących rok wcześniej i byli w trakcie sprzedaży 17 tysięcy nowym aryjskim właścicielom492. Kolejne rozporządzenie, z 21 lutego 1939 roku, nakazało Żydom oddać państwu biżuterię i metale szlachetne w zamian za gotówkę. Nakaz obejmował takie przedmioty jak broszki, naszyjniki, kandelabry, srebra stołowe i przedmioty kultu, często związane z praktykowaniem judaizmu i wydarzeniami rodzinnymi. Żydzi musieli oddać kosztowności do państwowych lombardów, gdzie kierownicy wypłacali im oczywiście najniższą możliwą sumę, nie biorąc pod uwagę wieku ani unikatowości przedmiotu, nie mówiąc o wartości sentymentalnej. We Wrocławiu osiemdziesięcioletni Żyd Leo Bernstein poprosił władze o pozwolenie na zachowanie dwóch szabasowych lichtarzy, srebrnego kielicha kiduszowego oraz kilku innych przedmiotów, których używał z żoną w żydowskie święta przez pięćdziesiąt lat ich małżeńskiego życia. Abraham Ascher, historyk wrocławskich Żydów, zanotował: „Lombardy w zasadzie nie uznawały takich próśb”. Wyjątek stanowiły ślubne obrączki493. Władze postrzegały również Żydów jako potencjalną siłę roboczą na rzecz wysiłku wojennego. Pod koniec 1938 roku Göring zażądał opracowania planów mobilizacji Żydów, aby odciążyli robotników niemieckich w przemyśle zbrojeniowym. Za rzecz oczywistą rządzący uznali, że ta nowa siła robocza nie może pracować razem z Niemcami. Pracujący Żydzi mieli być oddzieleni i ściśle nadzorowani494. Mniej więcej w tym samym czasie, i znowu za „wzorem wiedeńskim”, władze miejskie w całych Niemczech zaczęły zestawiać listy żydowskich mieszkańców. Konsekwencje spisu miały wyjść na jaw pod koniec kwietnia 1939 roku, po ogłoszeniu ustawy o najmie lokali Żydom. Zgodnie z nią Żydzi tracili wszelką ochronę przed eksmisją. Wręcz przeciwnie, władze miejskie mogły rozkazać Żydowi posiadającemu nieruchomość, aby wynajął mieszkanie innemu Żydowi lub rodzinie żydowskiej. Prawo dążyło zatem do stłoczenia Żydów razem w tych samych kamienicach i domach, często położonych obok siebie lub przy tej samej ulicy. Nazywano je Judenhauser, domami dla Żydów, a od gett dzielił je już tylko mały krok495. Na koniec, po zajęciu przez Niemcy Czech i Moraw w marcu 1939 roku, rachunki bankowe Żydów na terytorium nowo powstałego Protektoratu zostały zamrożone, a dostęp do skrytek bankowych znalazł się pod ścisłą kontrolą. Kilka miesięcy później praktykę

rozciągnięto na terytorium Rzeszy. Wywłaszczenie Żydów w Niemczech i Austrii stało się wówczas faktem. Dostęp do majątku i własności zależał teraz od łaski nazistowskich urzędników i Żydzi w każdej chwili mogli się spodziewać, że reżim skonfiskuje im wszystko496. Nasilenie środków antyżydowskich nieuchronnie prowadziło do uwydatnienia problemu mischlingów. Frick skorzystał z tej okazji, aby wzmocnić swój nadwerężony autorytet w sprawach żydowskich. 16 grudnia 1938 roku zwołał własną konferencję w celu zadecydowania o losie pół-Żydów. Udział w niej wzięli przedstawiciele partii, Ministerstwa Finansów, urzędnicy regionalni, Heydrich oraz szef berlińskiej policji. Naśladując Göringa, Frick zaczął od ogłoszenia, że uzyskał zgodę Hitlera na szereg nowych zabiegów. Po uzasadnieniu pełnomocnictwa wyjaśnił, że po rozważeniu sytuacji uznał, iż mischlingów trzeba wyłączyć z sieci represyjnego ustawodawstwa: jest ich po prostu zbyt dużo – szacunkowo 700 tysięcy. Głównym celem Judenpolitik było zmuszenie ludności żydowskiej do emigracji; tych, którzy zostaną, stłoczy się w domach dla Żydów i podda przymusowej pracy. Jednak Führer wykluczył znakowanie i tworzenie gett. Następnie Göring ogłosił nową kategorię „uprzywilejowanych Żydów”, aby ochronić Żydów w związkach małżeńskich z Aryjczykami. Celem tych osobliwych regulacji prawnych było zachowanie potomstwa małżeństw mieszanych dla narodu niemieckiego i ich ochrona przed wywłaszczeniem. I tak, pary mieszane z dziećmi wychowanymi po chrześcijańsku mogły zachować domy i przekazać majątek potomstwu. Jednak małżeństwa bezdzietne miały być traktowane jak Żydzi: pozbawione majątku i zmuszone do zamieszkania w żydowskiej kamienicy. To samo dotyczyło rodzin, w których dzieci wychowano w wierze żydowskiej. Jeśli Aryjczyk zdecydował się rozwieść ze współmałżonkiem, ten tracił uprzywilejowany status497. I Göring, i Frick podkreślili na swoich konferencjach, że priorytetem reżimu jest systematyczna emigracja Żydów. 24 stycznia 1939 roku Göring rozkazał Heydrichowi zorganizować żydowski urząd emigracyjny dla całej Rzeszy, wzorowany na prototypie z Wiednia. Z chwilą jego utworzenia Sipo-SD zyskało monopolistyczną władzę nad losem Żydów w Niemczech. Gdy tylko Eichmann przekształcił IKG w ten sposób, by służyło jako instrument emigracji, jednocześnie zachowując ludność żydowską pod kontrolą, w lutym Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przystąpiło do przebudowy Reichsvertretung w Reichsvereinigung der Juden in Deutschland. Organ ten, całkowicie z nazistowskiego mianowania, miał usprawnić procedury emigracyjne, oferując jednocześnie pozostałym w kraju Żydom minimalny poziom usług, takich jak edukacja dla dzieci, opieka zdrowotna, zasiłki dla osób bez środków do życia i opieka nad starszymi498. 490 Jonny Moser, Depriving Jews of their Legal Rights in the Third Reich, w: November 1938, s. 123–138; Wolf Gruner, Public Welfare and the German Jews, Uwe Lohalm, Local Administration and Nazi Anti-Jewish Policy, w: Probing the Depths of Antisemitism, s. 78–105, 109–146. 491 M. Dean, Robbing the Jews, s. 116, 119–120; H. Safrian, Expediting Expropriation and Expulsion, s. 390–414. 492 Raport specjalny burmistrza Berlina, 5 stycznia 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 403– 405; R.J. Evans, The Third Reich In Power, s. 595–597.

493 M. Dean, Robbing the Jews, s. 126–127, 135–136; A. Ascher, A Community under Siege, s. 178–179. 494 Wolf Gruner, Jewish Forced Labour Under the Nazis. Economic Needs and Racial Aims, 1938–1944, New York 2006, s. 5–8. 495 NSDAP, Główne Biuro Polityki Municypalnej Rzeszy, 15 stycznia 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports s. 367; J. Moser, Depriving Jews of their Legal Rights, s. 131. 496 M. Dean, Robbing the Jews, s. 135–136. 497 S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 286–290; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 182–183. 498 H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 36–38; Beate Meyer, Between Self-Assurance and Forced Collaboration. The Reich Association of Jews in Germany, 1939–1945, w: Jewish Life in Nazi Germany, s. 149–169.

REAKCJE ZAGRANICZNE Podczas gdy Göring i niemieccy przywódcy pracowali nad jeszcze bardziej pomysłowymi sposobami obdarcia Żydów ze wszystkiego i maksymalnego ich wykorzystania, rządy i obywatele całego świata przyglądali się temu w przerażeniu. Jednak międzynarodowa reakcja nie przełożyła się na praktyczną pomoc dla ofiar. Lokalny antysemityzm, polityka krajowa i priorytety dyplomatyczne przeważały nad okazywaniem współczucia. Co więcej, rządy Europy Zachodniej obawiały się, że działania niemieckie, które już zainspirowały antyżydowskie ustawy we Włoszech, w Rumunii i na Węgrzech, mogą zapoczątkować falę wykluczenia. Jakakolwiek skłonność, aby przyjąć niemieckich uchodźców żydowskich na warunkach niemieckich, mogłaby zostać odczytana przez inne kraje jako zaproszenie do obrabowania i wyrzucenia ich Żydów. Prasa brytyjska relacjonowała listopadowy pogrom w najdrobniejszych szczegółach, publikując artykuły i listy wywołujące powszechne potępienie. „Daily Telegraph” z 11 listopada skomentował, że „rasowa nienawiść i histeria opanowały przyzwoitych w gruncie rzeczy ludzi”. Ugięli się nawet orędownicy appeasementu. W „Timesie” z następnego dnia arcybiskup Canterbury Cosmo Lang napisał: „Nadeszły czasy, kiedy zwykłe ludzkie odruchy uniemożliwiają zachowanie milczenia. Niech rządzący Rzeszą uświadomią sobie, że taki ładunek nienawiści i złośliwości przygniata przyjaźń, którą im zaoferowaliśmy, nieznośnym ciężarem”. Premier Neville Chamberlain, arcyzwolennik appeasementu, napisał do siostry, Idy: „Jestem przerażony tym, jak Niemcy zachowują się wobec Żydów”. Chociaż przede wszystkim traktował wydarzenia jako główną przeszkodę w poprawie stosunków angielsko-niemieckich, nie mógł ukryć niepokoju. „To jasne, że nazistowska nienawiść nie cofnie się przed niczym, aby znaleźć pretekst dla swojego barbarzyństwa”499. Rząd brytyjski znalazł się pod silną presją, aby poprawić sytuację Żydów próbujących uciec z Rzeszy. Eleanor Rathbone, niezależna poseł z ramienia angielskich uniwersytetów, założyła parlamentarną komisję do spraw uchodźców dla skoordynowania działań członków wszystkich partii. W jej skład weszli Victor Cazalet i Harold Nicolson, którzy odpowiadali na znaczny wzrost zaniepokojenia wśród szeregowych członków partii. 14 listopada na posiedzeniu rządu sekretarz spraw wewnętrznych, sir Samuel Hoare, ostrzegł, iż pojawiły się „oznaki, że Izba Gmin i naród mogą wymknąć się spod kontroli”. Sam Chamberlain przyjął delegację Rady Żydów, składającą się z wicehrabiego Samuela, lorda Bearsteda, Lionela de Rothschilda, naczelnego rabina i Chaima Weizmanna, przewodniczącego Światowej Organizacji Syjonistycznej. Przywódcy żydowscy przyznali od samego początku, że Wielka Brytania nie może otworzyć podwoi przed nieograniczoną imigracją, ale poprosili, aby zapewniła tymczasowe schronienie dzieciom niemieckich Żydów. Poprosili również premiera, żeby przekonał rządy dominiów i kolonii do stworzenia możliwości osadnictwa.

Lionel de Rothschild omówił finansowe skutki masowej ewakuacji niemieckich Żydów i poprosił, żeby rząd subskrybował 30 milionów funtów, na jakie wycenił koszty operacji. Chamberlain wątpił, by udało się znaleźć domy dla Żydów w Wielkiej Brytanii lub w imperium, ale obiecał sprawdzić, co da się zrobić500. Naciski pochodziły nie tylko z kraju. Na kolejnym posiedzeniu rządu lord Halifax, minister spraw zagranicznych, nakłaniał współpracowników, żeby spróbować udobruchać opinię publiczną Stanów Zjednoczonych, którą coraz bardziej irytowały restrykcje Wielkiej Brytanii wobec Żydów imigrujących do Palestyny. Jednak Hoare powiedział im, że brytyjscy Żydzi są „przeciwni wpuszczeniu wielkiej liczby Żydów do tego kraju” i obawia się „antyżydowskiej agitacji”. Ministrowie zgodzili się z sekretarzem spraw wewnętrznych, który powiedział w Izbie Gmin podczas debaty na temat kryzysu uchodźczego, że panuje „podskórna podejrzliwość i niepokój, słuszne lub nie, wobec napływu imigrantów na dużą skalę. Faktem jest jednak, że pod powierzchnią czai się powstanie ruchu antyżydowskiego”501. Mimo to Wielka Brytania była jedynym krajem, który złagodził zasady imigracyjne w reakcji na rozgrywającą się tragedię. I tak, Żydówki szukające pracy jako pomoc domowa, które wcześniej musiały przejść przez Ministerstwo Pracy, teraz przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i przekazywało ich wnioski żydowskim ośrodkom pomocy dla uchodźców. Wkrótce przez system przewijało się 400 petentek tygodniowo, co umożliwiło wjazd do Zjednoczonego Królestwa 14 tysiącom kobiet. Podczas przemówienia w Izbie Gmin z 21 listopada sir Samuel Hoare ogłosił również, że Wielka Brytania przyjmie uchodźców oczekujących na migrację do innych krajów, zapewni szkolenia emigracyjne i zajmie się nieletnimi. Skutkiem tego, podczas gdy w okresie do marca 1938 roku do kraju wjechało 11 tysięcy niemieckich Żydów, w ciągu kolejnych 19 miesięcy przybyło około 50 tysięcy Żydów niemieckich, austriackich i czeskich. Liczba obejmowała 9 tysięcy dzieci poniżej 17. roku życia, które jechały specjalnymi pociągami nazywanymi Kindertransport. Liczba dalej rosła dzięki nieoficjalnym staraniom brytyjskich konsulów i urzędników kontroli paszportowej. Frank Foley, który faktycznie był szpiegiem w ambasadzie brytyjskiej w Berlinie, wykorzystywał stanowisko konsula, by wydawać wizy zrozpaczonym Żydom, mającym choćby najlichsze poręczenie od obywateli Zjednoczonego Królestwa. Współpracował blisko z Wilfredem Israelem, który walczył o załatwienie emigracji żydowskich pracowników po tym, jak został zmuszony do sprzedaży rodzinnego przedsiębiorstwa502. Wieści o listopadowym pogromie nie schodziły z pierwszej strony „New York Timesa” przez trzy dni, podobnie rzecz się miała w innych gazetach amerykańskich. Na konferencji prasowej 14 listopada prezydent Roosevelt oświadczył: „Wiadomości z Niemiec sprzed kilku dni głęboko wstrząsnęły opinią publiczną w Stanach Zjednoczonych […]. Ja sam nie mogę uwierzyć, że takie rzeczy dzieją się w cywilizacji XX wieku”. Prezydent ogłosił, że przekazał instrukcje do Departamentu Stanu, aby wezwał amerykańskich ambasadorów na konsultacje. Jednak, powiedział dziennikarzom, kwota imigracyjna nie zostanie zmieniona. Nie wykluczało to gestów pomocy. Na następnym posiedzeniu rządu podchwycił propozycję

sekretarza pracy, Francisa Perkinsa, aby przedłużyć pobyt Niemców już przebywających w Stanach Zjednoczonych na podstawie tymczasowych wiz. Zachęcił również Departament Stanu do energiczniejszego skłaniania rządów Ameryki Południowej do udostępniania ziemi dla projektów żydowskiego osadnictwa. Faktycznie Roosevelt dostał niemal obsesji na punkcie organizowania żydowskiego osadnictwa w nierozwiniętych regionach świata, wezwał zatem do Białego Domu fachowców, żeby rozważyć możliwości. Prezydent prawdopodobnie chciał zrobić więcej, ale hamował go Departament Stanu i temperowały kiepskie wyniki jego partii w wyborach w połowie kadencji. Prośba do innych krajów o przyjęcie żydowskich uchodźców nie niosła za sobą żadnego ryzyka politycznego. Roosevelt wywierał również nacisk na Brytyjczyków, by zajęli przychylniejszą postawę wobec imigracji do Palestyny, co być może skłoniło Chamberlaina do zgody na plan ratowania dzieci. W gabinecie lord Halifax, minister spraw zagranicznych, gorąco poparł tę inicjatywę, wyraźnie po to, by zadowolić Amerykanów503. Tak jak prezydent amerykańscy dyplomaci i urzędnicy Departamentu Stanu również byli poddawani sprzecznym naciskom. 5 grudnia Raymond Geist napisał prywatnie do George’a Messersmitha: „Żydzi z Niemiec są skazani na śmierć, a wyrok będzie wykonywany powoli, ale prawdopodobnie zbyt szybko, aby świat zdążył ich uratować”. W odpowiedzi Messersmith przestrzegł przed „histerycznymi działaniami”. J.P. Moffat, chociaż niepozbawiony wrażliwości, był poirytowany żydowskimi naciskami. Zwierzył się w pamiętniku: „Presja grup żydowskich z różnych zakątków kraju narosła do punktu, od którego blisko już jest do bardzo poważnej reakcji przeciwnej ich interesom”. Przyznał, że dla Żydów nastały ciężkie czasy i że każda rozsądna osoba chciałaby im pomóc, ale dodał groźnie: „Nikt nie lubi być poddawany tego rodzaju presji, jaką wywierają, a amerykańska opinia publiczna nie lubi nacisków na rzecz jednej konkretnej narodowości lub grupy”504. Te sprzeczne tendencje pomagają wyjaśnić los amerykańskiej próby powtórzenia planu ewakuacji dzieci. W lutym 1939 roku Robert Wagner, senator reprezentujący Nowy Jork z ramienia demokratów, oraz Edith Nourse Rogers, republikańska przedstawicielka w Kongresie, wpadli na pomysł ominięcia kwot imigracyjnych poprzez wydanie specjalnej ustawy, która pozwoliłaby na wjazd do kraju 20 tysięcy dzieci niemieckich uchodźców w określonym czasie. Ustawa Wagner–Rogers zyskała szerokie poparcie, ale równie kategorycznie została obwarowana ograniczeniami. Ktoś cynicznie argumentował przeciwko propozycji, że usankcjonuje rozbijanie rodzin, co godzi w wartości chrześcijańskie. Bardziej prozaicznie Departament Stanu dawał odpór perspektywie wydania kilku tysięcy dodatkowych wiz. Ponieważ sondaże wskazywały, że ponad 80 procent Amerykanów jest przeciwko liberalizacji kontroli imigracyjnej, Roosevelt odmówił poparcia Białego Domu dla ustawy. Wiosną przepadła w komisji505. Znajdujący się w ferworze negocjacji układu o przyjaźni francusko-niemieckiej rząd francuski zachował milczenie w sprawie pogromu. Minister spraw zagranicznych Georges Bonnet faktycznie oskarżył francuskich Żydów o sabotowanie dobrych relacji z Niemcami nieustannym nudzeniem o cierpieniach współwyznawców. Minister spraw wewnętrznych nakazał policji granicznej zawracać Żydów, nawet jeśli mieli ważną wizę na wjazd do

Francji. W ramach alternatywy Henry Bérenger, główny francuski przedstawiciel na konferencji w Évian, wrócił do propozycji osadzenia Żydów na Madagaskarze. Tym razem przyciągnął uwagę Niemców. Na początku grudnia 1938 roku Ribbentrop przesłał Hitlerowi notatkę, że Francuzi chcą wysłać na wyspę 10 tysięcy Żydów. Notatka najwyraźniej spotkała się z uznaniem w nazistowskiej hierarchii, ponieważ Hitler wspomniał o niej miesiąc później w przemówieniu506. W „Neues Tagebuch” Schwarzschild przedstawił polityczne, jak również moralne wnioski wyciągnięte na podstawie reakcji międzynarodowej. Stwierdził, że cynizm i brutalność, z jaką Niemcy traktują Żydów, odzwierciedlają sposób prowadzenia przez nich polityki zagranicznej. I odwrotnie, odmowa pomocy Żydom przez społeczność międzynarodową (poprzez ewakuację w razie potrzeby) świadczy o biernej reakcji na niemiecką agresję. Oba przypadki świadczyły o moralnej niemocy. „Ludzie nigdy nie zrozumieli, do jakiego stopnia metoda traktowania Żydów przez Trzecią Rzeszę była symptomatyczna dla metody stosowanej ogólnie, we wszystkich kwestiach. Można było uniknąć wielu błędów w polityce zagranicznej, gdyby ludzie potrafili powiązać nazistowską procedurę wobec Żydów z ich procedurami w ogóle”. Schwarzschild dziwił się, że Stany Zjednoczone, Rosja i Europa, zamieszkane łącznie przez 600 milionów ludzi, nie mogą przyjąć 600 tysięcy Żydów. Ostrzegł, że w każdym przypadku może być za późno. „Czy jest dziś pewne, że nazistowska Rzesza, przy swoich brakach zasobów ludzkich, w ogóle pozwoli tym ludziom odejść? Czy ich plany nie podążają w innym kierunku, w stronę wykorzystania ich do niewolniczej pracy, a może nawet, sporadycznie, jako tarcz strzeleckich?”507. 499 T. Kushner, The Holocaust and the Liberal Imagination, Oxford 1994, s. 48–56; L. London, Whitehall and the Jews, s. 105–110. 500 Susan Cohen, Rescue the Perishing. Eleanor Rathbone and the Refugees, London 2010, s. 101–119; A.J. Sherman, Island Refuge. Britain and Refugees from the Third Reich, 1933–1939, Ilford 1994, s. 170–183. 501 L. London, Whitehall and the Jews, s. 99–101. 502 A.J. Sherman, Island Refuge, s. 183–185; L. London, Whitehall and the Jews, s. 108–111, 114–116; N. Shepherd, Wilfred Israel, s. 125–131, 145–149. 503 Deborah E. Lipstadt, Beyond Belief. The American Press and the Coming of the Holocaust, 1933–1945, New York 1986, s. 98–109; R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 113–115. 504 B. Zucker, In Search of Refuge, s. 71, 125–128; Dziennik J.P. Moffata, 29, 30 października, cyt. za: Refugees and Rescue, s. 145–147. 505 D. Wyman, Paper Walls, s. 75–98. 506 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 195–200, 202–203. 507 A Model, 12, 19 listopada 1938, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 186–194.

UCIECZKA Z RZESZY W miesiącach po pogromie zamknięcie Centralverein i aresztowanie przywódców społecznych pozostawiło przerażonych Żydów z Niemiec i Austrii bez kierownictwa, praktycznie bez wsparcia instytucjonalnego i żadnych funkcjonujących struktur. Na własną rękę Żydzi i Żydówki rozpaczliwie szukali legalnych i nielegalnych dróg ucieczki. Gdy ich wybór mocno się zawęził, sięgali po najbardziej nieprawdopodobne sposoby. Victor Klemperer uniknął najgorszych horrorów pogromu, ponieważ leczył wtedy w szpitalu infekcję pęcherza. Mimo to został aresztowany i krótko przetrzymany przez policję po tym, jak w jego domu znaleziono broń: jego starą szablę z czasu wojny. Gdy tylko wrócił do domu, rzucił się w wir „zabiegów, żeby wyemigrować”. Szukał informacji, jak uzyskać wizę na Kubę, gdzie, jak słyszał, chętnie przyjmują niemieckich Żydów za pewną kwotę. Sprawdzał nawet możliwości emigracji do Rodezji i na Alaskę508. 30 marca 1939 roku Heinz Hesdörffer z bratem Ernstem przekroczyli granicę holenderską. Heinz był bystrym szesnastolatkiem, w okularach, ale przystojnym i pełnym wdzięku. Urodził się w kurorcie Bad Kreuznach, gdzie jego ojciec miał fabrykę słodyczy. Rodzina, religijna jak na standardy niemieckich Żydów, żyła w dobrobycie. W wyniku działań antysemickich Heinz został przeniesiony do żydowskiej szkoły we Frankfurcie nad Menem, tam zamieszkał u ciotki. Podczas listopadowego pogromu bojówkarze z SA zdemolowali fabrykę słodyczy i trzeba było zakończyć jej działalność. Matka Heinza (ojciec zmarł) próbowała uzyskać wizy emigracyjne do Stanów Zjednoczonych, jednak okazało się to niemożliwe. Zamiast tego Ernst i jego brat skorzystali z planu, który zakładał przejazd dwóch tysięcy nieletnich do Holandii, gdzie miała się nimi zaopiekować miejscowa społeczność żydowska. Nie dostali pozwolenia na pracę i musieli mieszkać w obozie dla uchodźców, ale przynajmniej byli bezpieczni509. Tysiące innych Żydów nielegalnie przedostawało się do sąsiednich krajów, przede wszystkim do Francji. Umknęli przed nazistowskimi prześladowaniami, ale natychmiast stanęli w obliczu innych niebezpieczeństw. Przystawiono im na paszportach czerwoną pieczęć „J”, co równało się naznaczeniu piętnem kainowym. W ten sposób pozostawali na łasce lokalnej policji, która mogła ich aresztować i internować jako nielegalnych imigrantów. Bez dokumentów zezwalających na pracę Żydzi ci byli skazani na oszczędne życie z pieniędzy, które przywieźli ze sobą, lub podjęcie źle opłacanej pracy w fabryce, gdzie w każdej chwili mogła wparować policja imigracyjna510. Ernest Heppner, podobnie jak Heinz Hesdörffer, pochodził z religijnej rodziny żydowskiej. Urodził się w 1921 roku we Wrocławiu, gdzie jego ojciec, odznaczony weteran wojenny, prowadził wytwórnię przaśnego pieczywa (macy) na święto Paschy. Po wydaniu ustaw norymberskich Ernest został wydalony ze szkoły. Mimo to jego rodzice podzielali pogląd, że

„antysemityzm jest skierowany głównie przeciwko imigrantom, polskim Żydom […] niemieccy weterani i ich rodziny nie mają się czego obawiać”. Listopadowy pogrom rozwiał ich złudzenia i położył kres nadziejom, że sytuacja w Niemczech się poprawi. Chociaż ojciec Ernesta uniknął aresztowania, jego brat trafił do Buchenwaldu. Chłopak rozważał przedostanie się nielegalnie do Polski, ale dowiedział się w Hilfsverein der Juden in Deutschland, że może wjechać do Szanghaju bez wizy. Chociaż wydawało się to cudownie proste, perspektywy nie przedstawiały się zachęcająco. „Szanghaj, Chiny. Dowiedzieliśmy się dość niemiłych rzeczy: Japończycy, którzy byli sojusznikami nazistów, zbombardowali i zniszczyli chińskie miasta […] na wybrzeżu toczyła się wojna. Mogło nie być dla nas żadnych szans na życie w Szanghaju ani też gwarancji, że uda nam się tam przetrwać”. Jednak strach o przyszłość Żydów w Niemczech sprawiał, że nawet to rozwiązanie wydawało się atrakcyjne. W ostatniej chwili zdobyli miejsca na liniowcu wypływającym z Genui. Ojciec Ernesta szybko sprzedał fabrykę i mieszkanie; matka uzyskała niezbędne dokumenty, w tym nowy paszport z pieczątką „J”. Heppnerowie zrozumieli, co to oznacza, kiedy brytyjscy celnicy nie wpuścili ich do Port Saidu nad Kanałem Sueskim. Straż graniczna na całym świecie wiedziała, że każda osoba z tak oznaczonym paszportem jest prawdopodobnie uchodźcą i może stać się nielegalnym imigrantem, jeśli dostanie najmniejszą szansę. Płynęli więc dalej do swego odległego i wątpliwego schronienia511. W Wiedniu IKG pod kierunkiem Benjamina Murmelsteina każdego tygodnia wspierało tysiące potencjalnych emigrantów. Personel rozbudował się do ponad tysiąca osób, zarówno opłacanych pracowników, jak i wolontariuszy starających się gromadzić dokumenty i pieniądze na emigrację w obliczu eskalacji niemieckich żądań i wyłudzeń. W ciągu osiemnastu miesięcy po Anschlussie wyjechało 100 tysięcy austriackich Żydów, głównie z Wiednia – co stanowiło 50 procent całej ludności żydowskiej. Pierwszeństwo miały sieroty i dzieci, których ojcowie przebywali w obozach koncentracyjnych. Emisariusze syjonistów z Palestyny, pod kierownictwem Moshe Agamiego i Ehuda Avriela, zebrali grupę młodych pionierów, którzy byli gotowi podjąć próbę nielegalnego przedarcia się do Palestyny przez brytyjską blokadę. Na przeciwnym skraju działań emigracyjnych znajdowali się przemytnicy. Największe sukcesy odniósł Berthold Storfer, urodzony w Wiedniu żydowski przedsiębiorca, który nawiązał bliską współpracę z SD – łączył ich wspólny cel, czyli wyjazd Żydów z kraju, w legalny lub niedozwolony sposób512. Ruth Maier napisała w dzienniku o ludziach, którzy „w tajemniczy sposób zniknęli” z Wiednia i nielegalnie udali się do Palestyny, Bombaju, Szanghaju. Z pomocą dawnego nauczyciela angielskiego planowała wyjechać do Wielkiej Brytanii i pracować jako służąca. Kiedy czekała na potwierdzenie informacji o pracy i wizę, obserwowała pogarszającą się sytuację. „Kiedy pierwszy raz zobaczyłam tabliczki «Tylko dla Aryjczyków» na ławkach lub «Nie dla Żydów» u wejścia do kawiarni, wytłuczone okna, nie mogłam w to uwierzyć. Teraz przechodzę obok i ledwo to zauważam”. Dowiedziała się, że dwóch Żydów popełniło samobójstwo, zostawiając wiadomość: „W ten sposób możesz przedostać się przez granicę w ciągu 24 godzin”. Była również świadkiem nocnego odjazdu pierwszego transportu dzieci z dworca Hütteldorf na przedmieściach Wiednia. „Żydowscy porządkowi oświetlali peron

pochodniami. Chłopcy i dziewczynki z plecakami i walizkami. Niezliczone pocałunki. Jeszcze jeden całus, i ostatni. Obok mnie płakała kobieta; nie dyskretnie, w garść; wyła, jęczała i zanosiła się. Cała jej twarz się trzęsła […]. Małe czteroletnie dzieci krzyczały. Szaleństwo! Trzeba je było odciągać. A matki! Ojcowie tych maleństw byli w Dachau […]”. W styczniu 1939 roku Ruth otrzymała pozwolenie na trzymiesięczny pobyt w Norwegii, gdzie pracownik towarzystwa telegraficznego, aktywny socjalista, zapewnił jej opiekę do czasu wyjazdu do Anglii513. Kindertransport, jaki widziała Ruth Maier, był jednym z kilkunastu, które zabrały około 9 tysięcy samotnych, głównie żydowskich (ale też niearyjskich chrześcijańskich) dzieci z Berlina, Pragi i Wiednia do Holandii, gdzie przesiadły się na promy do Zjednoczonego Królestwa. Ta operacja była faktycznie jedyną udaną próbą masowej ewakuacji Żydów z Niemiec i terytoriów okupowanych. Ironią losu, była możliwa dzięki brytyjskiej odmowie zwiększenia liczby żydowskich imigrantów do Palestyny514. 15 listopada podczas spotkania przy Downing Street 10 Weizmann poprosił Chamberlaina, aby pozwolił wjechać 10 tysiącom żydowskich dzieci do Palestyny w ramach operacji zorganizowanej przez Jugend-Alijah. Chamberlain nie zgodził się na to, ale do wyobraźni przemówił mu pomysł ewakuacji tysięcy narażonych na niebezpieczeństwo dzieci. Następnego dnia uzyskał zgodę gabinetu na tymczasowe przyjęcie dzieci poniżej 17. roku życia bez opiekunów w Zjednoczonym Królestwie. Zamiast wymaganych indywidualnych wiz i poręczeń organizacje uchodźcze miały otrzymać pakiet wiz, pod warunkiem że wybiorą, rozmieszczą, utrzymają dzieci i zapewnią im opiekę. Plan stanowił prawdziwy przełom, chociaż był głęboko dwuznaczny w założeniach i realizacji. Rząd godził się na przyjęcie dzieci, ale nie dorosłych, którzy mogliby zasilić rynek pracy. I wreszcie oczekiwano, że młodzi ludzie pojadą dalej. Historyk Louise London skomentowała to tak: „Zezwolenie na wjazd uratowało dzieciom życie. Odmowa tego prawa przypieczętowała los wielu ich rodziców”515. Podczas gdy operacja ewakuacji dzieci stworzyła wielu prawdziwych bohaterów, jednocześnie spowalniała ją niedbała organizacja. Wilfred Israel ryzykował, że zwróci na siebie uwagę Gestapo, kiedy wrócił do Niemiec, by przeprowadzić przygotowania. Młody Żyd, Niemiec, Norbert Wollheim, wstrzymał własną emigrację, aby pomóc przy gromadzeniu dzieci w Berlinie. Chociaż 25 listopada wicehrabia Samuel wygłosił w BBC apel o zbiórkę pieniędzy, nie było dość środków na poręczenia i utrzymanie, nie znaleziono też dostatecznej liczby żydowskich domów, kiedy dzieci zaczęły napływać. Pierwszy pociąg wyjechał z Berlina 1 grudnia 1938 roku, a tydzień później wyruszył pociąg z Wiednia. Trzeci aktywował się ośrodek w Pradze, początkowo w celu pomocy Żydom z Kraju Sudeckiego, a później zagrożonym Żydom czeskim. Po przyjeździe do Anglii dzieci umieszczano w nieużywanych letnich ośrodkach wakacyjnych koło Harwich i Lowestoft. Szczęściarze, którzy znaleźli przybrany dom, pojechali prosto na Liverpool Street Station, gdzie odebrali ich opiekunowie. O wiele większą grupę zabrali z obozów życzliwi ludzie. Podczas tych wizyt dzieci ustawiały się w rzędzie, co czasem nazywały „targiem bydła”. Jak łatwo przewidzieć, najpierw zabierano najmniejsze, urocze maluchy. Rodzeństwa

rozdzielano, niektóre miały się spotkać ponownie dopiero po latach, inne – nigdy. W tamtym czasie Refugee Children’s Movement krytykowano, że nie poświęca dostatecznie dużo uwagi kulturalnemu i religijnemu pochodzeniu dzieci. W obozie Dovencourt w Harwich nie było koszernego jedzenia. Żydowskie dzieci o ortodoksyjnym wychowaniu często trafiały do nieżydowskich rodzin, które nie miały pojęcia o ich potrzebach516. Działaniami w Pradze kierował Nicholas Winton, makler, który przerwał wypad na narty na prośbę przyjaciela pomagającego czeskim uchodźcom. Winton pochodził z rodziny żydowsko-niemieckiej, ale wyznania chrześcijańskiego. Nie widział problemu we współpracy z Misją Barbikańską, organizacją misyjną, która „szukała klientów” w Pradze. Kiedy misja zaproponowała, że znajdzie domy dla stu żydowskich dzieci, jeśli zostaną ochrzczone, nie przepuścił okazji. Ten pragmatyzm rozzłościł naczelnego rabina, który zorganizował własną akcję, Komisję Kryzysową Naczelnego Rabina, pod kierunkiem swojego zięcia, rabina Solomona Schonfelda. Ryzykowne przedsięwzięcie zaowocowało sprowadzeniem do Zjednoczonego Królestwa kilkuset dzieci ortodoksyjnych Żydów, głównie z Polski, które w przeciwnym razie zostałyby pominięte przez Refugee Children’s Movement517. 508 25, 27 listopada, 15 grudnia 1938, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1, s. 514–520, 527–528. 509 Heinz Hesdörffer, Twelve Years of Nazi Terror, Pittsburgh 2008, s. 1–5, 11–15. 510 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 164–165, 174–177. 511 Ernest G. Heppner, Shanghai Refuge. A Memoir of the World War II Jewish Ghetto, Lincoln 1993, s. 3– 18, 28–32. 512 D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 63–65, 82–85; Ehud Avriel, Open the Gates! A Personal Story of ‘Illegal’ Immigration to Israel, New York 1975, s. 39–100. 513 3, 27 listopada, 9, 11 grudnia 1938, 30 stycznia, 1 lutego 1939, Ruth Maier’s Diary, s. 100–101, 106– 107, 110–114, 123, 126–127. 514 N. Bentwich, They Found Refuge, s. 65–72. 515 L. London, Whitehall and the Jews, s. 111–128. 516 David Cesarani, Introduction, w: Into the Arms of Strangers. Stories of the Kindertransport, red. Mark Jonathan Harris, Deborah Oppenheimer, London 2000, s. 1–16. 517 N. Shepherd, Wilfred Israel, s. 146–149; Into the Arms of Strangers, s. 77–78, 99, 112–113, 119–122; Vera Gissing, Pearls of Childhood, London 1988, 100–101; W.R. Chadwick, The Rescue of the Prague Refugees 1938/39, Padstow 2010, s. 44–55; David Kranzler, Holocaust Hero. Solomon Schonfeld, Jersey City 2004, s. 50–61.

HITLER WYGŁASZA PROROCTWO 30 stycznia 1939 roku Hitler zwrócił się do pierwszego Reichstagu nowo ogłoszonej Rzeszy Wielkoniemieckiej, w którego skład weszli przedstawiciele obszarów niedawno wcielonych do imperium. W długim wystąpieniu chlubił się nazistowskimi osiągnięciami w jednoczeniu narodu niemieckiego. Błyskawiczny sukces przypisał przejściu od demokracji parlamentarnej do systemu, w którym przywódcy wyrażają jednolitą wolę Volksgemeinschaft. Jednak nazistów czekało jeszcze wiele pracy, żeby wszyscy Niemcy nabrali świadomości jedności rasowej, musieli też wykreować przywódców, którzy postawią interesy narodu nad skrupułami intelektualnymi, kulturalnymi i prawnymi. Świadomość rasowa i jedność stanowiły zasadnicze elementy zwycięstwa w walce o Niemcy. Była to walka o ekonomiczną samowystarczalność, co z kolei wymagało zdobycia Lebensraum. W swym memorandum o planie czteroletnim wyjaśnił, dlaczego naród niemiecki nie może trwale rozpowszechniać swoich poglądów przy brakach żywności i surowców naturalnych. Przecież bezpieczeństwo ekonomiczne wymagało bezpieczeństwa zewnętrznego. Budowanie sił zbrojnych pomniejszało wydajność produkcyjną, którą można by było wykorzystać do rozwijania eksportu, ale nie istniała alternatywa dla zbrojeń. Hitler zaatakował następnie demokracje – Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone – za rzekome grożenie Niemcom wojną. Przypisał ich domniemaną buńczuczność żydowskim agitatorom i kontrolowanej przez Żydów prasie. Niemiecki naród musi zrozumieć tę dynamikę oraz potrzebę stawienia oporu, żeby tak jak w Niemczech „rzucić żydowskiego wroga na kolana”. Według niego szczególnie konflikt ze Stanami Zjednoczonymi ma powiązania z załatwieniem kwestii żydowskiej. Hitler wyśmiał hipokryzję demokracji, które potępiły niemieckie traktowanie Żydów, a same odmówiły przyjęcia żydowskich imigrantów. Ponownie nawiązując do Wielkiej Wojny, powiedział, że nie życzy sobie być pouczanym o człowieczeństwie przez mocarstwa, które po 1918 roku naraziły Niemców na cierpienia. Niemcy byli zdecydowani pozbyć się Żydów; inne narody powinny odegrać swoją rolę przy rozwiązaniu tej kwestii. Rozwiązanie kwestii żydowskiej miało kluczowe znaczenie dla europejskiego pokoju. Żydzi również musieli odegrać swoją rolę i przywyknąć do pożytecznej pracy w innych miejscach na świecie. W przeciwnym razie „doświadczą kryzysu na niewyobrażalną skalę”. Podczas przemowy Hitler wygłosił pamiętne słowa: „Często zdarzało mi się w życiu być prorokiem i zwykle ludzie się z tego wyśmiewali. W czasie walki o władzę to naród żydowski najbardziej śmiał się z mojego proroctwa, że pewnego dnia obejmę władzę w państwie i nad całym narodem, a następnie, między innymi, znajdę też rozwiązanie problemu żydowskiego. Wierzę jednak, że Żydom w Niemczech tamten śmiech już stanął w gardle. Dziś znów zabawię się w proroka: jeśli międzynarodowe żydostwo finansowe

z Europy i spoza niej jeszcze raz doprowadzi do wojny światowej, skutkiem będzie nie bolszewizacja świata i tym samym zwycięstwo żydostwa, lecz unicestwienie całej rasy żydowskiej w Europie”. Była to jawna groźba, że Żydzi poniosą karę, jeśli demokracje, które zdaniem Hitlera są pod wpływem światowego żydostwa, pójdą na wojnę z Niemcami. Jednak ani nie był to koniec, ani nawet punkt kulminacyjny jego przemówienia. Hitler przeszedł do obrony sposobu, w jaki narodowi socjaliści traktują religię. Stwierdził, że chrześcijaństwo rozkwitło w Rzeszy i to czyni z Niemiec obrońcę cywilizacji przed bolszewizmem. Pochwalił również Mussoliniego, Włochy i „naród japoński”, którzy stanęli u boku Niemiec w oporze przeciwko bolszewizacji. Zagrożenie dla pokoju płynie wyłącznie z kontrolowanej przez Żydów prasy. Ponownie zagroził odwetem za rzekomą żydowską „oszczerczą kampanię” i zapewnił, że Niemcy chcą tylko pokoju z sąsiadami, Anglią i Stanami Zjednoczonymi518. Groźna oracja Hitlera była prorocza, ale nie programowa. Jeśli miała jakieś konkretne przełożenie, to bezpośrednie, odnoszące się do „tu i teraz”. Jak dowodził historyk Hans Mommsen, Hitler nie mógł tak naprawdę przewidzieć, co miało się wydarzyć w najbliższych trzech czy czterech latach. Raczej wykonał „retoryczny gest, aby wywrzeć presję na społeczność międzynarodową”, by usprawnić masową emigrację pozostałych niemieckich i austriackich Żydów. Klemperer, który słuchał wystąpienia przez radio, nie miał najmniejszych wątpliwości: „Hitler za swoich głównych przeciwników znowu uznał Żydów i zagroził «zagładą» [Vernichtung] Żydów w Europie, jeśli «oni», Żydzi, wywołają wojnę przeciwko Niemcom”. Kilka dni później ze smutkiem oglądał w ostatniej oficjalnej żydowskiej gazecie, „Jüdisches Nachrichtenblatt”, ogłoszenia o emigracji do Szanghaju519. Na początku 1939 roku w Niemczech zostało jeszcze 200 tysięcy Żydów, a nieco poniżej 100 tysięcy w Austrii. Uboczny skutek emigracji sprawił, że ponad połowa niemieckich Żydów miała teraz więcej niż 45 lat i przeważały wśród nich kobiety. Prawie wszyscy stracili źródła utrzymania. Zamożniejsi dysponowali niewielkim, regularnym dochodem ze skonfiskowanych papierów wartościowych. Większość trzymała się przy życiu dzięki pomocy gmin żydowskich, które same polegały coraz bardziej na zastrzykach gotówki od Rady Żydów w Niemczech i AJJDC. Coraz częściej Żydzi musieli opuszczać swoje domy i przenosić się do nieruchomości tylko dla Żydów. Chociaż nielicznym udało się zachować kontakty towarzyskie i branżowe, generalnie Żydzi żyli w całkowitej izolacji. „Poczucie fatalizmu” ogarnęło społeczność i nawet najbardziej uparci i najbogatsi zaczęli obsesyjnie szukać możliwości wyemigrowania520. Przywódca komórki NSDAP w Herne w Zagłębiu Ruhry tłumaczył sposób myślenia narodowych socjalistów w związku z eksmisjami Żydów. Po pierwsze, Aryjczycy z dużymi rodzinami potrzebowali większej przestrzeni mieszkalnej, a Żydzi często dysponowali dużymi nieruchomościami. Ponadto trzeba było realizować Volksgemeinschaft: „Oznaczało to, że lokatorzy powinni, oprócz innych rzeczy, krzewić ducha społeczności narodowosocjalistycznej. Ale społeczność domu mogli stanowić tylko myślący po niemiecku potomkowie Aryjczyków. Nie dawało się to pogodzić z osobami o pochodzeniu żydowskim”. Oprócz eksmisji i emigracji zasoby mieszkaniowe powiększało ubożenie.

Centrala SD odnotowała z satysfakcją, że „w wyniku gwałtownie postępującej pauperyzacji Żydzi stosują się do woli prawodawcy ograniczającej ich do jak najmniejszej powierzchni mieszkalnej; kilka żydowskich rodzin wynajmuje teraz wspólnie jedno mieszkanie, a każda rodzina zajmuje jeden pokój”521. W maju 1939 roku centrala SD odnotowała także pierwsze skierowania bezrobotnych i ubogich Żydów do pracy przymusowej. Miesiąc później „mocno przyśpieszono rozmieszczanie Żydów powołanych do pracy, nakazane w związku z coraz większymi brakami niemieckich pracowników”. Jednak w kraju pozostało niewielu młodych i zdolnych do pracy Żydów. Trzeba było ich również odseparować, co wymagało specjalnych szafek na rzeczy i wydzielonych miejsc do spożywania posiłków. W obliczu sprzeciwów pracowników niemieckich SD doszło do wniosku, że przydałoby się zbudować obozy pracy dla Żydów w miejscach, gdzie potrzebna jest ich duża liczba dla wielkich przedsięwzięć522. Reżim zwiększył również presję na aryjskich współmałżonków w związkach mieszanych. Grupa ta powiększyła się jeszcze, ponieważ mniej chętnie emigrowali, a tym samym rosła ich liczba wśród kurczącej się ludności żydowskiej. 6 lipca 1938 roku weszły poprawki do prawa małżeńskiego, ułatwiające jeszcze bardziej rozwód z partnerem, który został uznany za niezdrowego, trafił do obozu koncentracyjnego lub stracił źródło utrzymania. Na tym etapie większość Żydów płci męskiej podpadała pod dwie ostatnie kategorie i Gestapo ostentacyjnie podburzało nieżydowskich mężów i żony, aby wyzwolili się z małżeńskich więzów. Jak zauważył Richard Evans, „w tych okolicznościach utrzymanie mieszanego małżeństwa wymagało nie lada odwagi, lojalności i miłości”523. Mąż Lilli Jahn zaczął się w tym czasie oglądać za innymi kobietami. Po katastrofalnym wyjeździe na urlop w 1939 roku, kiedy to rodzinie odmówiono możliwości pobytu w hotelu, który nie przyjmował Żydów, Ernest nawiązał romans ze swoją zastępczynią. Lilli była wówczas w ciąży z piątym dzieckiem i nie miała szans konkurować z atrakcyjną, zadbaną i młodą kobietą524. Wszyscy Żydzi, z wyjątkiem małego ułamka, żyli teraz w ubóstwie. Klemperer musiał oddać biżuterię żony i stracił skromną emeryturę wypłacaną mu jako niegdysiejszemu pracownikowi państwowemu i weteranowi wojennemu. W czerwcu 1939 roku brytyjski turysta we Wrocławiu, Michael Mitzman, napisał, że tamtejsi Żydzi „żyją w skrajnej nędzy”. Mitzman, wysłannik organizacji charytatywnej, wspominał, że przywódcy społeczni „błagali nas, żebyśmy zabrali ich dzieci […]. Nie da się opisać przerażenia rysującego się na ludzkich twarzach i ich głębokiej rozpaczy, ponieważ nie wiedzieli, dokąd mają iść i do kogo się zwrócić”. Sytuacja przedstawiała się typowo: 50–100 osób pracowało w przedsiębiorstwach usługowych, takich jak warsztaty szewskie, gdzie obsługiwały wyłącznie żydowskich klientów; co najmniej 1360 osób pracowało na rzecz społeczności żydowskiej. Podczas gdy gdzieniegdzie na wsiach Niemcy z uporem handlowali z Żydami, prawie wszędzie ekonomiczne życie Żydów zostało sparaliżowane. Zarząd SD Wschód chełpił się, że „kwestia żydowska, po raz pierwszy od przejęcia władzy, weszła w okresie sprawozdawczym w decydującą fazę. W odniesieniu do wykluczenia Żydów z różnych sfer życia weszła w fazę końcową”525.

Gdy krąg życia żydowskiego coraz bardziej się zawężał, a warunki bytowe się pogarszały, z niewielką nadzieją na ucieczkę lub poprawę losu, wielu starszych wiekiem Żydów wolało umrzeć z własnych rąk. Samobójstwo było skutkiem rozpaczy, a nie gestem oporu. Często wynikało z poczucia odrzucenia przez nazistów, a nie odrzucenia nazizmu. 28 listopada 1938 roku Hedwig Jastrow napisała: „Odchodzę z tego świata jako osoba z rodziny, która od ponad stu lat miała obywatelstwo niemieckie i zawsze pozostawała lojalna wobec Niemiec […]. Nie chcę żyć bez ojczyzny, bez swojego kraju, bez mieszkania, bez praw obywatelskich, poza nawiasem i napiętnowana”526. Urzędnicy uważnie śledzili dane o samobójstwach; dla nich był to wyznacznik sukcesu, a nie klęski. W połowie grudnia 1938 roku żandarmeria w Bad Reichenhall odnotowała los sześćdziesięciosiedmioletniej Żydówki, której dom ludzie okleili antyżydowskimi plakatami. Przedawkowała weronal i zmarła, ponieważ miejscowy lekarz, Aryjczyk, nie chciał jej ratować. Oficer żandarmerii podsumował sprawę: „Przyczyną zdarzenia było załamanie nerwowe, które nastąpiło wskutek środków podjętych wobec niej jako Żydówki”. Kilka miesięcy później zarząd SD na południowe Niemcy wspomniał, że szereg antyżydowskich ustaw „nie pozwolił Żydom odzyskać równowagi. Nie da się nie zauważyć histerii, jaka zapanowała wśród żydowskich mężczyzn i kobiet”. Do „najbardziej uderzających oznak postępującej proletaryzacji Żydów” należała „wzrastająca liczba samobójstw”527. 518 Fragmenty przemówienia Hitlera przed pierwszym Reichstagiem Rzeszy Wielkoniemieckiej, 30 stycznia 1939, http://germanhistorydocs.ghidc.org/sub_document.cfm?document_id=2289. 519 5, 24 lutego 1939, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 13–15. Hans Mommsen, Hitler’s Reichstag Speech, 30 January 1939, „History and Memory” 1997, t. 9, nr 1/2, s. 142–161; por. S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 307–314, autor interpretuje przemówienie jako proroctwo Zagłady. 520 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 599, autor przedstawia szacunki, że liczba 269 000 w grudniu 1938 spadła do 188 000 w maju i 164 000 we wrześniu 1939 r. Rozbieżności powstały z tego powodu, że władze niemieckie dołączyły do danych pół-Żydów, około 25 000 zagranicznych Żydów oraz 20 000 żydowskich przechrztów; por. Avraham Barkai, Exclusion and Persecution: 1933–1938, w: Renewal and Destruction, s. 231–234. Raport za 1938 rok Wydziału SD Łaba, II/112, Raport za 1938, 18 stycznia 1939; o duchownych, którzy z uporem stawali w obronie Żydów: Zarząd okręgowy SD, Knochen, Raport za styczeń 1939, 24 stycznia 1939, oraz Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za luty, 7 marca 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 410–416, 441–442, 445–446; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 1, s. 316–317. 521 Oddział NSDAP w Herne, Raport o dominujących nastrojach, 13 marca 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 448–449. Także: SDHA, Wydz. II/112, Raport za czerwiec 1939, 8 lipca 1939, oraz Gauleiter Palatynatu, Raport za lipiec, 10 sierpnia 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 458, 464. 522 SDHA, Wydz. II/112, Raport, 15 czerwca 1939, oraz raport za czerwiec 1939, 8 lipca 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 454–455, 457–458. 523 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 565–570; Beate Meyer, The Mixed Marriage: A Guarantee of Survival or a Reflection of German Society during the Nazi Regime?, w: Probing the Depths of German Antisemitism, s. 54–77. 524 M. Doerry, My Wounded Heart, s. 86.

525 7 kwietnia 1939, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 18–20; A. Ascher, A Community under Siege, s. 208; Oddział NSDAP w Castrop-Rauxel, Raport o dominujących nastrojach, 20 grudnia 1938; SD, Wydz. Wschód, II/112, Raport roczny za 1938 rok, 13 stycznia 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 395–403. 526 Hedwig Jastrow, Notatka o samobójstwie, 29 listopada 1939, w: Jewish Responses, t. 1, s. 369. 527 Raport żandarmerii w Bad Reichenhall, 15 grudnia 1938; SD Oddział Württemberg-Hohenzollern, Raport za styczeń–marzec 1939, 1 kwietnia 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 393–394, 339– 341.

KONIEC CZECHOSŁOWACJI ORAZ OKUPACJA CZECH I MORAW Nieszczęście spadło też na kolejne 87 tysięcy Żydów, kiedy niemieckie wojska zajęły Czechy i Morawy. Hitler nigdy nie zarzucił ambicji opanowania bogatych, przemysłowych rejonów za Krajem Sudeckim. Gdy nasiliły się braki siły roboczej i surowców w Niemczech, wizja zagarnięcia czeskiego przemysłu zbrojeniowego oraz magazynów z amunicją stała się nieodparta. Po namowach Niemców 14 marca 1939 roku słowaccy nacjonaliści ogłosili niepodległość i zaapelowali do Niemców o pomoc w zwalczaniu czeskich środków odwetowych. Tego samego dnia prezydent Czech pojechał pociągiem do Berlina, gdzie Hitler i Göring groźbami zmusili go w nocy z 14 na 15 marca do podpisania dokumentu, który wzywał Niemców na pomoc w zabezpieczeniu porządku na terytorium, jakie zostało z państwa przemianowanego już po układzie monachijskim na Czecho-Słowację. Zaraz potem wojsko niemieckie wmaszerowało do kraju i ziemie czeskie ogłoszono Protektoratem Rzeszy Wielkoniemieckiej528. Do Pragi Niemcy weszli w paskudną pogodę, tego dnia na zmianę padał śnieg i deszcz. Helga Weiss, nad wiek rozwinięta dziewięciolatka, która prowadziła dziennik, napisała o smutnych minach zmarzniętych ludzi na ulicach. Kiedy po południu wróciła ze szkoły, zobaczyła niemieckie samochody zaparkowane wzdłuż ulic. „W ten sposób trafiliśmy pod «opiekę» Trzeciej Rzeszy, nie wiedząc co i jak. Dostaliśmy też nową nazwę. Zamiast Czechosłowacji odtąd staliśmy się Protektoratem Czech i Moraw”529. Protektorat stanowił kolejną osobliwą nazistowską improwizację, po części aneksję, a po części kolonizację. Marionetkowy rząd Emila Háchy nadal rządził Czechami zgodnie z czeskim prawem, ale pod nadzorem niemieckiego protektora. Jako pierwszy stanowisko to objął Neurath, były minister spraw zagranicznych. W tym samym czasie, kiedy się instalował, na terytorium rozciągnięto prawo niemieckie, które miało być egzekwowane przez niemiecki aparat bezpieczeństwa, Gestapo i Sipo-SD. Etniczni Niemcy podlegali prawu niemieckiemu i mogli tyranizować Czechów. Niemcy natychmiast ograbili kraj z rezerw złota, a na dłuższą metę przestawili gospodarkę na potrzeby niemieckie530. Niemiecka agresja okazała się teraz światu w pełnej krasie. Nie było w Pradze żadnych dręczonych volksdeutschów, nie istniały żadne roszczenia terytorialne wynikające z traktatu wersalskiego, które uzasadniłyby okupację. W tekście na temat niemieckich ambicji Leopold Schwarzschild oświadczył: „Wreszcie realizujemy cel”. Podbój Czechosłowacji rozwiał resztkę złudzeń co do zamiarów nazistów i deklarowanego przez Hitlera poświęcenia na rzecz pokoju w Europie. „Opanować wszystko, mieć władzę nad wszystkim – to ich jedyny, prosty, niepodzielny cel; jak bestia w pogoni, nie zadowolą się niczym mniejszym”. Teraz,

dowodził, kiedy demokracje wiedzą, czemu mają dać odpór, muszą opracować strategię obronną. Prezydent Roosevelt zgodził się z tym. Na początku zaproponował rewizję ustaw o neutralności, które zabraniały amerykańskiej administracji udzielania pomocy stronom walczącym poza krajem. Victor Klemeperer odczuł zaostrzenie postawy wielkich mocarstw i ponownie nabrał nadziei, że nastąpi gwałtowna reakcja międzynarodowa, która doprowadzi do zmiany reżimu531. Jednak na tym etapie niemiecka okupacja oznaczała ruinę Żydów w Protektoracie. Zaledwie kilka dni po rozpoczęciu okupacji czeskie władze pod kierunkiem Háchy naszkicowały szereg antyżydowskich praw, jednak Niemcy przejęli sprawę i natychmiast wprowadzili pełen wachlarz środków. Aryzacja ruszyła pełną parą. Według SD „likwidacja żydowskich przedsiębiorstw pozbawiła pracy wielu Żydów. W wielu miejscach trzeba było założyć zbiorowe obozy pracy dla Żydów, aby nie stali się obciążeniem dla budżetu państwa”. Helga Weiss z dnia na dzień żyła w gorszych warunkach. Od chwili przybycia Niemców, napisała w dzienniku, „nie było spokojnego dnia”. Nie mogli nadążyć za lawiną zarządzeń antyżydowskich. „Spadło na nas, Żydów, najgorsze […]. Nie możemy nic poradzić na to, że jesteśmy Żydami, nie możemy też nic poradzić na inne rzeczy. Nikt nie pyta; oni po prostu uznają, że mogą wylać na kogoś swój gniew”. Została wydalona ze szkoły i musiała uczyć się z grupą żydowskich dziewczynek u studentów wyrzuconych z uniwersytetów532. Jednym z kroków podjętych przeciwko Żydom był podatek na rzecz emigracji. Niemcy chcieli ograbić czeskich Żydów z majątku, ale nie mieli zamiaru brać sobie na kark gromady żydowskich biedaków, którzy nie mogli wyjechać z kraju. Nauczyli się tego w Wiedniu i po listopadowym pogromie. I tak, Franz Stahlecker został przeniesiony z Wiednia do Pragi, gdzie miał zorganizować aparat Sipo-SD w Protektoracie. W kwietniu Stahlecker sprowadził Adolfa Eichmanna, by ten założył Centralne Żydowskie Biuro Emigracyjne. Eichmannowi towarzyszyli Hans Günther oraz Alois Brunner, dwaj Austriacy, których zwerbował do operacji w Wiedniu. Stanowili oni typowy przykład austriackich esesmanów, którzy zajmowali nowe stanowiska w rozbudowującej się nazistowskiej domenie: twardogłowi aktywiści, którzy uważali, że teraz ich kolej, by wyjść na czoło, po latach życia na marginesie, na poły w podziemiu. Ludzie Eichmanna dobrali urzędników spośród czeskiej społeczności żydowskiej, pouczyli ich, na czym będą polegać ich nowe zadania, i wysłali do Wiednia na przeszkolenie u Murmelsteina i IKG. Nowe biuro działało równolegle z Centralnym Żydowskim Biurem Emigracyjnym w Berlinie, założonym 27 lutego 1939 roku w reakcji na „zintensyfikowany nacisk na emigrację”533. Jesienią 1938 roku rząd brytyjski, przytłoczony poczuciem winy w związku z losem porzuconego sojusznika, zaoferował pomoc Czechom wysiedlonym z Kraju Sudeckiego. Chociaż wśród tych, którzy musieli opuścić region, znajdowało się 20 tysięcy Żydów, nie zostali konkretnie włączeni do tego pakietu wsparcia. Podczas gdy Niemcy chcieli pozbyć się ludności żydowskiej, ale nie dopuścić, by ich przeciwnicy polityczni wymknęli się im ze szponów, rząd brytyjski podjął działania dla osiągnięcia przeciwnych skutków. Na osiedlenie w Wielkiej Brytanii czeskich uchodźców politycznych z rodzinami przeznaczono

4 miliony funtów; jeśli znaleźli się wśród nich Żydzi, to dlatego, że byli socjaldemokratami, a nie Żydami. Tymczasem organizacjom dla uchodźców w Londynie do tego stopnia brakowało gotówki, w związku z napływem ludzi z Niemiec i Austrii, że nie były w stanie wziąć na siebie odpowiedzialności za kolejnych zubożałych migrantów. Skutkiem tego władze brytyjskie wprowadziły kontrole wizowe dla Czechów starających się o wjazd do Zjednoczonego Królestwa, co praktycznie uniemożliwiło Żydom uzyskanie zgody. Kilkuset za zgodą Brytyjczyków wyjechało do Palestyny, a ponad 660 dzieci trafiło do Anglii w transportach dziecięcych534. Gdy kryzys uchodźczy wciąż się pogłębiał, Amerykanie i Brytyjczycy związali swe nadzieje z George’em Rublee, przewodniczącym Międzyrządowego Komitetu do spraw Uchodźców. Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Departament Stanu twierdziły, że żydowscy uchodźcy będą mieli o wiele większe szanse na osiedlenie się poza granicami Niemiec, jeśli pozwoli im się zabrać ze sobą część majątku. Rublee został upoważniony do negocjacji tej kwestii z Niemcami, a oba rządy żarliwie pragnęły, by udało się zawrzeć jakieś porozumienie z Berlinem. W połowie grudnia 1938 roku wydawało się, że naziści wykazują chęć omówienia warunków, nawet jeśli chodziło im wyłącznie o własną wygodę. Hjalmar Schacht zgodził się spotkać z Rubleem podczas wizyty w Londynie w sprawach Reichsbanku. Zaproponował umożliwienie emigracji 150 tysięcy Żydów w ciągu trzech lat z pewnym kapitałem, o ile światowe żydostwo wpłaci fundusze na rzecz sfinansowania ich wyjazdu; majątek niemieckich Żydów miał posłużyć jako zabezpieczenie tej ogromnej pożyczki. Rublee wyjechał w styczniu do Berlina na dalsze negocjacje, ale na miejscu dowiedział się, że Schacht został zdymisjonowany. Okazało się, że ma rozmawiać z Hermannem Göringiem oraz wyższym urzędnikiem z urzędu planu czteroletniego, Helmuthem Wohlthatem. Mimo to nazistowscy rozmówcy okazali się chętni do współpracy. Pomijając dodanie do propozycji Schachta elementu, który łamał embargo, udało się dojść do porozumienia. Rublee poinformował Londyn i Waszyngton, że formułowanie umowy jest w toku535. Pod koniec kwietnia 1939 roku Sumner Welles przedstawił prezydentowi Rooseveltowi notatkę ze szkicem porozumienia, które zapewniłoby uporządkowaną emigrację niemieckich Żydów. Nic takiego się nie stało. Żydowscy przywódcy z Londynu i Nowego Jorku podeszli nieufnie do planu, który zobowiązywał ich do finansowania likwidacji społeczności niemieckich Żydów. Sprzeciw budził również fakt, że Żydzi musieliby działać jako osoba prawna, czyli uznać za słuszne twierdzenia nazistów o istnieniu międzynarodowego żydostwa. Kiedy Myron Taylor, przewodniczący komisji doradczej prezydenta w sprawach uchodźców politycznych, spotkał się z przywódcami żydowskimi, aby omówić założenie powiernictwa, jako niezbędnego do przeprowadzenia operacji, potraktowali go ozięble. Ich oporu nie potrafił przełamać również Herbert Emerson, wysoki komisarz do spraw uchodźców. Robert Pell, pracownik Departamentu Stanu uczestniczący w wirze negocjacji, podsumował patową sytuację w liście do Taylora z 15 maja 1939 roku: „Szczerze mówiąc, to odnoszę wrażenie, że nasze sprawy zaczynają przypominać przeciąganie liny między rządem a naszymi zaprzyjaźnionymi finansistami żydowskimi. Rządy ciężko pracują nad

tym, żeby zrzucić odpowiedzialność na żydowską finansjerę, a żydowska finansjera równie intensywnie próbuje zepchnąć ją na rządy”. Sytuację jeszcze bardziej komplikował fakt, że środowisko żydowskie było podzielone. Przywódcy syjonistów, jak Stephen Wise, nie chcieli poprzeć planu, ponieważ pomijał Palestynę jako jedno z miejsc osadnictwa. Do czerwca 1939 roku udało się zebrać tylko 800 tysięcy dolarów, w większości dzięki JJDC. Emerson i Wohlthat mieli spotkać się w lipcu, ale rozwój wydarzeń przekreślił szanse na rozmowy536. Impas w kwestii żydowskich uchodźców uwydatniła historia statku przewożącego potencjalnych emigrantów z Niemiec na Kubę. 13 maja 1939 roku „St. Louis”, liniowiec kompanii Hamburg-America, wypłynął z Bremy do Hawany z 937 pasażerami na pokładzie, zaopatrzonymi w kubańskie wizy. Znajdujący się wśród nich Żydzi nie wiedzieli, że tydzień wcześniej rząd kubański anulował wizy na podstawie podejrzenia, że są sfałszowane. Kiedy dwa tygodnie później statek zawinął do Hawany, tylko 29 pasażerów uzyskało zgodę na zejście na ląd. Kapitan statku, Gustav Schröder, niezwykle troskliwie zajął się swoim ludzkim ładunkiem. Popłynął na Florydę, a potem wzdłuż wybrzeża amerykańskiego, podczas gdy żydowskie organizacje naciskały na rząd, żeby wpuścił uchodźców. Departament Stanu kategorycznie odmówił zwiększenia kwoty imigracyjnej z Niemiec, a Roosevelt nie zainterweniował. Wreszcie „St. Louis” wrócił do Europy, gdzie IGCR wynegocjował porozumienie, które pozwoliło 288 pasażerom wjechać do Zjednoczonego Królestwa, 224 do Francji, 214 do Belgii i 181 do Holandii537. Po tym fiasku towarzystwa żeglugowe wprowadziły dla Żydów wymóg zakupu biletu powrotnego, na wypadek gdyby w miejscu docelowym władze nie wpuściły ich na ląd. Jednak chociaż specjaliści w SD wiedzieli, że emigracja staje się coraz trudniejsza, nie doszli do wniosku, że powinno się pozwolić Żydom zachować część majątku, co zwiększyłoby ich imigracyjne szanse. Zamiast tego upierali się, że najważniejszą rzeczą jest dalej wywierać presję na Żydów i na agencje pomagające uchodźcom538. Nawet tym, którzy znaleźli nowe domy, jak na przykład Ruth Maier, nadal groziło niebezpieczeństwo. Przyjęła ją rodzina Strømów w Lillestrøm i ciężko pracowała, ucząc się norweskiego, chociaż liczyła, że w końcu uda jej się wyemigrować do Anglii i wyszkolić na pielęgniarkę. Zadręczała się dylematem: „Nie wiem, co będzie lepsze: zostać w Norwegii czy jechać do Anglii”. W trakcie tych wahań bombardowała siostrę Judith, przebywającą już w Zjednoczonym Królestwie, aby załatwiła wizę mamie, która utknęła w Wiedniu. Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji Pragi wyczuła, że nadciąga wojna, i zaczęła się jeszcze bardziej martwić o mamę i o siebie. „Norwegię – napisała w dzienniku – od Niemiec dzieli tylko wąski pas wody”. Jednak zadurzyła się w swoim poręczycielu, Arne Strømie, i zaczęła mieć nadzieję, że z jego wsparciem uda jej się skończyć studia w Oslo. W kwietniu matka Ruth wreszcie dotarła do Londynu, ale wiza Ruth do Zjednoczonego Królestwa straciła ważność. Dokonała zatem wyboru, choć kierując się bardziej sercem niż rozsądkiem. 1 czerwca 1939 roku napisała do siostry: „Istnieje coś jeszcze poza wzniosłymi ideami, socjalizmem i prześladowaniami Żydów […], to nasze ciało”. Ruth poznała chłopaka, zaczęła palić papierosy i eksperymentować z seksem, planowała zacząć naukę w nowej

szkole i wyjechać na wakacje. Nadal nękały ją wątpliwości. Pytała siostrę: „Nie chcę być w Norwegii, jeśli wybuchnie wojna. Myślisz, że powinnam napisać do Londynu w sprawie mojej wizy?”. Gdyby wybuchła wojna, z umiejętnościami pielęgniarskimi przydałaby się w Anglii, ale nie w Norwegii. „Ale mimo wszystko mogę pomagać. Norwegia zachowa neutralność”539. Żydowscy uchodźcy rozrzuceni po całym kontynencie z niepokojem śledzili gazety, gdy wiosna przechodziła w lato, a Hitler sygnalizował przygotowania do wojny z Polską. W styczniu 1939 roku Niemcy zaczęli naciskać na polski rząd, aby oddał Gdańsk pod zwierzchność niemiecką. Polacy zareagowali stanowczo i rozpoczęli rozmowy z Wielką Brytanią na temat traktatu obronnego, który miał pokrzyżować plany niemieckie. W marcu niemiecka okupacja ziem czeskich tak wstrząsnęła Neville’em Chamberlainem i jego współpracownikami, że rząd zaproponował udzielenie gwarancji Polakom na wypadek agresji niemieckiej. Gest zrobił niewielkie wrażenie na Hitlerze, który obecnie żywił do brytyjskich i francuskich polityków wyłącznie pogardę. 28 kwietnia poinformował Reichstag, że Niemcy wypowiedziały pakt o nieagresji z Polską i zerwały brytyjskoniemiecki traktat morski. Następnie zlecił najwyższemu dowództwu armii opracowanie planu ataku na Polskę, a sam przeprowadził szereg spotkań, na których przedstawił swoje cele partii i wojsku. Niemcy potrzebują przestrzeni życiowej, żeby przetrwać. Zasoby można zdobyć tylko siłą i on zamierza podbić terytorium i zagarnąć zasoby wschodniej Europy, z nadzieją, że nie wywoła wojny z Wielką Brytanią i Francją. Przez następne miesiące niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych cały czas pracowało nad zawarciem licznych porozumień dyplomatycznych i handlowych, które miały odizolować Polskę i odsunąć potencjalne zagrożenia od Niemiec. 24 sierpnia 1939 roku dyplomatyczna ofensywa zaowocowała traktatem o nieagresji ze Związkiem Radzieckim540. Nieoczekiwany przypływ uczuć między nazistowskimi Niemcami a ZSRR stanowił zaskakujący zwrot dla obu reżimów. Nazistowska propaganda nagle przestała mówić o żydowsko-bolszewickim wrogu. Stalin rozkazał, żeby wszystkich niemieckich komunistów, w tym wielu Żydów, przebywających w Moskwie przekazać nazistom, którym niegdyś kazał stawiać opór. Opinia publiczna nie wiedziała, że Ribbentrop i Mołotow, nowy radziecki komisarz do spraw zagranicznych, zawarli również tajne porozumienie, iż podzielą między siebie Polskę, a Niemcy przyzwolą na radziecką okupację państw bałtyckich i pasa terytorium rumuńskiego. Pomimo to dla zwykłego człowieka z ulicy i dla doświadczonych dyplomatów było jasne, że traktat otwiera drogę niemieckiemu atakowi na Polskę. Co więcej, umożliwiał też konfrontację z siłami brytyjskimi i francuskimi, jeśliby do niej doszło, bez konieczności zabezpieczania tyłów. Victor Klemperer w Dreźnie starał się pojąć konsekwencje tego „nagłego zwrotu”. Zauważał „nieprzewidywalność niebezpieczeństw grożących wszystkim tutejszym Żydom”. Ruth Maier napisała do siostry Judith o korzyściach przebywania w nieagresywnym kraju teraz, gdy wojna zdawała się nieuchronna. Miała nadzieję, że Wielka Brytania wyjdzie z niej zwycięsko, ale „jeśli Niemcy ostatecznie «wygrają» (dziwne słowo na określenie masowego morderstwa), przynajmniej będziemy wiedzieli, na czym stoimy”541.

Przez kilka dni dyplomaci w Paryżu, Londynie i Rzymie próbowali znaleźć pokojowe rozwiązanie kwestii niemieckich żądań wobec Polski. Ale tym razem Hitler nie zamierzał zrezygnować z wojny. Na jego rozkazy wywiad SS stworzył casus belli, organizując dywersyjny atak napastników przebranych za polskich powstańców na niemiecką radiostację w Gliwicach. W reakcji na tę „prowokację” 1 września 1939 roku wojsko niemieckie przekroczyło polską granicę. Hitler złościł się, że Wielka Brytania i Francja utrzymały sojusz obronny z Polską. Zablefował i odmówił uznania brytyjskiego ultimatum, by przerwał inwazję, skutkiem czego 3 września Trzecia Rzesza zaczęła toczyć wojnę na dwa fronty542. Dla Hitlera wojna Niemiec toczyła się także na trzecim froncie. Według niego cały konflikt można było zredukować do egzystencjalnej walki między Żydami a Niemcami, reprezentującymi cywilizację. „Naszemu żydowskiemu demokratycznemu światowemu wrogowi udało się doprowadzić Anglików do wojny z Niemcami […]. Nie będzie powtórki z 1918 roku”. Od tego momentu los Żydów związany był z losami wojny543. Jednak Helga Weiss przyjęła atak na Polskę z zadowoleniem. „Nikt nie był zaskoczony. Wydarzenia toczyły się tak, że nie mogło się to skończyć inaczej. Choć perspektywa ta jest przerażająca, tylko w tym nadzieja, że dojdzie do wojny światowej”. Jakkolwiek może się to wydawać dziwne, Żydzi przyjęli wiadomość o wojnie z ulgą: oznaczała ona fundamentalną zmianę w opinii świata na temat Trzeciej Rzeszy. Wreszcie ci, którzy sprzeciwiali się nazizmowi, którzy cierpieli prześladowania ze strony reżimu, zyskali potężnych sojuszników. Victor Klemperer nie postrzegał jednak sytuacji w ten sposób od początku. Gdy rozważał trudne położenie Żydów, uwięzionych między wojującymi tytanami, zastanawiał się, czy nadeszła już pora, aby odebrał sobie wraz z żoną życie. Jednak odzyskał równowagę i również postanowił zaczekać i przekonać się, co przyniesie wojna. Przecież Niemcy walczyły teraz z dwoma potężnymi mocarstwami i nikt nie potrafił przewidzieć wyniku. Klemperer nie należał do fantastów. Kilku wysokich niemieckich generałów uważało, że Hitler stracił rozum, zdaniem konserwatywnej opozycji reżim zmierzał ku upadkowi, co mogło stworzyć okazję do obalenia nazistów544. W ten czy inny sposób wojna miała zadecydować o losie Żydów. Hitler wyraźnie oświadczył w przemówieniu do członków partii nazistowskiej, że Żydzi w gruncie rzeczy są wrogimi bojownikami. Za tymi słowami czaiła się groźba, że zostaną potraktowani równie bezlitośnie jak inni wrogowie, bez względu na to, pod jaką maską się skryją. Hitler już wcześniej groził, że niemieccy Żydzi będą zakładnikami zależnymi od poprawnego zachowania ich współwyznawców ze Stanów Zjednoczonych, którzy nawoływali Amerykę, aby wypowiedziała Niemcom wojnę. Wyraźnie dał do zrozumienia, że gdyby do tego doszło, mają się spodziewać straszliwej kary. Nawet jeśli próbował tylko strachem zmusić demokracje do przyśpieszenia ewakuacji niemieckich Żydów, wymyślał już potencjalnie śmiercionośny scenariusz, który zależał od rozwoju wydarzeń geostrategicznych. Kiedy Hitler ostrzegł, że „nie będzie powtórki z 1918 roku”, powoływał się na rzekomą żydowską zdradliwość i dywersję, które kosztowały Niemców zwycięstwo w ostatniej wojnie. Tym samym Żydzi nie tylko byli wrogami i zakładnikami, mieli się też znaleźć na pierwszej linii ognia, gdyby sprawy poszły nie po myśli Niemców. Na koniec Hitler podkreślił kilkakrotnie,

że wojna toczy się o żywność i surowce, aby zapewnić dobrobyt narodowi, podczas gdy Żydzi mają zostać bezlitośnie wyciśnięci i wykorzystani. W Rzeszy już wprowadzono racjonowanie: trudno było sobie wyobrazić, by w tych warunkach Żydzi mogli liczyć na jedzenie i troskę. Jeśli Hitler nie planował faktycznie wojny przeciwko Żydom, naród żydowski znalazł się teraz na łasce postępów militarnych. Strategia i taktyka miały równie mocny wpływ na los Żydów jak ideologia i antysemityzm. Judenpolitik i polityka wojenna zmieszały się ze sobą. I tak, choć wojna miała największe znaczenie, ostateczny los Żydów zależał teraz od wyniku starć zbrojnych. 528 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 163–169. 529 Helga Weiss, Helga’s Diary. A Young Girl’s Account of Life in a Concentration Camp, tłum. Neil Bermel, London 2013, s. 10. 530 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 681–686; M. Mazower, Hitler’s Empire, s. 58–62; Chad Bryant, Prague in Black. Nazi Rule and Czech Nationalism, Cambridge 2007, s. 28–36, 76–80. 531 The Ides of March, 25 marca 1939, w: L. Schwarzschild, Chronicle of a Downfall, s. 197–199; R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 142–143; 7, 20 kwietnia 1939, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 18, 22–23. 532 SDHA, II 1, Raport styczeń–marzec 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 434–449; C. Bryant, Prague in Black, s. 50–52, 58, 82–84; H. Weiss, Helga’s Diary, s. 10–12. 533 SDHA, II 1, Raport styczeń–marzec 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 436; D. Cesarani, Eichmann, s. 74. 534 L. London, Whitehall and the Jews, s. 142–156; Pamela Shatzkes, Holocaust and Rescue. Impotent or Indifferent? Anglo-Jewry 1938–1945, Basingstoke 2002, s. 57–63. 535 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 151–156; D. Wyman, Paper Walls, s. 52–56. 536 Refugees and Rescue, s. 164–77. 537 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 136–138. Jeden z pasażerów zmarł podczas podróży z przyczyn naturalnych. Wielu w końcu i tak zginęło z rąk nazistów. 538 SDHA, Wydz. II/112, Raport, 15 czerwca, 8 lipca 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 454– 455. 539 11, 17, 24 lutego, 4, 22, 29 marca, 12 kwietnia, 1, 7, 30 czerwca 1939, Ruth Maier’s Diary, s. 128–136, 138–139, 144, 150–154, 165. 540 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 689–705; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 166–168, 177–180, 186–196. 541 29 sierpnia 1939, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 33; 26 sierpnia 1939, Ruth Maier’s Diary, s. 182–183. 542 R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 703. 543 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 211–223. 544 1 września 1939, H. Weiss, Helga’s Diary, s. 12; 3 września 1939, V. Klemperer, Chcę dawać

świadectwo aż do końca, t. 2, s. 36–39. I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 224–225; R.J. Evans, The Third Reich in Power, s. 703–704.

Część czwarta

WOJNA. 1939–1941

KAMPANIA WRZEŚNIOWA W POLSCE I OPERACJA „TANNENBERG” Wojna, którą Niemcy rozpoczęły we wrześniu 1939 roku, nie była tą wojną, którą Hitler zaplanował. Początkowo Führer liczył na dyplomatyczne wyizolowanie Polski i zastosowanie podobnego sposobu, w jaki wchłonął Czechosłowację. Tak naprawdę nie wierzył wówczas, że Wielka Brytania i Francja dotrzymają gwarancji nienaruszalności terytorialnej Polski, co zasugerował mu Ribbentrop, któremu zdawało się, że dobrze poznał Anglików, kiedy pełnił funkcję ambasadora w Londynie. Gdy dotarły wieści o wypowiedzeniu wojny przez Wielką Brytanię, Hitler spanikował. Niemcy miały teraz toczyć wojnę na dwa fronty, czego wszyscy Niemcy się obawiali jako potencjalnej powtórki z I wojny światowej. Według Paula-Ottona Schmidta, jego tłumacza, krew odpłynęła z twarzy Hitlera i Führer zwrócił się do Ribbentropa: „Co teraz?”. Władze nazistowskie mogły mieć tylko nadzieję na to, że generałowie doprowadzą do szybkiego zwycięstwa, zanim Francuzi i Brytyjczycy zdążą się zmobilizować do natarcia od zachodu. Przy odrobinie szczęścia Niemcy mieliby dość czasu, żeby przerzucić trzon niemieckiej armii ze wschodu na zachód, zanim wojska francuskie i brytyjskie zajmą pozycje do ataku545. Na innej płaszczyźnie wojna przebiegała jednak dokładnie zgodnie z przewidywaniami. Stanowiła kontynuację walki ze światowym żydostwem, tyle że toczoną teraz inną bronią. Hitler i nazistowskie przywództwo mieli pewność, że Żydzi są sprawcami klęski dyplomatycznej, która doprowadziła do konfliktu zbrojnego. Fiasko dyplomatyczne stanowiło kolejny dowód na to, że Niemcy są okrążone i zagrożone zniszczeniem; tym samym wojna toczy się w obronie narodu niemieckiego, w celu pokonania Żydów i ukarania ich za podżeganie do wojny. Ten właśnie wątek przewijał się głównie w Goebbelsowskiej propagandzie jesienią 1939 roku. Tłumaczył nie tylko wojowniczą postawę brytyjskofrancuską, ale też zwrot Ameryki ku aliantom. Kiedy nazistowska prasa nie nazywała prezydenta Roosevelta Żydem, to pisała o „żydowskiej klice”, która rzekomo kontrolowała ośrodek władzy w Waszyngtonie. Na początku listopada 1939 roku William Shirer przepisał do dziennika typowy fragment nazistowskiej publikacji: „Za wszystkimi wrogami władzy niemieckiej stoją ci, którzy domagają się otoczenia nas – najstarsi wrogowie narodu niemieckiego i wszystkich zdrowych, rozwijających się narodów – Żydzi”. Oczywiście temu wyjaśnieniu groteskowo zaprzeczył pakt o nieagresji z ZSRR, państwem znajdującym się jakoby pod żydowską kontrolą. Teraz propagandę godzącą w „żydowski bolszewizm” zastąpiły bardziej stosowne metafory. Shirer zauważył, że w wystąpieniu do narodu na koniec roku Hitler odniósł się do „żydowskich reakcyjnych podżegaczy wojennych w kapitalistycznych demokracjach”, którzy doprowadzili do wojny. Kilka dni później Robert Ley wyjaśnił czytelnikom „Der Angriff”: „Wiemy, że ta wojna to ideologiczne starcie ze

światowym żydostwem. Anglia sprzymierzyła się z Żydami przeciwko Niemcom […]. Pod względem duchowym, politycznym i ekonomicznym Anglia pozostaje zgodna z Żydami […]. Dla nas Anglia i Żydzi są wspólnym wrogiem”546. Fakt, że Żydzi byli wrogiem w obecnie prawdziwej, a nie rysującej się na horyzoncie wojnie miał natychmiastowe i poważne skutki. W Niemczech Żydów traktowano jako potencjalnych szpiegów i sabotażystów. Jeśli Niemcy spotkali Żydów na polu bitwy lub na terytorium okupowanym, uznawali ich za faktycznych lub potencjalnych bojowników. Kobiety i dzieci żydowskiego pochodzenia należały według nich do spisku przeciwko narodowi niemieckiemu: stanowiły biologiczną macierz rodzącą Żydów, do tego otwarcie i potajemnie zwalczały Niemców, zapewniały też Żydom bazę i wsparcie przy działalności dywersyjnej. Nie można było im ufać ani oszczędzić najgorszego traktowania. Bez względu na wynik konfliktu jego skutki musiały sprowadzić katastrofę na Żydów, których los umieścił w zasięgu nazistów. Jeśli wojna przyniosłaby zwycięstwo, Żydzi ponieśliby karę za jej wywołanie; gdyby skończyła się klęską, mieli zapłacić za niemieckie krzywdy547. Mimo wszystko, pomimo wagi zagrożenia żydowskiego w nazistowskich analizach rozwoju wydarzeń na świecie, wojna wszczęta przez Hitlera nie była pierwotnie wojną przeciwko Żydom, z zamiarem doprowadzenia do ich zagłady. Szybko stało się jasne, że polityka antyżydowska w Niemczech jest tak samo pełna sprzeczności jak wcześniej – paradoks, który obecnie przeniósł się również na terytoria podbitych krajów. Przez jakiś czas Żydzi mogli nawet wykorzystywać te rozbieżności do ratowania życia548. Nie można też powiedzieć, że kroki antyżydowskie były motywowane nastrojami antyżydowskimi. Trzecia Rzesza w stanie wojny stanęła przed nieuniknionymi geostrategicznymi i ekonomicznymi koniecznościami, które wymagały drastycznych środków zaradczych i rygorystycznych poświęceń. W 1939 roku niemiecka gospodarka zwiększyła obroty do granic wytrzymałości. Hitler naciskał, aby każdy rodzaj broni rozwijał się jak najszybciej, ale państwu brakowało rezerw finansowych, zasobów i siły roboczej, by sprostać tym wymaganiom. Chroniczne niedostatki pogarszała jeszcze bojowa postawa Hitlera: nikt nie mógł pożyczyć pieniędzy Niemcom w sytuacji, gdy parł do militarnej konfrontacji z większością potężnych, dobrze zaopatrzonych i bogatych w surowce państw europejskich. Niemiecki eksport gwałtownie się pogorszył, a import wzrósł, by zasilić głodny surowców przemysł wojenny. Nastał tak ostry kryzys kredytowy, że w przeddzień konfliktu rząd musiał ograniczyć produkcję broni i wprowadzić racjonowanie niektórych produktów spożywczych. Paradoksalnie ta krytyczna sytuacja tylko napędzała Hitlera. Wiedząc, że niemiecka gospodarka osiągnęła maksimum zdolności produkcyjnych broni, podczas gdy Brytyjczycy i Francuzi dopiero niedawno wprawili w ruch machiny wojenne, Hitler doszedł do wniosku, że Niemcy mogą z nimi walczyć już teraz. Jednak to zmieniło wojnę w zatrważająco ryzykowne przedsięwzięcie. Trzeba było ją wygrać, i to szybko. Niemcom brakowało rezerw ekonomicznych, aby prowadzić długi konflikt na wyniszczenie, i nie przetrwaliby blokady. Gdyby import został przerwany, kluczowe surowce, paliwo (szczególnie ropa naftowa), podstawowe produkty żywnościowe dla ludzi i pasza dla zwierząt skończyłyby się w kilka miesięcy549.

Nawet w najbardziej optymistycznym scenariuszu Żydzi mieli zapłacić rachunek za brawurę Hitlera i niższość Niemiec. Wkrótce czekało ich pomniejszenie racji żywnościowych w stosunku do ludności aryjskiej, pozbawienie do końca majątku i przedmiotów codziennego użytku, a także domów; mieli być zmuszani do pracy przy minimalnych zarobkach, a maksymalnych podatkach. Gdy niemiecka armia podbijała Europę, Żydów dotknęły najcięższe formy wyzysku. W sensie dosłownym musieli ponieść koszty wojny. Musieli jeść mniej, żeby Niemcy mieli pełne brzuchy. Oczywiście ukaranie Żydów w ten sposób nie było konieczne. Wojenne trudności można było rozłożyć równomiernie na całą ludność w Niemczech i podzielić sprawiedliwiej w opanowanych państwach. Jednak niemiecka gospodarka i polityka żywnościowa opierały się na nazistowskiej ideologii rasowo-biologicznej. Na obszarze Rzeszy funkcjonowała hierarchia: tylko ci członkowie Volksgemeinschaft, którzy są zdolni do walki, pracy i rozmnażania, mogą być odpowiednio odżywiani. Rasowo obcy dostaną tylko tyle, aby mogli wykonywać zadania dla narodu i wysiłku wojennego. Te same zasady zastosowano w krajach okupowanych, jeszcze bardziej obostrzone tam, gdzie według Niemców tubylcy byli od nich niżsi rasowo. W każdym miejscu naziści traktowali Żydów jako materiał do eksploatacji, spisany na straty. Jednak nie można przypisywać tej polityki wyłącznie rasizmowi. Wszyscy niemieccy przywódcy, cywilni i wojskowi, pamiętali Wielką Wojnę. Byli zdeterminowani, aby morale cywilów nie spadło z powodu głodu i aby brak żywności nigdy nie dostarczył paliwa dla rewolucji. Gdy wszyscy się zgodzili, że można obejść się bez Żydów, to nie dlatego, że wszyscy nienawidzili Żydów w ten sam sposób i z tych samych powodów. Pragmatycy potrafili współpracować z fanatycznymi zwolennikami teorii rasowobiologicznej, aby dokonać rzeczy niemożliwej i rozwiązać geostrategiczne i ekonomiczne dylematy Trzeciej Rzeszy550. Ponadto sposób, w jaki wojna była toczona i z kim, oznaczał, że przyniesie nieproporcjonalne, katastrofalne skutki Żydom. Od 1935 do 1939 roku armia niemiecka wzrosła od 100 tysięcy do 2,6 miliona ludzi. Ogromną część nowych poborowych stanowiła grupa wiekowa 18–21 lat. Żołnierze ci zostali wykształceni, uspołecznieni i upolitycznieni za czasu Trzeciej Rzeszy i lata formowania osobowości spędzili w Hitlerjugend i Służbie Pracy Rzeszy, jeszcze zanim przeszli szkolenie wojskowe i przygotowanie ideologiczne w siłach zbrojnych. Nawet jeśli nie byli zaprzysięgłymi nazistami, w bardzo dużym stopniu postrzegali świat przez pryzmat nazistowskiej propagandy. Co więcej, armia wchłonęła 106 tysięcy byłych członków SA, twardych ulicznych bojowników z „lat walki”, przepojonych nienawiścią do Żydów, którą zwykle wyrażali przez przemoc. Na dodatek armia pozyskała, zwerbowała lub awansowała 85 tysięcy oficerów. To również byli głównie młodzi ludzie. Ich szkolenie objęło biegłe opanowanie nazistowskiej ideologii, a możliwość awansu coraz bardziej zależała na równi od skłonności do fanatyzmu i od kompetencji operacyjnych551. Armia przygotowywana do ataku na Polskę została przede wszystkim zindoktrynowana, że za wywołanie wojny trzeba winić Żydów. Żołnierzy przepajała wrogość do Żydów, ze szczególną surowością zarezerwowaną dla Ostjuden, czyli Żydów ze Wschodu, którzy tak często występowali w przedwojennej literaturze nienawiści. W postaci Ostjude uprzedzenia

antyżydowskie zlały się z uprzedzeniami antypolskimi. Młodych Niemców przepełniał duch zemsty na Polakach, którzy rzekomo dręczyli ich rodaków na ziemiach przejętych w latach 1918–1919. Młodzież uczono nienawidzić polskiego społeczeństwa za niskie standardy życiowe i rzekome zacofanie kulturalne. Była to toksyczna kombinacja, która sama w sobie sprzyjała okrucieństwu, jeszcze zanim walczący żołnierze doświadczyli szoku bojowego i straty towarzyszy552. Inwazja na Polskę nie miała być też zwykłą kampanią wojskową. Na tajnej odprawie najwyższych rangą dowódców 22 sierpnia w Berchtesgaden Hitler przedstawił cel: „Unicestwienie Polski”. W zapisie ze spotkania szef sztabu generalnego Franz Halder zanotował: „Środki do celu. Nie ma znaczenia, jakie są. Zwycięzcy nikt nie rozlicza z czynów”. Hitler zażądał, by Wehrmacht postępował „brutalnie i bez skrupułów. Musimy się uodpornić na argumenty humanitarne”. Po zwycięstwie część Polski zostanie wcielona do Rzeszy, a reszta stanie się protektoratem; kraj przestanie istnieć. 17 października Hitler ogłosił: „Nie wolno dopuścić, aby polska inteligencja uformowała klasę przywódczą”. Polska jest „użyteczna dla nas tylko jako rezerwuar siły roboczej”553. Zadanie likwidacji polskiej inteligencji przypadło SS w ramach operacji pod kryptonimem „Tannenberg”. W związku z tym Heydrich zarządził utworzenie czterech, potem pięciu, wreszcie siedmiu Einsatzgruppen, czyli grup zadaniowych, które dzieliły się na od dwóch do czterech Einsatzkommando, liczących od 120 do 150 ludzi. Dowodzili nimi oficerowie i funkcjonariusze policji bezpieczeństwa (Sipo – połączenie Gestapo i policji kryminalnej) oraz SD. Wszyscy otrzymali listy osób do aresztowania z ponad 60 tysiącami nazwisk i instrukcje o składaniu regularnych raportów o postępach do centrali w Berlinie. Jednostka specjalna pod dowództwem Udona von Woyrscha, która składała się z kilku batalionów policji porządkowej (Orpo), miała przeprowadzać egzekucje. Werner Best wybierał na dowódców plutonów egzekucyjnych ludzi, którzy będą „bezlitośnie i rygorystycznie dążyć do osiągnięcia celów narodowego socjalizmu”. Podczas cyklu spotkań 25, 26 i 29 sierpnia 1939 roku Heydrich i Best rozmawiali z Eduardem Wagnerem, szefem służby kwatermistrzowskiej armii, aby wyznaczyć strefy odpowiedzialności za bezpieczeństwo i pacyfikacje między SS a Wehrmachtem554. Te spotkania koordynacyjne odbyły się w ostatniej chwili. Co dziwne, jeszcze mniej uwagi naziści poświęcili traktowaniu ludności żydowskiej. Żydzi nie byli celem operacji „Tannenberg”. Pomimo że zajmowali tak wiele miejsca w wyobraźni nazistów oraz tego, że w Polsce mieszkały 3 miliony Żydów, nie zachowały się źródła z żadnej ówczesnej konferencji poświęconej kwestiom żydowskim. Zamiast tego, tak jak w innych sprawach, polityka powstawała z marszu. To, co później wydawało się pierwszym etapem starannie obmyślonej strategii antyżydowskiej, tak naprawdę stanowiło pośpieszną improwizację. W przeddzień inwazji przywódcy nazistowscy i ich poplecznicy nie mieli pojęcia, jak powinno się traktować ogromną grupę ludności żydowskiej – poza tym, że Żydów traktowano jako szczególne zagrożenie dla bezpieczeństwa555. Mimo to SS i armia przekroczyły granicę o fundamentalnym znaczeniu. Operacja „Tannenberg” została zaplanowana bez poszanowania praw człowieka i obywatela,

konwencji genewskiej czy też praw i zwyczajów wojennych. Pod pozorem zapewnienia bezpieczeństwa na tyłach oraz, na dłuższą metę, obrony narodu niemieckiego przed zagrożeniem, SS zaplanowało aresztowanie i egzekucje dziesiątek tysięcy Polaków pod najdrobniejszym pretekstem, po najpobieżniejszym przesłuchaniu i osądzeniu (jeśli w ogóle). Rozpoczęło ni mniej, ni więcej, tylko morderczą ekspedycję na okupowanym terytorium. Był to pierwszy nazistowski program masowej zagłady, który posłużył za wzór. Nauki pobrane przez SS w Polsce szybko przeszły proces doskonalenia pod względem technicznym i operacyjnym; jednak podstawowe zadania SS w czasie wojny zostały sformułowane i, co kluczowe, zaakceptowane przez cywilne i wojskowe władze w Niemczech556. 545 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 190–197, 200–223; Anthony Beevor, The Second World War, London 2012, s. 24–38. 546 J. Herf, The Jewish Enemy, s. 5–9, 13, 61–62, 72–73; 4 października, 2 listopada, 31 grudnia 1939, 9 stycznia 1940, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 230, 242, 271, 275. 547 P. Longerich, Holocaust, s. 132–135. 548 Jewish Responses to Persecution, t. 2: 1938–1940, red. Alexandra Garbarini, Lanham 2012, s. XXIX– XXX. 549 A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 292–316. Stosunkową słabość Niemiec omówił David Edgerton, Britain’s War Machine, London 2011, s. 11–85. 550 L. Collingham, The Taste of War, s. 20–30, 155–164; Götz Aly, Hitler’s Beneficiaries. Plunder, Racial War, and the Nazi Welfare State, New York 2006: tu znajduje się najbardziej skrajna interpretacja tej tezy. 551 Omer Bartov, Hitler’s Army. Soldiers, Nazis, and War in the Third Reich, New York 1992, s. 109–118; Wolfram Wette, The Wehrmacht. History, Myth, Reality, tłum. Deborah Lucas Schneider, Cambridge 2006, s. 69–73, 76–79, 85–89. 552 Alexander Rossino, Hitler Strikes Poland. Blitzkrieg, Ideology, and Atrocity, Lawrence 2003, s. 221– 222; Sönke Neitzel, Harald Welzer, Soldaten. On Fighting, Killing and Dying. The Secret Second World War Tapes of German POWs, London 2012, s. 34–38, 55. 553 2 sierpnia 1939, Franz Halder, The War Diary, 1939–1942, red. Charles Burdick, Hans-Adolf Jacobsen, Boulder 1988, s. 31–32; A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 2–11; R.J. Evans, The Third Reich at War, London 2008, s. 4. 554 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 11–18, 36–57; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 136–138. 555 L. Dawidowicz, The War Against the Jews, s. 148–154, opisuje pierwsze tygodnie wojny oraz pierwsze kroki antyżydowskie jako „drogowskazy w chronologii «ostatecznego rozwiązania». Świadczą one, że opracowany już został misterny plan zagłady Żydów”; M. Gilbert, Holocaust, s. 88–89. 556 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. XIV.

EINSATZGRUPPEN I ARMIA NIEMIECKA W POLSCE Kampania wrześniowa w Polsce trwała nieco ponad trzy tygodnie. Niemieckie siły zbrojne miały ogromną przewagę liczebną nad polskimi obrońcami, lepsze wyposażenie oraz o wiele kompetentniejsze dowództwo. Względnie nieliczne pancerne i zmotoryzowane jednostki Wehrmachtu wywołały zamęt, gwałtownie przedzierając się przez główną polską linię obrony, po czym przypuściły szturm na tyły polskiej armii. Luftwaffe przewyższało polskie lotnictwo pod każdym względem (z wyjątkiem odwagi pilotów) i zdobyło przewagę w powietrzu już pierwszego dnia. Niemieccy dowódcy potrafili skoordynować ataki z ziemi i powietrza z niszczącą brutalnością; Polacy zostali pozbawieni łączności i transportu. W trzy dni niemiecka 4 Armia zajęła „korytarz” i skręciła na południowy wschód, okrążając Warszawę. Oddziały przednie 4 Armii dotarły na przedmieścia stolicy 7 września. Gdy niemiecka 8 Armia wdzierała się do centralnej Polski, najszybsze jednostki 10 i 14 Armii wystrzeliły z Górnego Śląska i Słowacji, przetoczyły się przez Galicję i skierowały na północ. Tydzień później spotkały się z 4 i 3 Armią, które podążały na południe z Prus Wschodnich, i otoczyły główną koncentrację polskich wojsk. Warszawa została odcięta. 17 września Armia Czerwona rozniosła słabe polskie siły graniczne i ruszyła do Bugu, linii demarkacyjnej uzgodnionej przez Mołotowa i Ribbentropa. Polska stolica broniła się do 27 września przed bezlitosną artylerią i nalotami. Do tego czasu rząd się ewakuował, a polskie najwyższe dowództwo zbiegło do Rumunii. Rozproszony opór trwał do 5 października, kiedy ostatnie polskie oddziały złożyły broń557. Einsatzgruppen podzieliły się na mniejsze jednostki operacyjne, które podążały w ślad za niemieckimi formacjami wojskowymi. Z własnej inicjatywy, a czasem na prośbę lokalnych dowódców armii, zatrzymywały i rozstrzeliwały polskich żołnierzy nieregularnych formacji, często pośpiesznie zmobilizowanych i bez mundurów. Przeprowadzały również egzekucje domniemanych bandytów i partyzantów przekazywanych im przez regularne jednostki armii. Oddziały esesmanów organizowały akcje odwetowe za zabicie setek etnicznych Niemców w pierwszych dniach wojny, przede wszystkim w Bydgoszczy. Między 5 a 17 września, podczas dwudniowej rzezi Einsatzgruppe IV oraz policja wojskowa w asyście różnych formacji wojskowych zastrzeliły 900 Polaków. Do końca procesu pacyfikacyjnego w Bydgoszczy stracono 1200 osób, w tym prawie całą ludność żydowską miasta. Blisko 1500 Polaków zamordowała Einsatzgruppe IV oraz oddział Woyrscha na wschodzie Górnego Śląska. Oprócz celowych mordów, egzekucji i odwetowych rozstrzeliwań przez jednostki Sipo-SD pod dowództwem SS, sama armia przed przerwaniem walk zabiła co najmniej 16 tysięcy Polaków558. Faktycznie, jak wykazał historyk Alexander Rossino, podczas początkowej masakry armia wzięła tysiące zakładników i wymordowała więcej Polaków niż Einsatzgruppen. Zgodnie

z doktryną armii niemieckiej kampanię należało prowadzić przeważającą siłą i z maksymalną brutalnością. Wszelkie manifestacje cywilnych niepokojów lub wojna partyzancka musiały spotkać się z bezlitosną reakcją. Dopuszczalne było branie zakładników, którzy stanowili zabezpieczenie przed działalnością partyzancką – i w przypadku, gdy żołnierze pierwszej linii frontu lub z tyłów zostali zaatakowani przez nieumundurowanych bojowników, można ich było zastrzelić. Regularne oddziały armii brały zatem zakładników od samego początku inwazji. Wskutek wszechobecnej wrogości wobec Żydów oraz utożsamiania ich z wrogami nieproporcjonalnie dużą grupę wśród zakładników stanowili Żydzi. W przypadku młodych rekrutów i oficerów nie było niezbędne odczłowieczanie, by ułatwić zabijanie cywilów czy upokarzanie, torturowanie i mordowanie Żydów; przychodziło im to całkiem łatwo. Starsi rezerwiści byli równie skłonni do gwałtów, plądrowania i morderstw559. Chociaż okrutne traktowanie Żydów przez oddziały armii nie było usystematyzowane, Einsatzgruppen, policja i oddziały Waffen-SS zwykle skupiały uwagę na społecznościach żydowskich. Bataliony Orpo dowodzone przez Woyrscha siały spustoszenie wśród Żydów z Katowic, Będzina i Sosnowca. Najeźdźcy niszczyli żydowską własność i palili synagogi. Napadli bez konkretnego powodu na Żydów i kilkudziesięciu zastrzelili, czasem pod pretekstem, że mieli przy sobie broń, ale najczęściej dlatego, że stanowili niejasne zagrożenie. Podczas trwającej kilkanaście dni masakry w Będzinie zginęło 500 Żydów, w tym kobiety i dzieci. W okolicy Przemyśla Einsatzgruppe i ludzie Woyrscha dokonali kilkunastu rzezi. W Dynowie zagnali Żydów do synagogi i podpalili budynek. Kolejnych 60 Żydów rozstrzelali w lesie pod miastem. W samym Przemyślu ludzie z Sipo-SD splądrowali żydowskie domy i sklepy i urządzili polowanie na rabinów oraz żydowskich przywódców. Większość zabito w różnych miejscach. Od 500 do 600 mężczyzn żydowskiego pochodzenia zginęło w rejonie miasta. W Białymstoku Einsatzgruppe IV odpowiadała za splądrowanie żydowskich domów w trakcie szukania broni. Aresztowała też setki Żydów. Działająca w Prusach Wschodnich Einsatzgruppe V zaczęła gromadzić Żydów i wyrzucać ich z miast. Podczas jednej z tych akcji Żydzi zostali rozstrzelani. W Goworowie artylerzyści z dywizji pancernej Waffen-SS przyłączyli się do oddziału tajnej policji polowej armii, który organizował operacje odwetowe. Osaczyli i brutalnie zagnali 50 Żydów do miejskiej synagogi i podpalili świątynię. Pułk SS „Leibstandarte Adolf Hitler” zamordował 50 Żydów, których wcześniej zatrzymał w Błoniu na rozkaz armii560. Po kilku takich wydarzeniach wysocy rangą oficerowie złożyli formalne skargi. Po okrucieństwach w Katowicach i Będzinie generał Georg Brandt, odpowiedzialny za zabezpieczenie tyłów Grupy Armii „Południe”, zażądał, aby dowódca tej grupy armii, generał Gerd von Rundstedt, postawił Woyrscha przed sądem wojskowym. Szefa sztabu 14 Armii, generała brygady Eberharda von Mackensena, tak rozzłościły zbrodnie Woyrscha w Przemyślu, że poddał wszystkie jednostki SS i policji pod dowództwo armii. Generał List, dowódca 14 Armii, wydał oficerom instrukcje, aby powstrzymali nielegalne akcje komand Sipo-SD. Szef kwatermistrzostwa Wagner poprosił później Heydricha, aby w ogóle odwołał Woyrscha i jego oddział z tego rejonu. Generał Georg von Küchler, dowódca 3 Armii

walczącej na północy, wpadł we wściekłość, gdy otrzymał raporty policji bezpieczeństwa o wyrzucaniu Żydów z domów. Kiedy dowiedział się, że w jednej z akcji tego typu w Mławie Żydzi zostali zamordowani, rozkazał najbliższej jednostce armii rozbroić oddziały Sipo-SD. Zażądał też, aby generał Werner Kempf zdyscyplinował ludzi, którzy wzięli udział w masakrze w Goworowie. Generał broni Lemelson, dowódca 29 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej, aresztował esesmana, który zainicjował morderstwa w Błoniu. Jego rozkaz potwierdził następnie dowódca 10 Armii, generał Walter von Reichenau561. Zastrzeżeń pojawiało się coraz więcej i wzbudziły zainteresowanie najwyższego dowództwa w Berlinie. Informacje o okrucieństwach dotarły do stolicy w ciągu kilku dni od rozpoczęcia kampanii. Halder zanotował w dzienniku pod 10 września: „Artylerzyści SS z korpusów pancernych zapędzali Żydów do świątyń i mordowali. Sądy wojskowe skazały ich na rok więzienia. Küchler nie zatwierdził wyroku, ponieważ uznał, że winnym należy się surowsza kara”. Martwił się, że rzezie staną się prezentem dla „angielskiej kampanii propagandowej o okrucieństwie Niemców”562. Po spotkaniu z Heydrichem, kilka dni po rozpoczęciu kampanii, admirał Wilhelm Canaris, szef wywiadu wojskowego, dowiedział się o operacji „Tannenberg” i nieplanowanych zabójstwach Żydów. Natychmiast osobiście zaprotestował u generała Wilhelma Keitla, szefa najwyższego dowództwa sił zbrojnych (OKW). 19 września Wagner spotkał się z Heydrichem, żeby omówić drażliwe relacje między armią a Einsatzgruppen. Szef policji bezpieczeństwa i SD powtórzył, że Einsatzgruppen otrzymały specjalne zadania z samej góry. Nie mogąc ograniczyć zadań tych grup, Wagner upierał się, by odpowiednie władze w armii były zawiadamiane o konkretnych operacjach. Przyczyną tych tarć była przede wszystkim irytacja, jak uznał Halder, gdy podsumował później temat dyskusji: „sprzątanie: Żydzi, inteligencja, duchowni, arystokracja”. Napisał, że „armia nalega, aby «sprzątanie» zawiesić do czasu wycofania wojska, kiedy kraj przejmie administracja cywilna. Początek grudnia”563. Następnego dnia generał von Brauchitsch, głównodowodzący wojsk lądowych, interweniował bezpośrednio u Hitlera, aby przekazać służbę bezpieczeństwa pod jurysdykcję wojskową. Jedyne, co udało mu się osiągnąć, to porozumienie w kwestii szerszych konsultacji i koordynacji między Einsatzgruppen a jednostkami armii na ich terenach operacyjnych. Symbolicznie jednak zakazał żandarmerii, w tym tajnej policji polowej, współpracy z Sipo-SD. Następnego dnia Brauchitsch spotkał się również z Heydrichem, który wypełniał misję zleconą przez Himmlera, czyli starał się ułagodzić najwyższe dowództwo. Jednak Heydrich wyznaczył granicę w przekazywaniu swoich ludzi pod prawo wojskowe. Aby podkreślić swą wolę, żeby SS zachowało swobodę w przeprowadzaniu misji, co uważał za kluczowe, pod koniec kampanii Hitler ostentacyjnie ułaskawiał każdego żołnierza i esesmana, który został skazany za zbrodnie wojenne przez armijne sądy564. Wiele zastrzeżeń oficerów wobec działań SS i Sipo-SD miało raczej wymiar praktyczny niż prawny czy moralny. Brandt skupił się na egzekwowaniu od armii odpowiedzialności za sprawy bezpieczeństwa i chciał bardziej utrzymać Einsatzgruppen w ryzach, niż całkowicie anulować ich operacje. Mackensena martwił chaos, jaki wywoływały, oraz wpływ

plądrowania na morale żołnierzy. Oficerowie wszystkich szczebli zdawali sobie sprawę, że powszechne przyzwolenie na grabież może doprowadzić do rozluźnienia dyscypliny i rozprzężenia całych jednostek rozochoconych możliwościami wzbogacenia. Lista niepokoiło, że do nielegalnych akcji dochodzi na jego terenie, a nie ich charakter. Tylko Küchler zdawał się doświadczać rozterek moralnych. Kilku skarżących się kontynuowało współpracę z formacjami policyjnymi w akcjach poszukiwania partyzantów i pacyfikacyjnych. List wezwał nawet w swój rejon operacyjny Einsatzgruppe I, gdy tylko się upewnił, że mordy mają odgórne poparcie. Od dowództwa najwyższego szczebla po szeregowych panowała zgoda, że armia, SS i Sipo-SD mają wspólne interesy i poglądy. Armia ceniła bezlitosne działania policji i skuteczne metody Sipo-SD, podczas gdy przeciętny żołnierz piechoty nie postrzegał Polaków i Żydów inaczej niż esesman. Biorąc pod uwagę fakt, że w kolejnych tygodniach i kolejnych kampaniach los Żydów miał spocząć w rękach armii, perspektywy przedstawiały się ponuro565. 557 A. Beevor, The Second World War, s. 24–38. 558 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 60–87; M. Wildt, An Uncompromising Generation, s. 217–241. 559 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 121–122, 158–161, 171–172, 191–208, 217–219; S. Neitzel, H. Welzer, Soldaten, s. 44–73. 560 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 90–115. 561 Tamże, s. 99–101, 103–107, 109–110. 562 10, 11 i 20 września 1939, F. Halder, War Diary, s. 52, 54–55, 59. 563 19 września 1939, F. Halder, War Diary, s. 57; A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 116–117. 564 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 116–118; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 142–147. 565 Christopher R. Browning, The Origins of the Final Solution. The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942, London 2004, s. 19–20, 72–80; A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 153–185.

POLSCY ŻYDZI Trzy miliony polskich Żydów stanowiły 10 procent całej ludności kraju, ale skupiali się oni w kilku największych miastach oraz małych i średnich miasteczkach w całej Polsce, z największym odsetkiem na południu i wschodzie (czyli obszarach, które dostały się pod panowanie radzieckie). Jednak dziesiąta część polskiego żydostwa mieszkała w Warszawie, ponad 200 tysięcy w Łodzi, 60 tysięcy we Lwowie (również zajętym przez ZSRR), prawie 60 tysięcy w Krakowie i 40 tysięcy w Lublinie. Stanowili około 30 procent mieszkańców tych ośrodków. Równie wysoki odsetek Żydów zamieszkiwał miasteczka na obszarach wiejskich, gdzie często stanowili większość mieszkańców. Dominowali w handlu w całym kraju i stanowili liczną grupę pośród prawników i lekarzy, którzy świadczyli usługi we wsiach i na obszarach miejskich. Chociaż istniała bogata elita przemysłowców, kupców, bankierów i specjalistów wolnych zawodów, ogromna rzesza polskich Żydów żyła w skrajnym ubóstwie. Trzydzieści procent czerpało dochód z handlu, który zwykle ograniczał się do kramu na rynku lub sprzedaży obwoźnej, a kolejna jedna trzecia zarabiała na życie rzemiosłem w przeludnionych zawodach, takich jak szewstwo. Prawie 10 procent w ogóle nie miało pracy. Pomimo ubóstwa polskie żydostwo prowadziło zdumiewająco bogate i różnorodne życie polityczne, kulturalne i duchowe. Żydowska socjalistyczna partia Bund i partie syjonistyczne rozkwitały. W Warszawie miało swoją siedzibę kilkadziesiąt gazet wydawanych w jidysz, dzienniki, wydawnictwa, trupy teatralne i spółki filmowe. W Polsce znajdowały się najsłynniejsze akademie talmudyczne566. Jednak żywotność kultury jidysz i liczebna przewaga ortodoksyjnych Żydów – w tym różnorakich chasydzkich sekt, których członkowie nosili charakterystyczne pejsy i długie chałaty – nie oznaczały, że Żydów oddzielał od otoczenia język, religia i obyczaje. W 1935 roku zaledwie 19 procent z 425 566 żydowskich dzieci w wieku szkolnym uczęszczało do żydowskich szkół (do których zaliczały się świeckie szkoły prowadzone przez Bund i syjonistów). Żydowska ludność była bardzo spolonizowana na wszystkich poziomach społecznych, szczególnie w klasie średniej i wyższej. Pokolenie utalentowanych żydowskich pisarzy, poetów, powieściopisarzy i eseistów zachwycało polskich czytelników. Jednak to nie powstrzymało antysemityzmu. Wręcz przeciwnie, od końca XIX wieku rozwój polskiej chrześcijańskiej klasy średniej prowadził do nasilenia tarć ze społecznościami żydowskimi. Odrodzeniu niepodległej Polski w latach 1918–1919 towarzyszyły okrutne pogromy. Przez cały okres międzywojenny partie nacjonalistyczne prowadziły kampanie zachęcające do polonizacji gospodarki i nakłaniające do bojkotowania żydowskich przedsiębiorstw. W przeddzień niemieckiego ataku polskie żydostwo było społecznie rozwarstwione, podzielone politycznie, ogromnie zróżnicowane ekonomicznie, a także skłócone z chrześcijańską większością567.

Dwadzieścia pięć lat wcześniej żołnierze niemieccy najeżdżający Cesarstwo Rosyjskie zostali przyjęci przez polskich Żydów jako zbawcy. Ludzie kajzera wyzwolili ich spod despotycznego reżimu odpowiedzialnego za prawo antyżydowskie i pogromy. Niemieccy żołnierze żydowscy oraz rabini dołączyli do armii niemieckiej, zapewnili dostęp do władz okupacyjnych. We wrześniu 1939 roku sytuacja była wręcz odwrotna. Niemieccy żołnierze obrzucali obelgami łatwo rozpoznawalnych na ulicach ortodoksyjnych Żydów i plądrowali żydowskie sklepy. Kiedy potrzebowali zakładników, robili wypad do dzielnicy żydowskiej. Szeregowy Grömmer ze 111 Pułku Artylerii Górskiej charakteryzuje poglądy, które wywoływały tego rodzaju zachowanie. W relacji z kampanii opisał Żydów jako „bestie w ludzkiej postaci. Z brodami, w chałatach, z diabelskimi rysami twarzy, wywarli na nas straszne wrażenie. Każdy, kto nie był radykalnym przeciwnikiem Żydów, teraz musiał się nim stać. W porównaniu z polskimi Żydami w chałatach nasze żydowskie pijawki są owieczkami”568. Doskonale wykształceni i ludzcy Niemcy również mieli skłonność do postrzegania Żydów w świetle antyżydowskich stereotypów. W 1939 roku Konrad Jarausch, nauczyciel i współwydawca protestanckiego magazynu teologicznego, został powołany do wojska i służył jako sierżant w rezerwowej dywizji osłonowej. We wrześniu 1939 roku w drodze do obozu jenieckiego, którym miał zarządzać, napisał w liście do żony, że „przybywają tu Żydzi, w tym swoim żałosnym zaniedbaniu. Jakże to nędzne i żałosne. Jakże są wstrętni w tym podupadłym człowieczeństwie”. Chociaż Jarausch traktował Żydów jak ludzi, nie mógł się powstrzymać od osądu, że są brudni i podejrzani569. Zjednoczeni we wspólnym strachu przed Niemcami i przepełnieni uczuciami patriotycznymi polscy Żydzi i ich chrześcijańscy sąsiedzi początkowo współpracowali i walczyli ramię w ramię z najeźdźcą. 1 września w Warszawie Chaim Kapłan, dyrektor hebrajskiej szkoły i częsty współpracownik hebrajskiej prasy, przystąpił z innymi dziennikarzami do kopania rowów przeciwlotniczych. Doskonale wiedział, jaka jest stawka: „Tam, gdzie Hitler postawi stopę, nie ma nadziei dla Żydów”, napisał w dzienniku. Władysław Szpilman, pianista, który pracował dla Polskiego Radia, wyszedł ze studia, żeby przeprowadzić wywiad z ochotnikami pracującymi łopatami. „Obok mnie pracował pierwszego dnia stary Żyd w kaftanie i jarmułce. Kopał w biblijnym zapamiętaniu […]. «Mam sklep» – wyszeptał”. Dawid Sierakowiak, uczeń w Łodzi, zgłosił się do służby w obronie przeciwlotniczej. Na kilka dni przed atakiem pracował również przy kopaniu rowów. Zaaferowany zanotował w dzienniku: „Żydzi, chasydzi, starzy, młodzi, kobiety, jak wszyscy obywatele (oprócz Niemców), tłumnie idą na ochotnika. Nie przejdzie Szwab, jucha!”. Upajał się poczuciem solidarności, dzielił z Polakami krzepiące przekonanie, że wkrótce Anglicy i Francuzi ruszą Polsce na pomoc570. Euforia opadała, w miarę jak nadciągały wieści o upadku kolejnych miast. Rabin Szymon Huberband z Piotrkowa znalazł się wśród pierwszych świadków skutków inwazji. Po zbombardowaniu miasta 2 września razem z rodziną uciekł do Sulejowa. Decyzja okazała się fatalna. W miasteczku znajdowało się tylko kilka solidnych budynków z piwnicami; podczas niemieckiego nalotu zginęła cała jego rodzina. Huberband wrócił do Piotrkowa i zastał

miasto ogarnięte terrorem: niemieccy żołnierze rozstrzelali 20 Żydów zaraz po wkroczeniu do miasta. W kolejnych dniach Polacy doprowadzali Niemców do żydowskich sklepów i pomagali im w rabunku. Na ulicach Żydzi byli bici tak często, że bali się w ogóle wychodzić. W zapiskach sporządzonych niedługo potem Huberband zanotował, że „jeśli schwytali brodatego Żyda, jego życiu groziło niebezpieczeństwo. Wyrywali mu brodę razem z kawałkami mięsa lub ścinali nożem i bagnetem”. Okupanci szczególnie okrutnie obchodzili się ze wszystkim, co symbolizowało judaizm. Niemcy zrywali mezuzy – małe pojemniki zawieszane na prawej framudze drzwi żydowskiego domu, ze zwitkiem pergaminu zawierającym fragment Tory. „Biada Żydom znalezionym z tefilin i pobożnymi księgami!”. Żydzi złapani w tałesie, chuście modlitewnej noszonej pod koszulą, byli „bici strasznie i okrutnie”. Wyjątkowo, jak słyszał, kilka razy zdarzyło się, że niemieckie władze wojskowe przejęły i zwróciły Żydom skradzioną własność z przeprosinami571. 10 września Dawid Sierakowiak obserwował wejście Niemców do Łodzi. Podczas gdy etniczni Niemcy (około 10 procent mieszkańców) entuzjastycznie witali wojsko, Żydzi zostali zapędzeni do przymusowej pracy. „Pierwsze oznaki pobytu Niemców: łapią Żydów do kopania”. Na porządku dziennym były grabieże żydowskich sklepów. Z premedytacją, w przeddzień żydowskiego Nowego Roku (13 września), kiedy większość Żydów zbierała się na modlitwy, Niemcy zamknęli synagogi i zmusili Żydów do otwarcia sklepów i zakładów. Według Sierakowiaka był to „cios dla Żydów od wieków największy. […] A odebrać człowiekowi jego jedyne ukojenie, jego wiarę, nie pozwolić na ukochany, życiodajny kult, jest zbrodnią niepowetowaną. Żydzi tego Hitlerowi nie przepuszczą. Zemsta nasza będzie straszna”572. Tydzień później w Piotrkowie Niemcy uczcili żydowskie święto Jom Kippur, Dzień Pojednania, kombinacją występków rasowych, religijnych i seksualnych. Dobierając słowa tak, aby nie urazić uczuć religijnych, Huberband napisał: „Żydzi musieli opuszczać spodnie i bić lub chłostać się nawzajem po pewnej części ciała. Musieli czołgać się na brzuchu, patrząc jednocześnie w pewien punkt”. Ta mieszanina tradycyjnych i aktualnych antypatii, daleka od zimnego naukowego rasizmu, występowała wszędzie. Huberband słyszał, że w jakimś mieście Niemcy zmuszali dobrze ubrane Żydówki, aby ścinały Żydom brody, a następnie je zjadały. Kazali też ogolonym Żydom całować żydowskie dziewczęta. Pomimo ryzyka wiążącego się z uczestnictwem w zgromadzeniach religijnych Huberbandowi udało się uczcić wszystkie święta między Nowym Rokiem a Świętem Szałasów (Sukkot). Nie był odosobniony w swym poświęceniu: jest ono raczej przykładem oporu religijnych Żydów w Polsce przeciwko atakowi na judaizm573. Gdy niemieckie szpice zbliżały się do Warszawy, Kapłan zaobserwował ucieczkę zamożniejszych Żydów, w tym wielu przywódców, na wschód. „Grube ryby nas porzuciły”, napisał pogardliwie. Po oblężeniu i kapitulacji zniszczonego miasta obserwował wkroczenie Niemców. Na tle głodnych, brudnych i przybitych mieszkańców żołnierze wyglądali zdrowo i schludnie. Jednak nie minęło wiele czasu, nim zaczęli sięgać po żydowską własność, zatrzymywać Żydów na ulicy i okradać ich ze wszystkiego, czego zapragnęli. Ulubionym celem grabieży i nękania byli brodaci Żydzi; również ich jako pierwszych Niemcy zgarniali

z ulic do przymusowej pracy przy sprzątaniu po bombardowaniach. Polscy gapie wyśmiewali się z nich. Kapłan zauważył, że niektórzy Polacy zaczęli pomagać Niemcom w identyfikowaniu Żydów i ich własności. „Zdobywców i podbitych łączy wspólna nienawiść do Izraela”, zanotował rozgoryczony574. Helena Szereszewska mieszkała w nowoczesnym domu przy porządnej ulicy w Warszawie. Razem z mężem Stanisławem, dyrektorem gorzelni, byli całkowicie spolonizowani. Nie uchroniło ich to przed rabunkiem. Kilka dni po wejściu do stolicy „Niemcy niemal codziennie przychodzą po nasze meble. Mają grupy Żydów do znoszenia rzeczy i ładowania na ciężarówkę”. Członkowie ekip nie pracowali dobrowolnie. „Żydów wyłapywano na ulicach i zdarzało się czasem, że nosili własne meble”575. 4 października w Łodzi Dawid Sierakowiak został siłą skierowany do pracy. „Nigdy jeszcze w życiu nie doznałem takiego upokorzenia – wyżalił się w dzienniku, gdy wspominał szydzących gapiów. – Zostaje tylko jedno: zemsta”. Po kilku dniach mógł wrócić do szkoły, ale zaczęło kończyć się jedzenie i opał, a Żydzi nie mogli już normalnie robić zakupów. Kolejki do nielicznych sklepów, gdzie pozwolono im kupować, stanowiły zaproszenie do aktów przemocy ze strony Niemców i wałęsających się żołnierzy. Nieustannie trwało plądrowanie żydowskich domów i sklepów. W końcu i do mieszkania jego rodziny przyszedł niemiecki oficer, żeby dokonać przeszukania, ale spotkał go zawód. Domy innych, odkrywszy żyłę złota, bezkarnie ogołocili ze wszystkiego. „Od czasu do czasu paru oficerów niemieckich załaduje na wóz nieco mebli, kazawszy czekać właścicielom na zapłatę z nieba”. Kilka dni później Niemiec zaprowadził żołnierzy do zakładu ojca i pomógł im wynieść wszystko576. Duża część polskiej inteligencji była wstrząśnięta przypadkami kolaboracji. W zapiskach z czasu okupacji Zygmunt Klukowski, dyrektor szpitala w Szczebrzeszynie, w szczegółach opisał sposób działania najeźdźców i miejscowych oportunistów. „Odbywa się to w ten sposób, że do sklepu, jeżeli jest otwarty, wchodzi najpierw kilku żołnierzy, biorą coś niecoś dla siebie, a potem zaczynają wyrzucać towary na ulicę. Tu już czekają tłumy ludności (chrześcijańskiej!) z miasta i ze wsi. Każdy chwyta, co tylko może, i niesie czym prędzej do domu. Potem inni wpadają do sklepu i wspólnie z żołnierzami rabują i niszczą wszystko doszczętnie”. Zauważył, że niemiecka służba porządkowa oraz ludzie z Sipo-SD zachowują się o wiele gorzej niż żołnierze. Jednak wszystkich prześcigali etniczni Niemcy z paramilitarnej formacji Selbstschutz. „[Niemcy] obchodzą się z nimi [Żydami] brutalnie, obcinają lub nawet wyrywają brody, wymyślają, biją”. Gdy tylko poczuli przyzwolenie nowych władz, Polacy dołączyli do aktów przemocy: „[…] niektórzy w wyśmiewaniu i naigrawaniu się nie ustępują Niemcom”577. Trudno się dziwić, że w tych okolicznościach wielu Żydów z radością powitało radziecką okupację wschodnich obszarów Polski. Kapłan napisał: „Kiedy dotarła do nas wieść, że bolszewicy zbliżają się do Warszawy, radości nie było końca”. Tysiące przede wszystkim młodych Żydów uciekały do strefy radzieckiej. „Wyglądają bolszewików jak zbawczych mesjaszy”. Zupełnie inaczej sytuację odbierali Polacy, a już najbardziej wtedy, gdy radzieckie władze okupacyjne zaczęły własny terror. Kapłan dostrzegał jednak zasadniczą

różnicę. „Bolszewicy grabią cię jako obywatela i człowieka, a Niemcy rabują jako Żyda”. Nawet polski patriota Zygmunt Klukowski odetchnął z ulgą, gdy Rosjanie na krótko zajęli Zamość. „Muszę przyznać, że żołnierze niemieccy byli mi bardziej niemili”578. 566 Antony Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 3: 1914–2008, Oxford 2012, s. 59–66, 69–97, 98– 149, 184–192. 567 A. Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 3, s. 43–54, 66–97, 167–183. Zob. też: Celia Heller, On the Edge of Destruction: The Jews of Poland Between the Two World Wars, Detroit 1994. 568 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 210. 569 Reluctant Accomplice. A Wehrmacht Soldier’s Letters from the Eastern Front, red. Konrad H. Jarausch, Princeton 2011, s. 67–68, 89–90. 570 1 września 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony. The Warsaw Diary of Chaim A. Kaplan, red. Abraham Katsh, New York 1965, s. 19–22; Władysław Szpilman, Pianista. Warszawskie wspomnienia 1939–1945, Kraków 2002, s. 20; 26 sierpnia 1939, Dawid Sierakowiak, Dziennik. Pięć zeszytów z łódzkiego getta, red. Alan Adelson, oprac. Kamil Turowski, Warszawa 2015, s. 72 [pierwsze jednostki niemieckie pojawiły się w Łodzi 8 września wieczorem – przyp. red.]. 571 Shimon Huberband, Kiddush Hashem. Jewish Religious and Cultural Life in Poland During the Holocaust, New York 1987. 572 9, 10, 13 września 1939, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 85–86. 573 14–15 oraz 14–23 września 1939, S. Huberband, Kiddush Hashem, s. 39–54, o ścinaniu bród: s. 188– 192. 574 1, 2, 4, 5, 7, 10 października 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony, 41–43, 45–46. 575 Helena Szereszewska, Memoirs, London 1997, s. 1–5. 576 4, 22, 25, 28 października 1939, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 96–97, 104–106. 577 21 września, 14, 15 października 1939, Zygmunt Klukowski, Zamojszczyzna 1918–1959, Warszawa 2015, e-book. 578 13 października 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony; 29 września 1939, Z. Klukowski, Zamojszczyzna.

NIEMIECKIE PLANY WOBEC POLSKI Gdy kampania zaczęła dobiegać końca, Hitler i nazistowscy przywódcy stanęli przed pytaniem, co zrobić z tym zwycięstwem. Poza mglistymi aspiracjami, żeby unicestwić państwo polskie i zredukować jego ludność do poziomu niewolników, nie mieli konkretnych, szczegółowych planów na przyszłość. Przez krótki okres Hitler bawił się pomysłem, żeby pozwolić Polsce egzystować pod zwierzchnictwem Niemiec. Potem, około 26 września, podczas wyznaczania linii demarkacyjnej między dwoma mocarstwami, Stalin dał do zrozumienia, że oprócz okupacji wschodniej Polski planuje też zajęcie państw bałtyckich. Perspektywa, że znaczna liczba etnicznych Niemców może znaleźć się pod władzą radziecką, zarówno w Polsce (szczególnie na Wołyniu), jak i w rejonie Bałtyku sprawiła, że Hitler podjął pośpiesznie decyzję, żeby spróbować wymiany ludności w zamian za terytorium. Stalin dostał upragnione obszary nad Bałtykiem, a Hitler zyskał prawo do ewakuacji etnicznych Niemców i sprowadzenia ich „do ojczyzny, do Rzeszy”. Ribbentrop wyjechał do Moskwy, żeby potwierdzić porozumienie, i naprędce opracowano program i mechanizmy jego realizacji579. Podczas rozmowy z zaufanymi współpracownikami Hitler oświadczył, że okupowana Polska zostanie podzielona na trzy strefy. Pierwszy obszar, obejmujący terytoria stracone w 1918 roku, miał zostać włączony do Rzeszy. Polacy i Żydzi zostaną stamtąd usunięci i zastąpieni repatriowanymi etnicznymi Niemcami, volksdeutschami. W drugiej strefie zaplanował stworzenie reżimu kolonialnego, a zamieszkać tu mieli przede wszystkim Polacy, którzy służyliby jako siła robocza. Na najdalszym krańcu imperium powstałoby „getto Rzeszy”, gdzie trafiliby wszyscy Żydzi z Niemiec i Austrii. Wszystko to brzmiało bardzo porządnie i logicznie, ale faktycznie stanowiło kolejny przykład improwizacji obleczonej w pozory polityki. Nie mając pojęcia, za co się biorą, Himmler i Heydrich natychmiast zaoferowali usługi SS do realizacji wizji Hitlera. SS już zaprezentowało doświadczenie w pozbywaniu się Żydów i było znane z nadawania tempa polityce rasowej. Tak więc weryfikacja etnicznych Niemców i pomoc w przesiedleniu wydawała się logicznym rozszerzeniem kompetencji organizacji. Co więcej, Himmler z uporem dążył do rozbudowania roli SS w czasie wojny oraz rozciągnięcia swojej władzy na terytoria okupowane580. 6 października w przemówieniu przed Reichstagiem z okazji zwycięstwa Hitler obwieścił zamiar „uporządkowania relacji etnicznych, przesiedlania narodowości” we wschodniej i południowo-wschodniej Europie, gdzie należało przesiedlić wielu etnicznych Niemców. Jego oświadczenie padło w trakcie długiego usprawiedliwiania wojny, którą, jak twierdził, wyświadcza światu przysługę, odwracając traktat wersalski. Bezmyślni i mściwi mężowie stanu z 1919 roku zostawili Europie wiele punktów etniczno-narodowych tarć; Polska jest

jedną z przyczyn destabilizacji. Ale teraz Polska przestanie istnieć, a granice Rzeszy zostaną dostosowane do potrzeb nowego rozmieszczenia grup etnicznych. Przy okazji omawiania Polski Hitler krótko wspomniał też o „próbie znalezienia rozwiązania problemu żydowskiego”581. Następnego dnia, po zwyczajowej przepychance z ministerialnymi rywalami, Himmler otrzymał nowo utworzone stanowisko Reichskommisar für die Festigung deutschen Volkstums (Komisarza Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny) i przystąpił do zadania sprowadzenia etnicznych Niemców do „ojczystej Rzeszy”. Teraz, oprócz oczyszczania z Żydów anektowanych polskich ziem, ludzie Himmlera mieli znaleźć domy, gospodarstwa i zatrudnienie dla volksdeutschów ze Wschodu. W kilka godzin i kilka dni powstał projekt o kolosalnym zasięgu, zupełnie pomijający względy praktyczne, nie wspominając o czynniku ludzkim582. Było to typowe dla impulsywnego stylu Hitlera, że kiedy wszczynał ów doniosły i destabilizujący projekt, dopiero zaczynał się podział okupowanych terytoriów i organizacja administracji cywilnej. Josef Wagner, gauleiter Śląska, tymczasowo kierował prowincją Górny Śląsk, wówczas przyłączoną do Rzeszy. Albert Forster, gauleteir Gdańska, otrzymał zarząd nad dawnym polskim korytarzem przez Prusy Zachodnie oraz rejencją ciechanowską. 8 września Hitler mianował Arthura Greisera, dawnego prezydenta Senatu Wolnego Miasta Gdańska (i rywala Alberta Forstera), szefem administracji cywilnej na zachodnim obszarze Polski, inkorporowanym do Rzeszy. Przez jakiś czas znajdował się jednak nominalnie pod zwierzchnictwem nazistowskiego prawnika Hansa Franka, ministra bez teki, któremu Hitler powierzył władzę w całej okupowanej Polsce. 12 października domena Franka została ograniczona do obszaru centralnej Polski, pokrywającego się mniej więcej z drugą strefą przewidywaną przez Hitlera, nazwanego Generalnym Gubernatorstwem. Dziesięć dni później Greiser został mianowany reichsstathalterem (namiestnikiem) nowo utworzonego Okręgu Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen), przemianowanego później na Kraj Warty (Reichsgau Wartheland), który obejmował także trzon niegdysiejszego królestwa Franka, z Łodzią i okolicznymi okręgami583. Obaj nowi zarządcy sprowadzili do swoich domen zespół administratorów, zwykle oddelegowanych z ich dawnych biur. Ministerstwa w Rzeszy wyznaczały ludzi kierowanych na stanowiska na Wschodzie zwykle spośród przeciętnych lub niekompetentnych urzędników, których stratę mogli przeboleć. Spora część stanowisk przypadła oportunistom i awanturnikom. Podstawową kwalifikacją dla tych stanowisk była dobra kartoteka aktywisty narodowosocjalistycznego. Skutkiem tego, chociaż mogli okazać się skorumpowani i nieskuteczni, administrację zapełnili ludzie, którzy nienawidzili Żydów i nie znosili Polaków. Jednocześnie na Wschód rozciągnął się aparat bezpieczeństwa. Pod koniec września 1939 roku Himmler utworzył Reichssicherheitshauptamt – Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) – rzekomo aby zharmonizować działania SD, Gestapo i policji. RSHA, którego pierwszym szefem został Heydrich, faktycznie stanowił kolejną warstwę zarządzania na szczycie już i tak pomieszanych i częściowo pokrywających się kompetencjami instytucji. To jednak wzmocniło jego naciski, by Sipo-SD na nowych

obszarach działało niezależnie. Wkrótce 500–600 ludzi z Sipo-SD stacjonowało w okupowanej Polsce. Chociaż technicznie policja znajdowała się pod cywilnym zwierzchnictwem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, faktycznie kierowali nią Himmler i Heydrich. Oprócz tego Himmler wyznaczył pięciu wyższych dowódców SS i policji (Höhere SS- und Polizeiführer, HSSPF), żeby nadzorowali na nowych terenach pracę SS i raportowali bezpośrednio jemu. Jakby nie dość było zamieszania, Himmler żądał większych kompetencji dla siebie i swoich podwładnych jako Komisarz Rzeszy. Wreszcie Göring sprawował szeroką władzę w sprawach ekonomicznych poprzez wschodni odpowiednik Urzędu do spraw Planu Czteroletniego. W podległych sobie domenach i sferach odpowiedzialności Göring, Himmler, gauleiter Forster, reichsstatthalter Greiser i generalny gubernator Frank prowadzili własną politykę wobec Polaków. Praktycznie nie istniały jednolitość i koordynacja584. Co niezwykłe, naziści poświęcili traktowaniu Żydów w Polsce niewiele więcej uwagi niż rozważaniom kwestii polskiej jako całości. 7 i 21 września Heydrich przeprowadził odprawy przywódców Einsatzgruppen, odpowiednio tydzień i trzy tygodnie od rozpoczęcia kampanii wrześniowej, na których przedstawił swoje koncepcje. 14 i 21 września odbył też spotkania z Himmlerem, kiedy to rozmawiali między innymi o krokach antyżydowskich. Przywódcy SS wyraźnie zakładali, że na początku polityka antyżydowska będzie stanowiła kontynuację linii przyjętych w Rzeszy i przeniesionych do Austrii i na terytorium Czech. Żydów stanowiących zagrożenie dla bezpieczeństwa należy aresztować, uwięzić lub stracić; ludność żydowską trzeba poddać dyskryminacyjnemu prawu i segregacji; jej majątek i aktywa przejąć na rzecz Rzeszy; tam, gdzie to możliwe, grupy wygnać za najbliższą granicę lub zmusić do emigracji. Jednak wprowadzanie tych środków zależało po części od przebiegu linii demarkacyjnej między Rzeszą a ZSRR. SS nie mogło rozpocząć deportacji Żydów z terytorium niemieckiego na Wschód, dopóki nie wiedziało, gdzie ten „Wschód” będzie się znajdował585. Heydrich odniósł wrażenie, że Hitler przewidywał przeniesienie całej ludności żydowskiej z Rzeszy oraz terytoriów anektowanych do czegoś w rodzaju rezerwatu, być może na obszarze Galicji w południowej Polsce. Później zmienił lokalizację „getta Rzeszy” na okolice Lublina. Hitler z pewnością omawiał temat z armią. Halder zanotował w dzienniku wojennym pod 20 września 1939 roku: „Plan getta istnieje w zarysie; nie ustalono jeszcze żadnych szczegółów; pierwszeństwo mają względy ekonomiczne”. Halder nie wyraził poglądu na temat moralności tej osobliwej sugestii; wielokrotnie podkreślał tylko stanowisko armii, że nie należy organizować żadnych ruchów ludności, dopóki nie zakończą się operacje wojskowe. Na tym etapie można było co najwyżej ustalić, „które grupy ludności trzeba przesiedlić i dokąd”586. Następnego dnia w centrali Gestapo w Berlinie Heydrich wprowadził dowódców polowych w szczegóły szybko krystalizującej się polityki. Ponieważ nie wszyscy mogli być obecni, sporządził Schnellbrief, skróconą instrukcję, do szybkiej dystrybucji. Heydrich zaczął od rozróżnienia między „ostatecznym celem (którego osiągnięcie będzie wymagało długiego czasu) a etapami prowadzącymi do spełnienia ostatecznego celu (realizowanymi

w krótkich okresach czasu)”. „Środki ogólne (czyli cel ostateczny)” należy zachować „w ścisłym sekrecie”. Ten ostateczny cel nie został nigdy wyraźnie określony. Ale wymagał „najstaranniejszych przygotowań, zarówno pod względem technicznym, jak i ekonomicznym”. Pierwszym etapem, natychmiastowym i niezbędnym, była „koncentracja Żydów ze wsi w większych miastach”. Należało ją przeprowadzić szybko, zgodnie z terytorialnymi priorytetami. Gdańsk, Prusy Zachodnie, Poznań, Wschodni Górny Śląsk musiały być „oczyszczone z Żydów” albo, jeśli to nie będzie możliwe, miejsca ich przetrzymywania należało ograniczyć do minimum. Na pozostałych podbitych terytoriach również powinna zmniejszyć się liczba skupisk Żydów. Miasta wyznaczone do przyjmowania Żydów powinny leżeć przy węzłach kolejowych lub przy torach, „aby ułatwić realizację dalszych kroków”. Niewielkie społeczności poniżej 500 dusz zostaną zlikwidowane i dołączone do większych587. Heydrich zarządził, że „w każdej społeczności żydowskiej ma powstać Judenrat, Żydowska Rada Starszych, która, o ile to możliwe, ma się składać z wpływowych osób i rabinów”. Rady miały liczyć do 24 członków, zależnie od rozmiaru społeczności. Ich członkowie mieli ponosić „pełną odpowiedzialność, w dosłownym znaczeniu tego słowa”, za realizowanie aktualnych i przyszłych rozporządzeń. „W przypadku sabotowania instrukcji rady dostaną ostrzeżenie o możliwości podjęcia surowszych kroków”. Rady miały sporządzić rejestr Żydów w swoich rejonach, a następnie zorganizować ewakuację małych społeczności do miast. Gdyby padały pytania, po co to, „należało jako powód przenosin Żydów do miast podawać to, że stanowią główny cel ataków snajperów i grabieży”. Rady odpowiadały również za zakwaterowanie Żydów ze wsi. Żydzi przeniesieni do miast mogli zabrać ze sobą wszystko, co dali radę unieść. Władze zagroziły im najsurowszymi karami w razie niezastosowania się do poleceń. W jedynym paragrafie zawierającym wskazówkę, jak władze niemieckie powinny prowadzić „koncentrację Żydów”, Heydrich stwierdził, że reguły porządku publicznego i bezpieczeństwa „będą wymagały zapewne regulacji zakazujących im całkowitego wstępu do pewnych dzielnic oraz – ze względów ekonomicznych – na przykład zakazu opuszczania getta albo domów po wyznaczonej godzinie wieczorem itp.”. Wszystkie te kroki naziści podejmowali w ścisłej współpracy z armią i władzami cywilnymi. Musieli wziąć pod uwagę również wymagania ekonomiczne. „Na przykład obecnie raczej nie da się uniknąć, tu i tam, żydowskich handlarzy, którzy są absolutnie konieczni dla zaopatrywania wojska z braku innych możliwości”. W takich przypadkach „planuje się szybką aryzację przedsiębiorstw”. Należące do Żydów zakłady zbrojeniowe i inne ważne fabryki oraz przedsiębiorstwa mające istotne znaczenie dla planu czteroletniego należało „zachować na jakiś czas”. W końcu one również zostaną zaryzowane, „a przeprowadzkę Żydów zakończy się później”. Instrukcje Heydricha obejmowały również nadzór nad sytuacją żywnościową na terytoriach okupowanych. Uprawianą ziemię Żydzi mieli przekazać niemieckim sąsiadom lub „chociaż polskim gospodarzom”, aby zebrali zbiory i dokonali zasiewów na następny sezon. W przypadku konfliktu między służbami bezpieczeństwa a administracją cywilną należało natychmiast poinformować Heydricha,

żeby zadecydował, co robić. Ostatni akapit Schnellbrief stanowił, że dowódcy Einsatzgruppen mają stale meldować o liczbie Żydów w swoich strefach operacyjnych oraz o tempie ewakuacji ze wsi do miast. Heydrich chciał wiedzieć, gdzie istnieją skupiska Żydów, kiedy można je przenieść, znać szczegóły na temat żydowskich przedsiębiorstw oraz przebiegu procesu aryzacji. Ilu Żydów pracuje w konkretnych fabrykach i czy zakłady mogą dalej funkcjonować bez nich? Jeśli nie, w jaki sposób można ich zastąpić? Żaden okręg nie został pominięty. Aby zawiadomić odpowiednie instytucje państwowe oraz podkreślić kompetencje Heydricha w tych sprawach, kopie Schnellbrief trafiły do tymczasowych władz cywilnych na terytoriach okupowanych, najwyższego dowództwa armii, Urzędu do spraw Planu Czteroletniego, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Ministerstwa Aprowizacji588. Chociaż instrukcja nie określała „ostatecznego celu”, na spotkaniu 21 września i późniejszej odprawie w RSHA 29 września Heydrich szczegółowo omówił przyszły los Żydów. Zostaną wyrzuceni z Rzeszy i deportowani do „cudzoziemskiego Gau” (czyli okręgu pod panowaniem niemieckim zarezerwowanego dla obcych) lub przymusowo przesiedleni za linię demarkacyjną na terytorium radzieckie. Odtąd wszelkie działania określone w Schnellbrief miały charakter tymczasowy i zmierzały do osiągnięcia w ciągu dwunastu miesięcy punktu kulminacyjnego, czyli pozbycia się Żydów. Po części z tej przyczyny dokument nie poświęcił wiele uwagi szczegółom i definicjom. Chociaż padło słowo „getto”, instrukcja nigdy nie wyjaśniła, co termin ma oznaczać. Zamiast wymogu budowy zamkniętych dzielnic żydowskich sugerowano raczej, że Żydzi mogą spacerować po miastach z wyjątkiem wyznaczonych stref zakazanych. Rady żydowskie miały się zająć zliczeniem, przeprowadzeniem i zakwaterowaniem Żydów ze wsi – ale oprócz tego nie pełniły żadnych innych funkcji. Schnellbrief pokazuje, że Heydrich wciąż musiał być posłuszny władzom cywilnym i wojskowym, jak również instytucjom ekonomicznym Rzeszy. Pomimo potwierdzenia skoordynowanego podejścia wielu organów nie padła żadna wskazówka, kto i w jaki sposób ma sprawować nadzór nad społecznościami żydowskimi i jak postępować z nimi do czasu realizacji „ostatecznego celu”589. 579 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 237–240; M. Mazower, Hitler’s Empire, s. 79–81; Philip T. Rutherford, Prelude to the Final Solution. The Nazi Programme for Deporting Ethnic Poles, 1939–1941, Lawrence 2007, s. 40–51. 580 P. Longerich, Himmler, s. 434–436; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 149–151; P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 53, 60–62. 581 P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 54–55. 582 P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 52–57; R.J. Evans, The Third Reich at War, s. 28–35. 583 Catherine Epstein, Model Nazi. Arthur Greiser and the Occupation of Western Poland, Oxford 2010, s. 125–135; P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 58–61. W 1940 r. Śląsk został podzielony na dwie prowincje: Dolny Śląsk pod rządami Karla Hankego i Górny Śląsk Karla Brachta. 584 P. Longerich, Himmler, s. 437–438, 469–472; M. Wildt, An Uncompromising Generation, s. 160–172; R.J. Evans, The Third Reich at War, s. 13–16, 23; Dieter Pohl, Von der ‘Judenpolitik’ zum Judenmord. Der

Distrikts Lublin des Generalgouvernement 1939–1944, Frankfurt am Main 1993, s. 37–39. 585 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 92–94; P. Longerich, Himmler, s. 439–440. 586 20 września 1939, Halder, War Diary, 59; P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 43–46. 587 O tym i poniższych akapitach zob. Documents on the Holocaust, s. 173–178. Tekst i przekład różni się od wersji w: Nazism 1919–1945, t. 3, s. 1051–1052. 588 A. Rossino, Hitler Strikes Poland, s. 95–96; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 154–157. 589 R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 154–155; P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 48; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 25–28; Dan Michman, The Emergence of the Jewish Ghettos During the Holocaust, New York 2011, s. 65–89.

EICHMANN I OPERACJA „NISKO” Kilku podwładnych Heydricha uznało te pierwsze szkice za wytyczne polityczne, ignorując sprzeciw wysokich rangą oficerów, takich jak Halder, oraz zastrzeżenia wyrażone przez Heydricha w krótkim podsumowaniu. W połowie września Adolf Eichmann (przebywający w Wiedniu) i Franz Stahlecker (wówczas dowódca Sipo-SD w Pradze) omówili przeniesienie 300 tysięcy Żydów z Rzeszy do rezerwatu, o którym dyskutowano w Berlinie. Bliżej centrum decyzyjnego znajdował się Heinrich Müller, szef Gestapo. 6 października rozkazał Eichmannowi przygotować deportację 70–80 tysięcy Żydów z Protektoratu oraz okręgów przyłączonych do Śląska. Eichmann nie tracił czasu i zainicjował praktyczne działania w miastach początkowo wyznaczonych do operacji: Katowicach we wschodniej części Górnego Śląska oraz w Ostrawie (Protektorat). Do listy wkrótce dodano Wiedeń. Tamtejsze władze niemieckie oraz władze Katowic z entuzjazmem przyjęły perspektywę znacznego zmniejszenia populacji żydowskiej. Eichmann oddelegował personel ze swojego centralnego urzędu emigracyjnego z Wiednia, aby zajął się logistyką. Theo Dannecker i Alois Brunner przystąpili do zdobywania pociągów, a Rolf Günther poinformował bezradnych żydowskich przywódców w każdym z tych miejsc, czego się od nich oczekuje. 10 października Josef Löwenherz, czołowa postać gminy żydowskiej w Wiedniu, usłyszał, że ma wybrać tysiąc silnych mężczyzn i zaopatrzyć ich w zapas jedzenia, ubrania i narzędzia. Mieli przygotować przejazd dużych grup Żydów. Podobne instrukcje przekazano w pozostałych ośrodkach590. Jednak jeszcze na tydzień przed zaplanowanymi transportami Stahlecker i Eichmann nie mieli pojęcia, dokąd Żydzi mają jechać. 12 października obaj naziści polecieli z Ostrawy do Krakowa, aby poszukać odpowiedniego miejsca. Eichmann nie lubił latać, więc wybór środka transportu sugeruje ogromną presję. Po trzech dniach badania okolic Lublina, niektórych wciąż patrolowanych przez Armię Czerwoną, zdecydowali się na Nisko i Zarzecze, dwie wsie nad Sanem. Obie leżały przy linii kolejowej i w pobliżu nieużytkowych bagnisk ciągnących się od skraju miasta do rzeki. Zadowolony ze znaleziska Eichmann przeteleksował urzędnikom podstawowe szczegóły. Dwadzieścia cztery godziny później był już z powrotem w Wiedniu, gdzie pośpiesznie poinstruował asystentów, po czym w tym samym celu udał się do Ostrawy. Następnego dnia 916 czeskich Żydów wspięło się do wagonów, 22 pasażerskich i 29 towarowych na wyposażenie i zapasy – opłaconych przez lokalnych Żydów. Aby podkreślić wyjątkowy charakter przedsięwzięcia, Eichmann zgodził się na wyrażoną w ostatniej chwili prośbę Arthura Nebego, szefa policji kryminalnej w Berlinie, aby kilka dodatkowych wagonów towarowych zabrało niechcianych Cyganów. 20 października z Wiednia wyjechał pociąg z kolejnym tysiącem Żydów. Trzeci ruszył z Katowic. Potem wszystko zaczęło iść źle. Pierwszy pociąg przetrzymano na bocznicy

przez całą noc i kilku mężczyzn musiało go opuścić z powodu choroby. Zaraz po przybyciu do Niska Rolf Günther otrzymał wiadomość z centrali SD, że inicjatywa wymaga odgórnej akceptacji i współpracy innych organów. Po upomnieniu szybko przyszedł rozkaz z Berlina, aby odwołać wszystkie następne pociągi na wschód. W całym tym zamieszaniu Eichmann wysłał jeszcze dwa transporty, jeden z Wiednia, drugi z Ostrawy. Pociąg wyjechał też z Pragi, ale został zawrócony z powodu powodzi. Nieco ponad tydzień po zainicjowaniu planu akcję odwołano. Zamiast 80 tysięcy przeniesiono 4700 Żydów. Müller wyjaśnił później Eichmannowi, że armia ma pierwszeństwo w korzystaniu z transportu kolejowego; ważniejsze jest usunięcie polskich jeńców ze strefy wojennej niż wwiezienie tam Żydów. Najwyższe dowództwo sprzeciwiło się również stworzeniu wielkiego siedliska ludności żydowskiej w sąsiedztwie ewentualnej przyszłej linii frontu591. Chociaż operacja „Nisko” miała krótki żywot, przyniosła tragiczne skutki Żydom, których objęła. W zawrotnym tempie i przy znacznych kosztach żydowskie społeczności zdobyły materiały na prefabrykowane baraki, narzędzia budowlane oraz zapasy na kilka tygodni. Po przybyciu pierwszego pociągu Eichmann osobiście powitał przybyszów. Ogłosił, że będą budować „nową ojczyznę” dla Żydów. Jednak na wyznaczonym obszarze nie istniała infrastruktura, teren był bagnisty, robotnicy nie mieli żadnego schronienia. Esesmani i policja porządkowa nie interesowali się projektem i kiedy Eichmann wyjechał, próbowali przepędzić kilka grup za linię demarkacyjną do strefy radzieckiej. Po przybyciu następnych Żydów udało się zbudować kilka baraków i obóz zaczął nabierać kształtów, ale ludzie nie przetrwaliby tutaj bez pomocy gminy żydowskiej z Lublina. Mroźna zimowa pogoda zdziesiątkowała przybyszów. Bez żadnej możliwości zdobycia pożywienia lub pracy część z nich poszła do miasta lub została przetransportowana do wschodniej części Górnego Śląska. W kwietniu 1940 roku obóz zamknięto, a trzystu ocalałym władze pozwoliły wrócić do domu592. Nieudany projekt „Nisko” historycy uznali za odchylenie od polityki albo przynajmniej eksperyment, który doprowadził do udoskonalenia technik masowych deportacji Żydów. Faktycznie operacja stanowiła próbę kontynuacji na większą skalę polityki, która rok wcześniej stała się przyczyną wydalenia z Niemiec polskich Żydów. Jedynym nowym elementem był cel: peryferyjne terytorium pod panowaniem Rzeszy. Ludzie, którzy opracowali plan, beztrosko założyli, że dzięki temu uda się zażegnać problemy z października 1938 roku. Jednak to śmiało zaplanowane „rozwiązanie terytorialne” napotkało na opór armii. Także Himmler ukrócił plan, ponieważ sam próbował uporać się z o wiele bardziej naglącym problemem z migracjami ludności: napływem volksdeutschów i wydalaniem Polaków, których gospodarstwa i domy były potrzebne dla niemieckich osadników. Niepowodzenie stanowiło zły znak, ale raczej dla Himmlera i Heydricha niż dla Żydów. Była to pierwsza z szeregu katastrof tej jesieni, która zagroziła ich karierom i reputacji SS593. W połowie października do Gdańska przyjechali pierwsi volksdeutsche. Greiser chętnie ich przyjął w swoim okręgu, ponieważ zarządzał prowincją zamieszkaną przez 325 tysięcy Niemców i 4,9 miliona Polaków. Liczba Żydów równała się niemal liczbie Niemców. Po

nominacji na reichsstatthaltera ogłosił, że stworzy „modelowy Gau”, który będzie wydajny, nowoczesny i na wskroś niemiecki. Ale czekała go żmudna walka. Jedyna szansa na realizację jego marzenia leżała we współpracy z Himmlerem oraz w wykorzystaniu personelu oraz zasobów SS, nawet jeśli wiązało się to ze zrzeczeniem się do pewnego stopnia suwerenności. Faktycznie, na początku Greiser był jedynie widzem obserwującym wydarzenia na własnym podwórku594. Pod koniec miesiąca Himmler przedstawił wytyczne oczyszczania włączonych do Rzeszy terytoriów. Wilhelmowi Koppemu, wyższemu dowódcy SS i policji w Poznaniu, powierzył misję usunięcia z Gdańska i Prus Zachodnich oraz Kraju Warty miliona Polaków i 300 tysięcy Żydów i przeniesienia ich w ciągu czterech miesięcy do Generalnego Gubernatorstwa. Koppe oddelegował do zadania Alberta Rappa, który szybko obniżył liczby do bardziej osiągalnego poziomu. Dziesięć dni później oznajmił, że realne liczby to 200 tysięcy Polaków i 100 tysięcy Żydów. Nieco ponad dwa tygodnie później zainterweniował Heydrich. Ograniczył operację do Kraju Warty i zastrzegł, że docelowo obejmie 80 tysięcy Polaków i Żydów. Zachowując, choćby tylko na papierze, zamiar pozbycia się z nowych ziem całej obcej i wrogiej ludności, podzielił operację na etapy. Pierwszą fazę naziści nazwali 1. Nahplan, czyli „Plan krótkofalowy 1”595. Cały proces przebiegał chaotycznie. Służba bezpieczeństwa przystąpiła do identyfikacji i rejestracji Polaków, często popełniając błędy. W wyznaczone dni w określonych okręgach tysiące osób dostały nakaz opuszczenia domów w ciągu kilku godzin. Jednak SS brakowało personelu do tak dużego przedsięwzięcia, więc do pomocy zaprzęgnięto policję porządkową złożoną z etnicznych Niemców, urzędników cywilnych, a nawet studentów szkoły przywódców nazistowskich. Od 1 do 17 grudnia z okręgu wyjechało 80 pociągów wiozących 87 833 Polaków. Kiedy transporty dotarły do Generalnego Gubernatorstwa, zmarzniętych, głodnych uchodźców oddano pod opiekę miejscowej ludności. W miejscach, gdzie zgromadzono uchodźców, zapanował chaos. Setki wróciły do swoich gospodarstw, w niektórych przypadkach z zamiarem zdemolowania zabudowań, aby nie patrzeć, jak przejmują je obcy596. W pierwszej fali znalazło się około 10 tysięcy Żydów, głównie z Poznania, Kalisza i Łodzi. Włączenie Łodzi, z żydowską ludnością w liczbie blisko 200 tysięcy, do Kraju Warty przyprawiło Greisera i jego urzędników o ból głowy. Czy dałoby się ich pozbyć, nie niszcząc miejscowej gospodarki? I dokąd mieliby pójść? Tylko około 5–6 tysięcy zostało przymusowo osadzonych w Generalnym Gubernatorstwie, zanim zakończył się 1. Nahplan. Greiser z doradcami doszli do wniosku, że Żydzi nie są priorytetem w sytuacji, gdy trzeba osiedlać volksdeutschów: przybysze potrzebowali gospodarstw i pracy w rzemiośle, podczas gdy Żydzi mieszkali w mieście i niemal żaden z nich nie pracował na roli597. Heydrich doszedł również do wniosku, że sytuacja nie jest dobra. Tuż przed Bożym Narodzeniem sprowadził Adolfa Eichmanna, aby nadzorował deportacje i opracował skuteczniejszy system. Eichmann już wcześniej zorganizował zebranie SD Referenten, by omówić kwestię Żydów z Rzeszy w świetle nowych możliwości, które pojawiły się na Wschodzie, oraz trudnego do pogodzenia z nią zobowiązania do usunięcia z anektowanych

terytoriów niechcianych grup ludności. Kiedy wydział do spraw Żydów II/112 z centrali SD został przeniesiony do Gestapo i przemianowany na wydział IVD4 – z obowiązkiem zajęcia się emigracją i ewakuacją – polityka polska i antyżydowska powiązały się ze sobą z tragicznymi skutkami598. W drugiej fazie, 2. Nahplan, Heydrich zakładał deportację 600 tysięcy Żydów z kolejnych obszarów Rzeszy do rezerwatu w Generalnym Gubernatorstwie, gdzie mieliby być przetrzymywani jako zakładnicy gwarantujący poprawne zachowanie Amerykanów. Operacja miała się rozpocząć 15 stycznia 1940 roku, przy założeniu, że Ministerstwo Transportu zapewni pociągi dla przewozu 5 tysięcy deportowanych dziennie. Tym razem szczegóły opracowano z wyprzedzeniem, a odpowiednie instytucje skoordynowały prace. Jednak kiedy na początku roku Eichmann wyznaczył pierwsze zebranie koordynacyjne, obniżył docelową liczbę do 350 tysięcy Żydów i dodał do grupy Polaków. Nagły napływ volksdeutschów z Wołynia ponownie wysunął na pierwszy plan konieczność znalezienia miejsca dla przybyszów poprzez pozbywanie się polskich chłopów. I znów zrewidowany program trzeba było odłożyć. Z powodu opłakanego stanu Reichsbahn oraz pierwszeństwa Wehrmachtu nie dało się zorganizować odpowiedniego transportu. Co więcej, Hans Frank miał ambicje, aby Generalne Gubernatorstwo stało się wydajne ekonomicznie, i nie podobało mu się, gdy jego włości traktowano jak śmietnik dla niechcianych ludzi. W końcu 2. Nahplan odłożono, a rozpoczął się plan tymczasowy – usuwanie Polaków, aby zrobić miejsce dla etnicznych Niemców. Nawet ta ograniczona ewakuacja, przeprowadzona od 10 lutego do 15 marca 1940 roku, wywołała chaos. Pomimo szeroko zakrojonych celów wyznaczonych przez Heydricha tylko niewielką liczbę deportowanych stanowili Żydzi599. Nazistowscy przywódcy z niechęcią przyznali się do niemożliwości osiągnięcia wszystkiego od razu. W połowie lutego w prywatnej posiadłości Göringa na spotkaniu najważniejszych gauleiterów uczestnicy wyrazili troskę, że niekontrolowane przesiedlenia zaburzą gospodarkę na obszarach, skąd usunie się Polaków, oraz w miejscach, do których trafią. Göring ponownie zwrócił uwagę, że płynna produkcja amunicji i żywności ma priorytet nad przemieszczaniem ludności. Chociaż wszyscy zgodzili się, że byłoby pożądaną rzeczą deportować Żydów z przyłączonych terytoriów do czegoś w rodzaju żydowskiego rezerwatu na peryferiach Generalnego Gubernatorstwa, Himmler zablokował tę inicjatywę. Frank zaakceptował swoją rolę pod warunkiem, że propozycja będzie dla niego rozwiązaniem tymczasowym. Jednak dwie względnie niewielkie grupy Żydów, wygnanych ze Szczecina 12 lutego (w dzień zebrania) i z Piły miesiąc później, stały się kroplą, która przepełniła czarę. Frank oświadczył, że nie będzie dalej tolerował nieskoordynowanych przesiedleń, i tym razem uzyskał stanowcze poparcie Göringa. 23 marca powiedział Himmlerowi, aby zaprzestał kolejnych deportacji Żydów do Generalnego Gubernatorstwa600. 2. Nahplan wrócił na porządek dzienny w marcu 1940 roku i zrywami był kontynuowany do stycznia 1941 roku, do kiedy to 143 transportami do Generalnego Gubernatorstwa przyjechało 133 508 Polaków. Tylko trzech pociągów użyto do przewiezienia polskich Żydów, głównie z Poznania. Większość Żydów z inkorporowanych obszarów została na swoim miejscu. Pomijając Szczecin i Piłę oraz szok związany z tymi wygnaniami, Żydów

z Rzeszy nikt nie niepokoił. Himmler i Heydrich, razem z Greiserem i Frankiem, odkryli, że obrane przez nich cele faktycznie zakłócają się nawzajem. Można sobie mówić o usuwaniu Polaków z Kraju Warty, ale Polacy stanowili tam siłę roboczą, a eksmisje z gospodarstw zaburzały produkcję rolną. Osadzenie 360 tysięcy etnicznych Niemców stworzyło wyzwania wszelkiego rodzaju i obciążyło instytucje Rzeszy, które nie były bezpośrednio zaangażowane w te działania. Pozbywanie się Żydów było satysfakcjonujące ideologicznie, ale nie miało materialnego uzasadnienia przy realizacji innych celów. Co więcej, Greiser i Frank zorientowali się, że kwestia żydowska w Polsce jest bardziej skomplikowana, niż im się zdawało601. 590 Jonny Moser, Nisko. The First Experiment in Deportation, „Simon Wiesenthal Centre Annual” 1985, t. 2, s. 1–30. Zaktualizowane opisy tych wydarzeń zob. H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 51–52; D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 89–93. 591 J. Moser, Nisko, s. 10–30; H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 52–56. 592 D. Cesarani, Eichmann, s. 80; Jewish Responses, t. 2, s. 316–318. 593 „Pierwszy okres deportacji posłużył jako przygotowanie lub też eksperymentalna faza masowych deportacji Żydów z Polski i całej Europy do obozów zagłady”. L. Yahil, The Holocaust, s. 150–152; M. Gilbert, Holocaust, s. 93–94, opisuje deportacje jako „nową politykę”. Por. C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 36–43; P. Longerich, Himmler, s. 151–154. 594 C. Epstein, Model Nazi, 135–155. 595 P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 63–85. 596 Tamże, s. 86–104. 597 C. Epstein, Model Nazi, s. 166–169; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 43–53. 598 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 52–53; H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 63–64. O ewolucji wydziału żydowskiego SD, jego strukturze, personelu i działalności zob. Yaacov Lozowick, Hitler’s Bureaucrats. The Nazi Security Police and the Banality of Evil, New York 2002, s. 10–73. 599 P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 110–111, 113–119, 120–125; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 53–61. 600 P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 130–132; C.R Browning, The Origins of the Final Solution, s. 61–65. 601 P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 170–172; P. Longerich, Himmler, s. 455–457; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 154–157.

POLITYKA ANTYŻYDOWSKA I REAKCJE ŻYDÓW W OKUPOWANEJ POLSCE W czasie gdy naziści zmagali się ze splotem problemów wywołanych długofalową polityką ludnościową, Żydzi musieli nauczyć się codziennego funkcjonowania pod władzą niemiecką w okupowanej Polsce. Ich doświadczenia okazały się różnorodne. Na początku mieszkali w strefie wojny, potem pod władzą wojskową, a wreszcie znaleźli się pod zarządem cywilnym. Spotykali się z różnym traktowaniem w zależności od etapu oraz, w zagmatwany nieco sposób, od regionu. Żydzi nie mogli wiedzieć, co powodowało ten bałagan, ale musieli dostrzec grad rozkazów i kontrrozkazów spadających w dół łańcucha dowodzenia, nierealność wielu deklaracji politycznych, dysonans między dekretami Berlina a zarządzeniami miejscowych urzędników oraz różnice między poszczególnymi obszarami. Niemieckie rozporządzenia były tym bardziej przerażające właśnie z powodu zaskakującego charakteru. Na początku grudnia 1939 roku Chaim Kapłan zauważył trafnie: „Likwidacja polskiego żydostwa idzie pełną parą, ale nie wszędzie następuje w tym samym tempie. Pomyłką jest myślenie, że zdobywca celuje w logice i porządku. Widzimy coś całkiem przeciwnego. Wszystko, co robią ci, którzy realizują jego najwyższą wolę, nosi piętno zamieszania i braku logiki. Naziści są konsekwentni i systematyczni tylko przez wzgląd na centralne koncepcje stojące za ich działaniami – czyli koncepcję autorytaryzmu i surowości; a w nawiązaniu do Żydów – koncepcję całkowitej eksterminacji i zniszczenia”602. Początkowo aktami przemocy, zniszczenia i grabieży zajmowała się armia. Oprócz tysięcy Żydów zabitych podczas akcji zabezpieczających i odwetowych, do wiosny następnego roku nie dożyło 25 tysięcy z 60 tysięcy żydowskich żołnierzy w polskiej armii. Kilka tysięcy trafiło do Niemiec do pracy przymusowej, gdzie spotkali się z lepszym traktowaniem niż w obozach jenieckich. Po mniej więcej roku część repatriowano z powrotem do Polski. Tymczasem dowódcy wojskowi jako pierwsi wprowadzili dyskryminację i segregację społeczności żydowskich. 8 października 1939 roku wojskowe władze w Piotrkowie Trybunalskim wydały rozporządzenie, że 15 tysięcy Żydów zamieszkałych w mieście trafi do getta. Był to pierwszy taki przypadek, ale nie wyznaczył ogólnego trendu i nie stanowił wzorca dla późniejszych wydarzeń. Żydzi mieszkali nadal poza granicami piotrkowskiego getta, także po jego wytyczeniu. Chociaż getto stało się symbolem niemieckiej polityki antyżydowskiej w Polsce, przez dłuższy okres naziści zakładali je sporadycznie i rzadko z tych samych powodów. Mimo instrukcji Heydricha na koniec 1939 roku tylko w siedmiu innych miastach były getta603. W Kraju Warty Greiser postawił sobie za cel, aby wyrzucić Żydów możliwie jak najszybciej, więc nie interesowało go zakładanie gett. Dopiero pod koniec 1939 roku, kiedy

stało się jasne, że ludności żydowskiej nie uda się deportować w ciągu kilku miesięcy, Friedrich Übelhör, prezydent rejencji kaliskiej, rozważał poważnie oddzielenie Żydów od ludności niemieckiej i polskiej604. Dopóki istniała jeszcze perspektywa żydowskiego rezerwatu w okręgu lubelskim, Hans Frank nie wykazywał najmniejszego zainteresowania zakładaniem gett. 4 listopada SS w Warszawie wezwało żydowskich przywódców i poinformowało ich, że władze niemieckie zamierzają utworzyć getto ograniczone, na wybranych ulicach w mieście. Żydzi byli przerażeni i nie chcieli potulnie zaakceptować ciosu. Adam Czerniaków, inżynier, który z mianowania prezydenta Warszawy przewodził komitetowi reprezentującemu podczas oblężenia ludność żydowską, stanął na czele delegacji do generała Karla von NeumannaNeurodego, wojskowego dowódcy w mieście. Okazało się, że z Neumannem-Neurodem nikt nie skonsultował tego gigantycznego i potencjalnie kłopotliwego przedsięwzięcia. Armia wstrzymała realizację i przez kilka miesięcy plan przeleżał na półce, aż w końcu władze cywilne po konsultacjach ze specjalistami i służbą bezpieczeństwa wystąpiły z bardziej przemyślaną propozycją. Jednak Niemcy wydali komunikaty, aby żołnierze nie wchodzili na teren żydowskich dzielnic z powodu szalejących tam chorób zakaźnych. Był to niebezpieczny precedens, ale w tamtym momencie 360 tysięcy Żydów objętych rejestrem sporządzonym pod niemieckim przymusem nadal mieszkało w całej Warszawie. W Krakowie, gdzie umieścił swą stolicę, Frankowi wystarczyło wydzielenie rejonu zamieszkanego przez największą liczbę Żydów jako „żydowskiej dzielnicy mieszkalnej”605. Bardziej powszechne były grabieże na mniejszą i większą skalę. Rabunki dokonywane przez niemieckich żołnierzy trwały przez kilka miesięcy. W październiku Michał Zylberberg, dyrektor szkoły żydowskiej w Warszawie, zanotował, że Niemcy „ciągle włamują się do domów i szabrują”. 10 października w Łodzi przez zamieszanie prawie nie odbyła się uroczystość z okazji piętnastych urodzin młodej pamiętnikarki Mary Berg. Sklep jej ojca, handlarza dzieł sztuki, został okradziony, a z ich mieszkania wyniesiono obrazy Poussina i Delacroix. Na początku listopada niemieccy żołnierze „nawiedzali” ich prawie codziennie. Niemcy powtórzyli postępowanie z listopadowego pogromu z 1938 roku, podpalali miejskie synagogi i grabili na całego. Dawid Sierakowiak wspominał z gniewem: „Lecz coś jednak jest z Niemcami nie w porządku. Od wczoraj poczęli straszny, chaotyczny rabunek”606. W całym Kraju Warty i Generalnym Gubernatorstwie władze cywilne zamroziły rachunki bankowe Żydów, opróżniły ich skrytki bankowe i skonfiskowały posiadane papiery wartościowe. Główny Urząd Powierniczy Wschód Hermanna Göringa skwapliwie przystąpił do zagarniania żydowskich domów, przedsiębiorstw i zakładów na wcielonych terytoriach. Greiser, który tym sposobem został podstępnie pozbawiony największych profitów, ograniczył się do zagrabienia ruchomości oraz osobistych aktywów dla sfinansowania własnej administracji. Frank energicznie oparł się ambicjom Göringa, aby osiągnąć ten sam monopol w Generalnym Gubernatorstwie, i założył własny zarząd powierniczy, który miał wywłaszczać Żydów i dysponować ich majątkiem. Pod koniec roku Göring musiał się zgodzić na kompromis, czyli oddać Frankowi pełnomocnictwo w sprawach ekonomicznych.

Zarząd wyprzedał 3,6 tysiąca przedsiębiorstw i 50 tysięcy nieruchomości. Powszechną praktyką stało się też nakładanie grzywny na żydowskie społeczności, często wraz z braniem zakładników. W Łodzi Niemcy zażądali grzywny w wysokości 25 milionów złotych, w Warszawie tylko miliona. Rady żydowskie rozpaczliwie zbierały pieniądze, często apelując do Żydów, żeby przekazywali walutę, złote pierścionki i kamienie szlachetne607. Zarządzenia władz wojskowych, powtórzone i rozbudowane przez władze cywilne, pozbawiały Żydów możliwości zarobkowania. Żydowscy urzędnicy z miejsca stracili stanowiska. Zamknięcie szkół żydowskich pozbawiło pracy tysiące nauczycieli. Żydzi, którzy pracowali w gazetach, wydawnictwach, teatrach i orkiestrach, otrzymali zakaz zarabiania w ten sposób na życie. Chaim Kapłan oszacował, że zakaz zatrudnienia przy produkcji tkanin i skór oraz handlu nimi pozbawił zatrudnienia połowę wszystkich pracujących w Warszawie Żydów. Wkrótce bez pracy zostało 70–80 tysięcy Żydów608. Niemcy nadal wyłapywali Żydów i kierowali ich do pracy przymusowej. Oddziały wojska, SS i cywilne organy rywalizowały w pozyskaniu i wykorzystaniu żydowskich robotników. W okręgu lubelskim dowódca SS i policji Odilo Globocnik szybko ustanowił monopol na żydowską siłę roboczą, tworząc tym sposobem podwaliny własnego imperium ekonomicznego. Na pozostałym obszarze Generalnego Gubernatorstwa urzędnicy Franka ścierali się z Sipo-SD o kontrolę nad tymi lukratywnymi zasobami. Ponieważ działaniom tym towarzyszyły bicie i przypadkowe zabójstwa, wielu żydowskich mężczyzn wolało uciec do radzieckiej strefy okupacyjnej i tam szukać szczęścia609. Kobiety schwytane do pracy często spotykały się z molestowaniem. Kapłan napisał, że w Łodzi „dziewczęta zmuszano do czyszczenia latryny – do usuwania ekskrementów i mycia jej. Ale nie dostały żadnych narzędzi. Na ich pytanie, jak to robić, naziści odpowiedzieli: waszymi bluzkami. Dziewczęta zdjęły bluzki i wycierały nimi ekskrementy. Po pracy dostały nagrodę: naziści owinęli im twarze bluzkami brudnymi od nieczystości i śmiali się do rozpuku”. Mary Berg słyszała, że Niemcy (nie określiła – żołnierze, esesmani czy miejscowa milicja) zamykali w jednym pokoju pary młodych ludzi, kazali im się rozbierać i tańczyć nago. Spotkało to dwie jej szkolne koleżanki we własnym domu i pokazywały autorce czarne i niebieskie sińce, które zostały im po walce z prześladowcami. Berg nie opisała szczegółowo, co im się przytrafiło610. Porwania tego rodzaju przeraziły Żydów i należały do pierwszych spraw, którymi zajęły się nowo mianowane rady żydowskie. Co typowe, chociaż instytucje te miały być jednolite, powstawały chaotycznie i różniły się między sobą. Podobnie jak w przypadku instrukcji gromadzenia Żydów w jednym miejscu, rozporządzenie Heydricha, aby w każdej społeczności powstał Judenrat, czyli rada żydowska, nie było do końca jasne. Nie wyszczególnił, kto się nadawał na członka rady ani w jaki sposób mają być oni wybierani. Czasem inicjatywę przejmowały władze wojskowe, czasem dowódcy Einsatzgruppen lub oficerowie Sipo-SD. W Radomiu dowódca Einsatzgruppe zgarniał Żydów z ulicy, żeby ich umieścić w radzie. Często Żydzi oferowali okupantom swe usługi w nadziei, że uda się zminimalizować rabunki i łapanki do przymusowej pracy. W większości przypadków osoby te wywodziły się spośród przedwojennych działaczy gmin lub komitetów obywatelskich,

które miały zająć się szkodami wojennymi i uchodźcami, ale trafiali się też oportuniści bez kwalifikacji, za to z tupetem. Pod koniec listopada 1939 roku Hans Frank wydał własne zarządzenie o tworzeniu żydowskich rad w Generalnym Gubernatorstwie, z zastrzeżeniem, że powinny być wybierane. Prawie nigdzie rady żydowskie nie miały nawet ujednoliconych nazw. We wschodniej części Górnego Śląska nazywano je Radami Starszych Gminy Żydowskiej611. Struktura rad była skutkiem nie tylko błędnych procesów ich wyłaniania. Ucieczki i emigracja, a także masowe i ukierunkowane morderstwa, pozbawiły wiele społeczności żydowskich przywództwa. Działacze polityczni, szczególnie lewicowi, oraz inteligenci zbiegli na Litwę, do strefy radzieckiej lub do Rumunii. Bogaci Żydzi, którzy zwykle zarządzali organizacjami charytatywnymi i kulturalnymi, dysponowali środkami, które pozwoliły im uciec lub wyemigrować. I tak Żydzi zostali ogołoceni z przywódców, jeszcze zanim Niemcy zaczęli wybierać ludzi do zakładania rad. Mimo to prawie wszędzie udało się wybrać do rad ludzi, którzy przed wojną zajmowali stanowiska w organizacjach społecznych, włącznie z rabinami612. W Warszawie władze wojskowe zgodziły się na objęcie funkcji przewodniczącego gminy żydowskiej przez Adama Czerniakowa. Czerniaków był inżynierem chemikiem z bogatym doświadczeniem w sprawach miejskich. Podczas oblężenia prezydent stolicy wybrał go na głównego reprezentanta warszawskich Żydów; już wcześniej przewodził żydowskiemu komitetowi obywatelskiemu. Po tym, jak Hans Frank wydał własne rozporządzenie o utworzeniu rady, Czerniaków zwerbował do pomocy dwa tuziny reprezentantów najważniejszych organizacji społecznych, partii politycznych i grup religijnych. Byli to szanowani ludzie z wieloletnim doświadczeniem w służbie publicznej. Niestety, w ciągu kilku miesięcy kilku z nich uciekło za granicę. Wśród nich znalazł się doktor Henryk Szoszkies, Apolinary Hartglas i Szmul Zygielbojm, którzy odważnie sprzeciwiali się utworzeniu getta. Kiedy w radzie zabrakło ludzi takiego formatu i musiała wprowadzać w życie jeszcze surowsze zarządzenia Niemców, zaczęła tracić prestiż i szacunek zwykłych Żydów613. Jednym z pierwszych zadań warszawskiej rady żydowskiej było dostarczenie Niemcom rejestru Żydów z miasta. Zliczenie osób pod koniec października 1939 roku wykazało, że w mieście przebywa 360 tysięcy Żydów, chociaż liczba ta wzrastała z dnia na dzień z powodu napływu uchodźców i Żydów wygnanych z Kraju Warty. Aby zapobiec chaotycznemu i brutalnemu wyłapywaniu Żydów do pracy, rada zorganizowała bataliony robotników, które można było przekazywać Niemcom w razie zapotrzebowania. Wkrótce biuro pracy warszawskiego Judenratu dostarczało niemieckim kolejom, garnizonom, władzom miejskim i SS tysiąc robotników dziennie. W styczniu 1940 roku Niemcy rozkazali radzie spisać zdolnych do pracy Żydów w wieku od 14 do 60 lat. Zarejestrowano ponad 112 tysięcy (w tym przechrztów), chociaż jedynie ułamek z nich był zdolny pracować młotkiem lub łopatą. Pracodawcy nie płacili zatrudnionym; zamiast tego rada żydowska wypłacała im niewielkie sumy, 3–4 złote dziennie, za co musieli utrzymać siebie i swoich bliskich. Były to śmiesznie małe sumy, które miały służyć wyłącznie jako zachęta dla uchodźców

niemających żadnej innej nadziei na zatrudnienie. Zamożniejsi Żydzi woleli się wykupić. Zamiast zrezygnować z takich praktyk w imię równości, rady żydowskie wykorzystywały zyski z wykupów dla zapewnienia tak bardzo potrzebnego dochodu. Niemcy blokowali dostęp do rachunków bankowych organizacji społecznych i indywidualnych osób, ale oczekiwali, że Czerniaków zdobędzie fundusze dla gigantycznego budżetu pokrywającego koszty usług warszawskiego samorządu, zarobki pracowników przymusowych (którzy pośrednio utrzymywali dziesiątki tysięcy Żydów), opiekę społeczną, zdrowotną oraz zakwaterowanie uchodźców. Było to niemożliwe zadanie i nawet z pieniędzmi od zagranicznych instytucji charytatywnych Czerniaków wpadał z jednego kryzysu finansowego w drugi614. Kolejnym naglącym zadaniem rady było zakwaterowanie i nakarmienie uchodźców z terenów walk, ze zbombardowanych domów lub z rodzin deportowanych z terytoriów wcielonych. Kiedy Niemcy zaczęli usuwać Żydów z niewielkich wiejskich osad do większych miasteczek i miast, rady musiały się zająć również nimi. Przeludnienie oznaczało, że rady wkrótce musiały zadbać również o warunki sanitarne. Gdy coraz więcej Żydów traciło źródła utrzymania i miejsca pracy, radom przypadło zadanie organizowania posiłków w garkuchniach i jadłodajniach dla ubogich. Musiały zatem zdobywać żywność. Stopniowo rady przejęły również odpowiedzialność za służbę zdrowia, opiekę nad starszymi i dziećmi oraz edukację615. Kluczowe znaczenie dla ratowania życia Żydów w Polsce miała pomoc współwyznawców ze Stanów Zjednoczonych. Amerykański Jewish Joint Distribution Committee nadal przekazywał fundusze do Warszawy, gdzie wykorzystywano je na miejscu lub rozdzielano gminom w całym kraju. W stolicy miejscowi reprezentanci współpracowali z centralnym komitetem koordynującym, który zaprowadził nieco porządku wśród mnóstwa nakładających się na siebie i rywalizujących żydowskich organizacji opieki społecznej. W pierwszych dniach wojny powstała Komisja Koordynacyjna Żydowskich Organizacji Społecznych jako sekcja krajowej sieci pomocy. Na jej czele stanął Michał Weichert, prawnik i słynna osobistość z czasów przedwojennych, a w skład weszli przedstawiciele głównych instytucji społecznych, partii politycznych i grup religijnych. Czerniaków kilka razy spotkał się z Weichertem, żeby prosić o dodatkowe środki. Na początku 1940 roku Niemcy przerwali możliwość współpracy żydowskich organizacji pomocy z ogólnokrajowymi i lokalnymi polskimi instytucjami społecznymi. Mimo to Weichert nadal koordynował żydowską działalność w Generalnym Gubernatorstwie, a oddzielna Sekcja Pracy Społecznej w Warszawie zapewniała łączność między różnymi organizacjami. Kierował nią Emanuel Ringelblum, nauczyciel, lepiej znany jako historyk i działacz lewicowego skrzydła ruchu syjonistycznego. W połowie 1940 roku Niemcy zażądali, aby amerykańska pomoc przechodziła przez Kraków, stolicę Generalnego Gubernatorstwa. Ponieważ zmanipulowali kurs wymiany, tylko 20 procent pieniędzy przekazywanych do Polski faktycznie trafiało do Żydów. Większość wpływała do szkatuły administracji Franka616. Również żółta gwiazda, która podobnie jak tworzenie gett symbolizowała nazistowską

politykę, była wprowadzana niejednolicie, i nawet żydowskie reakcje zdecydowanie się różniły. Administracja Greisera od 11 listopada oficjalnie nakazała Żydom nosić gwiazdę wykonaną z żółtej tkaniny na wierzchniej garderobie. Kiedy Dawid Sierakowiak dowiedział się o rozporządzeniu, pomstował: „Wracamy do średniowiecza. Żółta łata znów staje się częścią stroju żydowskiego”. Pomimo poniżeń i drakońskiej godziny policyjnej od 16.00 do 8.00, był przekonany, że „przeżyjemy tę akcję dla przyszłości dobrej i słonecznej”617. W Generalnym Gubernatorstwie Frank podobne rozwiązanie wprowadził miesiąc później, kiedy weszło w życie zarządzenie wymagające, aby Żydzi nosili na ramieniu opaskę z niebieską gwiazdą Dawida, a wszystkie żydowskie sklepy zostały specjalnie oznakowane. Władysław Szpilman wspominał później swoje oburzenie: „Przekreślano tym samym kilkaset lat postępu ludzkiego humanizmu, który zastąpiono metodami ciemnego średniowiecza”. Jaskrawy kontrast stanowiła reakcja ortodoksyjnego Żyda i syjonisty Chaima Kapłana, który powitał dekret z ulgą. „Zdobywca zmienia nas w Żydów, czy tego chcemy, czy nie. Nikt nie jest dyskryminowany. Naziści oznaczają nas żydowskimi barwami narodowymi, które są naszą dumą”. Dostrzegł różnice między Warszawą i Łodzią. „Im przyklejona została «żółta łata» rodem ze średniowiecza, ale ja będę nosił swoją odznakę z osobistą satysfakcją”. Odwzorowując średniowieczną niechęć, Niemcy zakazali Żydom edukacji oraz zamknęli bożnice i synagogi oraz zakazali korzystania z rytualnych kąpieli618. Nieustanne nękanie i obawa przed przymusową pracą skłoniły tych, którzy mogli, do ucieczki spod niemieckiej władzy, a w tamtym czasie granice okupowanej przez Niemcy Polski pozostawały względnie nieszczelne. Około 350 tysięcy Żydów, którzy uciekli na wschód podczas walk, mimowolnie znalazło się w radzieckiej strefie. Dołączyli do nieprzerwanego strumienia uciekinierów, zwykle młodych mężczyzn preferujących władzę radziecką. „Dziesiątki tysięcy młodych ludzi uciekają na «rosyjskie» terytorium z piekła czekającego ich pod panowaniem nazistów”, napisał Kapłan 27 listopada 1939 roku. Na początku witano ich z zadowoleniem jako „doskonały materiał na bolszewików”, ale w końcu Rosjanie stracili cierpliwość w obliczu potoku ludzi i zamknęli granice. Nadal jednak wielu wolało zaryzykować zastrzelenie przez patrol Armii Czerwonej, niż zostać na miejscu. Jednak nie wszystkim system radziecki przypadł do gustu. Ojciec Mary Berg udał się na wschód, ale potem wrócił. Wielu młodych Żydów o lewicowych skłonnościach, jak Dawid Sierakowiak, wolałoby socjalizm od nazistowskiej tyranii, ale czuli się zobowiązani zostać z rodziną. Tymczasem Żydzi dysponujący środkami i wymaganymi dokumentami nadal mogli emigrować. Helena Szereszewska po tym, jak wzięła udział w obronie Warszawy, wspominała, że „niektórzy udali się do Rosji, inni przez Włochy do Brazylii, a część przez Japonię do Stanów Zjednoczonych. Byli też tacy, którym udało się przedostać do Palestyny przez Wilno, Odessę i Konstantynopol”. Icchak Cukierman, młody robotnik z lewicowego syjonistycznego ruchu He-Chaluc ha-Cair, wymknął się do strefy radzieckiej i zaczął potajemnie organizować emigrację grup młodych syjonistów do Palestyny przez Rumunię619. 602 P. Longerich, Holocaust, s. 148–152, 160–161; Yisrael Gutman, The Jews of Warsaw 1939–1943. Ghetto, Underground, Revolt, Bloomington 1982, s. 1–15; 1 grudnia 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 80.

603 Jewish Responses, t. 2, s. 146; D. Michman, The Emergence of the Jewish Ghettos, s. 75–79. 604 D. Michman, The Emergence of the Jewish Ghettos, s. 79–82. 605 18 listopada 1939, Adam Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, wyd. Marian Fuks, Warszawa 1983, s. 62; Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 48–50; D. Michman, The Emergence of the Jewish Ghettos, s. 83; Jewish Responses, t. 2, s. 388–389. Zob. też Esther Farbstein, A Close-up View of a Judenrat: the Memoirs of Pnina Weiss – Wife of a Member of the First Judenrat in Warsaw, „Yad Vashem Studies” 2005, t. 33, s. 61–99. 606 21, 27 października 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 55–56, 59, 80; Michael Zylberberg, A Warsaw Diary, London 1969, s. 20–22; 15 października, 3 listopada 1939, Mary Berg, Pamiętnik. Relacja o dorastaniu w warszawskim getcie, tłum. Adam Tuz, Warszawa 2016, s. 59–61; 15, 16 listopada 1939, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 62–63. 607 C. Epstein, Model Nazi, s. 231–233; G. Aly, Hitler’s Beneficiaries, s. 184–185. 608 21 listopada 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 55–56; Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2013, s. 415. 609 21 listopada 1939, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 118–120; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 48–54. 610 21 listopada, 16 grudnia 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 55–56, 87; 18 grudnia 1939, M. Berg, Pamiętnik, s. 64–65. 611 Isaiah Trunk, Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, Lincoln 1996, s. 1–13, 21–25. 612 I. Trunk, Judenrat, s. 14–17, 29–35. 613 4 października 1939, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 51–52; Bernard Goldstein, The Stars Bear Witness, New York 1949, s. 34–38. Wspomnienia Goldsteina zostały najpierw opublikowane w 1947 roku w Nowym Jorku w jidysz, pod tytułem Finf Yor in Warshaver Getto (Pięć lat w warszawskim getcie); Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 36–38. 614 16, 31 października 1939, 13 stycznia, 10 lutego 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 56, 58, 76–77, 84–85; o kwestiach finansowych zob. 21 grudnia 1939, 9, 16 stycznia, 26 lutego, 16 marca 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 72, 76–78, 88–89, 95–96. Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 21–27, 36–42; Jewish Responses, t. 2, s. 375–382. 615 I. Trunk, Judenrat, s. 43–48. 616 Jewish Responses, t. 2, s. 189–213; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 322–332. 617 16 listopada 1939, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 116. 618 30 listopada, 11, 20 grudnia 1939, 5 stycznia 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 65, 69, 72, 75; W. Szpilman, Pianista, s. 40; 30 listopada 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 78; zob. też: 20 grudnia 1939, Z. Klukowski, Zamojszczyzna, s. 126–127. 619 Jewish Responses, t. 2, s. 154–155; 27 listopada 1939, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 77; 1 listopada 1939, Z. Klukowski, Zamojszczyzna, s. 111; 28 listopada 1939, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 64; H. Szereszewska, Memoirs, s. 6, 10, 11; Icchak Cukierman, Nadmiar pamięci (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939–1946, tłum. Zoja Perelmuter, Warszawa 2000, s. 15–28.

BUDOWA GETTA W ŁODZI I LOKALNE ODMIENNOŚCI W pierwszych miesiącach 1940 roku istnienie zwartej ludności żydowskiej pod ich zarządem skłoniło Niemców do podjęcia radykalniejszych i często sprzecznych kroków. 10 grudnia 1939 roku Übelhör poinformował przedstawicieli partii nazistowskiej w Łodzi, samorząd miejski oraz służbę bezpieczeństwa, że „natychmiastowa ewakuacja Żydów nie jest możliwa”. Doraźnie Żydzi mieli zostać skupieni w wyznaczonym getcie. „Założenie getta jest, oczywiście, krokiem tymczasowym. Zastrzegam sobie prawo do decyzji, w którym momencie i w jaki sposób getto oraz miasto Łódź zostaną oczyszczone z Żydów. W każdym przypadku ostatecznym celem musi być całkowite wypalenie tego nieznośnego wrzodu”620. Początkowo Übelhör planował ściśle zamknięte getto dla tych, którzy nie mogli pracować, oraz system strzeżonych baraków rozrzuconych po mieście dla Żydów objętych obowiązkiem pracy. Nie było to bardziej wykonalne od usunięcia całej ludności żydowskiej do Generalnego Gubernatorstwa. Zamiast tego Greiser zgodził się na propozycję urzędników miejskich, żeby wszystkich żydowskich mieszkańców przenieść do dzielnic nędzy na Bałutach i Starym Mieście, gdzie już mieszkało 60 tysięcy Żydów. Wybuch epidemii tyfusu dostarczył pretekstu do zaprojektowania „żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej” i założenia punktów kontrolnych dla wchodzących i wychodzących. 8 lutego 1940 roku komendant łódzkiej policji opublikował zarządzenie, które skazało 100 tysięcy Żydów na opuszczenie w ciągu trzydziestu dni domów i przeprowadzkę na zatłoczone, zapuszczone Bałuty. Na początku przenosiny odbywały się dobrowolnie, jednak według Niemców proces przebiegał zbyt wolno, więc przyśpieszyli go nalotami policji oraz strzelaninami, podczas których zginęło kilkaset osób. Na początku marca większość Żydów znalazła się już na wyznaczonym obszarze, który Niemcy zaczęli odgradzać płotami i drutem kolczastym. Żydzi nie mogli go opuszczać pod karą śmierci. Kiedy 1 kwietnia powstał ostatni odcinek ogrodzenia, getto zostało zamknięte przed światem zewnętrznym. Aby podkreślić germanizację miasta, zmieniono jego nazwę na Litzmannstadt621. Zdaniem niemieckich urbanistów Łódź mogła stać się idealnym niemieckim miastem tylko wówczas, gdy Żydzi zostaną usunięci z widoku i ściśle oddzieleni. Wskutek swego rasowego podejścia do przestrzeni i rozwoju stłoczyli 164 tysiące ludzi na 4,13 kilometra kwadratowego. W getcie znajdowało się nieco ponad 48 tysięcy izb mieszkalnych, co dawało zagęszczenie 3,5 osoby na izbę. Większość budynków była stara i kiepsko zbudowana; w 95 procentach mieszkań brakowało bieżącej wody i toalet. Tylko 49 mieszkań miało łazienkę. Drugą stroną modernizacji i germanizacji było zepchnięcie Żydów z powrotem w erę przeżytków, nędzy i ubóstwa622. Wewnętrzna organizacja getta przebiegła równie niedbale. 13 października 1939 roku

Niemcy wyznaczyli sześćdziesięciotrzyletniego Chaima Rumkowskiego na prezesa Starszeństwa Żydów. Rumkowski nie był złym wyborem. Kiedy nie wyszło mu w interesach, został dyrektorem znanego sierocińca i wiele osiągnął na polu edukacji i opieki nad dziećmi. Ciągnęło się za nim odium skandalu, ale należał do nielicznych przedstawicieli przedwojennej elity, którzy zostali na miejscu. Otrzymał szeroko zakrojone kompetencje: „Wprowadzić w życie wszystkie zarządzenia niemieckiej administracji cywilnej dotyczące wszystkich osób należących do rasy żydowskiej”. Władze zleciły mu rozwiązać istniejące organizacje społeczne, stworzyć radę i nałożyć podatki na ludność żydowską. Rumkowski dobrał sobie do pomocy dwudziestu czterech solidnych, doświadczonych obywateli, ale w ciągu kilku tygodni zostali oni aresztowani, rozstrzelani lub uwięzieni. Z pierwszego Starszeństwa Żydów ocalał tylko on i dwóch innych członków. Trudno darzyć szacunkiem jego następne wcielenie. Po zamknięciu getta burmistrz Łodzi rozszerzył mu kompetencje, „aby utrzymywał porządek publiczny w żydowskiej dzielnicy mieszkalnej”. Niestety, władza wyzwoliła jego najgorsze cechy charakteru. W lepszych czasach próżny, autorytarny typ stał się teraz despotyczny, przekonany, że sam jeden może ocalić społeczność żydowską623. Zadanie skompletowania Starszeństwa Żydów wymagało człowieka o niezwykłej energii i niewyczerpanej wierze w siebie. Rumkowski przewodził licznej, zubożałej grupie bez realnych możliwości zarobkowania. W getcie mieściły się trzy szpitale, cztery sierocińce i trzydzieści dwie szkoły podstawowe oraz inne instytucje – wszystkie wymagały zaopatrzenia i utrzymania. Tysięczne rzesze, które schroniły się w getcie w ostatniej chwili, kiedy za ich plecami padały już strzały, nie miały gdzie mieszkać ani z czego żyć. Jak getto mogło płacić nauczycielom i lekarzom czy też kupować zaopatrzenie i sprzęt medyczny? Na szczycie listy wydatków znajdowały się od października 1939 roku wypłacane przez radę żydowską dniówki dla 2–3 tysięcy żydowskich robotników, których usług codziennie domagali się Niemcy. Niemcy cynicznie oświadczyli, że getto będzie działać na zasadzie „autarkii”, samowystarczalności, co oznaczało, że Żydzi sięgną do swych legendarnych skarbców, by kupić wszystkie potrzebne rzeczy. W rzeczywistości „autarkia” była uprzejmym określeniem wyłudzeń i przejadania zasobów. Rumkowski musiał być bezlitosny i szczwany, żeby wygenerować dochód wystarczający na medykamenty, żywność, opał i surowce624. Niedługo po zamknięciu getta Rumkowski napisał do burmistrza z propozycją, żeby 8–10 tysięcy wykwalifikowanych Żydów mogło pracować dla władz, o ile dostaną surowce i płacę. Zaproponował założenie biura rozdzielającego pracę w getcie i rozprowadzającego produkty, które będzie można wymienić na gotówkę lub jedzenie. Rumkowski poprosił również o pożyczkę: „Liczę na to, że ja i moi współpracownicy odniesiemy sukces i uzyskamy subwencję od władz, aby zrealizować budżet getta”. Wspomniał o kosztach utrzymania służby porządkowej, którą miał zorganizować, aby utrzymywała porządek wśród mieszkańców getta, oraz o środkach na „realne wsparcie ubogich i potrzebujących”. W tamtym momencie jednak Niemcy wydrwili pomysł zwiększenia funduszu dla Żydów w getcie, choć dostrzegli sens w kierowaniu Żydów do pracy, gdyby oznaczało to, że getto

samo się utrzyma. W maju zaczęła działać pierwsza szwalnia. W ciągu czterech miesięcy liczba warsztatów odzieżowych wzrosła do siedemnastu. Pracę znalazło około 40 tysięcy ze 146 tysięcy Żydów. Niestety, ponieważ Niemcy nie chcieli dostarczyć do getta maszyn, produkcja była prawie całkowicie ręczna, pracownicy niewykwalifikowani, a wydajność niska. Sytuację nieco poprawił przyjazd Hansa Biebowa, przedsiębiorcy z Bremy, który poprowadził w niemieckiej administracji getta biuro ekonomiczno-aprowizacyjne. Formalnie Biebowa zatrudniało miasto, które, jak dotąd, odpowiadało za zaopatrzenie getta w żywność w zamian za wyroby i pracę. Za jego kierownictwa biuro zaczęło zabiegać o zlecenia dla przedsiębiorstw umiejscowionych w getcie i sprawować ścisły nadzór nad wszelkimi aspektami produkcji i pracy. Gdy getto stało się faktem akceptowanym, jego biuro rozbudowało regularną administrację getta zatrudniającą 400 osób. Biebow nie odmawiał sobie czerpania osobistych korzyści z kontraktów i szybko zaczął identyfikować własny interes z losem getta625. Chociaż łódzkie getto stało się wzorem, który inni niemieccy urzędnicy w Polsce mieli naśladować, nigdy nie stanowiło elementu świadomej, dalekosiężnej polityki sformułowanej przez przywództwo nazistowskie. Było raczej desperackim środkiem doraźnym, zastosowanym przez lokalną administrację w reakcji na porażkę planu deportacji oraz zubożenie ludności żydowskiej, które samo w sobie stanowiło produkt uboczny niemieckich działań. W obliczu tłumu bezrobotnych, wynędzniałych i wygłodzonych Żydów najlepszym rozwiązaniem, jakie Greiser i Übelhör potrafili szybko zastosować, było zepchnięcie ich za mur i usunięcie z widoku. Było to spektakularne rozwiązanie, jednak nie przyjęło się ani w Kraju Warty, ani na Wschodnim Górnym Śląsku, nie stało się też zasadą w Generalnym Gubernatorstwie626. Na początku kwietnia 1940 roku trzynastoletni Dawid Rubinowicz podróżował swobodnie między wsią Krajno, gdzie mieszkał z rodziną, a Kielcami, gdzie jego wuj miał dom. Ojciec Dawida, ortodoksyjny Żyd, miał mleczarnię i prowadził ją niemal bez utrudnień pod nowym reżimem. Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy kieleckich Żydów zapędzano do getta, chłopiec napisał w dzienniku: „Wybraliśmy się do lasu po drzewo. Przyjemnie nam było w lesie, ja znalazłem trzy grzyby i wzięliśmy każdy wiązkę drzewa”627. Gerda Weissmann miała piętnaście lat, kiedy rozpoczęła się niemiecka okupacja Bielska na Wschodnim Górnym Śląsku. Jej ojciec miał udziały w zakładzie futrzarskim i chociaż stracił przedsiębiorstwo, rodzinie udało się zachować duży dom na obrzeżach miasta. Gdy dziewiętnastoletni brat Gerdy został zmuszony do rejestracji do pracy przymusowej, uciekł do radzieckiej strefy okupacyjnej, ale reszta rodziny została na miejscu. Podobnie jak pozostałe 90–100 tysięcy Żydów w regionie, skupionych głównie w Katowicach, Będzinie i Sosnowcu, nie żyli w zamknięciu. Fritz Bracht, gauleiter nowo utworzonego okręgu Wschodni Górny Śląsk, wolał wykorzystać Żydów jako cenną siłę roboczą. Zamiast zamykać ich bez sensu, Albrecht Schmelt organizował ich w jednostki robocze i przydzielał do zakładów zbrojeniowych, prac inżynieryjnych i fabryk odzieżowych628. Gdy po wyjątkowo surowej zimie przyszła wiosna, życie Żydów w Warszawie przybrało nową formę normalności. Judenrat rozbudował się do ponad dwudziestu wydziałów i przejął

funkcje uprzednio pełnione przez miasto. Przeprowadzony w lutym na żądanie Niemców spis wykazał, że rada odpowiadała za los 395 tysięcy Żydów. Jednym z najbardziej pilnych zadań było zakwaterowanie i wykarmienie 40–50 tysięcy Żydów przeniesionych do getta z zachodniej części regionu lub wygnanych z terytoriów anektowanych. Po przybyciu na miejsce, kąpieli i kwarantannie przydzielano ich do kwater. Ponieważ rada znalazła miejsce tylko dla 17 tysięcy, reszta musiała radzić sobie na własną rękę lub żyć na ulicy. Aby zarobić cokolwiek, choćby najnędzniejsze grosze, setki ochotników zgłaszały się do batalionów pracy organizowanych przez żydowskie biuro zatrudnienia (i eskortowanych przez własną, nieuzbrojoną Służbę Porządkową). Czerniaków miał bardzo ograniczony dostęp do funduszy i musiał nieustannie improwizować, aby pokryć rosnące koszty629. Judenrat zorganizował i utrzymywał skomplikowany system racjonowania. Cała ludność żydowska została zarejestrowana jako odbiorcy kartek na żywność, chociaż tylko najubożsi dostawali je za darmo: inni musieli zapłacić. Kartki upoważniały posiadacza do zakupu mąki, chleba, cukru (lub substytutów), kaszy (gryczanej), marmolady, mydła i zapałek. Oficjalna racja przewidywała średnio 503 kalorie dziennie, ale w kwietniu–czerwcu 1940 roku wartość ta spadła do 450 kalorii. Jednak przedstawiciele rady żydowskiej i robotnicy otrzymywali o wiele więcej, odpowiednio 1665 i 1229 kalorii dziennie. Uchodźcom przysługiwało 807 kalorii, a osoby bez pracy i środków do życia otrzymywały jeszcze mniej. Skutkiem tego Żydzi musieli uzupełniać oficjalne racje jedzeniem zdobywanym na czarnym rynku. Tu towaru nie brakowało, ale było drogo630. Tysiące bezrobotnych walczyły o pracę w dziwnych, nowych dziedzinach zawodowych, takich jak produkcja i dystrybucja opasek na ramię, tłumaczenie niemieckich dokumentów, stanie w kolejkach po kartki żywnościowe lub paczki z jedzeniem za kogoś innego. Zabierali się też do i tak już nadmiernie obsadzonych usług, które Żydzi mogli świadczyć na rzecz innych Żydów, szczególnie do krawiectwa, szewstwa, fryzjerstwa i fotografii. Większość została ulicznymi sprzedawcami631. Organizacje pomocy społecznej zaczęły zaradzać skutkom bezrobocia i napływu uchodźców. Jednak praca społeczna na równi ujawniała, jak i łagodziła podziały społeczne. Organy finansowane przez AJJDC cieszyły się pewnym stopniem autonomii i rywalizowały z innymi o wpływy, konkurując również z radą żydowską. Stanowiska kierownicze często obejmowali przedstawiciele przedwojennej inteligencji, tacy jak nauczyciele, pisarze, aktorzy, albo lewicowi działacze. Bund, kierowany przez weteranów aktywistów, w tym Bernarda Goldsteina, zorganizował własną pomoc humanitarną i rozdzielał pracę w warsztatach i fabrykach. Obserwując mnożenie się instytucji, z których każda miała własną strukturę, oraz charaktery kierujących nimi ludzi, Chaim Kapłan ubolewał: „Żydom brakuje poczucia wspólnoty i poczucia zbiorowej odpowiedzialności”. Zamiast przede wszystkim pomagać potrzebującym, pomagali własnym stronnikom, członkom związków, kół kulturalnych i rodzin. Korupcja stała na porządku dziennym. Uchodźcy z Kraju Warty bez środków do życia i koneksji byli straceni, w sensie dosłownym; o ile nie mieli tyle szczęścia, by dostać kwaterę i jedzenie w przytułku, kończyli na ulicy, pieniądze na jedzenie zdobywali, wyprzedając cały dobytek, a kiedy to się skończyło, zostawało im żebranie632.

Niewiele osób miało tyle szczęścia, co Mary Berg, która pod koniec 1939 roku przyjechała do Warszawy z rodziną, pieniędzmi i amerykańskim paszportem matki. Mogli zamieszkać w dwupokojowym mieszkaniu i nie musieli nosić opasek. Matka Mary przybiła na drzwiach wizytówkę z informacją o obywatelstwie, co zwalniało ich również z wezwań do przymusowej pracy. Chwilowo rodzina wiązała nadzieje z emigracją633. Ponownie rozkwitło życie kulturalne oraz edukacja, chociaż potajemnie. Wśród ludności żydowskiej znajdowało się blisko 48 tysięcy dzieci w wieku szkolnym. Nauczyciele z każdego nurtu przedwojennej edukacji po cichu zakładali gimnazja lub szkoły religijne. Kuchnie założone dla sierot i dzieci z ubogich rodzin organizowały też klasy szkolne. Ostatecznie około 20 procent dzieci pobierało naukę. To ożywienie kulturalne świadczyło o odporności i optymizmie ludzi. W kwietniu 1940 roku z radzieckiej strefy okupacyjnej do Warszawy wrócił Icchak Cukierman i zaczął organizować młodych syjonistów. Swoje mieszkanie przekształcił w ośrodek społeczny i edukacyjny, w którym młodzi towarzysze przesiedleni z innych miast mogli liczyć na darmowe posiłki. Wiele lat później wytłumaczył: „Wierzyliśmy, że przeżyjemy ten trudny okres. Próbowaliśmy rozwiązywać bieżące problemy, umacniając ducha młodzieży i dając jej wychowanie i wykształcenie. Dlatego troszczyliśmy się o szkoły”. Szymon Huberband, przebywający obecnie w Warszawie, zauważył arogancką postawę religijnych Żydów. Chociaż święto Purim wypadło w okresie napadów Polaków na żydowskich sąsiadów, Żydów nie powstrzymało to przed hałaśliwym świętowaniem. Na każdym podwórku rozbrzmiewały recytacje Księgi Estery, a Żydzi radowali się z upadku swoich prześladowców w minionej epoce. W kolejnym miesiącu Huberband odnotował, że Paschę świętowano już niemal wszędzie. Czerniakowowi udało się uzyskać zgodę na produkcję macy, więc jej nie brakowało, podobnie jak innego jedzenia. Kapłan zanotował, że „synagogi są zamknięte, ale w każdym domu jest prowizoryczna bóżniczka, w której kantor upiększa modły swym śpiewem. […] Jeśli chodzi o zaopatrzenie świąteczne, to nawet najbiedniejszy ma macę”634. Na początku 1940 roku, kiedy w Sipo-SD uświadomiono sobie, że Żydzi na razie nigdzie nie wyjadą, postanowiono wykorzystać ich ekonomiczny potencjał jako źródło rąk do pracy. Służba bezpieczeństwa zbudowała obozy w miejscach, gdzie potrzebni byli robotnicy, i zaczęła je zapełniać zdolnymi do pracy Żydami z miast i miasteczek. Według Kapłana system pracy przymusowej został odebrany jako „katastrofa”. Zwiastował ni mniej, ni więcej, tylko „całkowitą zagładę”635. Najbardziej narażone na szykany przy przymusowej pracy były kobiety. W tych aktach mieszała się nienawiść klasowa, rasowa i płciowa. Ringelblum napisał, że Niemcy łapali kobiety „zwłaszcza w karakułowych futrach. Każą im wycierać majtkami podłogi, a potem muszą włożyć te mokre majtki”. Mary Berg wspomniała, że kobiety bały się wyjść na ulicę w obawie przed łapankami. „Lepiej ubrane Żydówki bywały zmuszane do szorowania podłóg i mycia okien w niemieckim dowództwie. Rozkazywano im używać do tego celu własnej bielizny. Nie trzeba dodawać, że prześladowcy często wykorzystywali te okazje dla własnej uciechy”. Doktryny czystości rasowej służyły do maskowania częstych gwałtów. Według Ringelbluma kobiety porywano z kawiarni i zabierano „nie wiadomo dokąd.

Mówią, że po kilku dniach powróciło około 200, niektóre zarażone”. Miesiąc później napisał, że „przy ul. Tłomackie 2 trzech władców gwałciło [Żydówki], krzyki [słychać było] w całej kamienicy. Galeje [gestapowcy – przyp. tłum.] interesują się Rassenschande, ale ludzie boją się o tym donieść”. Nawet jeśli Niemcy nie atakowali Żydówek bezpośrednio, znęcali się nad nimi w inny sposób. Mary Berg wspominała, że niemieccy policjanci wdarli się do budynku, żeby zagarnąć kosztowności; przeszukali mężczyzn i kazali się rozebrać kobietom, „licząc na to, że znajdą przy nich ukryte brylanty […]. Żandarmi trzymali je nagie przeszło dwie godziny, przystawiając im rewolwery do piersi oraz intymnych części ciała i grożąc, że zastrzelą je wszystkie, jeśli nie wydobędą ukrytych dolarów lub drogich kamieni”. Ringelblum słyszał o niemieckim żołnierzu, którzy „wchodził do mieszkań żydowskich i zmuszał mężczyzn, żeby w jego obecności mieli płciowe stosunki z kobietami”. W końcu został aresztowany636. Atmosfera pełna pobłażania prowokowała pozbawionych skrupułów Polaków o przeszłości kryminalnej do grabienia wszystkiego, co się da. Mary Berg wspominała, że „polscy chuligani” prowadzili Niemców do domów zamożnych Żydów i uczestniczyli w „plądrowaniu w biały dzień”. Odwoływanie się Żydów do patriotyzmu było bezskuteczne. Niemiecka propaganda pracowała nad jeszcze większym rozbiciem społeczeństwa i Żydów coraz częściej postrzegano jako nienależących do narodu polskiego. Przez kilka dni pod koniec marca 1940 roku bandy polskich zbirów plądrowały żydowskie sklepy i atakowały Żydów na ulicach. Kapłan domyślał się niemieckiego wpływu na te napaści: „Dzielnica żydowska została wydana na pastwę oprychów i morderców, których do tego celu zorganizowała jakaś niewidzialna ręka”. Policyjne patrole nie reagowały, a niemieckie ekipy z kamerami filmowały zamieszki. W kilku dzielnicach Bund zmobilizował samoobronę z „pracowników rzeźni, pracowników transportowych i członków partii”. Bernard Goldstein z triumfem opisywał, jak „następnego dnia rano pogromiści pojawili się w tych dzielnicach i natknęli się zaskoczeni na czekających na nich naszych towarzyszy. Natychmiast wywiązała się krwawa bójka”. Polacy bijący się z Żydami mieli żelazne rury i mosiężne kastety, co prowadziło do obrażeń po obu stronach. Emanuel Ringelblum potępił polską inteligencję, Kościół i podziemie za to, że nie odcięli się od tego rodzaju zachowań, nawet mimo tego, że wyraźnie podburzał do nich okupant. Przez takie incydenty Żydzi zaczęli wierzyć, że może w getcie będzie bezpieczniej637. Niemcy nie porzucili pomysłu gettoizacji. W styczniu 1940 roku Ludwig Fischer, gubernator dystryktu warszawskiego, założył biuro przesiedleńcze i sprowadził specjalistów od planowania pozbycia się Żydów z miasta. Ci napotkali liczne trudności. W owym czasie żydowscy robotnicy świadczyli cenne usługi okupantom. Przeniesienie prawie 400 tysięcy Żydów na przedmieścia zdestabilizowałoby funkcjonowanie miasta, a zamknięcie części śródmieścia zakłóciło ruch uliczny i handel. Mimo to obawa przed epidemią tyfusu, roznoszoną przez Żydów, przyśpieszyła działania. Na początku roku odnotowano zwielokrotnioną liczbę przypadków choroby. Epidemia rozprzestrzeniała się, w miarę jak napływały fale niedożywionych uchodźców upychanych w lichych kwaterach o fatalnych warunkach sanitarnych. 27 marca, kiedy zaraza osiągnęła punkt kulminacyjny, Czerniaków

dostał instrukcję, by odgrodzić duży obszar, obejmujący największe skupiska Żydów. Miał to być Seuchensperrgebiet, obszar kwarantanny. Na próżno Czerniaków podważał konieczność takich kroków oraz rozmiar grodzonego rejonu. Nie udało mu się też odrzucić żądania, aby to żydowska rada opłaciła potrzebne materiały i robotników. Budowa zaczęła się na początku kwietnia i trwała z przerwami kilka tygodni, podczas gdy Czerniaków walczył o każdą ulicę i dom. 10 maja napisał z przygnębieniem w dzienniku: „Mimo woli ghetto”. Nagle jednak w wojnie dokonał się dramatyczny zwrot. Wydawało się, że pojawiły się nowe perspektywy dla pozbycia się polskich Żydów, niemieckich Żydów i potencjalnie wszystkich Żydów w niemieckiej strefie wpływów638. 620 Isaiah Trunk, Lodz Ghetto. A History, tłum. i red. Robert Shapiro, Bloomington 2006, s. 9–10; Gordon J. Horowitz, Ghettostadt. Lodz and the Making of a Nazi City, Cambridge 2008, s. 26–29; C. Epstein, Model Nazi, s. 169–170. 621 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 12–15; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 42–52. 622 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 15–16; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 34–42. 623 G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 16–20; Michael Unger, Introduction, w: Josef Zelkowicz, In Those Terrible Days. Writings from the Lodz Ghetto, Jerozolima 2002, s. 20–21. 624 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 34–53; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 56–59. 625 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 83–84; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 64–67; Yisrael Gutman, Introduction: The Distinctiveness of the Lodz Ghetto, w: I. Trunk, Lodz Ghetto, s. XLI–XLII. 626 D. Michman, The Emergence of the Jewish Ghettos, s. 84–89; P. Longerich, Holocaust, s. 166–167; P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 171–172. 627 4 kwietnia, 28 maja, 20 czerwca 1939, Dawid Rubinowicz, Pamiętnik, Warszawa 1960, s. 13–14, 18; zob. też: Renya Kukielko, Escape from the Pit, New York 1947, s. 7–24. 628 Gerda Weissmann Klein, All But My Life, New York 1995 [pierwsze wydanie 1957], s. 3–21; Sybille Steinbacher, In the Shadow of Auschwitz. The Murder of the Jews of East Upper Silesia, w: National Socialist Extermination Policies. Contemporary German Perspectives and Controversies, red. Ulrich Herbert, New York 2000, s. 291–292; W. Gruner, Jewish Forced Labour Under the Nazis, s. 214–222. 629 Wpisy z początku 1940 roku, Emanuel Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, tłum. Adam Rutkowski, Warszawa 1988, s. 65–80; 15, 25 marca, 13, 16, 22 kwietnia 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 95, 98, 104–105, 106–107; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, 156–158, 320–346. 630 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 443–451. 631 Tamże, s. 438–442. 632 B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 41–44; 4, 14, 19, 30 grudnia 1939, 5, 8 stycznia, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 82, 86–87, 88, 93–94; Chaim Aron Kapłan, Księga życia (Dziennik z getta warszawskiego) [cz. 1], tłum. Adam Rutkowski i A. Wein, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1963, nr 1–2, s. 199–201, 204–206. 633 27 grudnia 1939, 28 kwietnia 1940, M. Berg, Pamiętnik, s. 65–66, 73–74. 634 I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 53; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 371–389; 20

marca 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 96; 24 marca, 23–30 kwietnia 1940, S. Huberband, Kiddush Hashem, s. 55–59; 24 kwietnia 1940, Ch.A. Kapłan, Księga życia (Dziennik z getta warszawskiego) [cz. 2], tłum. Adam Rutkowski i A. Wein, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1964, nr 2, s. 106. 635 Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 23–24; 14 stycznia 1940, Ch.A. Kapłan, Księga życia (Dziennik z getta warszawskiego) [cz. 2], s. 101–102. 636 5 kwietnia 1940, 10 stycznia 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 70, 98; luty, marzec, kwiecień 1940, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 89, 95, 128. 637 24, 26–28 marca 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 98–100; 10 stycznia 1940, M. Berg, Pamiętnik, s. 68; 28 marca 1940, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 134–135; B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 51–53; Emmanuel Ringelblum, Polish-Jewish Relations during the Second World War, Evanston 1992, s. 49–53. 638 14 lutego, 18, 29, 30 marca, 1, 2, 4, 9, 13 kwietnia, 10 maja 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 85, 96–103, 111; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 79–82; Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 50–52; D. Michman, The Emergence of the Jewish Ghettos, s. 83–84.

WOJNA I PRZEŚLADOWANIA W RZESZY Podczas gdy wojna całkowicie odmieniła życie Żydów w Polsce, początkowo Żydzi w Niemczech nie odczuli większych zmian. W Rzeszy Wielkoniemieckiej nadal mieszkało około 240 tysięcy Żydów, z czego około 185 tysięcy w Niemczech, w tym 30 tysięcy w Berlinie. Jedna trzecia z nich miała więcej niż 60 lat, trzy czwarte zostały bez pracy, a jedna czwarta żyła z pomocy żydowskich instytucji społecznych. W Rzeszy zostało około 11 tysięcy żydowskich dzieci. Te w wieku szkolnym tłoczyły się w nielicznych placówkach edukacyjnych. W Berlinie były tylko dwie szkoły żydowskie na 3 tysiące uczniów; Kolonia, Frankfurt i Hamburg miały po jednej szkole. Nieliczni uczniowie kształcili się po ukończeniu szesnastu lat. W warunkach wojennych polityka wobec przechrztów i nieŻydów w małżeństwach mieszanych tworzyła niezliczone anomalie. Zgodnie z dziesiątą poprawką do ustawy o obywatelstwie Rzeszy, nakazującą utworzenie Reichsvereinigung, nawet konwertyci w rodzaju Freddy’ego Solmitza i ich współmałżonkowie należeli teraz do gminy żydowskiej. Tysiące Żydówek miało mężów i synów w niemieckiej armii. I odwrotnie, niektórzy żołnierze walczący za Rzeszę mieli żydowskiego ojca podlegającego dyskryminującemu ustawodawstwu. Jednak w tym samym czasie, kiedy Einsatzgruppen i oddziały wojska mordowały Żydów w Polsce, jedyną uciążliwością dla niemieckich Żydów pozostawała godzina policyjna. Eksurzędnicy nadal otrzymywali pensje. Większość Żydów mieszkała we własnych domach. Ci, którzy chcieli wyjechać i szczęśliwie mieli dokąd, mogli emigrować. Tylko polskich Żydów w Rzeszy zamykano w więzieniach zgodnie z rozporządzeniem szefa Sipo-SD, wydanym tydzień po wybuchu wojny639. Jednak ta cisza nie potrwała długo. Żydzi przyjęli wieści o wybuchu wojny spokojnie i wkrótce musieli sobie poradzić z racjonowaniem żywności, inflacją i wzrostem podatków. Oprócz niedogodności przy przemieszczaniu się podczas zaciemnienia, zwykłych Niemców zaczęły dotykać braki towarów i coraz gorsza jakość transportu publicznego. Praktycznie nie było benzyny dla prywatnych aut i z ulic zaczęły znikać taksówki. Ludzie bali się nalotów, a kiedy do wojny przystąpiły Wielka Brytania i Francja, upadło przekonanie, że konflikt będzie krótki i zakończony zwycięstwem. W tej niepewnej atmosferze obawy i urojenia społeczeństwa zwróciły się przeciwko Żydom. Biuro SD w Wormacji poinformowało, że „ludność z wielkim niezadowoleniem obserwuje, że Żydzi znowu robią zakupy na kartki żywnościowe we wszystkich sklepach; ich zachowanie wyraża poczucie bezpieczeństwa i pewność siebie”. Nie miało znaczenia, że niemieckich Żydów w rodzaju Victora Klemperera przerażała myśl o tym, co będzie dla nich dostępne w sklepach – czy Niemcy wygrają wojnę, czy nie. Kiedy sytuacja pozostawała nierozstrzygnięta, Żydzi służyli za piorunochron emocji społeczeństwa. Dlatego ich los zależał nie tylko od przekonania nazistów o winie światowego spisku żydowskiego wobec Rzeszy; gdy zwykłych Niemców

dotknęły zmienne koleje wojny, przenieśli swoje aspiracje i niepokoje na Żydów640. Władze nałożyły teraz na Żydów kolejne restrykcje. Obowiązywała ich godzina policyjna od 20.00 do 6.00 i mogli chodzić do sklepów tylko we wskazanych godzinach i wyznaczonych miejscach. Musieli oddać odbiorniki radiowe; datę zbiórki wyznaczono na żydowskie święto Jom Kippur. Starsi i chorzy Żydzi zostali wyeksmitowani z domów opieki, na przykład z żydowskiego domu starców we Wrocławiu, który władze przejęły dla swoich celów. Aby zwolnić pojedyncze mieszkania i domy, lokalne władze kazały Żydom przeprowadzić się do żydowskich nieruchomości. Na początku grudnia Victor Klemperer miał dostęp do zakupów tylko w jednym sklepie i walczył o zachowanie domu. „Cóż, znaleźliśmy się na drodze sadystycznej maszyny”, napisał w dzienniku641. Chociaż nieudany zamach na Hitlera z 8 listopada 1939 roku doprowadził do serii ataków na społeczności żydowskie w Bawarii, paradoksalnie praktycznie nie dochodziło do aktów przemocy powiązanych z samą wojną. Wygnania, napaści i morderstwa zaczęły się u wschodnich granic Rzeszy. Wiadomości o tych aktach szybko dotarły jednak do niemieckiego społeczeństwa. SD z Bad Kissingen poinformowało o „ożywionej dyskusji” na temat wieści, że „Żydzi, liczni Żydzi, są przesiedlani na obszar między Sanem i Bugiem w okolicy Lublina […]. Środki te z zadowoleniem przyjęli członkowie partii oraz duża część Volksgenossen”. Klemperer nie wspomniał o deportacji Żydów z Wiednia do Niska, ale wstrząsnęła nim informacja o eksmisji szczecińskich Żydów do Lublina w marcu 1940 roku. Skłoniło go to do kolejnej, rozpaczliwej próby emigracji do Stanów Zjednoczonych. SD donosiło, że w reakcji na wiadomości przerażeni Żydzi ze wschodnich rejonów Rzeszy przenoszą się do Berlina, Wrocławia i Lipska642. W kwietniu 1940 roku Klemperer ostatecznie opuścił swój dom. Przeniósł się z żoną do willi zajmowanej przez kilka żydowskich rodzin. Nawet kiedy z ulgą zobaczył, że był to przyjemny, dobrze urządzony budynek, czuł się jak w „rodzaju lepszego kacetu”. Ciążyły mu „ciasnota, zamieszanie, wciąż jeszcze spory bałagan” i „nieustanne zmywanie”. Kilku mieszkańców traktowało go z nieskrywaną pogardą, ponieważ był przechrztą. Podobnie jak inni, którzy przeszli na chrześcijaństwo, i mischlingowie, czuł się uwięziony między dwoma światami, z których żaden go nie chciał. „Nikt nam nie pomoże. Dla Żydów jestem odszczepieńcem”643. W całych Niemczech Żydzi znikali. Burmistrz Bad Nauheim przechwalał się: „Większość Żydów wyprzedała majątek […] pod naciskiem Gestapo. Niektórzy potem wyjechali lub schronili się w Żydowskim Domu dla Mężczyzn i Kobiet. Ostatnimi czasy liczba Żydów obecnych w mieście spadła znacząco, ponieważ Żydzi się wyprowadzają. Rozdziałem żywności dla Żydów zajęło się również Gestapo, więc żydowscy osobnicy przestali być widoczni w środkach transportu publicznego i życiu ekonomicznym. W rezultacie nowego prawa o godzinie policyjnej w większym lub mniejszym stopniu zniknęli z widoku w mieście”. Burmistrz Schwandorfu we wschodniej Bawarii informował, że „zostały tu zaledwie trzy żydowskie wiedźmy. One też wkrótce znikną”. Usuwanie Żydów doprowadziło do ściślejszego nadzorowania mischlingów. W każdym przypadku zbliżała się ostateczna rozgrywka; po części dlatego, że ludzie, którzy walczyli w armii, domagali się

prawa zawierania małżeństw zgodnie z własnym wyborem. Skutkiem tego w kwietniu 1940 roku partia nazistowska zaczęła apelować o zwiększenie kontroli nad mieszanymi Żydami pierwszego stopnia. Pod koniec roku większość urzędników mających żydowskiego rodzica straciła pracę, mimo zasług wojennych644. Emigracja Żydów jednak trwała. Fakt, że tak powinno być, nie był oczywisty dla niektórych osób z SD i Gestapo. Biuro SD w Lipsku sprawdziło w filiach, czy nadal sprzyja się w nich legalnym, zorganizowanym wyjazdom Żydów. W rzeczywistości na tym polegała oficjalna polityka i Emigracyjne Biuro Doradcze w Kolonii informowało o sprawnej realizacji zadania, dopóki Żydzi z Rzeszy mogli wyjeżdżać przez Włochy i Holandię. Problemem nie był wyjazd, lecz znalezienie miejsca docelowego. William Shirer usłyszał, że na listach oczekujących na wjazd do Stanów Zjednoczonych znajduje się 248 tysięcy Żydów. Zamiast tego Żydzi kierowali się do Szanghaju lub wykorzystywali przekupnych urzędników i dyplomatów reprezentujących Honduras i Haiti. W Hamburgu Max Plaut, szef miejscowego oddziału Reichsvereinigung, współpracował z oficerem Gestapo odpowiadającym za sprawy żydowskie w mieście, aby zapewnić legalne i nielegalne wyjazdy setek Żydów. Adolf Eichmann zorganizował współpracę z Bertholdem Storferem, który w marcu 1938 roku oddał swoje przedsiębiorstwo na usługi wiedeńskich Żydów i brał udział w wielu projektach emigracyjnych. Dwa lata później Eichmann powierzył mu organizację i finansowanie nielegalnych transportów Żydów do Palestyny. Podczas gdy główne organizacje syjonistyczne wykorzystujące tajne trasy emigracyjne przez państwa neutralne (przede wszystkim przez Rumunię) nadal wolały zabierać tylko wyszkolonych i przesiąkniętych ideologią młodych pionierów, Storfer wysyłał każdego, kto mógł zapłacić. Nie darzyli się wzajemną sympatią. Mimo tych rozdźwięków oraz brytyjskiej blokady od 1939 do 1940 roku 10 tysiącom Żydów udało się dotrzeć do Palestyny na różnych wątpliwej jakości statkach. Około 37 tysięcy Żydów legalnie dostało się do Stanów Zjednoczonych, a 10 tysięcy znalazło schronienie w innych krajach. Jednak około 20 tysięcy dojechało tylko do Portugalii lub francuskiej Afryki Północnej, gdzie utknęli w oczekiwaniu na odpowiednie dokumenty lub fundusze645. 639 J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 202, 207–212; dziennik Luise Solmitz, 8 sierpnia 1939, Jewish Responses, t. 2, s. 100; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 51–52; zob. Bryan Mark Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, Lawrence 2009. 640 Howard K. Smith, Last Train From Berlin, London 1942, s. 37–48; Ralph Getsinger, amerykański wicekonsul, Hamburg After Two Months of War, 10 listopada 1939, Fremde Blicke, s. 543–544; Zarząd okręgowy SD, Wormacja, Raport polityczny o nastrojach społecznych, 14 września 1939, The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 471–472; 10 września 1939, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 41–43. 641 Główny Urząd Gestapo, Kolonia, Lista specjalnych sklepów dla Żydów, 29 września 1939; Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za wrzesień 1939, 6 października 1939; Gauleiter Dolnej Bawarii i Górnego Palatynatu, Raport za wrzesień 1939, 9 października 1939, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 472–473, 474–475; Konrad Kwiet, Without Neighbours. Daily Living in Judenhäuser, w: Jewish Life in Nazi Germany, s. 117–148; A. Ascher, A Community under Siege, s. 209; 9 grudnia 1939, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 60.

642 Zarząd okręgowy NSDAP Kitzingen-Gerolzhofen, Raport o dominujących nastrojach, 11 września 1939, oraz żandarmeria Sandberg, raport za wrzesień 1939, 28 września 1939; Biuro okręgowe SD, Bad Kissingen, Raport, 27 listopada 1939; Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za listopad 1939, 7 grudnia 1939; RSHA, Wydział III (SD), Raporty z Rzeszy, 10 kwietnia 1940, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 476–477, 483, 484, 495; 31 marca 1940, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 77–78; J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 212. 643 19, 29 kwietnia, 3, 22, 26 maja, 6 czerwca 1940, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 79–84, 92–96, 98. 644 NSDAP okręg monachijski, Biuro do spraw polityki rasowej, Raport z działalności, 23 kwietnia 1940; Burmistrz Bad Nauheim, Sytuacja polityczna, 22 maja 1940, Burmistrz Schwandorfu, Raport za maj, 31 maja 1940, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 497–498, 498–499; J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 202; M. Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers. 645 Oddział regionalny SD w Lipsku, Raport o sytuacji wewnętrznej, 13 października 1939; Emigracyjne Biuro Doradcze, Kolonia, Raport za październik–grudzień 1939; Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, Raport za marzec 1940, 7 kwietnia 1940, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 479, 488–489, 493–494; 27 lutego 1940, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 291–293; J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 198–199; D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 82–85; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 83–89.

PRZYMUSOWA EUTANAZJA Niemieccy Żydzi uwięzieni w Rzeszy mogli żyć w dramatycznych warunkach, ale pomijając względnie małą ich liczbę w obozach koncentracyjnych, bezpośrednio nie groziła im śmierć. Natomiast poczucie zagrożenia i bezwzględność niesione przez wojnę przyniosły śmiertelne skutki pewnej grupie aryjskich członków społeczeństwa. Od kilku lat reżim rozważał wprowadzenie przymusowej eutanazji; Hitler kilkakrotnie poruszał sprawę z doradcami medycznymi. Eliminacja osób upośledzonych fizycznie i psychicznie potencjalnie zaoszczędziłaby kosztów, zwolniła miejsce w szpitalach dla rannych żołnierzy, a na dłuższą metę przyczyniłaby się do stworzenia rasy czystej biologicznie, zdrowego Volk. Niezależnie od domniemanych korzyści materialnych z pozbycia się tego „ciężaru” spoczywającego na państwie, wojna stworzyła dobre warunki dla wprowadzenia napędzanej ideologią polityki, która leżała blisko samej istoty przekonań nazistowskich646. Na początku 1939 roku Kancelaria Hitlera otrzymała petycję od rodziny, która błagała Führera o zgodę na zakończenie życia ich okrutnie zdeformowanego dziecka. Prośba spowodowała reaktywację tajnej komisji założonej pod koniec 1936 lub na początku 1937 roku dla zbadania wykonalności ogólnego programu eutanazji. Jak to zwykle bywało w Trzeciej Rzeszy, nastąpił długi okres planowania, kiedy to rywalizujące stronnictwa walczyły o kontrolę nad programem, którym Führer interesował się osobiście. Początkowo nad projektem pracowała kancelaria Hitlera. Plan nie miał prawnych podstaw i realizowany był potajemnie pod patronatem Philippa Bouhlera, szefa kancelarii Hitlera. Viktor Brack, który był łącznikiem między kancelarią Führera i Ministerstwem Zdrowia, zajął się organizacją i zwerbował potrzebny personel. Karl Brandt, osobisty lekarz Hitlera, wkręcił się w interes i wygryzł Leonardo Contiego, przewodniczącego nazistowskiego stowarzyszenia medycznego i, bardziej stosownie, ministra zdrowia Rzeszy. Zespół opracował następnie kompetencje komisji nadzorującej przymusową sterylizację osób z ciężkimi genetycznymi schorzeniami psychicznymi i fizycznymi. 18 sierpnia 1939 roku komisja zażądała przymusowej rejestracji ciężko upośledzonych niemowląt, jednak plan szybko wykroczył poza udzielanie „łaski śmierci” dzieciom. W kilka tygodni po ataku na Polskę specjalne siły operacyjne pod dowództwem oficerów SS Herberta Langego i Kurta Eimanna zmasakrowały prawie 13 tysięcy pacjentów szpitali i zakładów na obszarach wcielonych do Prus Wschodnich. Oprócz masowych morderstw przez rozstrzeliwanie Lange wykorzystywał ruchome komory gazowe. Były to autobusy przerobione tak, że do wnętrza z 40–50 przewożonymi osobami rurą wprowadzano tlenek węgla. Morderstwa w Polsce przyniosły nieoczekiwany skutek w Rzeszy; w październiku program przymusowej eutanazji został rozszerzony na dorosłych, co przekraczało możliwości kancelarii. Kierownictwo operacji przeniesiono więc do przejętej od Żyda willi z widokiem na zielony Tiergarten. Od jej

adresu nadano kryptonim akcji: T-4. Mniej więcej w tym czasie Bouhler otrzymał od Hitlera podpisane upoważnienie, które nadawało akcji ramy prawne. Jest to rzadki przykład jednoznacznego usankcjonowania przez Hitlera na piśmie nielegalnych metod i zapewnia wgląd w funkcjonowanie jego osobistego systemu rządzenia, jak również cedowania władzy na podwładnych, żeby mogli przeprowadzić skomplikowane przedsięwzięcia bez ponownego przychodzenia do Führera i angażowania go w realizację szczegółów. To ważne upoważnienie zostało podpisane 1 września 1939 roku i pokazuje symbiozę między wojną a bezlitosną polityką wewnętrzną, która funkcjonowała w nazistowskich umysłach647. Pod pretekstem konieczności ekonomicznej w czasie wojny i działając pod przykrywką fundacji dobroczynnej, centralne biuro przy Tiergarten 4 zażądało, aby zakłady opiekuńcze i sanatoria zarejestrowały wszystkich dorosłych niezdolnych do pracy oraz złożyły raport o stanie ich zdrowia. Następnie lekarze wybrani pod kątem lojalności politycznej wypełniali masowo formularze, oznaczając w nich „niegodnych, by żyć”. Tymczasem ludzie Bouhlera znaleźli kilka ośrodków, które można było adaptować na ośrodki zagłady, i założyli firmę transportową, która miała przewozić wybrane osoby do tych miejsc, rzekomo na „specjalistyczne leczenie”. Oprócz specjalnie wybranych lekarzy i pielęgniarek oraz palaczy obsługujących krematoria SD zapewniło personel dbający o bezpieczeństwo. Początkowo upośledzonych mordowano zastrzykami z trucizną; na początku 1940 roku zakłady wyposażono w komory gazowe. Od października 1939 roku do sierpnia 1941 roku ponad 70 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci uznanych za „niegodnych, by żyć” przez lekarzy i psychiatrów, którzy powinni się nimi opiekować, zostało przewiezionych szarymi autobusami (o zaciemnionych oknach) do ośrodków. Po przybyciu obsługa kazała im się rozebrać i prowadziła do hermetycznych komór gazowych, które wyglądały jak niewinne łazienki z prysznicami; przez rzekome sitko natrysku pompowano tlenek węgla dotąd, aż ofiary się udusiły. Zwłoki palono w krematoriach na miejscu, ale wcześniej usuwano z nich złote zęby. Złoto z zębów stanowiło bonus dla personelu, który i tak za potajemną pracę zarabiał powyżej średniej648. Nie istniała możliwość utrzymania operacji w tajemnicy. Ludzie mieszkający w sąsiedztwie ośrodków nie mogli nie zauważyć zwiększonego napływu osób do placówek i braku odjazdów. Niektórzy powiązali przyjazdy szarych autobusów z pojawieniem się niedługo potem dymów ze szpitalnych kominów. Odór palonego mięsa mówił sam za siebie. Krewni i opiekunowie prawni zaczęli otrzymywać świadectwa zgonu z nieprawdopodobnymi przyczynami śmierci bliskich lub osób znajdujących się pod ich opieką. Same liczby zgonów stanowiły podstawę do niepokoju. Ponieważ wiele zakładów opiekuńczych, z których zabierano ofiary, prowadziły fundacje wyznaniowe, sprawą zainteresowali się przywódcy kościelni. Jednak nawet kiedy wyszło na jaw, że władze zabijają ułomnych, nie doszło do większych publicznych protestów. W sierpniu 1940 roku protestancki biskup Theophile Wurm z Wirtembergii wysłał list do Wilhelma Fricka, ministra spraw wewnętrznych, z zastrzeżeniami wobec rozgrywających się wydarzeń. Jego obawy podzielił kardynał Adolf Bertram, przywódca niemieckiej konferencji biskupów w Fuldzie, i skontaktował się z Hansem Lammersem, szefem Kancelarii Rzeszy. Kilka

tygodni później kardynał Faulhaber z Monachium wyraził sprzeciw u ministra sprawiedliwości Franza Gürtnera. Te prywatne rozmowy zaniepokoiły reżim, ale nic ponadto. Urzędnicy zbadali możliwość legalizacji prawnej programu, chociaż nie podjęli żadnych konkretnych kroków, i morderstwa trwały dalej przez kolejny rok, mimo lichych podstaw prawnych. Ostatecznie operację wstrzymano na rozkaz Hitlera po tym, jak 3 sierpnia 1941 roku Clemens August Graf von Galen, biskup Münster, wygłosił kazanie, w którym potępił odbieranie życia z takich przyczyn. Jednak operacja została zawieszona nie tylko z powodu protestów Kościoła. Inwazja w Rosji stanęła w miejscu, straty były wysokie, a morale w kraju spadało z powodu niedoborów i nalotów Royal Air Force. Bardziej z tych względów niż z powodu moralnego oburzenia przywódców kościelnych Hitler postanowił odwołać zabijanie poważnie upośledzonych649. Na tym etapie przymusowa eutanazja stanowiła w Niemczech tajemnicę poliszynela i wieści o niej przedostały się za granicę. 21 września 1940 roku William Shirer napisał, że informator określony symbolem „X” opowiedział „mi dziwną historię. Mówi, że Gestapo systematycznie usuwa z Rzeszy osoby chore psychicznie. Naziści nazywają to «łaską śmierci»”. Miesiąc później Paul Dutko, wicekonsul Stanów Zjednoczonych w Lipsku, przesłał do Departamentu Stanu długą depeszę zatytułowaną: „Tajemnicze morderstwa pacjentów chorych psychicznie z lipskiego okręgu konsularnego oraz ich powiązania z SS”. Według Dutko mieszkańcy miasta „są nie do opisania wstrząśnięci” pogłoskami, że ludzie zabierani są do zakładu w Grafeneck, prowadzonego przez SS, gdzie giną. Opinia głosiła, że nikt nie panuje nad SS. W listopadzie 1940 roku Shirer odkrył z grubsza wstrętny proceder i zawiadomił o presji wywieranej na reżim, by ograniczyć morderstwa650. Chociaż tak zwana kampania na rzecz eutanazji nie koncentrowała się na Żydach, dotknęła również i ich. Setki żydowskich pacjentów zakładów opiekuńczych poszły na śmierć. Nawet jeśli mogli w jakiś sposób być przydatni w pracy lub przysłużyć się ekonomii, nie czekało ich ułaskawienie. Bycie Żydem niosło pewniejszy wyrok śmierci niż bycie upośledzonym. Max Plaut w Hamburgu ustalił, co się dzieje, ponieważ był opiekunem osoby wyznaczonej do usunięcia z zakładu psychiatrycznego, a Reichsvereinigung robił wszystko, co się dało, aby zabrać zagrożonych Żydów z ośrodków. Nawet Victor Klemperer, który nie ruszał się ze swojego Judenhaus, zwietrzył T-4. 2 listopada 1941 roku zanotował w dzienniku, że gość opowiedział mu, jak Galen w kazaniu „nazwał […] poczynania Gestapo i mordowanie ludzi upośledzonych umysłowo «działaniami diabelskimi»”651. Z czasem techniki wykorzystywane do mordowania biologicznych wyrzutków w Rzeszy miały zostać zastosowane wobec rasowego wroga, Żydów. Jednak nie było żadnego integralnego ani logicznego powiązania między T-4 a tym, co nastąpiło później. Program T4 z pewnością doprowadził do udoskonalenia techniki masowego zabijania i stworzył korpus doświadczonych zabójców. Chociaż program zawieszono w sierpniu 1940 roku, ruchome i stacjonarne komory gazowe pozostały w użytku. Zagłada przeniosła się do obozów koncentracyjnych pod kryptonimem 14f13. I tak samo jak pacjenci sanatoriów i zakładów opiekuńczych uznani za niezdolnych do pracy i stąd „niewarci, by żyć” zostali oddzieleni i oddani w ręce morderców, tak i więźniowie niezdolni do ciężkiej pracy byli

selekcjonowani przez personel medyczny SS. Ludobójczego procederu nie zaprzestał też Brandt. Teraz rozpoczął akcję opróżniania zakładów opieki, żeby przenieść do nich szpitale zniszczone podczas nalotów i umieścić w nich rosnącą liczbę cywilnych ofiar bombardowań. Szacuje się, że w rezultacie „dzikiej eutanazji” życie straciło około 35 tysięcy ludzi. Również Brack kontynuował morderczą działalność: zapewniał personel do programu T4 oraz wyposażenie do zabijania Żydów. Jednak ciągłość kadrowa i metodologiczna nie jest tym samym, co ciąg przyczynowo-skutkowy652. Część historyków, szczególnie Robert Jay Lifton i Henry Friedlander, uznała program przymusowej eutanazji za kluczowy krok w stronę masowej zagłady europejskich Żydów. Lifton opisał go jako „medyczny most do ludobójstwa”, a według Friedlandera T-4 był „pierwszym zorganizowanym masowym mordem nazistowskich Niemiec” i „pierwszym aktem nazistowskiego ludobójstwa”. Jednak Niemcy przekroczyli tę linię, kiedy 1 września 1939 roku wdarli się w granice Polski z planem masowej eksterminacji pewnych grup polskiego społeczeństwa. Do końca 1939 roku w Polsce rozstrzelano więcej Polaków i polskich Żydów, niż w porównywalnym okresie zabito w komorach gazowych. To operacje Einsatzgruppen w Polsce stworzyły model masowej zagłady, a nie T-4. To operacja „Tannenberg”, nie program przymusowej eutanazji, stanowiła pomost do ludobójstwa653. 646 Szersze tło zob. Paul Weindling, Health, Race and German Politics between National Unification and Nazism 1870–1945, Cambridge 1989; Götz Aly, Medicine against the Useless, w: Cleansing the Fatherland. Nazi Medicine and Racial Hygiene, red. Götz Aly, Peter Chroust, Christian Pross, Baltimore 1994, s. 22–98. 647 R. Evans, The Third Reich at War, s. 75–93; P. Longerich, Holocaust, s. 135–141; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 252–261; Michael Burleigh, Death and Deliverance. ‘Euthanasia’ in Germany 1900–1945, Cambridge 1994, s. 3–4, 93–111, 113–129, 130–145; Ulf Schmidt, Karl Brandt. The Nazi Doctor. Medicine and Power in the Third Reich, London 2007, s. 117–133, 133–146. 648 M. Burleigh, Death and Deliverance, s. 145–161. Zob. też Henry Friedlander, The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution, Chapel Hill 1995. 649 U. Schmidt, Karl Brandt, s. 146–153; M. Burleigh, Death and Deliverance, s. 162–180; R. Evans, The Third Reich at War, s. 93–101. 650 21 września, 25 listopada 1940, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 512, 569–575; Paul M. Dutko, Mysterious Deaths of Mental Patients from Leipzig Consular District and the Connections Therewith of the Black Guard (SS), 16 października 1940, Fremde Blicke, s. 552–553. 651 J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 214–215; A. Garbarini red., Jewish Responses, t. 2, s. 11; 21 maja, 2 listopada 1941, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 171–172, 270. 652 A. Beevor w The Second World War nazywa program T-4 „projektem” ludobójstwa; H. Friedlander w: The Origins of Nazi Genocide, s. 284, nazywa go „wzorem dla ostatecznego rozwiązania”; U. Schmidt, Karl Brandt, s. 207–223, 233–249. O 14f13 zob. N. Wachsmann, KL, s. 240–258. 653 Robert Jay Lifton, The Nazi Doctors. Medical Killing and the Psychology of Genocide, New York 2000, s. 45–76, 134–139, 142–144; H. Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, s. 21–22. N. Wachsmann, KL, s. 240–288, argumentuje, że program 14f13 oraz masowe egzekucje jeńców radzieckich w 1941 roku w obozach koncentracyjnych stanowiły kluczowy etap w rozwijaniu technik i kształceniu personelu do przeprowadzania Zagłady.

REAKCJE NA PRZEŚLADOWANIA POLSKICH ŻYDÓW Niepokój ludności niemieckiej w związku z przedostającymi się do informacji publicznej dowodami na masowe zabójstwa w Rzeszy pozostaje w sprzeczności z niefrasobliwością, z jaką Niemcy przyjmowali informacje o traktowaniu Polaków i Żydów na okupowanych terytoriach. Tylko nieliczni niemieccy żołnierze w Polsce mieli jakieś skrupuły w obliczu upokorzeń, torturowania i mordowania Żydów. Konrada Jarauscha, chociaż głęboko religijnego, nie oburzyło spalenie synagogi w Zgierzu, gdzie stacjonował jego batalion. „Zeszłej nocy – napisał rzeczowo w liście do kolegi z Niemiec – spłonęła żydowska synagoga. Dziś w płomieniach stanął żydowski dom zgromadzeń. W Łodzi na placach targowych wieszano Żydów i Polaków, ponieważ rozwieszali antyniemieckie plakaty”. Równie obojętnie odniósł się do niewolniczej pracy Żydów i przypadków wykorzystywania seksualnego. Kilka dni później napisał do domu: „W naszych kwaterach jest zdumiewająco czysto. Młode i stare Żydówki muszą sprzątać koszary i myć okna. Wiele pochodzi z dobrych rodzin. Koledzy sprawują się jak należy. Ustawy norymberskie chyba dobrze chronią Żydówki […]”. Jego pozbawiony emocji komentarz rozciągnął się też na wyrzucanie Żydów z domów. „Ponieważ na zimę przybywają wołyńscy Niemcy, Żydów masowo wyrzuca się z mieszkań. Przy drodze z Łodzi do Zgierza znajduje się obóz koncentracyjny, gdzie przebywa prawie 5 tysięcy Żydów w różnym wieku. Na drogach widać odjeżdżające ciężarówki. Oczywiście nie może się to wszystko obejść bez ofiar”654. Jarausch zaakceptował skutki brutalnych decyzji politycznych, jakby były czymś naturalnym. Jednak w porównaniu z innymi oficerami był współczującym obserwatorem. Poruszył go widok zbezczeszczonego żydowskiego cmentarza i zwrócił uwagę na rozdźwięk między duchem SS a tradycyjnymi pruskimi, chrześcijańskimi wartościami, które wyznawał. Odnotował również różnice pokoleniowe jako dowód na zmianę postawy wobec służby wojskowej. „Starsi towarzysze broni są bardziej tolerancyjni […], młodsi mają do tego zupełnie inne podejście – wykazują się brakiem tolerancji wobec wszystkiego: Kościoła, Żydów”655. Melita Maschmann stanowiła przykład „tych młodszych”. Pod koniec 1939 roku została skierowana do Kraju Warty, gdzie pracowała z niemieckimi rolnikami przy zbiorach, po czym objęła stanowisko szefowej biura prasowego Hitlerjugend w Poznaniu. Sytuację w Polsce interpretowała zgodnie z ideologią narodowosocjalistyczną, dlatego wszystko uważała za potwierdzenie tego, czego się nauczyła. Kiedy zobaczyła Żydów w kutnowskim getcie, „energicznie stłumiła w sobie wszelkie rozważania metafizyczne”. Grupa Żydów przypominała jej „stado gawronów”. Fakt, że pozbawiono ich środków do życia i zostawiono z niczym, miał stanowić dowód na niechęć Żydów do pożytecznej pracy. Gdy uległa modzie na turystykę gettową i odwiedziła Łódź, zobaczyła „dobrze ubrane kobiety”

w futrach. I odwrotnie, odczuła więź z volksdeutschami i cieszyła się ze swojego udziału w misji germanizacji Wschodu. Dało jej to poczucie przynależności, ponieważ „wyzwolenie od ego i jednoczesne utożsamienie się z czymś większym niż ja sama, narodem czy też wspólnotą narodową, wytworzyło wewnętrzną więź”. Jej nienawiść do Żydów stanowiła odwrotność miłości do Niemców656. Ulrich von Hassell, emerytowany dyplomata, stał na przeciwnym końcu pokoleniowego spektrum. Według niego inwazja na Polskę i jej okupacja zwiastowały katastrofę. Wątpił, by Niemcy wygrały wojnę, i niepokoiły go raporty o zachowaniu niemieckich żołnierzy. W dzienniku zwierzył się, że odczuwa „wstyd z powodu kalania niemieckiego imienia wojną w Polsce, czyli brutalnymi nalotami i wstrząsającym bestialstwem SS, szczególnie wobec Żydów”. Wprawdzie Hassell miał dobre koneksje, ale jego przypadek pokazuje, że gdyby Niemcy chcieli, to wiele by się mogli dowiedzieć o okrucieństwach popełnianych w Polsce. „Kiedy ludzie strzałami z rewolwerów zabijają grupę Żydów stłoczonych w synagodze – dodał – człowieka ogarnia wstyd”. Pod koniec 1939 roku komentował ponuro „bezwstydne akcje w Polsce, szczególnie SS”, jak również przerażające warunki w „dzielnicach żydowskich”. Hassell dowiedział się o deportacji Żydów ze Szczecina do „żydowskiego rezerwatu w Polsce” zaraz po fakcie657. Obecność w Berlinie dziennikarzy ze Stanów Zjednoczonych oraz innych państw neutralnych sprawiła, że informacje o wydarzeniach w Polsce popłynęły do Europy Zachodniej i za Atlantyk. Dziennik Shirera pokazuje, jak wiele wiedzy było dostępne dla zainteresowanych. W połowie listopada 1939 roku napisał, że „Frank, gubernator generalny okupowanej Polski, ogłosił dziś, że od teraz trzeba zamknąć żydowskie getto w Warszawie przed resztą stolicy płotami i wziąć pod ścisły nadzór policyjny. Mówi, że Żydzi to «nosiciele chorób i zarazków»”. Amerykanin, który wrócił z Warszawy, opowiedział mu, że niemiecka polityka to „po prostu zagłada polskich Żydów. Wywożą ich na wschód Polski i zmuszają do życia w nieogrzewanych szopach, pozbawiają też wszelkiej możliwości zarobienia na chleb z masłem. Kilka tysięcy Żydów z Rzeszy również wysłano do wschodniej Polski na śmierć”. Była to przesada, ale ogólna tendencja wyglądała właśnie tak. Jeśli już, gniew na początkowe metody Niemców stępił wrażliwość na to, co przyszło później; tak jak w 1933 roku natłok wiadomości i niesione z nimi przerażenie wywołały reakcję, której nie dawało się utrzymać – nawet gdy sytuacja się pogorszyła. A stało się to wkrótce. W nowym roku Shirer zanotował: „W Polsce właśnie zbliża się ku końcowi największa zorganizowana masowa emigracja od czasu wymiany ludności między Grecją a Turcją”658. „The Times” i londyńska „Jewish Chronicle” obszernie relacjonowały antyżydowskie działania w okupowanej przez Niemców Polsce. 24 października 1939 roku „The Times” poinformował, że 3 miliony Żydów skierowano do Lublina, co „skazywało ich na głód”. Czytelnicy dowiedzieli się po kilku dniach o deportacjach do Niska. Na koniec roku „The Times” podsumował, że plan rezerwatu „przewiduje miejsce na stopniową zagładę”. Wieści o zakładaniu gett i warunkach panujących w Warszawie i Łodzi trafiały bezpośrednio w porze śniadania na stoły czytelników w Zjednoczonym Królestwie. W marcu 1941 roku

„Jewish Chronicle” zamieściła fotografie warszawskiego getta659. Jednak głównym kanałem informacyjnym zachodnich rządów był polski rząd na uchodźstwie, który zainstalował się we Francji. Przedstawiciele wygnanych władz otrzymywali regularnie informacje z kraju poprzez działaczy podziemia. Wszystkie partie i stronnictwa miały reprezentację na wygnaniu w Radzie Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej, również polscy Żydzi. Mimo to dwóch żydowskich delegatów, Henryk Rosmarin i Ignacy Schwarzbart, czasem odnosiło wrażenie, że są w tej strukturze tylko po to, aby Brytyjczycy i Francuzi mieli wrażenie jedności wśród Polaków. Faktycznie wielu członków polskiego przywództwa na uchodźstwie – a nie tylko zwolennicy endecji – zajmowało stanowisko antyżydowskie. Ich postawę zaostrzały jeszcze doniesienia, że Żydzi z zadowoleniem przyjęli inwazję radziecką i współpracują z komunistycznym reżimem. Wrażenie to umocnił kluczowy raport o sytuacji w Polsce dostarczony na Zachód w lutym 1940 roku przez kuriera Jana Karskiego. Po pełnej niebezpieczeństw podróży Karski dotarł do Angers we Francji, gdzie przekazał Stanisławowi Kotowi, ministrowi spraw wewnętrznych rządu na uchodźstwie, że większość Polaków wierzy, iż Żydzi z radością powitali radzieckiego okupanta i teraz biorą udział w uciskaniu polskich patriotów. Bez względu na to, jak wyglądała prawda czy motywy reakcji żydowskich, tak wielu Polaków wierzyło w zdradę Żydów, że rząd na uchodźstwie uznał za niemądre wykonywanie jakichkolwiek prożydowskich gestów. Oficjalne publikacje przeznaczone dla zachodnich odbiorców i rządów alianckich kładły nacisk na brutalne traktowanie Polaków i ignorowały los Żydów. Dopiero po przeniesieniu się władz na uchodźstwie do Londynu, po upadku Francji, rząd zaczął wydawać oświadczenia dotyczące tragedii Żydów660. Polacy jednak nie byli jedynym rządem, który chętnie minimalizował rozmiar cierpienia Żydów. Z powodu związków z polityką bliskowschodnią rząd brytyjski również niechętnie wyciągał na światło dzienne los Żydów w Europie Wschodniej. W maju 1939 roku rząd wydał Białą księgę, by udowodnić, że wypełnił swe zobowiązania do utworzenia w Palestynie żydowskiej siedziby narodowej. Cała ludność zamieszkująca obszar – 450 tysięcy Żydów i milion Arabów – miała w ciągu dziesięciu lat otrzymać autonomię. Żydowska imigracja miała ograniczyć się do 75 tysięcy osób w pierwszej połowie tego okresu i ściśle określono, ile ziemi może zostać zakupione pod przyszłe żydowskie osadnictwo. Te warunki w zasadzie gwarantowały, że wyłoni się państwo arabskie z żydowską mniejszością. Biała księga, zatwierdzona przez Izbę Gmin 22 maja 1939 roku, miała złagodzić nastroje Arabów w Palestynie i udobruchać niezależne rządy arabskie w regionie, jak również ograniczyć potrzebę delegowania wojsk brytyjskich w celu zachowania pokoju oraz odsunąć zagrożenie od zasobów ropy. Jednak dokument zraził Żydów z Palestyny i rozwścieczył zwolenników syjonizmu na całym świecie. Naturalnie wysunęli kwestię europejskich żydowskich uchodźców jako potężny argument za zwiększeniem imigracji661. Rząd brytyjski nie toczył tylko wojny propagandowej: aby zablokować napływ Żydów do domniemanej siedziby narodowej Żydów, wykorzystał też narzędzia dyplomatyczne i zasoby wojskowe. Ministerstwo Spraw Zagranicznych śledziło przepływ uchodźców,

którym udało się wyjechać z Rzeszy przez Jugosławię, Bułgarię i Rumunię do portów, gdzie organizacje syjonistyczne zapewniały statki do przewiezienia ich do Palestyny, i intensywnie wspierało rządy narodowe w próbach zablokowania przejazdu. Między październikiem 1939 a marcem 1940 roku żydowska imigracja do Palestyny została całkowicie zawieszona pod pretekstem, że nielegalni przybysze wypełniają kwotę. Od kwietnia do września 1940 roku palestyńska administracja wystawiła 9060 certyfikatów emigracyjnych, z czego faktycznie zaledwie połowa została wykorzystana, ponieważ praktycznie nie było możliwości, aby trafiły w ręce najbardziej potrzebujących. To raczej przez Brytyjczyków niż nazistowską politykę legalna emigracja do Palestyny dawała szansę na ucieczkę zaledwie znikomej grupie ludności żydowskiej poddawanej niemieckim prześladowaniom662. Whitehall z podobnymi obawami podchodził do nacisków, aby wpuścić żydowskich uchodźców do Zjednoczonego Królestwa. 25 września 1939 roku komisja rządowa do spraw uchodźców ustaliła, że pokonanie Niemiec jest ważniejsze niż pomoc uciekinierom przed nazistowskimi prześladowaniami. Wjazd do kraju był możliwy tylko w szczególnych wypadkach; masowe ucieczki Żydów przed nazistami były wykluczone. Aby faktycznie zredukować liczbę imigrantów, którzy nagromadzili się w Zjednoczonym Królestwie w ostatnich miesiącach pokoju, rząd postanowił przekazać fundusze na dalszą emigrację zamiast na pomoc uchodźcom. Był to pożyteczny, choć mało gościnny gest. Ponadto trybunały rozpatrzyły konkretne przypadki ponad 74 tysięcy uchodźców i cudzoziemców, którzy teraz byli „wrogimi obcymi”, aby ustalić, czy powinni zostać internowani jako zagrożenie dla bezpieczeństwa w przypadku sytuacji nadzwyczajnej. Z tej liczby 64 244 osoby, głównie niemieccy i austriaccy Żydzi, zostały wyłączone z wszelkich restrykcji. Mimo to wojenna rygorystyczność nie zapobiegła nieustannym prośbom organizacji charytatywnych dla uchodźców do rządu o pomoc i złagodzenie kontroli imigracyjnej663. Rząd brytyjski był przewrażliwiony na punkcie wszelkich materiałów lub oficjalnych oświadczeń, które zwiększały współczucie opinii publicznej wobec Żydów. W przeddzień wybuchu wojny Ministerstwo Informacji zasugerowało BBC, że „poza Palestyną nie istnieje konieczność żadnej specjalnej propagandy adresowanej do Żydów”. Na potrzeby opinii publicznej w Zjednoczonym Królestwie i europejskich słuchaczy serwisów informacyjnych traktowano Żydów jako obywateli krajów, w których mieszkali. W październiku 1939 roku w ramach propagandy wojennej przeciwko Trzeciej Rzeszy rząd wydał Białą księgę dotyczącą obozów koncentracyjnych, w której pokrótce poruszono problem okrutnego traktowania żydowskich więźniów. Zestawienie raportów urzędników konsularnych i wypuszczonych więźniów zobrazowało okrucieństwa rozgrywające się w obozach pod koniec lat trzydziestych, ale nie wywołało dyskusji na temat antyżydowskiego ustawodawstwa, które ich do tych obozów wtrąciło. Podstawą niechęci do upowszechnienia kwestii prześladowań ludności żydowskiej był głęboko zakorzeniony sceptycyzm Whitehallu wobec charakteru i prawdziwości tego rodzaju doniesień. Chociaż Ministerstwo Spraw Zagranicznych dysponowało mnogością informacji, wyżsi rangą urzędnicy mieli skłonność do pomijania większości dokumentów lądujących na ich biurkach. W kwietniu 1940 roku pewien urzędnik raportował, że „żydowskie źródła zawsze są wątpliwe”. Rex

Leeper, szef wydziału wywiadu politycznego (potem dyrektor Political Warfare Executive – Kierownictwa Walki Politycznej), skomentował kilka miesięcy później, że „ogólnie rzecz biorąc, Żydzi mają tendencję do wyolbrzymiania dotykających ich prześladowań”664. Podobne uprzedzenia rzutowały na poglądy urzędników amerykańskiego Departamentu Stanu. Do wybuchu wojny darli koty z Białym Domem z powodu jego nieznacznie przychylniejszej polityki wobec Żydów szukających schronienia w Ameryce. Jednak w chwili rozpoczęcia działań wojennych Roosevelt i Departament Stanu zgodzili się, że teraz nadrzędnym interesem jest bezpieczeństwo narodowe. Prezydent nakazał, by FBI zaostrzyło nadzór nad uchodźcami i imigrantami, aby ustrzec państwo przed napływem szpiegów. W kwietniu 1940 roku Roosevelt zaaprobował przeniesienie odpowiedzialności za imigrację i naturalizację na Departament Sprawiedliwości. Zacieśniono kontrole wizowe, a urzędnicy konsularni dostali instrukcje, aby oceniać, czy przyjęcie aspirującego imigranta „mogłoby zagrozić bezpieczeństwu publicznemu”. Ryzyko prześladowań rasowych nie było więc samo w sobie dostatecznym powodem, aby zapewnić wjazd do Ameryki. Jak się można było spodziewać, liczba Żydów uzyskujących pozwolenie i wjeżdżających do Stanów Zjednoczonych drastycznie spadła. W związku ze zbliżającymi się w 1940 roku wyborami prezydenckimi Roosevelt był jeszcze mniej skłonny do sprzeciwiania się izolacjonistom i rzecznikom ograniczeń imigracyjnych665. Amerykańscy Żydzi, podobnie jak ich rodacy w Wielkiej Brytanii, dysponowali dokładnymi informacjami o niedoli współwyznawców z Niemiec i Polski. Jednak charakter wieści i podejście do nich wyraźnie się zmieniły. „New York Times” przeniósł swe europejskie biuro do Londynu i wycofał większość korespondentów z pustoszonego przez wojnę kontynentu. Przerzucił się na pozyskiwanie informacji z serwisów prasowych, głównie pracownika AP Louisa Lochnera i Fredericha Oeschsnera z UP, który został w Berlinie. W latach 1939–1940 wiadomości z okupowanej Polski na temat Żydów rzadko, jeśli w ogóle, trafiały na pierwszą stronę. W gazetach, których linia redakcyjna i kierunek polityczny skłaniały się ku izolacjonizmowi, nic, co trąciło podżeganiem do wojny, nie było mile widziane. Doniesienia o okrucieństwie nazistów przypominały propagandę okrucieństw wmuszaną Stanom Zjednoczonym przez aliantów podczas I wojny światowej i zostały szybko odrzucone jako pobrzękiwanie szabelką. Ponieważ w tym czasie większość informacji pochodziła z agencji prasowych i z nieoficjalnych źródeł, relacjom brakowało potwierdzenia wiarygodności przez „naszego własnego korespondenta”. Ostatecznie wieści pochodziły z bardzo odległych miejsc i często trudno było w nie uwierzyć666. Kryzys bezpieczeństwa wywołany przez wybuch wojny sprawił, że Żydzi stali się jeszcze bardziej bezbronni, ale jednocześnie osłabił wpływy żydowskie w demokracjach. W tym samym czasie, kiedy naziści uważali, że szykują się do ataku na hydrę „międzynarodowego żydostwa”, Żydzi na świecie byli bardziej podzieleni, bezsilni i zdezorientowani niż kiedykolwiek wcześniej. W radach brytyjskich Żydów dokonał się rozłam na ortodoksyjnych i nieortodoksyjnych, lewicowych i prawicowych, syjonistów i antysyjonistów. Trudno było uzgodnić politykę, aby pomóc Żydom z Niemiec i Polski, skoro istniały pilniejsze potrzeby o wiele bliżej. Koszt utrzymania dziesiątków tysięcy

uchodźców rósł z tygodnia na tydzień. Jednym z pierwszych zadań, jakie wyznaczyło sobie przywództwo brytyjskich Żydów, było przekonanie rządu, aby wziął na siebie część tego obciążenia. Do 1940 roku podatnik był obciążony połową kosztów opieki nad uchodźcami. Jednak ta hojność (która wkrótce wzrosła do 100 procent) utrudniła brytyjskim Żydom kwestionowanie innych aspektów polityki rządu667. Amerykańscy Żydzi byli gorzej przygotowani na skalę wyzwania. Nigdy wcześniej nie musieli stawić czoła tak skomplikowanym sprawom międzynarodowym i mieli problemy z uzgodnieniem wspólnego stanowiska. Przede wszystkim skupili się na działaniach filantropijnych: w 1939 roku AJJDC przekazało do Europy 8,5 miliona dolarów, chociaż tylko jedna szósta tej sumy trafiła do znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji Żydów w Polsce. Prawie połowę poświęcono na pomoc dla żydowskich uchodźców w różnych krajach. Na kilka dni przed wybuchem wojny międzynarodowe żydowskie agencje pomocy spotkały się w Paryżu, ale większa część spotkania minęła na sprzeczkach o to, w jaki sposób i czy w ogóle utrzymać neutralne stanowisko wobec Niemiec668. Również żydowska ludność Palestyny skupiała się na własnych problemach. Przywódcy syjonistyczni uznali, że ich najważniejszym obowiązkiem jest podważenie Białej księgi i zachowanie dotychczasowego poziomu imigracji, nielegalnie, jeśli zajdzie taka potrzeba. Wydarzenia w Europie wydawały się odległe, a komunikacja z Żydami z Polski była coraz bardziej utrudniona. Wiele osób uważało, że głównym ich problemem jest głód, dlatego wysyłały paczki z jedzeniem. Traktowano to jako przejściową niedogodność, o mniejszym znaczeniu niż długofalowy los Jiszuwu, żydowskiego osadnictwa w Palestynie. Pod przewodnictwem Davida Ben-Guriona, przewodniczącego Agencji Żydowskiej dla Palestyny, quasi-rządu żydowskiej Palestyny, hebrajska prasa skupiała się na imigracji, kwestiach dyplomatycznych i przyszłości. Z dnia na dzień los Żydów w Polsce i Rzeszy coraz bardziej znikał w oddali669. 654 Listy z 12, 15 listopada, 22 grudnia 1939, Reluctant Accomplice, s. 103–105, 105–107, 109, 118–120. 655 Listy z 31 marca, 7 kwietnia 1940, Reluctant Accomplice, s. 176–179, 180. 656 M. Maschmann, Account Rendered, s. 50, 60, 62–66, 80–85. 657 19 października, 25 grudnia 1939, 11 marca 1940, U. von Hassell, The Von Hassell Diaries, s. 75–77, 95, 114–115. 658 19 listopada 1939, 27 stycznia 1940, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 250, 285–286. 659 Russell Wallis, Britain, Germany and the Road to the Holocaust. British Attitudes towards Nazi Atrocities, London 2014, s. 204–206; David Cesarani, The London Jewish Chronicle and the Holocaust, w: Why Didn’t The Press Shout. American and International Journalism During the Holocaust, red. Robert Moses Shapiro, New York 2003, s. 180–181. 660 David Engel, In the Shadow of Auschwitz. The Polish Government-in-Exile and the Jews, 1939–1942, Chapel Hill 1987, s. 8, 52–53, 60–78; zob. E. Thomas Wood, Stanislaw Jankowski, Karski. How One Man Tried to Stop the Holocaust, New York 1994, s. 44–55. Jan Karski, Story of a Secret State, London 2012, s. 101–135, opowiada o misji, a relacja oryginalna, spisana i opublikowana w 1944 roku, była pozbawiona szczegółów.

661 Ronald Zweig, Britain and Palestine During the Second World War, London 1986, s. 1–5. 662 Bernard Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, 1939–1945, London 1999, s. 43–54; Dalia Ofer, Escaping the Holocaust. Illegal Immigration to the Land of Israel, 1939–1944, New York 1990, s. 4–7, 128– 144. 663 London, Whitehall and the Jews, s. 169–186; Leni i Peter Gillman, ‘Collar the Lot!’ How Britain Interned and Expelled its Wartime Refugees, London 1980, s. 23–68. 664 Michael Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, Cambridge 2014, 47–48, 50– 51; R. Wallis, Britain, Germany and the Road to the Holocaust, s. 203–204; T. Kushner, The Holocaust and the Liberal Imagination, s. 123–126, 128–134. Cenzura była jeszcze ostrzejsza w przypadku BBC German Service nadającej dla Niemców, której w owym czasie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zakazało w ogóle wspominać o Żydach. Zob. Stephanie Seul, The Representation of the Holocaust in the British Propaganda Campaign directed at the German Public, 1938–1945, „Leo Baeck Year Book” 2007, t. 52, s. 267–306. 665 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 162–175; B. Zucker, In Search of Refuge, s. 99–102, 130–131, 151–155, 165–166. 666 Lurel Leff, Buried by the Times. The Holocaust and America’s Most Important Newspaper, New York 2005, s. 59–74; D.E. Lipstadt, Beyond Belief, s. 136–149. 667 Bernard Wasserstein, Patterns of Jewish Leadership in Great Britain, w: Jewish Leadership During the Nazi Era: Patterns of Behavior in the Free World, red. Randolf Braham, New York 1985, s. 29–34. 668 Jewish Responses, t. 2, s. 190–192, 200. 669 Dina Porat, The Blue and the Yellow Stars of David. The Zionist Leadership in Palestine and the Holocaust, 1939–1945, Cambridge 1990, s. 5–22.

WOJNA NA ZACHODZIE Dzięki bierności zachodnich aliantów Hitler uniknął wojny na dwa fronty, ale po pokonaniu Polski nadal czekała go konfrontacja z sojuszem dwóch światowych mocarstw. Instynkt podpowiadał mu, żeby zaatakować Zachód najszybciej jak to możliwe, w listopadzie 1939 roku, ale powstrzymali go generałowie i zła pogoda. „Dziwna wojna” stała się tematem żartów w Wielkiej Brytanii, ale w Trzeciej Rzeszy był to niespokojny okres. Gospodarka zbliżała się do punktu krytycznego. Niemiecka kolej ledwo dawała radę sprostać wymaganiom wojska i sektora cywilnego. Poziom produkcji zbrojeniowej udawało się podtrzymać wyłącznie kosztem ograniczenia konsumpcji wewnętrznej, mobilizacji kobiet oraz sprowadzania siły roboczej z zagranicy. Życie codzienne na froncie stawało się nieco trudniejsze z każdym mijającym miesiącem, a najmniejsze obniżenie standardów życiowych wywoływało spadek morale społeczeństwa. W październiku 1939 roku William Shirer odnotował, że władze ograniczyły sprzedaż podgumowanego obuwia; miesiąc później wprowadziły racjonowanie odzieży; w grudniu zaczęło brakować węgla. Podróże pociągiem przeciągały się, a wagony były mocno zatłoczone, co przy braku mydła czyniło jazdę wyjątkowo nieznośną. W marcu 1940 roku Shirer miał problem ze zdobyciem benzyny do auta, a miesiąc później zmniejszyła się o połowę liczba taksówek obsługujących Berlin. Kiedy pisarz i pamiętnikarz w średnim wieku, Friedrich Reck-Malleczewen, odwiedził Monachium, narzekał, że jego hotel był obskurny i nieogrzewany, restauracje otwierano tylko na kilka godzin, a serwowane mięso miało wyraźnie dziwny smak670. Hitler wiedział, że Rzeszy kończy się czas. Ponieważ nie było sensu gospodarować zasobami podczas długiej wojny, równie dobrze mógł rzucić wszystko, co miał, na jedną wielką rzeź przeciwko siłom angielskim i francuskim. Kiedy rozpoczęło się natarcie, Shirer napisał trafnie, że „Hitler musi zagrać o zwycięstwo teraz albo nigdy. Najwyraźniej to prawda, że Niemcy nie przetrwałyby wojny ekonomicznej. Zaatakował więc, jego armie nadal dysponowały zapasami, a siły powietrzne utrzymywały przewagę nad aliantami. Najwyraźniej wiedział, że ryzykuje wszystko”671. Kampania na Zachodzie została przyśpieszona przez wtargnięcie brytyjskiej floty na wody norweskie w lutym 1940 roku. Chcąc ograniczyć import rudy żelaza do Niemiec, Brytyjczycy zaminowali norweskie szlaki morskie, a ich siły wylądowały w Trondheim. 9 kwietnia Hitler w odpowiedzi zaatakował Norwegię i rozkazał rozpocząć okupację Danii. Dania skapitulowała w jeden dzień, ale bitwy lądowe w Norwegii oraz starcia na morzu trwały przez osiem tygodni, zanim alianci ewakuowali siły. Od 10 maja 1940 roku obok głównej ofensywy rozgrywały się działania na mniejszą skalę. Początkowo Hitler i najwyższe dowództwo planowali konwencjonalną inwazję na północną Francję przez Holandię, Belgię i Luksemburg, podczas której chcieli zniszczyć główny trzon sił

brytyjskich i francuskich. Jednak kopia planu Fall Gelb wpadła w ręce aliantów. Dlatego plan został zweryfikowany, nad czym już wcześniej pracował generał Erich von Manstein, szef sztabu jednej z grup armii wyznaczonych do ataku. Manstein zaproponował pierwsze uderzenie przez Holandię i Belgię, które przyciągnie główne siły aliantów, podczas gdy potężne niemieckie dywizje pancerne uderzą przez trudno dostępne Ardeny na południe. Następnie dywizje pancerne przekroczą Mozę, przedrą się przez francuskie pozycje w miejscu, gdzie kończy się dobrze umocniona Linia Maginota, i uderzą na tyły armii aliantów, grożąc im okrążeniem. Hitler, domorosły strateg amator, sam bawił się tym pomysłem. Kiedy przedstawiono mu Mansteinowską wersję planu, tak zwany Sichelschnitt („cięcie sierpem”), skwapliwie ją podchwycił672. Głównie dzięki konserwatywnemu podejściu angielsko-francuskiego dowództwa plan Mansteina zadziałał idealnie. Kiedy najlepsze brytyjskie i angielskie dywizje ruszyły do Belgii, potężne niemieckie siły uderzyły przez Ardeny i 13 maja sforsowały Mozę w rejonie obsadzonym przez słabsze francuskie dywizje. 15 maja dywizje pancerne otworzyły sześciokilometrową lukę we francuskiej linii i ruszyły w stronę kanału La Manche, przerywając łączność między Paryżem a głównymi siłami aliantów. Pięć dni później niemieccy dowódcy sił pancernych zobaczyli morze w Abbeville. Brytyjskie siły ekspedycyjne, które kilka dni wcześniej zaczęły wycofywać się na południe, dostały rozkaz, by przemieścić się do portów, skąd miała się rozpocząć ewakuacja. Od 26 maja do 3 czerwca 338 226 żołnierzy brytyjskich i francuskich zabrano z plaż i z portu w Dunkierce. Tymczasem armie niemieckie zbliżyły się do linii Sommy i Aisne, po krótkiej przerwie przegrupowały się i zaatakowały od południa. Zaledwie w dziesięć dni resztki armii francuskich zostały rozbite. Rząd francuski, z nowym premierem marszałkiem Pétainem na czele, poprosił o rozejm. Formalności sfinalizowano w Compiègne 21 czerwca 1940 roku, w tym samym wagonie kolejowym, w którym Niemcy podpisały zawieszenie broni 11 listopada 1918 roku. Hitler nie posiadał się z radości673. Powyższa dygresja z zakresu historii wojskowości jest kluczowa dla zrozumienia nie tylko nieuchronnego losu Żydów w nowo podbitych krajach, ale też rozwoju polityki żydowskiej w Rzeszy i okupowanej Polsce. Co więcej, przyczyny niemieckiego zwycięstwa na Zachodzie oraz złudna pewność siebie, jaką wzbudziło ono w dowództwie Wehrmachtu, mają zasadnicze znaczenie dla zrozumienia przyczyn niemieckiej klęski militarnej rok później na Wschodzie, co przyniosło katastrofalne skutki Żydom z Rosji oraz, ostatecznie, z całej Europy. Inaczej niż w Polsce niemieckie siły zbrojne i SS we Francji nie otrzymały zadania wybijania ludności poza polem walki. Chociaż kilka oddziałów Waffen-SS wyróżniło się w walce, Himmler i aparat bezpieczeństwa odegrali niewielką rolę w kampanii i organizowaniu później reżimów okupacyjnych. Nie było tutaj Einsatzgruppen i Heydrich zajmował się organizowaniem misji powietrznych Luftwaffe. Mimo to kampania nie przebiegała bez okrucieństw. 27–28 maja 1940 roku Waffen-SS dokonało rzezi brytyjskich żołnierzy, którzy poddali się we flandryjskich wsiach Le Paradis i Wormhoudt674. Po wzięciu do niewoli zostało rozstrzelanych co najmniej 1500 francuskich żołnierzy

kolonialnych (liczba ta może być bliższa 3 tysięcy). W większości ofiarami byli Tirailleurs Sénégalais. Niemieccy żołnierze, którzy natknęli się na tych Afrykanów, uważali ich za prymitywów. Fakt, że niektórzy walczyli nożami i atakowali Niemców z tyłu, złożył się na wyobrażenie barbarzyńskich najemników: według żołnierzy niemieckich napastnicy byli dzikusami, którzy nie wiedzieli nawet, jak walczyć po europejsku. Po kapitulacji kilkudziesięciu z nich skosili z karabinów żołnierze z wojsk pancernych, jednostek piechoty i oddziałów Waffen-SS. Jednak inaczej niż w przypadku Polaków i Żydów, czarnych Afrykanów nie zabijano poza polem bitwy. Generał Halder odnotował w dzienniku wojennym pod nagłówkiem „Kolorowi jeńcy wojenni”, że mieli oni zostać „umieszczeni w specjalnych batalionach i być dobrze traktowani”. Czarnoskórzy jeńcy nie mogli jechać do Rzeszy do pracy przymusowej z powodu zasady segregacji rasowej, ale czekała ich repatriacja. Niemcy nigdy nie rozważali wymordowania ich wszystkich, wręcz przeciwnie, z ochotą odsyłali ich do ojczyzn. Oczywiście ta pobłażliwa polityka weszła w życie za późno dla setek rozstrzelanych lub zadźganych z zimną krwią bagnetami w okopach i na polach bitew w północnej Francji. Jednak los wziętych do niewoli francuskich żołnierzy wojsk kolonialnych ilustruje podstawową różnicę między postrzeganiem Żydów a innych wrzuconych przez Niemców do rasowo zdefiniowanych kategorii. Żydzi byli potężnym, niebezpiecznym, śmiertelnym wrogiem, zupełnie inaczej niż inne grupy rasowe675. Wojna stoczona na Zachodzie w 1940 roku nie była wojną rasową, lecz jej wynik wywarł dramatyczny wpływ na nazistowską politykę rasową. Początkowo traktowanie kwestii żydowskiej było warunkowane przez zaskakujące niemieckie zwycięstwo. Klęska Francji nie miała być blitzkriegiem; nikt nie był bardziej zaskoczony szybkością upadku Francji niż Hitler i jego generałowie. To sprawiło, że byli całkowicie nieprzygotowani na to, co nastąpiło potem. Tym samym bezpośredni los Żydów zależał od szybkości i ewidentnej pełni zwycięstwa; w konsekwencji kształtowały go (błędne) wnioski, jakie nazistowska elita z niego wyciągnęła. W 1940 roku Niemcy planowali długi konflikt i zostali zaskoczeni rychłym zakończeniem, podczas gdy w 1941 roku planowali krótką walkę i zaskoczyło ich jej przedłużanie się676. Hierarchia nazistowska nie miała pojęcia, co zrobić z podbitymi krajami. W letnich miesiącach Hitler i jego wewnętrzny krąg uruchomili struktury okupacyjne i administracyjne, obliczone jednak na krótką metę. Dania, która niemal nie stawiła oporu, zachowała cały system rządowy, policyjny i urzędniczy, który kierował krajem. Ponieważ to państwo było kluczowym źródłem żywności dla Rzeszy, Niemcy położyli nacisk na kontynuację i stabilność. Duńczycy musieli tylko pogodzić się z niewielkim garnizonem, a niemiecki aparat bezpieczeństwa ograniczono do minimum. W Norwegii, gdzie Niemcy natrafili na silny opór, rządy objął komisarz Rzeszy Josef Terboven. Przez jakiś czas Terboven próbował dokooptować norweskich polityków do kolaboracyjnego rządu, ale skończyło się mianowaniem na stanowiska ministerialne zaufanych nazistów z Niemiec lub z lokalnej partii nazistowskiej. Vidkun Quisling, szef niewielkiej Nasjonal Samling (Zjednoczenie Narodowe), okazał się być kulą u nogi i był trzymany na dystans. Podobnie jak król Norwegii, holenderska rodzina królewska została ewakuowana wraz z rządem do

Wielkiej Brytanii. Hitler zamierzał przyłączyć Holandię do Rzeszy, więc powołał administrację cywilną z Arthurem Seyss-Inquartem, niegdyś nazistowskim gubernatorem Austrii, na czele. Seyss-Inquart z kolei mianował niemieckich nazistów, by nadzorowali kluczowe ministerstwa i stopniowo wywindowali holenderskich nazistów na stanowiska we władzach. Codzienna administracja pozostała w rękach holenderskich urzędników, koordynowanych przez komitet utworzony z sekretarzy stanu, oficjalnych szefów poszczególnych ministerstw. Natomiast Belgię podporządkowano administracji wojskowej na zasadach z lat 1914–1918, co uzasadniano tym, że kraj może stać się odskocznią do inwazji na Wielką Brytanię i ma, w każdym wypadku, znaczenie strategiczne. Ponieważ rząd belgijski uciekł, bieżące sprawy pozostawiono w rękach urzędników odpowiedzialnych przed niemiecką administracją wojskową677. Z powodów politycznych i geostrategicznych okupacyjna polityka we Francji była odmienna i dużo bardziej skomplikowana. W warunkach zawieszenia broni narzuconego Francji pobrzmiewała nuta mściwości. Traktat zmuszał Francję do zredukowania armii do 100 tysięcy ludzi, pozostawiając setki tysięcy jeńców w rękach niemieckich jako kartę przetargową dla przyszłych układów. Kraj musiał opłacać koszty niemieckiej okupacji, przy czym frank miał rujnująco niską wartość w stosunku do marki. W rezultacie niemieccy żołnierze podczas urlopów opróżniali sklepy z perfum, mydeł, pończoch, konfekcji i wszelakiej żywności oraz win i alkoholi; wszystko to przesyłali swoim rodzinom. Okupacja stanowiła formę zorganizowanej grabieży. Strategiczne i wysoko uprzemysłowione regiony na północnym wschodzie Niemcy oderwali od Francji i umieścili pod zarządem wojskowym z Belgii. Reszta północnej Francji i cały pas wybrzeża od Pirenejów do granicy belgijskiej został obsadzony garnizonami i podlegał zarządowi wojskowemu z Paryża. Linię demarkacyjną między strefą okupowaną a „wolną” obsadzono policją i wykorzystywano do kontrolowania przepływu ludzi, a także towarów i żywności. Francji jednak pozwolono zachować rząd i pozostała teoretycznie państwem niepodległym. Marszałek Pétain wybrał na siedzibę nowego rządu kurort Vichy i zgłaszał pretensje do jurysdykcji nad całym krajem. W praktyce jednak jego władza obejmowała jedynie strefę nieokupowaną. Na północy dekrety i dyrektywy rządu Vichy musiały uzyskać aprobatę niemieckiej administracji wojskowej pod kierownictwem generała Ottona von Stülpnagla. Mimo to okupację zaplanowano jako łagodną. Hitler miał nadzieję pozyskać Francuzów dla swego nowego porządku europejskiego i uzyskać ich dobrowolną współpracę wojskową i ekonomiczną. Niemcy chcieli też osiągnąć jak najszerszą współpracę, by zminimalizować liczbę ludzi niezbędnych do zarządzania i utrzymywania bezpieczeństwa678. Niespójny model niemieckich rządów nad tym, co niekiedy, raczej myląco, nazywa się „imperium Hitlera”, odmienił sposób inicjowania i wprowadzania w życie środków antyżydowskich. Ogólnie mówiąc, klęska państw demokratycznych podkopała wiarę w demokrację, nadając partiom nazistowskim i politykom proniemieckim aurę siły. Liberalizm nie tylko podupadł jako ideologia, ale warunki zagrożenia podsycane przez klęskę i okupację podkopały moc prawa. We Francji przegrana wzbudziła falę uczuć nacjonalistycznych, reakcję przeciwko Trzeciej Republice i zasadom rewolucji 1789 roku,

które reprezentowała. 10 lipca 1940 roku pozostali członkowie Zgromadzenia Narodowego uchylili konstytucję Trzeciej Republiki i oddali niemal dyktatorską władzę marszałkowi Pétainowi i jego zastępcy (oraz wyznaczonemu sukcesorowi) Pierre’owi Lavalowi. Pétain podsycał rozczarowanie wartościami republikańskimi, kiedy głosił „rewolucję narodową” opartą na haśle Travail. Famille. Patrie (Praca. Rodzina. Ojczyzna). Jego rząd przystąpił do czystek w administracji wszystkich szczebli, od ministerstw do merostw, usuwając wszystkich powiązanych z Frontem Ludowym. Premier z lat 1936–1937, Żyd Léon Blum, został napiętnowany jako przeciwieństwo nowego reżimu. Antysemityzm stał się fundamentalnym elementem patriotycznego odrodzenia, popieranego przez kler, który liczył na państwo oparte na katolicyzmie, konserwatystów, którzy zrzucali klęskę na dekadencję współczesnej kultury, a także przez antykomunistów i antysocjalistów. Mimo to przybranie przez te emocje formy polityki antyżydowskiej wymagało czasu. Wszędzie niemieccy okupanci postępowali ostrożnie. Nie przygotowali żadnych środków przeciwko Żydom i byli tak zajęci wprowadzaniem systemów okupacyjnych i upewnianiem się, że sprawy wrócą do normalności, że Żydzi nie należeli do priorytetów. Nie dotyczyło to jednak specjalistów od polityki żydowskiej w Berlinie679. 670 A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 334–366; 30 października, 12 listopada, 31 grudnia 1939, 22 stycznia, 27 lutego, 4 marca, 1, 4 kwietnia 1940, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 241, 248, 271, 280–281, 291– 292, 294–295, 323; Friedrich Reck-Malleczewen, Diary of a Man in Despair, London 2000, s. 131. 671 10 maja 1939, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 331–335; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 283–300. 672 Hugo Melvin, Manstein. Hitler’s Greatest General, London 2010, s. 132–155; Karl-Heinz Frieser, The Blitzkrieg Legend, Annapolis 2012, s. 60–99. 673 K. Frieser, The Blitzkrieg Legend, s. 102–314. 674 P. Longerich, Himmler, s. 458–461, 490–498; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 174. Hugh SebagMontefiore, Dunkirk. Fight to the Last Man, London 2007, s. 293–315, s. 345–361. 675 Rafael Scheck, Hitler’s African Victims. The German Army Massacres of Black French Soldiers in 1940, New York 2006; zob. Clarence Lusane, Hitler’s Black Victims. The Historical Experience of Afro-Germans, European Blacks, Africans and African Americans in the Nazi Era, New York 2003. Krótki, ogólny zarys zob. Michael Burleigh, Wolfgang Wipperman, The Racial State. Germany 1933–1945, Cambridge 1991, s. 128– 130. 676 K. Frieser, The Blitzkrieg Legend, s. 12–59, 255–260. 677 M. Mazower, Hitler’s Empire, 100–110; R.J. Evans, The Third Reich at War, 373–397. 678 Julian Jackson, France 1940–1944. The Dark Years, Oxford 2001, s. 126–136; Robert Gildea, Marianne in Chains. In Search of the German Occupation, 1940–1945, London 2002, s. 43–64. 679 J. Jackson, France 1940–1944, s. 142–154; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 67–69; Jewish Responses, t. 2, s. XXXI–XXXIII.

„TRAKTOWANIE LUDNOŚCI OBCEJ NA WSCHODZIE” I PLAN „MADAGASKAR” 25 maja 1940 roku Heinrich Himmler przedłożył Hitlerowi memorandum zatytułowane „Kilka uwag o traktowaniu ludności obcej na Wschodzie”. Zawierało ono sugestie germanizacji okupowanej Polski. Himmler zalecał, aby miejscową ludność podzielić na kategorie etniczne, przy czym nie miałaby znaczenia świadomość narodowa. Niewielkie mniejszości tych grup można by wykorzystać jako źródło burmistrzów i lokalnych urzędników policyjnych; Polacy powinni otrzymywać jedynie podstawową edukację: należy ich uczyć prostej arytmetyki i podstawowych zasad wiary, takich jak „boskim przykazaniem jest posłuszeństwo wobec Niemców”. Dzieci „naszej krwi”, uważał Himmler, trzeba wywieźć do Rzeszy, gdzie zostaną wychowane na członków Volk, bez względu na to, czy ich rodzice wyrażą zgodę czy nie. „Poślednie resztki” skończą w Generalnym Gubernatorstwie, gdzie stanowić będą rezerwuar taniej, niewykwalifikowanej siły roboczej. Pewne grupy etniczne po prostu miały zniknąć. Znacząco wspomniał na marginesie, że taki byłby los Żydów. „Mam nadzieję ujrzeć termin «Żyd» całkowicie wyeliminowany poprzez możliwość emigracji na wielką skalę wszystkich Żydów do Afryki lub jakiejś kolonii”680. Himmler być może odnosił się do pomysłu wysłania Żydów na Madagaskar, który pobrzmiewał od końca 1938 roku. Albo reagował na możliwości otwierające się dzięki nieuchronnie zbliżającej się klęsce Francji. Perspektywa ta oferowała Niemcom marzenie o całym zamorskim imperium francuskim, włącznie z Madagaskarem. Jeszcze przed podpisaniem zawieszenia broni z Francją Franz Rademacher, szef biura żydowskiego w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, zauważył możliwość wykorzystania tych terytoriów jako miejsca dla niechcianych Żydów. Na początku lipca rozesłał dokument sugerujący, że traktat pokojowy kończący wojnę powinien zawierać warunek wysłania Żydów na Madagaskar. Rademacher rozpoczął kwieciście: „Nadciągające zwycięstwo daje Niemcom możliwość, a w mojej opinii także obowiązek, rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie. Pożądane rozwiązanie polega na usunięciu wszystkich Żydów z Europy”. Określał, że „traktat pokojowy z Francją musi udostępniać wyspę Madagaskar w celu rozwiązania kwestii żydowskiej” i przesiedlenia żyjących tam 25 tysięcy obywateli francuskich. Wyspa miała przejść pod władzę niemiecką w ramach mandatu, który uniemożliwiałby Żydom uzyskanie jakichkolwiek praw związanych z państwowością. W przeciwieństwie do Palestyny wyspa nie miałaby żadnego znaczenia – ani politycznego, ani duchowego. W rezultacie stałaby się kolejną wersją „rezerwatu” lubelskiego, gdzie Żydzi „pozostaną w rękach niemieckich jako gwarancja dobrego zachowania w przyszłości przedstawicieli ich rasy w Ameryce”681.

Inicjatywa Rademachera całkowicie zaskoczyła Heydricha i RSHA. Heydrich od razu zaczął się obawiać, że Ministerstwo Spraw Zagranicznych może przypisać sobie zasługę rozwiązania problemu żydowskiego i przejmie prowadzenie akcji. Dlatego 24 czerwca ostro przypomniał na Wilhelmstrasse, że za sprawy żydowskie odpowiada aparat bezpieczeństwa, RSHA. W późniejszej wersji, datowanej na 3 lipca, Rademacher dodał, że wyspą zarządzałyby niemieckie sił policyjne, odpowiadające przed samym Reichsführerem SS, Himmlerem. Ale to rozwiązanie nie wystarczało Heydrichowi. On chciał, żeby to jego ludzie przedstawili bardziej szczegółowy plan, którego wyłącznym autorem byłoby RSHA. Wyznaczył zatem Eichmanna, głównego eksperta od spraw żydowskich, aby sformułował konkurencyjną propozycję. Eichmann przystąpił do pracy z charakterystyczną dla siebie gorliwością i zaczął przekopywać się przez tony informacji o Madagaskarze i warunkach panujących w tropikach. 15 sierpnia plan RSHA był gotów do przedstawienia go Ribbentropowi, ministrowi spraw zagranicznych. Zakładał wysłanie 4 milionów Żydów na wyspę, dwoma statkami dziennie, każdy z 1500 osobami na pokładzie. Eichmann i jego adiutant, Theo Dannecker, bardzo szczegółowo zaplanowali rejestrację Żydów i ich stanu posiadania, wywłaszczenie z majątków i wykorzystanie wpływów z tego źródła na pokrycie kosztów projektu. Pierwsza fala objęłaby „pionierów”, którzy stworzą infrastrukturę dostateczną, by wchłonąć innych. Plan wyglądał jak parodia przedsięwzięcia syjonistów w Palestynie. Ale Eichmann nie zamierzał przyznać Żydom autonomii w żadnym stopniu: wyspa stałaby się czymś niewiele lepszym niż otwarte więzienie pod zarządem SS682. Co charakterystyczne, Eichmann zwrócił się do żydowskich przywódców, aby przeprowadzili wstępne prace. 3 lipca poinstruował reprezentantów organizacji żydowskich w Berlinie, Wiedniu i Pradze, aby przygotowali memorandum nakreślające zasady, jakie należy wpoić Żydom przed zamorską podróżą. Przedstawiciele Reichsvereinigung przeżyli wstrząs, kiedy dowiedzieli się, że władze niemieckie poważnie rozważają ten przedziwny pomysł. Jednak z typowym dla siebie stoicyzmem przystąpili do zaplanowania w zarysie żydowskiego życia na odległej i mało gościnnej wyspie. Wieści o Madagaskarze szybko się rozeszły w żydowskich społecznościach w Niemczech i Austrii. Victor Klemperer dostał cynk od zaprzyjaźnionej Niemki, która usłyszała wzmiankę na ten temat w audycji radiowej. William Shirer zrozumiał, że reżim poważnie myśli o Afryce, kiedy usłyszał, że esesmani uczą się suahili683. 8 lipca 1940 roku Hitler osobiście poinformował o projekcie Hansa Franka. Frank z wielkim entuzjazmem podszedł do pomysłu, nie tylko dlatego, że wizja rychłego rozwiązania problemu oznaczała, że Hitler zgodził się zawiesić dalsze deportacje Żydów do jego królestwa. Kilka dni później Frank poinformował podwładnych z Krakowa: „Po zawarciu pokoju planuje się wywiezienie całej żydowskiej bandy z Rzeszy, Generalnego Gubernatorstwa i Protektoratu, tak szybko, jak tylko będzie to możliwe, do jakiejś afrykańskiej czy amerykańskiej kolonii. Przewiduje się, że Francuzi udostępnią na ten cel Madagaskar […]. Spróbuję załatwić, żeby Żydzi z Generalnego Gubernatorstwa również otrzymali szansę na rozpoczęcie nowego życia na tamtym terytorium”. Tym sposobem projekt „Madagaskar” wywarł natychmiastowy skutek w Polsce. Plany utworzenia getta

w Warszawie zawieszono, a tysiące Żydów nie musiały już opuszczać domów i przenosić się w wyznaczone rejony. Adam Czerniaków zanotował w dzienniku, że oficer Sipo-SD, Gerhard Mende, nadzorujący radę żydowską, „powiedział, że wojna się skończy za miesiąc i że my wyjedziemy na Madagaskar”. W całej Polsce nagle wstrzymano budowę gett684. Gdy pogłoski rozeszły się w szeregach nazistów, gauleiterzy w Rzeszy nie mogli powstrzymać zniecierpliwienia. Gdy w lipcu oficjalnie włączono do Rzeszy Alzację i Lotaryngię, nowi władcy wydalili do strefy nieokupowanej ponad 24 tysiące francuskich Żydów, by tam oczekiwali na przewiezienie na Ocean Indyjski. Skończyli w obozach nadzorowanych przez reżim Vichy. Przywódcy partyjni w Badenii i powiecie Saarpfalz poszli za przykładem kolegów w październiku, uzyskawszy od Hitlera zgodę na oczyszczenie swych terenów z Żydów. Ku zgrozie Reichsvereinigung 6,5 tysiąca niemieckich Żydów otrzymało jeden dzień na przygotowanie się do deportacji do Francji. Była to pierwsza masowa deportacja Żydów z zachodnich Niemiec i Reichsvereinigung czuł się zmuszony do reakcji. Jego szefowie „zarządzili święty post”, Otto Hirsch złożył zaś władzom formalny protest. Protest był równie odważny, co daremny; Hirscha aresztowano i wysłano do Mauthausen, gdzie zginął jakieś cztery miesiące później. Władze Vichy nie zostały uprzedzone i zaprotestowały w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych z powodu nadużycia. Nie trzeba dodawać, że skarga nic nie dała. Nie troszcząc się o deportowanych, z których większość była stara i słaba, Francuzi skupili ich w ponurym obozie dla internowanych w Gurs w południowo-zachodniej Francji. Liczba uwięzionych wzrosła z 1400 do 12 tysięcy, przy czym nie zapewniono jakichkolwiek dodatkowych kwater czy udogodnień685. Ale nie miało być żadnego „rozwiązania madagaskarskiego”. Przede wszystkim Hitler chciał zachęcić Francuzów do przyłączenia się do Osi, a tym samym pozostawić im flotę i zamorskie posiadłości. Nawet jeśli Niemcy przejęliby Madagaskar, nie mieliby jak się tam dostać, dopóki Wielka Brytania kontrolowała szlaki morskie, a niezręczna propozycja pokojowa złożona przez Hitlera w przemówieniu z 19 lipca nie doczekała się odpowiedzi Londynu. Winston Churchill, premier od 10 maja, przekonał innych, że jedyną realną strategią przetrwania kraju i imperium jest walka686. Opór Wielkiej Brytanii wpędził Niemców w rozterkę: mogli posiadać najpotężniejsze siły lądowe w Europie, ale w żaden sposób nie mogli ich wykorzystać, by ostatecznie zniszczyć Brytyjczyków, których chroniły kanał La Manche, Royal Navy i RAF. W połowie lipca Hitler rozkazał najwyższemu dowództwu armii przygotować plany inwazji sierpniowej, operacji „Lew Morski”, jednak Wehrmacht był źle wyekwipowany do takiego przedsięwzięcia. Niewielka niemiecka flota nie dałaby rady ochronić sił inwazyjnych ani linii zaopatrzenia przed atakami brytyjskiej marynarki. Luftwaffe mogła powstrzymać lub odeprzeć atak morski, ale jej zdolność do ochrony armady zależała od zdobycia przewagi w powietrzu. W rezultacie pod koniec lipca Hitler rozkazał Göringowi zniszczyć RAF w ciągu dwóch tygodni. Ofensywa lotnicza zawiodła – chociaż o włos. 17 września 1940 roku Hitler odłożył „Lwa Morskiego”687. Przez chwilę los europejskich Żydów decydował się na polu bitwy, w powietrzu i na

morzu. Kształtowały go nie tyle antysemityzm i wcześniejsza polityka antyżydowska, ile geostrategiczne ramy, w których działali Hitler i jego współpracownicy. Gdyby Wielka Brytania skapitulowała, a Niemcy wydarli Francji jej kolonie, jesienią 1940 roku Żydzi mogliby zostać przewiezieni na Madagaskar. W tym przypadku niemiecka marynarka wojenna, Kriegsmarine, stałaby się narzędziem do realizacji wizji najpierw nakreślonej przez Polaków i Francuzów w 1938 roku. Zamiast tego Niemcy po omacku szukali drogi do rozwiązania zgodnego z ich zasadami rasowo-biologicznymi, ale w okolicznościach, których nie kontrolowali w pełni. Tymczasem zawieszenie planów usunięcia Żydów z Europy zobowiązało niemieckie władze okupacyjne, jak również ich sojuszników i kolaborantów, do opracowania i wdrożenia sposobów poradzenia sobie z „kwestią żydowską”. 680 Nazism 1919–1945, t. 3, s. 932–934; P.T. Rutherford, Prelude to the Final Solution, s. 139–140; P. Longerich, Himmler, s. 508. 681 Documents on the Holocaust, s. 216–218; P. Longerich, Holocaust, s. 161–164; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 81–82. 682 D. Cesarani, Eichmann, 84–87; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 178–181. 683 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 86–89; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 213; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, 81–82, 103; B. Meyer, Between Self-Assurance and Forced Collaboration, s. 154–155; 7 lipca 1940, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 104–105; 17 lipca 1940, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 451. 684 Götz Aly, ‘Final Solution’. Nazi Population Policy and the Murder of the European Jews, London 1999, s. 92; 1 lipca 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 126. 685 P. Longerich, Holocaust, s. 171–173; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 182–183; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 213–214; B. Meyer, Between Self-Assurance and Forced Collaboration, s. 154–155; Jewish Responses, t. 2, s. 333–343. 686 I. Kershaw, Fateful Choices, s. 11–53. 687 Horst Boog, The Luftwaffe Assault, w: The Burning Blue. A New History of the Battle of Britain, red. Paul Addison i Jeremy A. Crang, London 2000, s. 39–54; G.P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, s. 87–92.

ŻYDZI JAKO „WRODZY CUDZOZIEMCY”: MASOWE INTERNOWANIA W WIELKIEJ BRYTANII I WE FRANCJI Rozwój wydarzeń wojennych wpłynął też na tych Żydów, którzy bezpośrednio zaangażowali się w walkę, stali się uchodźcami albo musieli znosić okupację. Z dnia na dzień uchodźcy zmienili się we „wrogich cudzoziemców”. W Wielkiej Brytanii i we Francji podjęto kroki, by zarejestrować i, w razie potrzeby, internować obywateli państw wrogich wraz z innymi stanowiącymi zagrożenie dla bezpieczeństwa z powodu politycznych związków ze skrajną prawicą lub skrajną lewicą. Żydzi najbardziej odczuli te środki. Około 64 tysiącom uchodźców w Wielkiej Brytanii trybunały przydzieliły kategorię „C”, co oznaczało, że chociaż formalnie byli obywatelami wrogich państw, uznano ich za nieszkodliwych. Zdecydowaną większość stanowili Żydzi z Niemiec i Austrii. Obywatele niemieccy i austriaccy sklasyfikowani jako „A” bezzwłocznie trafiali do aresztu; większość z nich miała związki z nazizmem lub była Niemcami w wieku poborowym. Kategoria „B” obejmowała osoby z przeszłością polityczną, która czyniła z nich podejrzanych; włączono tu lewicowych antyfaszystów i komunistów; poddano ich restrykcjom. Do czasu niemieckiej inwazji na Francję większość niemieckich i austriackich uchodźców pozostawiono w spokoju. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych pod kierunkiem sir Johna Andersona nie miało zamiaru powtarzać masowych internowań z okresu I wojny światowej i nie widziało powodu, by aresztować ludzi, którzy zbiegli przed nazistami. Niestety MI5 (tajne służby) nie postrzegało spraw w ten sam sposób i uważało uchodźców za potencjalne gniazdo szpiegów. Wykorzystanie niemieckich sił spadochronowych za liniami holenderskimi i belgijskimi zwiększyło obawy przed swobodnie poruszającymi się uchodźcami. Jak można rozróżnić, czy są faktycznymi uciekinierami, czy szturmowcami w przebraniu? Szybkie złamanie holenderskiego i belgijskiego oporu, a także zamęt wśród Francuzów dały początek mitowi „piątej kolumny”: pogłoskom o niemieckich lub proniemieckich elementach, które niszczyły obrońców od środka. W rezultacie na rząd naciskano, by objął ścisłą kontrolą wrogich cudzoziemców688. Winston Churchill był przewrażliwiony na punkcie ostrzeżeń nadchodzących z wywiadu i chciał pokazać społeczeństwu, że jego gabinet zna się na swojej robocie. 11 maja, dzień po otrzymaniu nominacji na premiera, rząd ustalił, że ze stref przybrzeżnych zostaną usunięte wszystkie osoby wrogich narodowości, i następnego dnia rozpoczęły się selektywne aresztowania mężczyzn z kategorii „B”. Katastrofa w Dunkierce wywołała panikę i gabinet wojenny zażądał internowania wszystkich dorosłych mężczyzn narodowości niemieckiej i austriackiej, bez względu na to, czy są Żydami, czy sklasyfikowano ich jako uchodźców. Z poparciem Churchilla szefowie sztabu armii i służby bezpieczeństwa przełamali niechęć sekretarza spraw wewnętrznych do zainicjowania masowych internowań. Na posiedzeniu

gabinetu 27 maja, w atmosferze kryzysu, zapadła niemal jednomyślna decyzja, aby zatrzymać wszystkie osoby z kategorii „C”. Następnego dnia policja rozpoczęła aresztowania mężczyzn w wieku 16–60 lat, nawet jeśli trybunały zaliczyły ich do uchodźców, którzy są „gotowi wspierać kraj, a nie wroga”. Przystąpienie do wojny Włoch 10 czerwca sprawiło, że na listę „wrogich cudzoziemców” trafiło dodatkowo 10 tysięcy Włochów; nasiliło to poczucie, że zdrada wisi w powietrzu. Churchill wydał rozkaz „przyskrzynić wszystkich”. W ciągu miesiąca 27 tysięcy uchodźców trafiło do prowizorycznych aresztów zorganizowanych w opuszczonych fabrykach, na torach wyścigów konnych i w szybko przerobionych internatach na wyspie Man. Od 20 czerwca grupy internowanych przewożono do obozów w Kanadzie i Australii. Ponad 73 tysiące trafiło do ogrodzonych drutem kolczastym obozów na uboczu, gdzie przebywali odcięci od przyjaciół i rodzin, niepewni czekającej ich przyszłości. Zatrzymani w Wielkiej Brytanii znaleźli się w kiepskim położeniu, za drutami kolczastymi, w momencie, kiedy w każdej chwili spodziewano się niemieckiej inwazji689. 1 lipca 1940 roku doszło do tragedii: statek SS „Arandora Star”, przewożący ponad 1200 internowanych (Włochów i Niemców) do Kanady, został storpedowany na Morzu Irlandzkim i zatonął; nie udało się uratować ponad 700 osób. Katastrofa wzmogła krytycyzm wobec polityki masowych internowań, który narastał wśród parlamentarzystów i w kręgach dziennikarzy. Ostry sprzeciw nasiliły jeszcze wieści o SS „Dunera”, statku transportowym, który dotarł do Australii z prawie 2,3 tysiąca uchodźców na pokładzie. Przybysze zostali obrabowani i byli maltretowani przez eskortujących ich brytyjskich żołnierzy. Po chwilowym wahaniu żydowscy przywódcy zaczęli wywierać naciski na Whitehall, aby zmienił stanowisko. To dzięki odwadze tych krytyków i odporności systemu demokratycznego jesienią 1940 roku przerwano internowania. Coraz więcej Żydów uwalniano, jeśli wykazywali się użytecznymi umiejętnościami lub chcieli wstąpić do Royal Pioneer Corps690. Ci, którzy utknęli w obozach (na samej wyspie Man 10 tysięcy osób), wykorzystywali przymusową bezczynność najlepiej, jak potrafili, i angażowali się w zaskakująco szeroki wachlarz różnych aktywności edukacyjnych i kulturalnych. Jednak prowizoryczne kawiarenki w stylu wiedeńskim, sztuka obozowa, powielane w przemyślny sposób pisemka, ambitne lektury i kwartety smyczkowe tylko częściowo rekompensowały paskudne doświadczenie aresztowania i trzymania w zamknięciu bez powodu. W przypadku niektórych niemieckich i austriackich Żydów był to faktycznie drugi raz, kiedy zostali uwięzieni niesprawiedliwie, chociaż to właśnie oni najlepiej dostrzegali różnice między premedytacją stojącą za nazistowskimi obozami koncentracyjnymi a nieplanowanym i zwykle łagodnym ograniczeniem wolności pod flagą Wielkiej Brytanii. Mimo wszystko był to nieprzyjemny, ponury epizod w brytyjskiej „godzinie chwały”, który ujawnił siłę ksenofobii i antysemityzmu, szczególnie w połączeniu z obawami o bezpieczeństwo i wymogami o charakterze militarnym691. Los Żydów internowanych we Francji przedstawiał się nieporównywalnie gorzej. 3 września 1939 roku władze francuskie rozkazały wszystkim osobom narodowości

niemieckiej i austriackiej, aby zameldowały się w wyznaczonych miejscach. Rozporządzenie dotyczyło bezpośrednio 13 tysięcy niemieckich i 8 tysięcy austriackich uchodźców żydowskich. Dołączyli do nich ludzie podejrzewani przez policję i tajne służby o działalność wywrotową, głównie działacze komunistyczni i antyfaszystowscy, jak na przykład Arthur Koestler. Po wielu dniach aresztu i bez żadnych procedur prawnych przewieziono ich do obozów dla internowanych na południu kraju. W obozach tych (najbardziej znane to SaintCyprien, Argelès-sur-Mer, Barcures, Gurs i Le Vernet) czekały na nich prymitywne drewniane baraki z minimalnymi udogodnieniami, otoczone drutem kolczastym i wieżyczkami obserwacyjnymi obsadzonymi przez żandarmów. We wnikliwej relacji Scum of the Earth („Najgorsze męty”), spisanej w 1941 roku, Koestler wspominał Le Vernet jako „plątaninę drutu kolczastego i jeszcze większej ilości drutu kolczastego”. Baraki wznosiły się na gołej ziemi, „kamienistej i zakurzonej, kiedy wyschła; z błotem po kostki, gdy padało”. Obóz był „prowadzony z tą mieszaniną upokorzenia, korupcji i laisser-faire, tak typową dla administracji francuskiej”, i strzeżony przez ludzi z Gwardii Mobilnej, „najbardziej reakcyjnej i brutalnej siły we Francji”692. Francuscy Żydzi odmówili pomocy internowanym. Morris Troper, reprezentujący AJJDC w Paryżu, poinformował, że „francuskie żydostwo jest sparaliżowane. Z obawy, że jakakolwiek działalność na rzecz niemieckich uchodźców będzie mogła być tłumaczona jako sprzyjanie wrogim cudzoziemcom, a potem być może podsycić nastroje antysemickie w okresie, kiedy wszystko mogło się zdarzyć, francuskie żydostwo odcięło się kompletnie od wszelkich działań na rzecz uchodźców”. Po jakimś czasie jednak Komitet Wsparcia dla Uchodźców pod przewodnictwem Raymonda-Raoula Lamberta zajął się pomocą dla internowanych i rozpoczął naciski w sprawie ich uwolnienia. Do końca roku wolność odzyskało 8 tysięcy osób w zaawansowanym wieku lub chorych, gotowych wstąpić do armii (do Legii Cudzoziemskiej), cennych dla gospodarki lub dysponujących dokumentami emigracyjnymi do Stanów Zjednoczonych693. Koestler został wyciągnięty z Le Vernet po akcji skoordynowanej przez jego żonę i w styczniu 1940 roku wrócił do Paryża. Jednak wolnością cieszył się tylko przez kilka miesięcy. Niemiecka ofensywa napędziła jeszcze silniejszą falę ksenofobii i podejrzliwości wobec cudzoziemców. W maju 1940 roku paryska policja zatrzymała i stłoczyła w przerobionych halach sportowych, Buffalo Stade oraz Vélodrome d’Hiver, 8 tysięcy niemieckich uchodźców, w tym 5 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego, oraz około 10 tysięcy uciekinierów z Belgii i Holandii. 22 maja policjanci przyszli po raz drugi po Koestlera i chcieli zabrać go do Buffalo Stade, tyle że tym razem zatrzymany nie podporządkował się im i uciekł, korzystając z zamieszania. Podobnie jak tysiące innych Francuzów podążył na południe, byle dalej od Niemców. W końcu udało mu się nawiązać kontakt z amerykańskimi pracownikami organizacji wspierających uchodźców, którzy pomagali Żydom i uciekinierom politycznym wydostać się z Francji694. 688 L.P. Gillman, ‘Collar the Lot!’, s. 69–89. 689 L.P. Gillman, ‘Collar the Lot!’, s. 91–114, 131–145, 147–159, 161–167; B. Wasserstein, Britain and the

Jews of Europe, s. 77–83; Tony Kushner, Clubland, Cricket Tests and Alien Internment, 1939–40, w: The Internment of Aliens in Twentieth Century Britain, red. David Cesarani, Tony Kushner, London 1993, s. 79– 101. 690 Louise Burletson, The State, Internment and Public Criticism in the Second World War, w: The Internment of Aliens, s. 101–124. Współczesna krytyka zob. François Lafitte, The Internment of Aliens, London 1988 (pierwsza publikacja wrzesień 1940 roku). 691 O doświadczeniach osób internowanych zob. Miriam Kochan, Britain’s Internees in the Second World War, London 1983, oraz The Internment of Aliens, s. 147–166, 188–241. 692 David Cesarani, Arthur Koestler, The Homeless Mind, London 1998, s. 156–160; Arthur Koestler, Scum of the Earth, New York 1941, s. 96, 107–108. 693 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 240–259, 316. 694 Tamże, s. 259–263; D. Cesarani, Arthur Koestler, s. 159–163; Renée Poznanski, Jews in France during World War II, Hannover 2001, s. 56–59; Michael R. Marrus, Robert O. Paxton, Vichy France and the Jews, New York 1983, s. 112–114, 161–164.

ŻYDZI POD RZĄDAMI VICHY I W CZASIE NIEMIECKIEJ OKUPACJI FRANCJI, BELGII I HOLANDII Cztery tygodnie po kapitulacji Francji wydawało się, że sytuacja Żydów i na północy, i na południu niewiele się zmieniła. Okres walki i masowego pędu na południe podzielił Żydów mniej więcej równo między obie strefy, ze 150 tysiącami Żydów w Paryżu, z których około 60 tysięcy urodziło się za granicą. Wśród nich znalazł się Léon Poliakov, który po Wielkiej Wojnie przyjechał z Rosji razem z rodziną. Poliakov zanotował w pamiętniku, że „życie w Paryżu toczy się normalnie. Nie ma żadnego niepokoju, nawet o Żydów. Niemcy zachowują się «poprawnie»; nie ma tu żadnych rzezi ani pogromów”. Rzeczywiście, niemieckie władze wojskowe zadbały o zapobieganie rozruchom antyżydowskim, zarówno wśród własnych ludzi, jak i Francuzów, którzy obwiniali Żydów o haniebną klęskę695. Dla Żyda takiego jak Poliakov, który już został wykorzeniony przez wojnę i rewolucję, normalność była pojęciem względnym. Rodzina Raymonda-Raoula Lamberta żyła we Francji od pokoleń i chaos zmusił go do poszukiwania znanych punktów odniesienia. Służył jako oficer rezerwy w jednostce wojsk kolonialnych, dopóki się nie rozpadła, a potem ruszył do Nîmes na południu. Na początku lipca wznowił pisanie dziennika, by uporządkować wrażenia; tego zwyczaju nabrał podczas służby w okopach w latach 1914–1918. „Po ostatnich czterech tygodniach – zanotował – które widziały najtragiczniejsze wydarzenia w naszej historii, a mnie dotknęły najstraszniejsze niepokoje, jakich kiedykolwiek doznałem, próbuję odzyskać umysłową równowagę”. Lambert stwierdzał, że aby podnieść się z katastrofy, Francja potrzebuje „duchowego odrodzenia”696. Ludzie Vichy przyznawali, że Francja gwałtownie potrzebuje duchowej reformy, ale Lambert doznał szoku, gdy odkrył, że uważali jego i jego współwyznawców za główne źródło zepsucia. W ciągu kilku dni od swego powstania nowy reżim zaczął wydawać antyżydowskie prawa. 13 lipca weszło w życie zarządzenie, że w skład władz mogą wchodzić jedynie osoby francuskiego pochodzenia. Kilka dni później stanowiska urzędnicze i prawo do praktykowania medycyny ograniczono do Francuzów. 22 lipca cudzoziemcy, którzy zostali naturalizowani po 1927 roku, stracili francuskie obywatelstwo. Regulacja ta, która uderzyła w blisko 6 tysięcy Żydów, była wymierzona szczególnie w żydowskich uchodźców z nazistowskich Niemiec oraz Europy Środkowo-Wschodniej. Następnego dnia obywatelstwo cofnięto wszystkim osobom obcego pochodzenia, które zbiegły z Francji; ich majątki przejęło państwo. W następnym miesiącu uchylono ustawę Marchandeau, akt o głębokim znaczeniu symbolicznym i praktycznym. Ustawę wprowadzono w 1881 roku, aby chronić członków grup religijnych i etnicznych przed nadużyciami prasy; stanowiła ona symbol liberalnej Trzeciej Republiki. Obecnie otwarto drogę do nieograniczonych ataków

słownych na Żydów, którzy nie mieli już prawa na swoją obronę. Wreszcie 3 października 1940 roku rząd Vichy ogłosił akt określający status i miejsce Żydów w nowej Francji: Statut des Juifs. Dokument określał, kto jest Żydem – i to dużo ściślej niż ustawy norymberskie. Wykluczał Żydów ze stanowisk publicznych i całego szeregu zajęć w życiu zawodowym i kulturalnym. Żydzi mogli służyć w armii, ale nie mogli otrzymywać awansów oficerskich. Na dokładkę 7 października rząd Pétaina uchylił inną symboliczną ustawę Republiki: prawo Crémieux. Ustawa ta, uchwalona w październiku 1870 roku, przyznawała pełne obywatelstwo Żydom z Algierii. Za jednym zamachem praw obywatelskich pozbawiono 117 tysięcy Żydów697. Ta fala dekretów wychodziła głównie z Ministerstwa Sprawiedliwości kierowanego przez Rafaëla Aliberta. Nie stanowiły odpowiedzi na naciski ani nawet namowy niemieckie. Przeciwnie, do października 1940 roku interwencje niemieckiej administracji wojskowej w sprawach żydowskich ograniczały się do „niesystematycznych wybuchów propagandy i kontroli granicznych”. To Francuzi z Vichy traktowali „rewolucję narodową” jako doskonałą okazję do zlikwidowania zdobyczy pozyskanych przez Żydów we Francji od czasów sprawy Dreyfusa, jeśli wręcz nie od rewolucji 1789 roku. Symbolicznie wyrównywali rachunki z rządem Frontu Ludowego, a także z dreyfusistami, wykorzystując Żydów do pokazania charakteru francuskiego odrodzenia. Francja Vichy odrzuciła demokrację parlamentarną, liberalizm, kulturę współczesną, kosmopolityzm i oczywiście marksizm. Léon Blum, postawiony przed sądem za domniemaną rolę w zniszczeniu i osłabieniu Francji, uosabiał zło popełnione przez Żydów. Oficjalne oświadczenie w paryskim „Le Temps” wyjaśniało: „Rząd w swym zadaniu rekonstrukcji narodowej […] zbadał problem Żydów i pewnych cudzoziemców, którzy nadużywszy naszej gościnności, przyczynili się w znaczącym stopniu do klęski. Chociaż są pewne chwalebne wyjątki […] wpływ Żydów był niezaprzeczalnie demoralizujący i ostatecznie niszczący. Rząd […] szanuje konkretnego Żyda i jego własność. Zakazuje mu jednak pełnić niektóre obowiązki administracyjne, władzę w gospodarce narodowej i edukacji. Przeszłe doświadczenia pokazały wszystkim bezstronnym umysłom, że Żyd reprezentuje tendencje indywidualistyczne, co prowadzi do anarchii”. Na innym poziomie Laval postrzegał antysemityzm jako pożyteczny gest przyjaźni wobec Niemców. Jego podejście wydaje się być czysto instrumentalne; w pewnym stopniu uważał siebie za przeszkodę w rozwoju bardziej antysemickich elementów w społeczeństwie francuskim698. Statut uderzył w tożsamość francuskich Żydów i zachwiał nimi. Lambert zanotował: „Jest więc możliwe, że w ciągu kilku dni moje prawa obywatelskie zostaną ograniczone i że moi synowie, Francuzi z urodzenia, kultury i wiary, zostaną brutalnie i okrutnie wyrzuceni z francuskiego społeczeństwa […] Nie mogę w to uwierzyć. Francja nie jest już Francją. Powtarzam sobie, że rządzą tu Niemcy, próbując nadal usprawiedliwić tę zbrodnię przeciwko całej historii […]”. Mimo to nie rozważał emigracji. W swym dzienniku dyskutował wciąż na nowo, czy zniewagi wymierzone w Żydów wynikały z zewnętrznej presji, czy wyrażały prawdziwe francuskie uprzedzenia. „Żydzi Francji, nawet ci, którzy zginęli za nasz kraj, nigdy się nie zasymilowali. Rasizm stał się prawem nowego państwa.

Co za bezgraniczna hańba! […]. Wszystkie moje iluzje padają w gruzy […]. Nigdy nie opuszczę tego kraju, dla którego ryzykowałem życie, ale czy moi synowie mogą tu żyć, skoro nie mogą swobodnie wybrać swojej drogi życiowej?”. Jako eksoficer z głębokim wyczuciem spraw militarnych Lambert spekulował, że sytuacja może mieć dwa rozwiązania: angielsko-amerykańskie zwycięstwo nad Niemcami albo tysiącletnia noc, podczas której Żydzi będą żyć tak jak w średniowieczu699. Mimo to przyszły historyk Jacques Adler, dziecko imigrantów, zapamiętał, że codzienne życie Żydów w Paryżu „odzyskało normalność przypominającą dni sprzed exodusu”. Część Żydów, którzy próbowali uciec na południe, wróciła do stolicy. W święta synagogi były pełne. W kawiarniach i życiu społecznym wróciła normalność. Zebrano pieniądze na zapomogi i pomagano bezrobotnym lub bezdomnym. Przez całe miesiące wydawało się, że najgorsze minęło700. Paradoksalnie, sytuacja przedstawiała się gorzej dla uchodźców w strefie nieokupowanej, a jeszcze gorzej dla tych w obozach internowania. W maju i czerwcu 1940 roku tysiące Francuzów i urodzonych za granicą Żydów, takich jak Léon Poliakov i Irène Némirovsky, uciekło przed Niemcami. Żydom z zagranicy często brakowało dokumentów, ale mieli większą motywację do ucieczki, podczas gdy francuscy Żydzi dysponowali niezbędnymi dokumentami, ale byli bardziej przywiązani do swych domów i ojczyzny. Szacuje się, że około 20 tysięcy zdołało legalnie lub nielegalnie uciec, zanim Niemcy zablokowali granice. Wielu pozostało jako rozbitkowie na południu, bez domów i środków utrzymania. Zważywszy na chaos wpływający na gospodarkę, bezrobocie i niedobory, obecność tych wyrzutków mocno kłuła miejscowych w oczy. Byli oni też narażeni na kontrole w poszukiwaniu żywności, ponieważ nie mieli stałych adresów i dowodów tożsamości niezbędnych do uzyskania kartek żywnościowych701. Liczba internowanych wzrosła na skutek dekretu reżimu Vichy z 4 października 1940 roku, nakazującego zatrzymać „wszystkie osoby innych narodowości rasy żydowskiej”. Jeszcze bardziej powiększyła ją fala deportacji z Badenii-Wirtembergii. Chociaż wielu cudzoziemskich Żydów umknęło temu edyktowi, około 34 tysięcy trafiło do obozów. Sytuacja w Rivesaltes i Gurs była szczególnie zła; w latach 1940–1941 około 3 tysięcy Żydów zmarło tam z powodu fatalnych warunków. Częściowo wskutek tej wysokiej śmiertelności władze Vichy mianowały cywilnego inspektora, by zbadał sytuację. Jego wnioski były tak miażdżące, że władze zezwoliły na działanie przedstawicielom organizacji humanitarnych i rozpoczęły selektywne zwolnienia. W ciągu roku pozostało tam jedynie 17 500 więźniów, z czego 60 procent stanowili Żydzi. Tysiące wcielono do batalionów roboczych, podczas gdy 12 tysiącom żydowskie i międzynarodowe agencje pomogły wyemigrować. HICEM zezwolono nawet utrzymywać personel w obozie internowania w Les Milles pod Marsylią, gdzie władze Francji Vichy zgromadziły ludzi z wysokimi szansami na legalną emigrację. Z 6538 niemieckich Żydów z Badenii-Wirtembergii i 1125 z Zagłębia Saary-Palatynatu wyrzuconych do francuskiej strefy nieokupowanej 22–23 października 1940 roku około 2 tysięcy wyemigrowało, podczas gdy 3 tysiące wysłano do batalionów roboczych. Jednak w Gurs zmarło 12 procent. Pod koniec roku Żydzi na północy

i południu zorganizowali programy pomocy, głównie z wykorzystaniem pieniędzy wysyłanych przez AJJDC, a w styczniu 1941 roku powstał komitet koordynacyjny, który miał zracjonalizować pomoc świadczoną przez liczne organizacje żydowskie702. Na północy skrystalizowała się niemiecka administracja okupacyjna. Była to zagmatwana siatka agencji, a wszystkie z nich rościły sobie prawa do jurysdykcji nad sprawami żydowskimi. Szefem administracji wojskowej, Militärbefehlshaber in Frankreich (MBF), został Otto von Stülpnagel. Jego szefem do spraw cywilnych był Werner Best, który przyjechał z centrali SS w Berlinie. W sierpniu 1940 roku Ribbentrop wyznaczył Ottona Abetza na ambasadora we Francji. Jego misja objęła wydział żydowski, którym od kwietnia 1941 roku kierował Carl-Theo Zeitschel. Chociaż armia nalegała na zachowanie kontroli nad sprawami bezpieczeństwa, Heydrichowi udało się przydzielić wysokiego rangą oficera SS, Helmuta Knochena, aby poprowadził mały kontyngent Sipo. Za pomocą tego konia trojańskiego wprowadzono następnie oficerów SS pod dowództwem Kurta Lischki i Herberta Hagena. Na koniec Eichmann wysłał jednego ze swoich najbliższych współpracowników, ambitnego i nadaktywnego Theo Danneckera, aby założył filię Wydziału IVB4 RSHA odpowiadającego za kwestie żydowskie. Wydział ekonomiczny Göringa zaczął naciskać na przejęcie żydowskich przedsiębiorstw, a na miejsce przybył specjalny personel podległy Alfredowi Rosenbergowi, aby zrabować kolekcje dzieł sztuki należące do żydowskich handlarzy i kolekcjonerów. I wreszcie Komisja Rozjemcza zajęła się sprawami, które wyniknęły z porozumienia pokojowego, szczególnie losem niemieckich emigrantów politycznych we Francji703. Latem komisja pod kierownictwem doktora Ernsta Kundta, urzędnika niemieckiej ambasady, objechała obozy dla internowanych, rozglądając się za osobami poszukiwanymi przez Gestapo. Komisja Kundta nie interesowała się masami niemieckich i austriackich uchodźców pochodzenia żydowskiego. Faktycznie niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych robiło, co mogło, aby ułatwić im emigrację. Jednak istniały ku temu ogromne przeszkody. Żydzi często byli starzy i pozbawieni funduszy. A przede wszystkimi brakowało im celu wyjazdu. W ogromnym wysiłku podjętym od lipca 1940 roku do maja 1941 roku HICEM pomógł wyemigrować 1400 niemieckim Żydom. Admirał Darlan, który w grudniu 1940 roku został de facto premierem, na mocy własnej decyzji wysłał 2–3 tysiące do Afryki Północnej704. MBF nie zaniechał kwestii żydowskiej. Jego pierwsze rozporządzenie miało zapobiec powrotowi Żydów, którzy uciekli na południe, do strefy okupowanej. Pod koniec września 1940 roku MBF nakazał sporządzenie rejestru Żydów, włącznie z adresem zamieszkania i zawodem. Dokumenty tożsamości zagranicznych i francuskich Żydów dostały oznaczenie „Juif”. Podczas gdy władze wojskowe ukróciły dzikie blokowanie i plądrowanie żydowskich sklepów, jednocześnie nalegały na znakowanie żydowskich lokali. Wojskowi interesowali się przede wszystkim tym, żeby zabezpieczyć materialne zasoby Żydów dla Rzeszy. 18 października 1940 roku MBF ogłosił rozporządzenie o wywłaszczeniu majątków żydowskich w strefie okupowanej, które miało się zakończyć do końca roku. Ten krok wywołał panikę w kręgach Vichy. Francuzi byli zdeterminowani, by nie pozwolić Niemcom

wywieźć dóbr francuskich Żydów. Reżim pośpiesznie założył Service de Contrôle des Administrateurs Provisoires (SCAP), aby przeprowadzić własny program „aryzacji” w obu strefach. W ciągu dwunastu miesięcy udało się przejąć 15 tysięcy przedsiębiorstw i wyznaczyć 2,8 tysiąca francuskich administratorów. Dla właścicieli żydowskich wywłaszczenie oznaczało ruinę i groźbę pracy przymusowej, skoro byli teraz nieaktywni ekonomicznie705. Relacje między centralami w Rzeszy odpowiedzialnymi za politykę żydowską a MBF były zawiłe. Od sierpnia do listopada 1940 roku Berlin pracował nad deportacją Żydów ze stref okupowanych na Madagaskar. Abetz zrozumiał, że zamiarem Hitlera wobec terytoriów podbitych jest „przeniesienie ich żydowskich obywateli poza Europę”. Po przyjeździe do Paryża przekazał, żeby MBF przygotował się do wydaleń i powstrzymał wyjazdy Żydów ze strefy okupowanej. Jednocześnie Best nalegał na rejestrację Żydów i oddzielenie ich od reszty społeczeństwa – tak jak w Rzeszy. Jesienią, kiedy obietnica deportacji wyparowała, ponownie nastąpił zwrot do długofalowego zarządzania sprawami żydowskimi. Na tym właśnie etapie MBF wprowadził zarządzenie z 27 września, aby przeprowadzić oględziny i rejestrację wszystkich żydowskich zasobów. W tym samym czasie personel SS pod kierunkiem Knochena zaczął agitować za centralizacją żydowskiego organu reprezentacyjnego, co miało umożliwić Niemcom nadzór i wykorzystanie Żydów na wzór Reichsvereinigung oraz judenratów z Polski. Na początku 1941 roku Dannecker zaczął naciskać na władze Vichy, żeby stworzyły jeden wydział zajmujący się sprawami żydowskimi. W marcu 1941 roku Darlan ugiął się pod nieustępliwą presją Danneckera i nakazał utworzyć Commissariatgénéral aux question juives (CGQJ). Darlan następnie jednak przekazał wydział w ręce Xaviera Vallata, kalekiego weterana wojennego, który nienawidził Niemców. Rząd Vichy chciał udobruchać okupanta i zademonstrować ugodowe stanowisko w kwestii żydowskiej, ale nie miał zamiaru pozwolić, aby Niemcy ingerowali w los francuskich obywateli, nawet jeśli byli Żydami i drugiej kategorii706. Dla Francuzów z Vichy los Żydów był polem walki o suwerenność i bojem o majątek. Na początku kwietnia 1941 roku Best i Stülpnagel spotkali się z Vallatem, aby przedstawić mu niemieckie oczekiwania. Zażądali wypędzenia Żydów ze strefy okupowanej i internowania „niepożądanych” Żydów. Chcieli także rozszerzenia praw dyskryminacyjnych, które wprowadzono w wolnej strefie, na północ. Vallat nie chciał przepędzenia na południe kolejnych Żydów i odrzucił to żądanie. Ucieszyła go jednak perspektywa uznania przez Niemców praw Vichy i zaproponował opracowanie szeregu nowych środków do wykorzystania w obu strefach – „francuskie” rozwiązanie kwestii żydowskiej. Ambicja, chciwość i niechęć do niemieckiej władzy dały tym samym początek drugiemu Statut des Juifs z 2 czerwca 1941 roku. Ten wariant opierał się na ścisłej definicji rasowej i drakońskim zestawie wykluczeń, które usunęły Żydów z niemal wszystkich nisz zawodowych. Nakładał również cenzus na Żydów ze strefy nieokupowanej, szczegółowo określając kwestie nieruchomości i majątku. Dla Żydów był to szokujący zwrot, ponieważ odpowiedzialności nie można było zrzucić na okupanta. Mimo iż Vallat uwzględnił pewne wyjątki – dla starych francuskich rodzin żydowskich, dla tych, którzy szczególnie zasłużyli się narodowi,

weteranów i najbliższej rodziny ludzi, którzy zginęli za Francję – drugi statut „zepchnął wszystkich Żydów na margines francuskiego społeczeństwa”707. Jak na ironię, zważywszy na antypatię reżimu Vichy do cudzoziemskich Żydów, antyżydowskie prawo najmocniej uderzyło we francuskich obywateli żydowskiego pochodzenia o najmocniejszych korzeniach. W Paryżu wielu było urzędnikami, przedstawicielami wolnych zawodów, właścicielami firm i nieruchomości. Pierwsza fala wykluczeń ledwo dotknęła imigrantów, którzy mogli praktykować swoje skromne rzemiosła. W niektórych przypadkach jednak cios złagodziły odprawy i emerytury. Sporo osób zaangażowało się w długotrwałe spory, żeby uzyskać wyłączenie: 215 żydowskich urzędników utrzymało stanowiska do połowy 1942 roku. Rozszerzenie aryzacji na strefę nieokupowaną przyniosło równie niszczące skutki, ale Żydzi się przystosowali. Wykorzystywali luki w prawie, by utrzymać firmy albo czerpać z nich dochody. Inni szukali nowych zajęć, niekiedy z pomocą żydowskich agencji pomocy. Na północy półtajny komitet Amelot przekazywał wsparcie bezrobotnym i ubogim. Na południu podobną rolę odgrywał komitet Nîmes. Lambert, który wówczas intensywnie niósł pomoc na południu, wciąż znajdował czas na swój dziennik i nadal dyskutował ze sobą o tym, kto odpowiadał za coraz bardziej opłakaną sytuację Żydów we Francji. Wskazał wpływy Niemców, deprawację prasy, ale czuł też, że Żydzi muszą wziąć na siebie część odpowiedzialności za własny los. „Pewne fakty niestety zdają się usprawiedliwiać obecny rasizm”, zapisał, wymieniając „zbyt wielu Żydów w prasie, filmie, bankach, polityce oraz, co trzeba powiedzieć, ich wrodzoną powszechną obecność”708. W Belgii administracja wojskowa była jeszcze bezpieczniej okopana i odniosła jeszcze większe sukcesy w zablokowaniu wpływów SS niż w okupowanej Francji. Baron Alexander von Falkenhausen został mianowany szefem administracji i zadbał o to, by zapewnić sobie maksimum spokoju. Przez pierwsze tygodnie swych rządów oczekiwał, że Żydzi zostaną ewakuowani, nie czuł więc potrzeby przejawiania jakiejkolwiek aktywności w sprawie ludności żydowskiej. W kraju w przeddzień wojny mieszkało około 70–75 tysięcy Żydów, ale tysiące uciekły do Francji lub odpłynęły do Wielkiej Brytanii. Z 65 tysięcy, które pozostały, poniżej 10 procent miało belgijskie obywatelstwo. Zdecydowaną większość stanowili niedawni imigranci, głównie z Polski. Nieco ponad połowa Żydów mieszkających w Antwerpii była Polakami. Zarabiali na życie, prowadząc niewielkie sklepiki i warsztaty, głównie zakłady krawieckie i kuśnierskie; handlowali też diamentami. Duże skupisko znajdowało się w Brukseli, gdzie około 50 procent Żydów miało polskie korzenie. Ci wschodnioeuropejscy Żydzi wspierali gęstą sieć stowarzyszeń kulturalnych i charytatywnych, co pozwalało im obchodzić antyżydowskie środki, jakie w końcu wprowadzono709. 28 października 1940 roku władze wojskowe opublikowały statut żydowski, który wymagał od Żydów zarejestrowania się i poddawał ich tym samym dyskryminującym środkom co we Francji. Pod koniec roku Żydów usunięto z urzędów, wolnych zawodów i pracy w sferze kultury. Przez następne osiemnaście miesięcy dochodziły edykty uzupełniające i dodatkowe w liczbie średnio jednego miesięcznie. Żydom pozwolono

mieszkać tylko w Brukseli, Antwerpii, Charleroi i Liège, gdzie obowiązywała ich godzina policyjna. Żydowskie dzieci wyłączono z systemu szkolnego, a Żydom zabroniono korzystać z miejsc sportu i rekreacji. Falkenhausen kierował też umiarkowaną polityką aryzacji, głównie wymierzoną w niewielkie przedsiębiorstwa. Mimo to dla większości Żydów w Belgii, którzy przywykli do obchodzenia zarządzeń władz, w zasadzie nic się nie zmieniło710. W Holandii mieszkało około 140 tysięcy Żydów, z których jedną dziesiątą stanowili uchodźcy z Niemiec, a 7 tysięcy – z innych państw. Holenderscy Żydzi mogli wskazywać na swą długą i chwalebną obecność w tym kraju, który jako jeden z pierwszych w Europie przyznał Żydom wolność wyznania i pozwolił im żyć i pracować tak, jak chcieli. Jednak mimo iż wielu Żydów się zasymilowało, wciąż stanowili odrębny element z powodu swej wiary, zajęć i rozmieszczenia. Niemal 60 procent holenderskich Żydów mieszkało w Amsterdamie, po 10 procent zaś w Hadze i Rotterdamie. Pozostałe 20 procent było rozrzucone po miasteczkach i wsiach. Gdziekolwiek mieszkali, mieli tendencję do skupiania się w określonych dzielnicach i przy określonych ulicach. Oddawali się też niewielu zawodom, stanowili elitę w bankowości i handlu, a liczna klasa robotnicza z trudem utrzymywała się z szycia, sprzedaży hurtowej i detalicznej oraz zajęć związanych z diamentami. Ponieważ holenderski system polityczny opierał się na kryteriach wyznaniowych i klasowych, Żydzi w zasadzie nie wchodzili w skład rządu i administracji711. Niemiecki reżim okupacyjny w Holandii całkowicie różnił się od tego w Belgii i we Francji, z poważnymi implikacjami dla tempa narzucania i charakteru polityki antyżydowskiej. Hitler rozkazał, by kraj natychmiast po zdobyciu został podporządkowany administracji cywilnej, i 29 maja 1940 roku mianował twardogłowego nazistę Arthura Seyss-Inquarta na komisarza Rzeszy. Seyss-Inquart z kolei wyznaczył zaufanych nazistów na nadzorców kluczowych dziedzin holenderskiego zarządu: Friedrich Wimmer odpowiadał za administrację i sprawiedliwość; Hans Fischböck za gospodarkę i finanse; Hanns Rauter za bezpieczeństwo i policję, a Fritz Schmidt za propagandę i sprawy polityczne. Rauter otrzymał status wyższego dowódcy policji i SS i reprezentował też interesy Himmlera oraz RSHA. Zespół ten spotykał się co tydzień z Seyss-Inquartem i przedstawicielami niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Sipo-SD oraz wywiadu. W marcu 1941 roku kierownictwo nad służbą bezpieczeństwa przejął Wilhelm Härster, również podległy Himmlerowi i Heydrichowi. W rezultacie tych ustaleń nie istniał bufor między Berlinem a nazistowskimi szefami okupacyjnymi w Hadze i Amsterdamie. Paradoksalnie jednak teraz trudniej było człowiekowi Eichmanna w Holandii, Williemu Zöpfowi, zaznaczyć swoją obecność. Polityka antyżydowska i kontrola nad kwestiami żydowskimi wypływała z Centralnego Urzędu do spraw Emigracji Żydowskiej, Zentralstelle, założonego pod patronatem Härstera. Formalnie urzędem zarządzał Willy Lages, ale faktycznie prowadził go kapitan SS, Ferdinand aus der Fünten712. Niemcy zostawili rutynową administrację sekretarzom generalnym, wysokim urzędnikom cywilnym z odpowiednich ministerstw. Ich działania koordynował Karel Frederiks, najwyższy rangą wśród nich, który kierował Ministerstwem Spraw Wewnętrznych. Frederiks

uważał, że jego misja polega na zachowaniu dotychczasowego personelu, który zarządzał samorządami w prowincjach, miastach i miasteczkach, i w ten sposób blokował awans holenderskich nazistów i zapobiegał narzucaniu niemieckich nominatów. Poza tym do jego priorytetów należało zabezpieczenie porządku publicznego, odbudowanie gospodarki i zapewnienie dostaw żywności. Aby osiągnąć te cele, był gotów na wiele kompromisów z Niemcami; z pewnością jednak nie zamierzał ściągać zagrożenia na siebie oraz prowincjonalnych gubernatorów i burmistrzów w imię niewielkiej mniejszości żydowskiej713. Gotowość holenderskich urzędników cywilnych do obrony praw obywateli żydowskich pomniejszał jeszcze bardziej chaotyczny sposób działania władz okupacyjnych. 2 lipca na rozkaz niemiecki Żydzi zostali usunięci z ochrony przeciwlotniczej. Pod koniec miesiąca wprowadzono zakaz szechity, rytualnego uboju bydła zgodnego z prawem żydowskim. Żaden z tych kroków nie wydawał się szczególnie uciążliwy. Pod koniec sierpnia jednak Niemcy nakazali Frederiksowi i jego współpracownikom, by wszyscy urzędnicy zadeklarowali swe aryjskie pochodzenie. Sekretarze generalni przełknęli również i to. Tylko część pracowników uniwersyteckich i przywódców kościelnych sprzeciwiła się sprawdzaniu, czy ktoś jest Aryjczykiem, czy nie. Rozumieli, do czego to prowadzi. 4 listopada 1940 roku Wimmer poinstruował sekretarzy generalnych, aby zwolnili z pracy wszystkich urzędników, którzy nie są Aryjczykami. Po zażartej debacie urzędnicy skapitulowali. W ramach symbolicznego gestu oporu uzgodnili, że zawieszą Żydów, ale ich nie zwolnią ze służby publicznej. To tylko opóźniło ostateczne upokorzenie do marca 1941 roku714. Czy była to świadoma strategia, czy nie – a jest to zapewne najlepszy przykład tego, jak nieprzygotowani byli Niemcy – ich podchody krok po kroku pozostawiły holenderskich Żydów w poczuciu, że zmienia się niewiele i sytuacja nie jest taka zła. Potem na początku 1941 roku nastąpił błyskawiczny i złowrogi zwrot. 6 stycznia Niemcy zarządzili spis wszystkich Żydów w Holandii. Pracochłonne zadanie przypadło holenderskim urzędnikom, którzy musieli się w pełni podporządkować. Spis – który wykazał 140 552 „pełnych” Żydów, 14 549 „pół-Żydów” i 5719 „ćwierć-Żydów” – posłużył jako podstawa do wydania nowych dokumentów tożsamości, ostemplowanych literą „J”. Możliwość zidentyfikowania Żydów na ulicy pozwoliła następnie Niemcom wyłączyć Żydów z niektórych zawodów, sportów i rekreacji. Należące do Żydów sklepy zostały oznakowane715. Wśród nazistowskiej administracji rozpętała się dyskusja, czy Żydzi z Amsterdamu powinni oficjalnie zostać umieszczeni w getcie i, co się z tym wiązało, jak wyeliminować żydowskich handlarzy z rozległego targu na świeżym powietrzu w centrum Amsterdamu. Obie kwestie wymagały szybkiego rozwiązania z powodu nieustannych sporów między Żydami a holenderskimi nazistami, a niekiedy też niemieckimi żołnierzami, którzy krążyli po targu, żeby ich szykanować. 12 lutego Hans Böhmcker, nazistowski komisarz Amsterdamu i rzecznik gettoizacji, wysłał holenderskich policjantów, by zamknęli dzielnicę żydowską pod pretekstem, że zagraża porządkowi publicznemu. Tego samego dnia wezwał też naczelnych rabinów wspólnot aszkenazyjskiej i sefardyjskiej wraz z Abrahamem Asscherem, przewodniczącym Wielkiej Synagogi i szefem głównej holenderskiej organizacji

opieki nad uchodźcami żydowskimi. Böhmcker wyjaśnił przyczyny zamknięcia dostępu do żydowskich obszarów miasta i polecił im stworzenie rady żydowskiej, Joodse Raad, aby służyła jako interlokutorka i wykonawczyni przyszłych zarządzeń. Asscher zgodził się zająć zorganizowaniem rady, ale dwaj naczelni rabini się wycofali, a kilku innych kandydatów odmówiło wejścia w jej skład. Jedyny przedstawiciel żydowskich robotników również wkrótce odszedł, pozostawiając grupę złożoną w przytłaczającej części z reprezentantów żydowskiej burżuazji. Mimo to pod koniec dnia Asscher zebrał wiarygodną ekipę, którą wraz z nim kierował profesor David Cohen, jego długoletni współpracownik w działaniach na rzecz niemieckich uchodźców. Następnego poranka Joodse Raad zebrała się po raz pierwszy i ogłosiła, że ma „zadania głównie wykonawcze i mediacyjne, ale nie może ponosić odpowiedzialności za polecenia, jakie musi przekazywać, ani nie może akceptować poleceń hańbiących dla Żydów”. Asscher i Cohen przedstawili radę amsterdamskim Żydom na wiecu tego samego wieczoru. Niemcy szybko porzucili nieprzemyślany pomysł stworzenia getta, ale rada żydowska pozostała716. Jakby dla podkreślenia niewydarzoności niemieckich decyzji i działań, holenderscy naziści nadal nękali żydowskich handlarzy, a młodzi Żydzi odpowiadali siłą. 19 lutego w lodziarni wywiązała się awantura, z której holenderscy naziści wyszli pokonani. Tym razem Niemcy odpowiedzieli masowym nalotem Ordnungspolizei na dzielnicę żydowską, podczas którego schwytano 400, głównie młodych, Żydów jako zakładników. Niemiecka policja prowadziła operację za dnia i z brutalnością, która zaszokowała społeczność żydowską i w ogóle mieszkańców miasta. Związki zawodowe pod przewodnictwem komunistów, które już od pewnego czasu się burzyły, poderwały się do akcji strajkowej, a ich oburzenie na Niemców złączyło się z żądaniami ekonomicznymi. 25 lutego strajk objął miasto, paraliżując służby miejskie, doki i tramwaje. Przez następne dwa dni niemiecka policja porządkowa i oddziały SS atakowały strajkujących; zginęło siedem osób, dużo więcej odniosło rany. Strajk został złamany i pomimo ofiar nie miał żadnych pozytywnych skutków dla Żydów. 27 lutego 389 zakładników wywieziono do Buchenwaldu. Jakiś czas później 340 przetransportowano do Mauthausen. W ciągu kilku miesięcy wszyscy zginęli717. Strajk generalny był akcją odważną, ale przyniósł tragiczne konsekwencje. Chociaż współczucie dla żydowskich współobywateli nie malało, zwykłych Holendrów utemperowały represje, które wywołały czynne wystąpienia. Zesłanie nieszczęsnych zakładników do obozów koncentracyjnych w Niemczech pozostawiło wrażenie, że wszyscy następni deportowani trafią w podobne miejsca. Wierzono jednak, że i w obozie koncentracyjnym można przetrwać. Dlatego strajk z lutego 1941 roku paradoksalnie wpłynął na postrzeganie przez Holendrów losu czekającego Żydów i, co ważniejsze, na ich zdolność do zrobienia czegokolwiek, co mogłoby mu zapobiec718. 695 Léon Poliakov, L’Auberge des musiciens, Paris 1981, s. 79; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 26. 696 2, 15 lipca 1940, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 3–10, gdzie również znajduje się obrazowy opis ucieczki na południe od Paryża.

697 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 3–4; V. Caron, Uneasy Asylum, s. 323–338. 698 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 3–21, 34–54; Jacques Adler, The Jews of Paris and the Final Solution. Communal Response and Internal Conflicts, 1940–1944, New York 1987, s. 16. 699 2, 19 października 1940, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 22–23. 700 J. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 35–37; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 42–46. 701 Susan Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, New York 1993, s. 38–50; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 66–68. Irène Némirovsky, Francuska suita, tłum. Hanna PawlikowskaGannon, Warszawa 2006, s. 25–233, opisuje w beletryzowanej formie exodus, którego doświadczyła. 702 S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 65–75; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 50–52, 66–68; V. Caron, Uneasy Asylum, s. 331–339, 342–345; M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 165–173. 703 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 78–83; J. Jackson, France 1940–1944, s. 170– 171; Talbot Imlay, Martin Horn, The Politics of Industrial Collaboration during World War II. Ford France, Vichy and Nazi Germany, Cambridge 2014, s. 53–58; Lynn H. Nicholas, The Rape of Europa, The Fate of Europe’s Treasures in the Third Reich and the Second World War, London 1994, s. 119–140. 704 V. Caron, Uneasy Asylum, s. 331–339. 705 S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 51–57, 60–61; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 31–42; M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 101–102. 706 Serge Klarsfeld, The Influence of the War on the Final Solution in France, w: The Shoah and the War, s. 271–291. 707 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 96–100; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 68–74. 708 J. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 17–26; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 105–118; 24 lutego 1941, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 28–29. 709 Lieven Saerens, Antwerp’s Attitude Towards the Jews from 1918 to 1940 and Its Implications for the Period of Occupation, i Maxime Steinberg, The Judenpolitik in Belgium Within the West European Context: Comparative Observations, w: Belgium and the Holocaust, red. Dan Michman, Jerusalem 1998, s. 159–167, 200–208. 710 M. Steinberg, The Judenpolitik in Belgium, s. 200–201. 711 Bob Moore, Victims and Survivors. The Nazi Persecution of the Jews in the Netherlands 1940–1945, London, s. 20–28. 712 Jacob Presser, Ashes in the Wind. The Destruction of Dutch Jewry, London 2010, s. 4–6. 713 Peter Romijn, The „Lesser Evil” – the case of the Dutch local authorities and the Holocaust, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, 1940–1945, red. Peter Romijn i in., Amsterdam, 2012, s. 13–26. 714 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 7–32. 715 Tamże, s. 33–45. 716 Jos Scheren, Aryanization, Market Vendors, and Peddlers in Amsterdam, „Holocaust and Genocide

Studies” 2000, t. 14, nr 3, s. 415–429; D. Michman, The Emergence of the Jewish Ghettos, s. 95–101; J. Presser, Ashes in the Wind, s. 47–50. 717 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 50–57; B. Moore, Victims and Survivors, s. 63–73. 718 Bart van der Boom, Ordinary Dutchmen and the Holocaust: a summary of findings, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, s. 36–39.

NIEMIECKIE DYLEMATY STRATEGICZNE I JUDENPOLITIK W OKUPOWANEJ POLSCE Nawet w najgorszym momencie doświadczenie Żydów pod niemieckimi rządami w zachodniej Europie nie miało porównania z grozą, jaka dotknęła Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce między czerwcem 1940 a czerwcem 1941 roku. Podczas walk o Francję polscy Żydzi pilnie śledzili wiadomości, świadomi, że od wyniku zmagań zależy ich przyszłość. Nastrój w Warszawie poprawiał się i pogarszał z każdym biuletynem. „Rozpacz z powodu klęski w Norwegii”, zapisał Emanuel Ringelblum. Gdy Niemcy przełamali francuską linię na Mozie, napisał: „Ludność ogarnęła czarna rozpacz”. Pomimo gniewu na Brytyjczyków z powodu traktowania Palestyny, Chaim Kapłan cieszył się, że starli się z Niemcami. Jego radość wkrótce zmieniła się w smutek: „Każde nowe zwycięstwo hitlerowców […] pogłębia nasze przygnębienie”. Upadek Paryża wywołał „szlochy i jęki”. Ze zwykłą dla siebie wnikliwością Kapłan spekulował, że może dla Żydów byłoby lepiej, gdyby teraz Niemcy szybko zakończyli wojnę. Przystąpienie Włoch do konfliktu było ciosem dla tych, którzy wciąż mieli szansę emigrować, ponieważ oznaczało zamknięcie przed nimi włoskich portów. Matka Mary Berg ruszyła w rozpaczliwą podróż do Berlina, żeby poszukać możliwości ucieczki z Europy, ale było za późno719. Jednak coraz bardziej przerażające warunki, jakie znosili Żydzi, nie były po prostu wynikiem rasowego antysemityzmu czy zamierzonej polityki. Stanowiły raczej konsekwencję strategicznego impasu, w którym znalazł się Hitler jesienią 1940 roku. Polityka wobec Żydów w ówczesnym kształcie wynikała z kolejnych niepowodzeń na drodze do znalezienia sposobu usunięcia Żydów albo z niemieckiej przestrzeni życiowej, albo z szerszej strefy wpływów Rzeszy – niepowodzeń, które miały bezpośredni związek z biegiem wojny i „nieświadomą niekompetencją” niemieckiego dowództwa wojskowego720. Pod koniec lipca 1940 roku Hitler wezwał swych najwyższych dowódców do Berghofu. Führer nadal rozważał inwazję na Wielką Brytanię, ale tymczasem bawił się rozmaitymi alternatywami. Opcja śródziemnomorska obejmowała podbój Gibraltaru i natarcie na Kanał Sueski z pomocą wojsk Mussoliniego w Libii. Zablokowana i odcięta od imperium Wielka Brytania zostałaby następnie zmuszona do kapitulacji. Ten plan wymagał jednakże uległości Hiszpanii i wsparcia ze strony Francji Vichy, która wciąż dysponowała znaczącą siłą morską. Opcja kontynentalna opierała się na przekonaniu Hitlera, że Wielka Brytania walczy w nadziei, iż Ameryka przyłączy się do boju albo że Rosja zaatakuje Niemcy. Wierzył, że zwycięskie natarcie na Związek Radziecki zniweczy tę nadzieję. Pozwoli również Japonii skierować się przeciwko Ameryce i tym sposobem pozbawić Brytyjczyków pomocy zza Atlantyku. Panowała ogólna zgoda, że w ten czy inny sposób Niemcy skończą w ostatecznej

rozgrywce z ZSRR i Stanami Zjednoczonymi. Przez następne cztery miesiące Hitler analizował wszystkie te możliwości721. Na każdym kroku czuł frustrację. Franco był niechętny podporządkowaniu Hiszpanii, chyba że za niewiarygodnie wyśrubowaną cenę: paliwo, amunicję, uzbrojenie i kawałki francuskiego imperium w Afryce Północnej i Zachodniej. Marszałek Pétain również stawiał opór. Ostatecznie Hitler udał się do Florencji na rozmowę z Mussolinim, który tymczasem rozpoczął nierozsądną inwazję na Grecję. Nieumyślnie wciągnęło to Hitlera w wersję opcji śródziemnomorskiej, ale bez zaangażowania na pełną skalę. Wkrótce potem Wiaczesław Mołotow, radziecki komisarz spraw zagranicznych, przyjechał na rozmowy do Berlina. To była pełna napięcia wizyta, przerwana brytyjskim nalotem, który przypomniał niemieckim gospodarzom o dylemacie: Wielka Brytania nadal pozostawała w stanie wojny z Niemcami, a Niemcy wciąż zajmowały niedogodną pozycję strategiczną. W lipcu 1940 roku Stalin odebrał Rumunii Besarabię i północną Bukowinę. Hitler musiał odpuścić tę grabież terytorialną i skupić się na Brytyjczykach oraz Francuzach. Ale umieszczało to w zasięgu uderzenia sił radzieckich rumuńskie pola naftowe w Ploeszti, jedyne większe źródło ropy naftowej walczącej Rzeszy. Jesienią Hitler najwyraźniej doszedł do wniosku, że nie da się uniknąć konfrontacji ze Związkiem Radzieckim. Kluczowe znaczenie miało odepchnięcie Armii Czerwonej, aby ochronić roponośny rejon Ploeszti i, po pokonaniu ZSRR, usunąć ostatniego potencjalnego sojusznika Wielkiej Brytanii na kontynencie. Co więcej, sukces zapewniłby Trzeciej Rzeszy nieograniczony dostęp do zasobów, które uodporniłyby Niemcy na blokadę i pozwoliły w pełni skupić się na walce z Ameryką722. 17 września 1940 roku Hitler przełożył operację „Lew Morski”; miesiąc później ostatecznie odwołał inwazję. Poinstruował natomiast generała Brauchitscha, głównodowodzącego wojsk lądowych, aby przygotował plany ataku na Związek Radziecki, który nastąpi w maju następnego roku. W dyrektywie nr 21 z 18 grudnia Hitler ogłosił zamiar „zmiażdżenia Związku Radzieckiego w błyskawicznej kampanii”. Jak zawsze przewidywał manichejską walkę z żydowskim bolszewizmem. Zwycięstwo nie tylko wyeliminowałoby największe zagrożenie dla narodu niemieckiego, a tym samym dla ludzkości; przyniosłoby również olbrzymie terytoria pod osadnictwo narodu niemieckiego. Oraz zapewniło rozwiązanie naglącej kwestii, co zrobić z Żydami723. Pomimo trzymania operacji „Barbarossa” w tajemnicy wiadomość o szerokich planach Hitlera rozeszła się w nazistowskiej hierarchii. W listopadzie Eichmann pracował nad memorandum Hitlera, które miało podsumować postępy w rozwiązaniu problemu żydowskiego. W ostatecznej wersji, datowanej na 4 grudnia 1940 roku, nadmienił o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej. Nastąpi to w drodze wysiedlenia Żydów z europejskiej strefy ekonomicznej narodu niemieckiego na terytorium, które dopiero zostanie wyznaczone”. Kilka tygodni później Theo Dannecker użył podobnych słów w liście do Eichmanna, a Eichmann przekazał je na posiedzeniu Ministerstwa Propagandy Rzeszy w marcu 1941 roku. O dokładnym położeniu terytorium, które miało „zostać wyznaczone”, pada wzmianka w zapisie dyskusji między Heydrichem a Göringiem o podziale odpowiedzialności na terytoriach wschodnich, które rychło miały znaleźć się pod

panowaniem niemieckim. Heydrich chciał się upewnić, że Alfred Rosenberg, wyznaczony na szefa nowego ministerstwa okupowanych terytoriów na Wschodzie, dobrze zrozumie, kto będzie się tam zajmował kwestią żydowską724. W tym samym czasie, gdy w Berlinie zapadały te decyzje, Arthur Greiser i Hans Frank wytyczali kierunek polityki przy założeniu, że wkrótce Żydzi znikną z ich prowincji. W czerwcu 1940 roku Frank nabrał przekonania, że Żydzi skomasowani na jego podwórku wkrótce zostaną przewiezieni na Madagaskar. Z tego powodu zawiesił prace nad utworzeniem getta w Warszawie: po co się kłopotać, skoro Żydzi niedługo znikną? Na nieszczęście dla niego nic nie wyszło z mrzonki o Madagaskarze i, co gorsza, na początku 1941 roku Heydrich zaproponował plan przeniesienia do Generalnego Gubernatorstwa miliona Polaków. Jednak ku uldze Franka 15 marca 1941 roku Heinrich Müller, szef Gestapo, zawetował dalsze transporty. Tym razem powodem były przewidywane wywózki Żydów na Syberię po klęsce Armii Czerwonej. Między tymi datami jednakże Greiser i Frank musieli improwizować sposoby radzenia sobie z ogromnymi, zubożałymi społecznościami żydowskimi. Te improwizowane środki miały katastrofalne skutki725. Pod koniec lipca 1941 roku Greiser i wyższy dowódca SS i policji dla Kraju Warty Wilhelm Koppe spotkali się z Frankiem i wyższymi oficerami SS w Generalnym Gubernatorstwie. Greiser próbował uzyskać zgodę Franka na deportowanie łódzkich Żydów do Generalnego Gubernatorstwa, ponieważ „w okresie zimowym nie będzie możliwe utrzymanie tych Żydów stłoczonych razem w getcie”. Koppe dodał, że „sytuacja Żydów w Kraju Warty pogarsza się z dnia na dzień”. Zgodzili się jedynie na stworzenie getta w Łodzi z założeniem, że Żydzi zostaną przeniesieni do zawieszonego rezerwatu lubelskiego. Frank jednak odmówił pomocy. Przez chwilę wyglądało na to, jakby alternatywę stanowił Madagaskar, ale do września on również stał się tylko mirażem. Z braku innych możliwości usunięcia Żydów z Litzmannstadt (Łodzi) Greiser przyjął podejście zapoczątkowane przez Biebowa. Oznaczało to nadzwyczajny zwrot o 180 stopni. 19 września niemiecki zarząd miejski zatwierdził pożyczkę w wysokości 3 milionów marek na utrzymanie getta. Bez tego Rumkowski nie byłby w stanie wykarmić swych robotników ani uzyskać surowców niezbędnych dla jego warsztatów. Pożyczka stworzyła zupełnie nową więź między gettem a miastem, Żydami a Niemcami. Miesiąc później Greiser i Übelhör zasygnalizowali, że Rumkowski może powiększyć swe warsztaty. Prezes getta odpowiedział stworzeniem Centralnego Biura Resortów Pracy, zajmującego się po części zagarnianiem sprzętu należącego do likwidowanych w innych miejscach Kraju Warty społeczności żydowskich. W ciągu roku produkcja w getcie poszerzyła się o bieliznę, futra, produkty skórzane, przedmioty drewniane i metalowe, szczotki i elementy elektryczne. Chociaż prywatni kontrahenci, tacy jak Fabryka Bielizny i Odzieży Josefa Neckermanna, zakładali firmy w getcie, większość zamówień pochodziła od armii niemieckiej. We wrześniu 1941 roku getto produkowało 2,5 miliona sztuk odzieży dla wojska726. Ponad 5 tysięcy Żydów pracowało dla Rady Żydowskiej, zwanej Beiratem. Ta rozbudowana organizacja miała mnóstwo agend zajmujących się finansami (łącznie z pobieraniem czynszów), zaopatrzeniem w żywność i opał, racjonowaniem, przydziałem do

pracy, edukacją, policją i sądownictwem. Działał również wydział statystyczny (od stycznia 1941 roku odpowiedzialny też za prowadzenie kroniki wydarzeń). Wydział kwaterunkowy odpowiadał za utrzymanie kamienic i wyszukiwanie kwater dla Żydów przenoszonych do Łodzi z innych miast oraz, później, z Europy Zachodniej. Praca w tych biurach dawała korzyści, przede wszystkim zwolnienie od przymusowych robót poza gettem. Urzędnicy Beiratu zazwyczaj pracowali pod dachem w ogrzewanych pomieszczeniach i dostawali wyższe racje niż inni zatrudnieni. Przede wszystkim zaś urzędnicy Beiratu mieli stosunki, które zapewniały im pewien stopień bezpieczeństwa i wszelkiego rodzaju okazje do bogacenia się kosztem współwyznawców727. Jedną z najważniejszych struktur administracji była Policja Porządkowa stworzona na początku maja 1940 roku. Często nazywana policją gettową, miała raczej zajmować się tym, co sugerowała jej nazwa, niż pełnić funkcje zwykle kojarzone z policją – czyli zapobiegać przestępczości i ją wykrywać. Jak wyjaśniał Rumkowski: „Na mocy powierzonych mi kompetencji ustanowiłem Policję Porządkową dla ochrony ludności żydowskiej i dla utrzymania spokoju i porządku”. Rumkowski wezwał ludność do „ścisłego posłuszeństwa Policji Porządkowej i bezwarunkowego przestrzegania jej rozkazów. Akty oporu i wykroczenia będą karane”. Oczekiwał, że funkcjonariusze policji, których liczba sięgnęła maksymalnie 530, będą „zachowywać się spokojnie i uprzejmie wobec ludności”728. Rumkowski przystąpił do tworzenia w getcie społeczności równych, regulując pracę, dochody, przydziały, kwatery i zapewniając zasiłki dla wszystkich. Przeciwstawiał swoje rządy działalności getta warszawskiego, gdzie Adam Czerniaków stał na czele systemu liberalnego, który, jak głosił Rumkowski, prowadził do skrajnego bogactwa i skrajnej nędzy oraz wysokiej śmiertelności. Faktycznie jednak, z powodu niekompetencji i korupcji, Beirat tworzył nierówności. Kiedy do getta dotarły wieści o okropnych warunkach w obozach pracy przymusowej rozsianych po całym Kraju Warty, jedynie najbardziej zdesperowani zgłaszali się na ochotnika, żeby wypełnić tygodniowe, a niekiedy i dzienne zapotrzebowanie. Około 40 procent wezwanych po prostu się nie zjawiało, a 10 procent kupowało zastępcę, który zajmował ich miejsce. Zdolność bogatych i ustosunkowanych Żydów do wykupienia się od pracy przymusowej wywoływała niechęć i rzucała cień na opinię Beiratu, ale Rumkowski potrzebował dochodów. Robotnicy przymusowi byli tak źle opłacani, że Beirat wydawał milion marek na zasiłki dla ich rodzin. Dlatego też tylko najbiedniejsi i najsłabsi wymaszerowywali z getta, by harować przy pracach melioracyjnych, na kolei, przy budowie dróg czy w lasach. Nieliczne obozy pracy miały zaplecze medyczne, a racje były jeszcze niższe niż w getcie. Rannych i chorych często rozstrzeliwano. Nie wrócił niemal nikt z 12 tysięcy wysłanych do pracy. Ostatecznie Rumkowski skierował Służbę Porządkową, żeby chwytała ludzi do pracy. Bezlitośnie wykorzystywał też kontyngenty siły roboczej, by pozbywać się tych, których uważał za wichrzycieli729. System zaopatrzenia był równie podatny na manipulacje i niesprawiedliwość. W czerwcu 1940 roku Rumkowski wprowadził gettową walutę (tak zwane pokwitowania, marki gettowe lub rumki) i zabronił używania marek i złotych. Teoretycznie miało to pomóc Beiratowi w wyskalowaniu płac, czynszów i cen żywności w stosunku do tego, co zarabiało getto jako

całość, i wyeliminować nierówności związane z posiadanymi oszczędnościami. W połączeniu z kontrolą waluty Beirat próbował regulować import i konsumpcję żywności. Przez pewien czas funkcjonowała mieszana gospodarka, łącząca urzędowe racjonowanie z licznymi oficjalnie działającymi prywatnymi sklepami, gdzie ludzie mogli kupować to, na co ich było stać. Prywatne restauracje koegzystowały z garkuchniami. Niestety ludziom brakowało pieniędzy na wykupienie przydziałów kartkowych i niemal połowa ludności jadła mniej, niż jej przysługiwało. Tymczasem koszt posiłków dla najuboższych, dla szkół i szpitali szybował w górę. Pod koniec 1940 roku Beirat przejął niemal całość dostaw żywności i sieci dystrybucyjnej. Wszyscy musieli odtąd nabywać kartki żywnościowe i płacić za swoją żywność i posiłki. Wydział aprowizacji ostatecznie kontrolował 70 publicznych kuchni w czynszówkach i warsztatach oraz ponad tuzin prywatnych placówek. Beirat w 1940 roku wydał ponad 16 milionów marek na żywność730. Była to jedynie połowa historii. Niemcy zarządzili, że pod względem kalorycznym Żydom przysługuje ledwie tyle, ile jeńcom wojennym. W rzeczywistości dostawy żywności były nieregularne, a jakość często kiepska. W getcie Beirat ustanowił hierarchię przydziałów, kosztem ludności niepracującej. Najwyżsi urzędnicy Beiratu i pracownicy wykonujący najcięższe prace, takie jak usuwanie śmieci, wraz z robotnikami wykwalifikowanymi otrzymywali najwięcej. Inni pracownicy Beiratu, funkcjonariusze Służby Porządkowej, strażacy i robotnicy dostawali mniejsze racje podstawowe, ale mieli prawo do rozmaitych dodatków, takich jak mięso i kiełbasa, jeśli były dostępne. Robotnicy mogli też kupować posiłki w miejscu pracy. Dzieci dostawały specjalnie gotowane tanie posiłki, a chorym przepisywano żywność wzmacniającą. Bezrobotni musieli przeżyć na racjach podstawowych, które wynosiły około tysiąca kalorii dziennie. W najlepszych okolicznościach pracujący mogli liczyć na dwa razy tyle. Jednak ponieważ człowiek pracujący potrzebuje dziennie około 3 tysięcy kalorii, żeby pozostać zdrowym, a 2400 kalorii to minimum niezbędne do przetrwania, nawet najbardziej uprzywilejowani głodowali731. Skutkiem przeludnienia, słabych warunków sanitarnych i niedożywienia była wzrastająca śmiertelność. Według wydziału statystycznego w 1940 roku zmarło 6197 mieszkańców, w 1941 roku – 11 378, a w 1942 roku – 18 134. Do głównych przyczyn śmierci należały dyzenteria, tyfus i gruźlica – których w normalnych czasach bez trudu dałoby się uniknąć. Uderzały w cyklach sezonowych. Dyzenteria szalała latem i sprzyjało jej to, że Niemcy utrudniali usuwanie nieczystości lub bezpieczne ich gromadzenie. Nawet Niemcy dostrzegali to zagrożenie. Burmistrz Werner Ventzki pisał do Übelhöra w listopadzie 1941 roku: „Urządzenia higieniczne w getcie są tak żałosne, jak to sobie tylko można wyobrazić […]. Jeśli więc z powodu zagęszczenia ludności wybuchnie epidemia, będzie ona niebezpieczna nie tylko dla ludności getta, ale i dla miasta”. Niemcy najbardziej obawiali się tyfusu, który stanowił pierwotny pretekst do zamykania dzielnic żydowskich. Zazwyczaj tyfus wybuchał na wiosnę i szalał do lata. Siał spustoszenie wśród żyjących w największej nędzy, dzieci i starszych. Gruźlica, powiązana z niedożywieniem i tłokiem, była kolejnym powszechnym zabójcą. Żydzi przyjeżdżający z małych społeczności i gett często przywozili zarazy ze sobą

i umierali częściej niż miejscowi, mający lepszy dostęp do opieki medycznej i lepiej odżywieni. Niemieccy Żydzi kierowani do getta, w większości starsi wiekiem, nie mieli wielkich oczekiwań wobec życia. Żydom z Wiednia i Pragi wiodło się lepiej, po części dzięki znajomości jidysz i umiejętności szybkiego odnalezienia się w nowych warunkach. Isaiah Trunk, historyk getta, oszacował, że w sumie od maja 1940 do sierpnia 1944 roku zmarło 43 800 osób, podczas gdy normalna śmiertelność w takim okresie nie powinna przekroczyć 5100 dusz. Ostatecznie jedna trzecia ludności getta padła ofiarą warunków narzuconych przez Niemców732. Wydział zdrowotny Beiratu walczył o poprawę higieny i opanowanie epidemii. Prowadził kilka szpitali z 2 tysiącami łóżek i prawie 200 lekarzami. Jednak jego prace paraliżowały poważne braki leków i wyposażenia. Rumkowski próbował również chronić najsłabszych, zakładając specjalne instytucje: sierociniec, dom opieki nad osobami starszymi i letni obóz na mniej zaludnionym Marysinie, gdzie młodzież z gruźlicą mogła spędzić kilka tygodni, wdychając względnie świeże powietrze i ciesząc się słońcem733. Ubóstwo i trudy dnia codziennego rujnowały zdrowie rodzin oraz interesy jednostek. Łapanki i deportacje do przymusowej pracy mocno wypaczały równowagę płci w getcie i pod koniec 1940 roku żyło w nim prawie o 50 procent więcej kobiet niż mężczyzn. Tysiące żon i matek musiały nie tylko zadbać o rodziny, ale też zarobić na ich wykarmienie. Brak ojców i praca matek oznaczały, że dzieci często przez cały dzień pozostawały bez nadzoru. Bandy młodocianych wałęsały się po getcie w poszukiwaniu jedzenia i wyrządzały rozmaite szkody. Nawet gdy mężowie i ojcowie pozostawali w getcie, najczęściej nie mieli pracy i nie mogli utrzymać rodzin. Młodzi tracili szacunek dla rodziców, którzy nie mogli im zapewnić mieszkania, odpowiednio ich odziać i nakarmić; pory posiłku stały się mękami upokorzenia i bezradności, które mogły rozbijać rodziny. Część młodzieży wolała odejść i żywić się na własną rękę, egzystując na marginesie społeczeństwa. Nie może dziwić, że spadł wskaźnik narodzin. Poza niechęcią do ściągania nowego życia w tak ponure miejsce, mężczyźni często stawali się impotentami z powodu wyczerpania, niedożywienia i chorób, podczas gdy kobiety z tych samych powodów przestawały miesiączkować. Żydowska rodzina też umierała734. Solidarność społeczna w getcie również podupadła, gdy zniknęły przedwojenne formacje klasowe i towarzyszące im więzy. Burżuazja utraciła swe luksusy i wspólną kulturę; żydowskim robotnikom odebrano bezpieczeństwo zatrudnienia, na którym opierały się kolektywne działania. Pojawiła się warstwa nuworyszów, która wywróciła dawne relacje klasowe. W szalonym odwróceniu losów mieszkańcy i właściciele slumsów na Bałutach nagle stali się magnatami od nieruchomości, którzy mogli wynajmować pokoje po wyśrubowanych cenach. Element kryminalny, który znał dzielnicę od podszewki, miał przewagę nad nowymi przybyszami i Służbą Porządkową. Inteligencja i przedwojenni politycy znaleźli się na marginesie; Rumkowski nie miał ochoty dyskutować o polityce z wrażliwcami czy ludźmi, którzy uważali, że muszą odpowiedzieć na powszechne odczucia. W lipcu 1940 roku działacze Bundu i członkowie Poalej Syjon (robotniczej partii syjonistycznej) wywołali niepokoje z powodu niedostatecznych dostaw żywności

i niewystarczających racji dla ludzi bez środków do życia. 10–11 sierpnia setki ludzi zebrały się przed Beiratem, krzycząc: „Chcemy chleba, umieramy z głodu”. Kiedy liczba uczestników tak wzrosła, że Służba Porządkowa nie była w stanie ich rozproszyć gumowymi pałkami i kijami, Rumkowski powiadomił Niemców. Jednostka policji z karabinami szybko rozprawiła się z protestem. Chociaż Rumkowski publicznie napiętnował „nieodpowiedzialne elementy, które chcą wprowadzać agitację do naszego życia”, kilka dni później rozpoczął prywatne rozmowy z przedstawicielami robotników i poszedł na znaczące ustępstwa. W grudniu 1940 roku stanął w obliczu kolejnej fali strajków, tym razem pracowników Beiratu. Rumkowski czuł się wtedy dużo silniejszy i nazwał strajkujących „kryminalistami”. Kazał aresztować ich przywódców i zesłał do obozów pracy735. Rumkowski może i miał skłonności dyktatorskie, ale czerpał ogromną dumę z żydowskiego szkolnictwa i dopóki mógł, dopóty bronił edukacji w getcie. W 1940 i 1941 roku administracja żydowska przekazała znaczące środki na edukację dzieci i kursy zawodowe. Getto utrzymywało nie mniej niż 45 szkół podstawowych z 6263 uczniami, dwie szkoły religijne, jeden zakład świecki i szkołę rzemiosł. Z 7336 dzieci pobierających edukację trzy czwarte dostawało darmowe posiłki. Szkoły dawały też zatrudnienie nauczycielom i instruktorom. Rumkowski zachęcał ich, by podsycali „ducha narodowego”, używając jidysz oraz ucząc hebrajskiego i zasad judaizmu. Dawid Sierakowiak należał do tych, którzy skorzystali z oddania Rumkowskiego sprawom edukacji. Podczas gdy mężczyzn wciągano na listy robotników przymusowych i odsyłano z getta, on chodził do prowadzonej przez syjonistów szkoły na Marysinie736. Rumkowski dostrzegał też wartość działalności kulturalnej, o ile była dokładnie uregulowana. Koncerty, spektakle dramatyczne, wieczory poezji pojawiały się spontanicznie, często w połączeniu z garkuchniami, gdzie zapewniały rozrywkę i chwilę wytchnienia. Bund wspierał towarzystwo kultury jidysz, które organizowało odczyty i koncerty, póki Rumkowski nie zamknął go w marcu 1941 roku w ramach ofensywy przeciwko partiom politycznym, opozycjonistom i „wichrzycielom”. Zamiast tego wydział zatrudnienia Beiratu urządzał koncerty i rewie w miejscu szumnie nazywanym Domem Kultury. Wraz z napływem Żydów z Niemiec, Austrii i Czechosłowacji pojawili się utalentowani artyści. W 1941 roku odbyło się sto koncertów. Beirat zatrudniał artystów, żeby ozdabiali oficjalne raporty i wykazy statystyczne. Utrzymywał również bibliotekę: największą popularnością cieszyła się klasyka po polsku i niemiecku. Jednym z najczęściej wypożyczanych tomów było polskie tłumaczenie biografii Disraelego pióra François Mauriaca737. Chociaż sam nie był religijny, Rumkowski bronił przestrzegania szabasu i świąt i czynił duże wysiłki, by wystarczało jedzenia na obchody najważniejszych świąt żydowskich. Beirat zatrudniał kilku rabinów, szczególnie w wydziale cmentarnym, i utrzymywał sąd rabiniczny złożony z dziesięciu szanowanych miejscowych rabinów i pięciu, którzy przybyli z Żydami z Europy Zachodniej. Niemcy jednak nieustannie prześladowali religijnych Żydów i ich praktyki religijne. Zwykle zmuszali Żydów do pracy w Jom Kippur, najświętszy dzień w żydowskim kalendarzu rytualnym, a po 1942 roku zmuszali ich do zachowywania

niedzieli jako dnia odpoczynku. Oprócz zniesienia kaszrutu (przepisów żywieniowych) zabronili też noszenia bród, pejsów i tradycyjnych strojów. Wielu pobożnych Żydów podporządkowało się tym zakazom, ale inni stawili opór. Grupa ortodoksów o nazwie B’nei Horeb prowadziła koła kształceniowe i oferowała prywatne lekcje dzieciom. Pewne religijne stowarzyszenie walczyło, na próżno, przeciwko jedzeniu niekoszernej żywności; inne poświęciło się przymocowywaniu mezuz do framug drzwi domów i instytucji. Działało też stowarzyszenie, które dawało darmowy chleb i kawę Żydom gotowym wygłosić błogosławieństwo i przestrzegać rytuałów przed jedzeniem738. Tylko najbardziej stanowczy mogli oprzeć się naciskom na odejście od tradycji. Sąd rabiniczny przyznawał zwolnienia od spożywania niekoszernego jedzenia i złagodził prawo małżeńskie, by pozwolić kobietom, których mężowie zniknęli w obozach pracy, na ponowny ślub. Józef Zelkowicz, pisarz jidysz wywodzący się z chasydzkiej rodziny, bez osłonek opisywał upadek religijności. Naszkicował między innymi los chasydzkiego rabina, którego stopniowo opuszczali wyznawcy: „Kiedy życie stało się okrutne i bezwzględne, a dusza zamarzała i obumierała w ciele, chasydzi zapomnieli o swym rabinie […] Zamiast śnić o Torze, śnili o mące”739. Świadkowie odnotowali dramatyczny upadek standardów moralnych w getcie: różnorakie przestępstwa stały na porządku dziennym, niemal zawsze z jedzeniem w tle. Osoby należące do łańcucha dostawców żywności dopuszczały się oszustw, fałszerstw i kantów na wadze, gdy towar przechodził przez ich ręce. Bandy wyrostków i głodnych ludzi napadały na sklepy, magazyny i wozy. Dochodziło do morderstw z powodu jedzenia. Raz chasyd zabił trzynastolatkę, żeby przejąć jej kartki na żywność. Zimą z 1940 na 1941 rok Żydzi kradli też materiały wybuchowe i nocą rozsadzali nimi ogrodzenia i całe drewniane budynki, aby zdobyć drewno na opał. Chociaż skrajny głód był głównym motorem przestępczości, Zelkowicz przypisywał wszechobecny upadek moralny fatalnym warunkom życiowym. „W getcie dochodzi do ciężkich przestępstw. Najcięższe z nich to przemiana ludzi, którzy przez dziesięciolecia pracowali nad zachowaniem kultury i obyczajów, owoców tysiącletnich starań, w dzikie bestie po pół roku życia w nieludzkich warunkach. Nocą opadały z nich resztki moralności i wstydu. Mieszkańcy getta kradli i wykorzystywali każdą sposobność, bez względu na to, czy potrzebowali łupu, czy nie. Niektórzy jak świnie ryli w śmieciach w poszukiwaniu resztek, które z miejsca pożerali. Jedni głodowali i umierali, ale inni chwytali się każdej możliwości, żeby ukraść, podebrać, obeżreć się i opić do nieprzytomności”740. W styczniu 1941 roku fala zbrodni spiętrzyła się tak mocno, że Rumkowski zorganizował doraźne sądy; po trzech miesiącach ich przewodniczący został aresztowany za korupcję. Służba Porządkowa przekazywała najohydniejsze zbrodnie, takie jak morderstwa i gwałty, do niemieckiej policji kryminalnej, która miała komisariat w getcie. Mniejsze naruszenia prawa rozpatrywano samodzielnie i karano zwyczajowym wyrokiem; Służba Porządkowa prowadziła własne więzienie dla tych przypadków. W marcu 1941 roku przebywało w nim 200 Żydów z różnymi zarzutami, chociaż wielu z nich było „wichrzycielami”, którzy weszli w drogę Rumkowskiemu, a nie przestępcami. Według Zelkowicza prawdziwi kryminaliści

unikali sprawiedliwości. „Kierownicy sklepów spożywczych najlepsze wiktuały – przeznaczone dla całej społeczności – wysyłali do swoich domów za pośrednictwem sługusów z Kehilli [Beiratu]. Aby uzupełnić skradzione braki, oszukiwali «klientów» na wadze. Kontrolerzy z doraźnych sądów pozostawiali tych piratów i złodziei, którzy kontrolowali ulice getta, na swobodzie i nie rozliczali z ich przestępstw”. Wybujały też występki i rozwiązłość. Służba Porządkowa miała specjalną grupę do zwalczania prostytucji, ale przymykała oko na powszechne posiadanie kochanek przez członków Beiratu741. Zima z 1940 na 1941 rok była szczególnie okrutna dla mieszkańców getta. W styczniu grupa przedwojennych pisarzy, poetów i uczonych zaczęła notować codzienne wydarzenia dla oficjalnej kroniki, zbierać dokumenty i prowadzić badania. Pierwszy wpis oznajmiał bez ogródek: „W dniu dzisiejszym zmarły w getcie 52 osoby. Według przyczyn na 1-szym miejscu choroby serca, na 2-gim wyczerpanie z głodu i zimna, na 3-cim gruźlica”. Kradzieże trwały, ale Służba Porządkowa kontrolowała płace, dostawy opału i żywności. Autorzy kroniki pisali pod patronatem Rady Starszych i z obawy przed kontrolą tekstu przez Niemców używali języka ezopowego, by ukryć prawdziwe znaczenie swych słów. Jednak fakty mówiły same za siebie. Przez następne trzy dni, na przykład, pogłębiały się braki opału, dostawy żywności były nieregularne, wystąpiły trzydniowe „zaległości” w pochówkach, a głodujący tłum próbował okraść wóz z brukwią742. W rozpaczliwej próbie zwiększenia racji żywnościowych dla całej ludności Rumkowski polecił zredukowanie przydziałów dla robotników wykwalifikowanych. Cięcia doprowadziły do protestów stolarzy, a ich kulminacją stała się okupacja warsztatów stolarskich. Gdy negocjacje zawiodły, Rumkowski wysłał Służbę Porządkową. Stolarzy wyrzucono z warsztatów, skazując ich na śmierć głodową, a przywódców aresztowano. Pod koniec miesiąca strajk był złamany. Kiedy protesty głodowe powtórzyły się w marcu 1941 roku, kronika zapisała: „pan prezes Rumkowski zapowiedział, iż w stosunku do osób utrudniających mu jego pracę, w szczególności do elementu przestępczego, zastosuje najbardziej rygorystyczne metody walki, a mianowicie szkodnicy i notoryczni przestępcy, złodzieje dobra publicznego zostaną wyrugowani z getta przez skierowanie ich na roboty publiczne do Niemiec”743. Przez cały kwiecień z Łodzi wyjeżdżały transporty do obozów pracy. Sierakowiak skomentował z ulgą: „Wszystkie listy, które przychodzą od wysyłanych na roboty, zapewniają o nieznanej już w getcie sytości”. Mieszkańcy getta mieli o tym nie wiedzieć, ale zapotrzebowanie na żydowską siłę roboczą wiązało się z koncentracją niemieckich sił przygotowujących się do ataku na Związek Radziecki. Jak na ironię, zachłanność niemieckiej armii, która szykowała się do inwazji, zadziałała jako czynnik pobudzający gospodarkę getta: napłynęły zamówienia. W maju 1941 roku Greiser objechał manufaktury w otoczeniu oficjeli i dziennikarzy. 7 czerwca getto przyjęło jeszcze dostojniejszego gościa: Himmlera. Całą ludność zamknięto w domach, kiedy Reichsführer SS udał się do administracji getta na Bałuckim Rynku, a potem dokonał inspekcji „jednego z krawieckich resortów”. Nowy burmistrz Łodzi Karl Marder stwierdził, że od czasu, gdy w październiku poprzedniego roku podjęto decyzję o pozostawieniu getta, przekształciło się ono

w „znaczący element systemu gospodarczego”. Postawę Niemców zmieniły nie tylko korzyści, jakie getto dawało Rzeszy; jeden z ludzi Eichmanna z Poznania insynuował, że „Übelhör […] nie popiera likwidacji łódzkiego getta, ponieważ daje mu ono szansę zarobienia grubych pieniędzy”744. Chociaż więcej Żydów znalazło zatrudnienie, sytuacja żywnościowa wiosną 1941 roku pozostawała tragiczna. Getto zaszokowała sprawa ojca, który ukrył rozkładające się ciało zmarłego dziecka, aby pobierać jego racje; nie był to jednak odosobniony przypadek. Ludzie znajdujący się na skraju śmierci głodowej, którzy nie mogli nic sprzedać ani zarobić, popełniali samobójstwa, rzucając się z mostu nad aryjską ulicą rozdzielającą getto. Najwyższym wysiłkiem Rumkowski wystarał się o mąkę na mace na święto Paschy, chociaż innych podstawowych produktów było dramatycznie mało. Sierakowiak zanotował zgryźliwie: „W każdym bądź razie [sic!] głodówka świąteczna będzie identyczna z powszednią”. Dostał pracę w magazynie przy ważeniu brukwi i mógł obserwować „system protekcji stosowany przez osoby ważące względem urzędników i innych pasożytów w szopach”. Sytuacja poprawiła się na początku lata i Rumkowski zdołał zorganizować dodatkowe przydziały chleba na święto Szawuot. Jednak gdy armia niemiecka uzyskiwała swą maksymalną siłę, wysysała zasoby, a dla Polaków i Żydów zostawały śmieci. Całkiem dosłownie: jeden z transportów mąki składał się z resztek zeskrobanych z podłogi młyna. W sierpniu 1941 roku, według kroniki, „nadszedł do getta wagon mięsa, który był w drodze 3 dni. Towar był pokryty robakami”. Gettowi specjaliści od żywności próbowali ocalić, co się da, ale uruchomili jedynie falę zatruć pokarmowych. Dla Zelkowicza najwymowniejszym symbolem getta nie był drut kolczasty ani żółta gwiazda: „Symbolem getta jest garnek”. Ludzie mogli myśleć tylko o bolących brzuchach i o tym, gdzie znaleźć coś do zjedzenia. Znów skoczyła śmiertelność, przytłaczając wydział cmentarnictwa. „Przyzwoici ludzie psy chowają z większą godnością, niż chowa się ludzi z getta”, rozpaczał745. W całej tej ponurej sytuacji dzieci nadal chodziły do szkół. Pod koniec semestru 700 licealistów zdawało egzaminy. Garkuchnia dla inteligencji wydawała nawet tysiąc posiłków dziennie, oferując „choć iluzję tego, do czego dawniej byli przyzwyczajeni: pewną dozę grzeczności w obejściu i traktowaniu ich, dziś zdeklasowanych i spauperyzowanych, czysty i schludnie nakryty stół, niewyszczerbiony talerz i wreszcie miłe otoczenie, dobrane towarzystwo”. Chociaż opozycja polityczna wobec Rumkowskiego została zastraszona aresztowaniami i deportacjami w marcu–kwietniu 1941 roku, nadal potajemnie zbierały się różne grupki. Dawid Sierakowiak zaczął czytać Marksa i Lenina i uważał się za komunistę; uczestniczył w zebraniu „Związku” i wspomniał, że „staliśmy się jednak świadomą cząstką ruchu ogólnogettowego”. Wziął udział w uroczystości z okazji 1 Maja, na której komunistyczna nauczycielka „wskazała na konieczność wytrwania i przetrwania getta w gotowości do czynu i działania”. Miesiąc później dwóch komunistycznych nauczycieli zostało zwolnionych przez Rumkowskiego, tego „sadystę-kretyna”746. Dawida podnosiły na duchu listy od przyjaciela z Warszawy i nowiny wojenne. Getto nie było odcięte od świata zewnętrznego. Tak naprawdę miało jeden z najbardziej

zapracowanych urzędów pocztowych w Polsce. W marcu 1941 roku przekazał on milion listów i pocztówek, 135 tysięcy paczek z Rzeszy i ponad 14 tysięcy z innych krajów. Paczki często zawierały żywność, która zasilała czarny rynek getta. Jedną z głównych nieoficjalnych walut był tytoń. W tamtym miesiącu palacze dostali w przesyłkach 1,5 miliona papierosów. W połowie 1941 roku, kiedy Niemcy rozpoczęli operację „Barbarossa”, Żydzi i Niemcy dokonali nierównego zbliżenia na bazie racjonalnego własnego interesu. Na krótką metę inwazja doprowadziła do poprawy warunków w Warszawie i w Łodzi747. 719 9 kwietnia, 10, 15, 27 maja, 17, 22 czerwca 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 103–104, 111–112, 116; 4, 16 maja 1940, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 134, 140; 9, 11 kwietnia, 10 maja, 14 czerwca, 6 lipca 1940, Ch.A. Kapłan, Księga życia (Dziennik z getta warszawskiego) [cz. 2], s. 100–104, 109, 120 (w polskim wydaniu brak notatki z 14 czerwca – przyp. tłum.); 20 maja, 16 czerwca 1940, M. Berg, Pamiętnik, s. 74–75. 720 G.P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, s. 87. 721 I. Kershaw, Fateful Choices, s. 65–80; G.P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, s. 87–92; G.L. Weinberg, A World at Arms, s. 179–186. 722 I. Kershaw, Fateful Choices, s. 65–90, 259–263; Alex J. Kay, Exploitation, Resettlement, Mass Murder. Political and Economic Planning for German Occupation in the Soviet Union, 1940–41, New York 2006, s. 26–38. 723 S.G. Fritz, Ostkrieg. Hitler’s War of Extermination in the East, s. 35–52. 724 P. Longerich, Holocaust, s. 173–176; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 99–101; D. Cesarani, Eichmann, s. 89. Odkryty niedawno dziennik Alfreda Rosenberga potwierdza, że rozwiązanie madagaskarskie wyparła perspektywa podboju na Wschodzie. Zob. wpis z 28 marca 1941, http://collections.ushmm.org/view/2001.62.14?page=505. Jestem wdzięczny Jürgenowi Matthäusowi za to, że zwrócił moją uwagę na ten fakt oraz udostępnił maszynopis przygotowywanej publikacji: The Political Diary of Alfred Rosenberg and the Onset of the Holocaust, red. Jürgen Matthäus, Frank Bajohr, Lanham 2015. 725 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 112–114; M. Wildt, An Uncompromising Generation, s. 264–267. 726 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 49, 148–159, 168–169; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 116–120; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 92–102; M. Unger, Introduction, w: Josef Zelkowicz, In Those Terrible Days, s. 23–24, 33; C. Epstein, Model Nazi, s. 178–180. 727 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 70–71, 323–324; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 70–74. 728 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 40–42, 70–72. 729 Tamże, s. 65–67, 172–174. 730 Tamże, s. 104–107. 731 Tamże, s. 107–117. 732 Tamże, s. 198–223. 733 Tamże, s. 58–60.

734 Tamże, s. 298–303. 735 M. Unger, Introduction, w: Josef Zelkowicz, In Those Terrible Days, s. 24–25; I. Gutman, Introduction: The Distinctiveness of the Lodz Ghetto, w I. Trunk, Lodz Ghetto, s. XLIV–LI; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 304– 308, 325–333. 736 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 54–58, 84–87; 27 kwietnia 1941, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 150–151. 737 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 334–342. 738 Tamże, s. 342–349. 739 Tamże, s. 348–349; J. Zelkowicz, In Those Terrible Days, s. 76–84, cytat ze s. 80. 740 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 303–305, 349–355; J. Zelkowicz, In Those Terrible Days, s. 129–139, cyt. ze s. 131. 741 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 303–305, 355–357; J. Zelkowicz, In Those Terrible Days, s. 135. 742 12, 14, 15, 19 stycznia 1941, Kronika getta łódzkiego, t. 1, oprac. Danuta Dąbrowska i Lucjan Dobroszycki, Łódź 1965, s. 3–9, 11–14, 19–21. 743 23, 24, 30 stycznia, 6, 8 marca 1941, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 27–32, 43–45, 75–76, 79–82; J. Zelkowicz, In Those Terrible Days, s. 205–232. 744 10 kwietnia, 7 czerwca 1941, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 120, 173–175; 16 kwietnia, 3 maja 1941, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 145–146, 154; I. Gutman, Introduction: The Distinctiveness of the Lodz Ghetto, w: I. Trunk, Lodz Ghetto, s. XLIV–XLV; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 129–131. 745 1, 26 marca, 22 lipca, 11 sierpnia 1941, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 59–66, 96–98, 205–207, 241– 242; 6, 7, 11 kwietnia, 16, 31 maja, 23 sierpnia 1941, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 141–142, 159, 165–166, 196; J. Zelkowicz, In Those Terrible Days, s. 140, 191–193. 746 4 marca, 4 sierpnia 1941, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 71–74, 237–240; 27, 30 kwietnia, 10 maja, 15 czerwca 1941, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 150–152, 156, 173. 747 6 czerwca 1941, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 169–170; 5, 10–24 marca 1941, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 74–76, 83–91; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 131–132.

W GETCIE WARSZAWSKIM Warszawskie żydostwo uniknęło gettoizacji do listopada 1940 roku. Okres od połowy maja do połowy sierpnia charakteryzowały wahania i zamęt wśród niemieckich władz miasta. 10 czerwca zakończyły się prace nad ogrodzeniem zamykającym dzielnicę żydowską, ale na początku lipca esesman współpracujący z Czerniakowem powiedział mu, że wojna wkrótce się skończy, a wszyscy Żydzi „wyjadą na Madagaskar”. Dwa tygodnie później Czerniaków usłyszał, że Niemcy porzucili plan utworzenia getta. Faktycznie niemieccy planiści powrócili do projektu zamkniętej dzielnicy żydowskiej, ale zrezygnowali z pomysłu ulokowania jej na przedmieściach. W sierpniu opublikowali szczegółowy opis dzielnicy, w której będą mogli mieszkać Żydzi, i wysłali do Łodzi delegację, aby przyjrzała się tamtejszym rozwiązaniom. W połowie września Czerniaków zanotował: „Ghetto za Warszawą nieaktualne. Natomiast Sperrgebiet”. (Był to obszar wcześniej objęty zakazem wstępu dla Niemców i Polaków z przyczyn epidemiologicznych). Waldemar Schön, dyrektor Wydziału Przesiedleń, przekonywał, że oprócz konieczności oddzielenia Aryjczyków od Żydów zamknięta dzielnica mieszkaniowa ma zasadnicze znaczenie dla względów zdrowotnych i zapobiegania drenowaniu przez Żydów miejskich zapasów żywności. Teoretycznie izolowanie Żydów miało odciąć im dostęp do czarnego rynku, doprowadzić do spadku cen i uwolnić żywność do konsumpcji dla polskiej ludności748. Proponowana przestrzeń życiowa dla Żydów była znacznie mniejsza niż obszar kwarantanny i Czerniaków targował się o każdą ulicę i budynek. W przeddzień święta wyznaczającego żydowski Nowy Rok, 2 października 1940 roku, Ludwig Fischer, gubernator dystryktu warszawskiego, wydał rozporządzenie, że do końca miesiąca Żydzi mają przenieść się do dzielnicy żydowskiej; i na odwrót, Polacy mają się stamtąd wynieść w tym samym czasie. Wydał również Czerniakowowi instrukcje, aby założył Służbę Porządkową. Jednak i tak nie udało się uniknąć chaosu, kiedy 138 tysięcy Żydów musiało opuścić domy i wprowadzić się do dzielnicy, a 113 tysięcy Polaków miało ją opuścić. Zapanował tak uciążliwy zamęt, że Niemcy zgodzili się przedłużyć termin o dwa tygodnie. 16 listopada getto zostało zamknięte. Od tego momentu Żydzi potrzebowali zgody na wejście lub wyjście przez jedną z 22 bram (później liczba ta zmniejszyła się do 13), strzeżonych od zewnątrz przez niemiecką służbę porządkową i polskich policjantów. Kontyngent niemiecki składał się z jednego porucznika i 87 funkcjonariuszy innych rang: z ich punktu widzenia było to nadzwyczaj skuteczne wykorzystanie zasobów ludzkich. Kiedy getto zostało w końcu odcięte od reszty świata, zajmowało około 3 kilometrów kwadratowych i było otoczone ponadsiedemnastokilometrowym płotem. W środku zamknięto 395 tysięcy Żydów, co dawało średnio 128 tysięcy osób na kilometr kwadratowy. Ponieważ tylko około 80 procent powierzchni zajmowały budynki mieszkalne, gęstość

zaludnienia była jeszcze większa, niż sugerują obliczenia, czyli 9,2 osoby na izbę. 30 procent mieszkańców Warszawy zostało stłoczone na mniej niż 2,5 procent obszaru miasta. Jednak Niemcy dalej przesiedlali do getta kolejnych Żydów z okolicznych dystryktów, a później także deportowanych z Rzeszy. Co jakiś czas wycinali z getta kolejne ulice i kwartały, coraz bardziej redukując możliwości kwaterunkowe749. Pod względem liczebnym przeprowadzka do getta z grubsza odpowiadała przeniesieniu ludności żydowskiej Holandii do żydowskiej ludności Francji. Wymiana stała się jeszcze bardziej chaotyczna z powodu zmieniających się granic getta. Czasem Żydzi musieli przenosić się dwa lub trzy razy, ponieważ zajęte przez nich budynki wypadały ze strefy. Sam Czerniaków znalazł się w centrum chaosu i przez kilka dni musiał szukać lokum dla siebie i żony. Helena i Stanisław Szereszewscy przeprowadzili się kilka tygodni wcześniej, prawdopodobnie przewidując finał wydarzeń dzięki koneksjom Stanisława. Zajęli trzypokojowe, uszkodzone w nalotach mieszkanie, które dzielili z córką, wnuczką i zięciem wraz z matką i siostrą. Dzięki uratowanemu majątkowi mogli sobie pozwolić przez kilka miesięcy na polską, a potem żydowską służącą. Do czerwca 1942 roku pracownik polskich władz miejskich spisywał liczniki gazu i prądu. Ale rodzina Szereszewskich należała do arystokracji getta. Stanisław kierował wydziałem opieki społecznej rady żydowskiej i codziennie chodził do pracy w wykrochmalonej koszuli z czystym kołnierzykiem. Ich najmłodsza córka i zięć również pracowali w radzie żydowskiej; siostrzenica wyszła za mąż za funkcjonariusza Służby Porządkowej. Ludzie, którzy mieli mniej szczęścia, raz po raz prosili Helenę o pomoc w znalezieniu pracy. Rodzina Mary Berg szczęśliwie znalazła mieszkanie przy Siennej, jednej z najlepszych ulic getta (chociaż ostatecznie przeniesiono ją na stronę aryjską). Mimo to do nich również dołączyli inni członkowie rodziny, a jeden pokój podnajmowali750. Dla większości Żydów utworzenie getta oznaczało koszmar. Duża część z nich nie opuszczała domów do ostatniej chwili, licząc na zawieszenie zarządzenia. Kiedy cud nie nastąpił, wspominał Bernard Goldstein, „wszystkich ogarnęła dzika panika, niepohamowane, histeryczne przerażenie. Ludzie jak obłąkani biegali po ulicach z charakterystycznym strachem w ponurych, znużonych oczach. Rozpaczliwie szukali jakiegokolwiek transportu do przewiezienia dobytku. Tłumy zapełniły ulice, maszerujący naród. Długie, długie szeregi małych wózków i wszelkiego rodzaju prowizorycznych pojazdów ze spiętrzonym dobytkiem, płaczącymi dziećmi, starcami, chorymi, na wpół żywymi ludźmi napływały ze wszystkich stron do getta, popychane lub ciągnięte przez silniejszych i zdrowszych, którzy brnęli z mozołem, zapłakani, zrozpaczeni, oszołomieni”. Na zamkniętych dla ruchu ulicach getta „nieszczęśnicy polowali na kwaterę, na mieszkanie, pokój, kąt pokoju, cokolwiek. Szukali w piwnicach, na korytarzach, w ruinach zbombardowanych budynków miejsca, gdzie mogliby przytulić głowę i zapewnić schronienie dzieciom. Leżeli na ulicach lub wlekli się rynsztokami zalanymi wodą deszczową, trzęsąc się z zimna, głodni, wyczerpani, bezradni”751. Żydzi obserwowali budowę płotu i zastanawiali się, co to oznacza. Mary Berg słyszała, jak ludzie mówią o nim z aprobatą, że ochroni Żydów przed napaściami ze strony Polaków

i Niemców. Stanisław Adler, prawnik, który wrócił do Warszawy z radzieckiej strefy okupacyjnej Polski, zauważył, że wielu Żydów mających dość ataków volksdeutschów „liczyło na poprawę warunków, kiedy znajdą się w zamkniętej dzielnicy”. Chaim Kapłan, syjonista i orędownik ortodoksji, przyjął dekret o getcie z satysfakcją: „Oddzielili nas jako odrębną grupę etniczną, a to oddzielenie zrobiło z nas naród, żyjący osobno z własnymi cechami kulturalnymi, literackimi i artystycznymi”. Zmienił ton, kiedy musiał się zmierzyć z zagrożeniami skrajnego przeludnienia. „Nie ma brudniejszego miejsca, gdzie mogą się rozszerzać choroby zakaźne, niż żydowski tramwaj podczas jednej podróży, gdzie wszyscy są zarażeni, gdzie chorzy pocą się i plują na ciebie”. Gdy pojął skutki tej sytuacji, ogarnął go lęk. „Zamknięte getto oznacza śmierć z głodu w obozie koncentracyjnym z nieludzkimi warunkami życia”. Tłum napływających ludzi był szokujący. „W getcie nie ma miejsca – ani pustej szczeliny, ani niezajętej dziury”. Rada żydowska próbowała opanować kryzys, wzywała zarządy domów i kamienic do informowania o każdej wolnej przestrzeni. Jednak czynsze i ceny jedzenia gwałtownie rosły. Po odcięciu Żydów od wolnego rynku zaczęło brakować wszystkiego, a ceny skoczyły. Nadzieje Kapłana na żydowską autonomię obróciły się w chorą, tragiczną parodię. „Polskie żydostwo – ubolewał – zostało zniszczone”752. Liczba mieszkańców getta wahała się przez kolejny rok. Dziesiątki tysięcy wyjeżdżały (zwykle wbrew woli) do pracy przymusowej, a kolejne dziesiątki tysięcy umierały. Tymczasem 130 tysięcy uchodźców musiało się wprowadzić. W kwietniu 1941 roku ludność getta osiągnęła maksymalną liczbę 445 tysięcy. Wykarmienie takiej masy ludzi, zakwaterowanie i znalezienie im zatrudnienia było nierealne. Na początku Niemcy zupełnie nie interesowali się rozwojem w getcie jakiejkolwiek formy gospodarki, która generowałaby pracę i dochody. Wręcz przeciwnie, przymusowe przesiedlenia ludności doprowadziły do masowego bezrobocia, wyrywając rzemieślników z warsztatów, pozbawiając ich surowców i odcinając od rynku zbytu. Rada żydowska rozpaczliwie próbowała zrekonstruować żydowską gospodarkę w getcie i składać w całość lub rozmontowywać maszyny tak, aby stworzyć warsztaty i odzyskiwać wszystko, co się da wykorzystać jako nowy surowiec. Niemcy zmienili stanowisko w 1940 roku, po części w wyniku przemieszczenia sił na Wschód i możliwości zorganizowania produkcji na rzecz armii. Pod koniec roku Transferstelle działające pod kierunkiem Alexandra Palfingera i popyt wojska na produkty stolarskie, szczotki i ubrania zaczęły przynosić pozytywne efekty753. Podczas przygotowań do operacji „Barbarossa” Generalne Gubernatorstwo stało się ogromną bazą wojskową i węzłem komunikacyjnym. Nieoczekiwanie Hans Frank, gubernator generalny terytorium okupowanego, odpowiedzialny za jego funkcjonowanie, dostrzegł wartość getta. W styczniu 1941 roku zorganizował spotkanie, żeby zbadać nowe możliwości produkcji na rzecz wysiłku wojennego oraz zwiększenia wydajności. Nowa polityka poskutkowała pewną liberalizacją reżimu i pozwoliła na otwarcie synagog i szkół. Nastanie Heinza Auerswalda na stanowisku komisarza do spraw dzielnicy żydowskiej w maju 1941 roku wpłynęło na dalszą przemianę ekonomii dzielnicy. Transferstelle przeniesiono z Wydziału Przesiedleń do biura nowego komisarza. Auerswald wyznaczył na kierownika działań w duchu komercyjnym Maxa Bischoffa, który zdobył doświadczenie

w Łodzi. Za rządów Bischoffa Transferstelle zmieniło się z agencji dostawczej w przedsiębiorstwo importowo-eksportowe, pozyskujące zamówienia, kupujące surowce i przeprowadzające transakcje finansowe. Niemcy faktycznie utworzyli Biuro Rozrachunku Bankowego, a później wykorzystali Bank Spółdzielczy Dzielnicy Żydowskiej. Niemieccy przedsiębiorcy zaczęli grawitować ku dzielnicy żydowskiej, a wielu współpracowało niezależnie od Transferstelle. W getcie powstało 30 fabryk, 85 mniejszych firm i co najmniej 1900 drobnych przedsiębiorstw. Jednak i tak w 1941 roku getto nie wykorzystało szansy. Rada żydowska miesięcznie wydawała 12,6 miliona złotych, żeby nakarmić mieszkańców, a zarabiała najwyżej 1,2 miliona złotych. Podczas gdy przy produkcji pracowało 45 tysięcy Żydów, stanowiło to tylko dwie trzecie liczby, jaka była potrzebna do zapewnienia dochodu wystarczającego na pokrycie wydatków rady. Ponadto Niemcy nadal sprawowali rygorystyczny nadzór nad dostawami żywności. Skutkiem ciągłych braków było osłabianie rady żydowskiej i katastrofalny deficyt żywnościowy754. Zaraz po ogłoszeniu, że powstanie getto, Adam Czerniaków zwołał zebranie rady żydowskiej i mianował komisarzy do spraw kwaterunku, gospodarki i utworzenia Służby Porządkowej. Rada, mieszcząca się przy Grzybowskiej 26, zmieniła się w quasi-rząd, ale z niewielkim budżetem i ograniczoną władzą. Miała 26 wydziałów do spraw finansów, pracy, handlu i produkcji, zaopatrzenia, kwaterunku, opieki społecznej, edukacji, polityki wewnętrznej, zdrowia i poczty. Tak jak Łódź, Warszawę z zewnętrznym światem łączyła poczta. W maju 1941 roku poczta otrzymała 114 tysięcy listów (włącznie z telegramami i przekazami pieniężnymi) i wysłała 29 tysięcy pocztówek. W tamtym miesiącu dotarło 113 tysięcy paczek, głównie z żywnością, która zapewniła utrzymanie rodzinom, i z delikatesami, które można było sprzedać. Szczególną cechą getta była rola odgrywana przez radę miejską, która nadal zaopatrywała Żydów w wodę, elektryczność i gaz. Judenrat musiał negocjować oddzielnie z polskimi urzędnikami odpowiedzialnymi za te dostawy i setki pracowników miejskich dostało pozwolenia na wchodzenie do getta. Ci inkasenci i monterzy często pełnili funkcję łączników i stanowili główny filar szmuglu. Tym samym Czerniaków musiał się kontaktować z wieloma polskimi i niemieckimi biurokratami, ale ostatecznie to on odpowiadał przed policją bezpieczeństwa i wydziałem żydowskim Gestapo. Lawirując między tymi instytucjami o sprzecznych priorytetach, musiał spełniać żądania rąk do pracy, nadzorować instytucje getta i gromadzić fundusze755. Czerniaków, który nie mówił w jidysz ani nie był szczególnie pobożny, promował spolonizowanych Żydów i przechrztów na wyższe stanowiska w swojej administracji. W najlepszym przypadku tacy ludzie dysponowali użytecznymi stosunkami na zewnątrz, ale pod pozorem doświadczenia byli często niekompetentni i brakowało im empatii wobec żydowskich mas. Kapłan skarżył się, że „obcy pośród nas, obcy naszemu duchowi, synowie Chama, którzy depczą nam po głowach, przewodniczący Judenratu i jego doradcy są osiłkami wrzuconymi na nasze plecy przez obcych. Większość z nich to głupki, których nikt nie znał w normalnych czasach. Nigdy nie byli wybrani ani nawet nie śnili o byciu wybranymi na żydowskich przedstawicieli”. Wyśmiewał też samego Czerniakowa: „Kto zwraca uwagę na jakiegoś nieznanego inżyniera, głupca wśród głupców, który był

asymilacjonistą nie z powodów ideologicznych, ale dla celów utylitarnych”. Stanisław Adler miał więcej szacunku. Uważał Czerniakowa za „człowieka krystalicznie czystego charakteru, ale słabych przekonań”. Prezes rady miał problemy z podejmowaniem decyzji i przemawiał rozwlekle; „łatwo robili na nim wrażenie ludzie gotowi działać, nawet jeśli mieli wątpliwe standardy etyczne”. Tak jak Rumkowski, Czerniaków stawał się coraz mniej tolerancyjny wobec dyskusji i sprzeciwów. W kwietniu 1941 roku Ringelblum narzekał: „Styl [postępowania] Gminy Żydowskiej: «Mołczat’, nie rażsużdat’!». [Milczeć, nie rozprawiać!] Na żadnym zebraniu nie dopuszczają do dyskusji, najwyżej [można postawić] pytania. […] Bałwochwalczy stosunek do Czerniakowa. Jego zarządzenia nie podlegają dyskusji. Każde jego słowo jest rozkazem”. Miało to posmak „zasady wodzostwa”. Mimo to nikt nie wątpił w odwagę prezesa. W lutym 1940 roku zaproponowano mu zezwolenie na emigrację do Palestyny, ale wolał zostać ze swymi ludźmi. Pogardzał członkami elity, którzy uciekali, kiedy mieli okazję. Nieraz był zatrzymywany i bity. No i nie był młody: Czerniaków przechodził przez jedną z takich ciężkich prób na kilka dni przed swymi sześćdziesiątymi urodzinami756. Warunki w getcie nie były jedynie skutkiem złych zamiarów Niemców i kiepskiej sytuacji ekonomicznej; do części cierpień Żydzi przyczynili się sami własnymi decyzjami. W sierpniu 1940 roku wydział zatrudnienia musiał dostarczać Niemcom tysiąc ludzi tygodniowo; w listopadzie 30 tysięcy pracowało niewolniczo dla Niemców. Wieści, jakie napływały powoli z obozów w okolicach Lublina, były tak posępne, że rada wysłała lekarzy i ciężarówki z jedzeniem i odzieżą. Tymczasem wydział opieki społecznej musiał utrzymywać od 70 do 80 tysięcy członków ich rodzin w getcie. Aby nie zrazić bogatych i pokryć te ogromne wydatki, Czerniaków pozwolił zamożniejszym kupować zastępców. Tym samym rygory i brutalność obozów pracy spadły w największym stopniu na biednych. Zamiast nałożyć podatek na osobisty majątek, wolał korzystać z pośrednich podatków na towary konsumpcyjne, które musieli kupować wszyscy bez względu na dochód. I znów największe ciężary obarczyły tych, którzy najmniej mogli sobie na nie pozwolić. Podstawowe usługi, takie jak wywóz śmieci, były podwykonywane przez przedsiębiorców, którzy bogacili się na szmuglu. Wreszcie Czerniaków wykorzystywał dobrowolne wpłaty od zamożnych i samoopodatkowanie przez komitety domowe na wsparcie opieki społecznej i służby zdrowia. Jego liberalne podejście było przepisem na zamieszanie, korupcję i nierówność757. Kiedy zaczęła funkcjonować Służba Porządkowa, głoszono, że ma wyjątkową misję, werbowała więc i wybierała ludzi ze śmietanki getta, głównie spośród prawników i klasy średniej. Jednak wielu jej wyższych funkcjonariuszy stanowili spolonizowani Żydzi, a część z nich była uciekinierami z Łodzi. Znali tamtejszą policję żydowską, ale nie czuli szczególnych więzów z warszawiakami. Do prowadzenia służby Czerniaków wybrał Józefa Szeryńskiego, ekspułkownika policji polskiej, który miał doświadczenie i obietnicę bliskiej kooperacji z Polakami. Jednak Szeryński był konwertytą i szybko zyskał nienawiść getta. Jego jednostka zaczynała od tysiąca patrolowych i kilkuset pracowników administracyjnych, w lipcu 1942 roku osiągając maksymalny stan 2500 ludzi. Pierwszym zadaniem służby było

eskortowanie kolumn ludzi udających się do przymusowej pracy poza getto, patrolowanie ulic w celu regulowania ruchu pojazdów i pieszych oraz zapobieganie drobnym przestępstwom. Wymuszała też realizację zarządzeń sanitarnych i obejmowała kwarantanną budynki, gdzie wykryto tyfus. Jeden oddział utrzymywał porządek w gmachu Judenratu, a inny zajmował się więzieniem. Policjanci obsadzali bramy getta, dzięki czemu trzymali w rękach klucz do szmuglu. Chociaż funkcjonariusze dostawali porządne racje i mieli dostęp do służby zdrowia, nie przysługiwała im pensja. Co nieuchronne, zaczęli wykorzystywać służbę, by zarabiać. Oprócz ułatwiania szmuglu dla zysku, przyjmowali łapówki od osób uchylających się od pracy przymusowej758. Kiedy członkowie Służby Porządkowej pierwszy raz pojawili się na ulicach, sprawili, że żydowskie serca zabiły szybciej. Mary Berg stwierdziła: „Doświadczam dziwnego i całkowicie nielogicznego poczucia satysfakcji, gdy widzę na skrzyżowaniu policjanta żydowskiego”. Nawet zwykle sceptycznego Kapłana urzekł ten widok: „Mieszkańcy getta zaczynają myśleć, że są w Tel Awiwie. Silni, nieopłacani policjanci spośród naszych braci, do których można mówić w jidysz! Przede wszystkim to łaska boska dla sprzedawców ulicznych. Obawa przed policjantem gojem znikła z ich twarzy. Żydowski policjant, człowiek o ludzkiej wrażliwości – jeden z naszych braci nie wywróci im koszy ani nie podepcze towarów”. Jednak Stanisław Adler, który wstąpił do Służby, aby uniknąć robót przymusowych, widział policję od środka i szybko wyrobił sobie odmienne zdanie. Chociaż poproszono go o przygotowanie regulaminu działalności Służby, nie otrzymał wynagrodzenia; musiał sprzedawać swoje ruchomości, żeby przeżyć. Adler widział innych funkcjonariuszy tej samej rangi w spółce z gangami przemytników, Polaków i Żydów, przepuszczających za szczodrą opłatą całe transporty kontrabandy przez bramy getta. Ta potajemna działalność „potężnie zdemoralizowała Służbę Porządkową. Wielkie i niekontrolowane dochody pozwoliły wielu na prowadzenie hulaszczego i zepsutego życia. Na tle powszechnej nędzy i nieszczęścia to godne pogardy prowadzenie się wywierało makabryczny skutek i pomogło wznieść mur nie tylko wstrętu, ale całkowitej nienawiści między nimi a resztą ludności”. Ryba psuła się od głowy: Czerniaków pozwolił Szeryńskiemu prowadzić własny wydział, a Szeryński wykorzystał tę autonomię, by mianować kolegów. Ponieważ żaden z szefów wydziałów ani kierowników okręgów nie miał odpowiedniego budżetu, prywatna inicjatywa była premią i mieszała priorytety instytucji z osobistym zyskiem. Gdy porządni ludzie odeszli ze Służby, zastąpili ich oportuniści i przestępcy759. Dbanie o prawo i porządek jeszcze bardziej skomplikowała niemiecka policja bezpieczeństwa, powołując pod koniec 1940 roku oddzielną jednostkę antyprzemytniczą, Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją. Nazywany „Trzynastką”, ponieważ miał siedzibę przy ulicy Leszno 13, składał się z 300–400 ludzi pod kierunkiem Abrahama Gancwajcha. Pochodzili w większości spoza Warszawy, a spora ich część rekrutowała się z przestępców. Gancwajch próbował podkopać pozycję Czerniakowa, zakładając i finansując konkurencyjną sieć instytucji pomocy społecznej. Wywiązała się długa walka o władzę między jego mroczną ekipą a radą żydowską, aż wreszcie Gestapo miało dość własnego tworu

i rozwiązało go w połowie 1941 roku. Trzynastka uchodziła za gniazdo agentów Gestapo, chociaż według rabina Huberbanda od pierwszej chwili getto zostało „zalane ogromną liczbą informatorów, kolaborantów, szantażystów i złodziei”. Tragarze, którzy pomagali Żydom w przeprowadzkach, często doprowadzali Niemców do domów i kryjówek bogaczy. Stolarzy, którzy budowali skrytki na biżuterię, „dobrze opłacano za taką pracę. Ale w wielu przypadkach to oni informowali o bogatych Żydach”760. Bezrobocie, zbyt niskie racje, głód i chmary uchodźców doprowadziły do rozwoju żebractwa, przestępczości, a nawet kanibalizmu. Ze 173 tysięcy mieszkańców w wieku produkcyjnym tylko połowa miała jakąkolwiek pracę: 50 tysięcy pracowało w zakładach, 18 tysięcy reperowało budżet handlem, głównie ulicznym, podczas gdy 9600 zatrudniał Judenrat, włącznie z 3 tysiącami w Służbie Porządkowej. Rada żydowska wydawała kartki żywnościowe na podstawowe produkty: mąkę, cukier, ziemniaki, kaszę, marmoladę, chleb, mydło i zapałki. Mieszkańcy getta, którzy nie byli nędzarzami, musieli płacić podatek od swych kartek. W styczniu 1941 roku 20 procent osób zwolniono od płacenia tego podatku, a ostatecznie w październiku 1941 roku nie obowiązywał on 140 tysięcy ludzi. W tym okresie 34 procent Żydów w getcie popadło w taką nędzę, że nie stać ich było nawet na wykupienie przydziałów kartkowych. Jedynym sposobem na przeżycie było uzyskanie dodatkowych posiłków lub kupno żywności na czarnym rynku, co prowadziło do groteskowych nierówności. Ostatecznie te podkopujące zdrowie deficyty wynikały z niechęci Niemców do choćby w przybliżeniu adekwatnego zaopatrywania getta i z niezdolności Judenratu do większych zakupów za pośrednictwem Transferstelle. Sytuację pogarszały nieregularne dostawy żywności, które zależały od kaprysów Niemców, a pogłębiały jeszcze bardziej fałszerstwa oraz oszustwa handlarzy żywnością w samym getcie761. Skąpe racje pchnęły Żydów na czarny rynek, który był silnikiem napędzającym szmugiel. Głównymi kanałami dla kontrabandy byli pracownicy miejscy i robotnicy, którzy wchodzili do getta i wychodzili z niego codziennie, wyspecjalizowane gangi i dzieci. Robotnicy zatrudnieni poza gettem kupowali produkty i ukrywali je w ubraniu. Niekiedy gangi współpracujące z polskimi policjantami i Służbą Porządkową przy bramach mogły wprowadzać całe wozy wypakowane żywnością. Najmłodsi szczególnie wyspecjalizowali się w wyczołgiwaniu przez wyłomy w murze i przejścia między piwnicami po stronie getta i aryjskiej. Jeden z głównych szlaków wiódł przez piwnice pod gmachem sądów. Ulica Leszno, która sąsiadowała z murem, to kolejna ważna linia przemytu. Przez ogrodzenie przerzucano worki, paczki wyrzucano z tramwaju, który tamtędy przejeżdżał, a przez cmentarz żydowski przepędzano nawet bydło. Szacowano, że potajemny import przewyższał czterdziestokrotnie legalne dostawy do getta. Ponad 80 procent z tego trafiało za mur wskutek operacji szmuglerskich. Skutek dla gospodarki Warszawy był tak wyraźny, że Niemcy wielokrotnie próbowali zablokować tę działalność, karząc przemyt śmiercią. Niemieccy policjanci rutynowo strzelali do Żydów przyłapanych na gorącym uczynku albo nawet do tych, którzy zbytnio zbliżyli się do ogrodzenia762. Dorośli, którzy rzucaliby się w oczy po stronie aryjskiej, wysyłali po żywność za mur

dzieci. Kapłan zanotował: „Te dzieci są sprytne, a rodzice posyłają je, by tanio kupowały żywność. Zwykle udaje im się z sukcesem zrealizować misję i przynieść łupy do domu”. Adler opiewał dzieci-szmuglerów, łatwo rozpoznawalne dzięki odzieży rozdartej o nierówności otworów, przez które się przeciskały w drodze na swe ryzykowne misje. „Jedyni żywiciele rodzin, spędzają godziny w oczekiwaniu na szansę wyślizgnięcia się niczym węgorz w chwili, gdy żandarm wyciera nos albo policjant odwraca się plecami”. W razie schwytania mogły się spodziewać bicia, często były poranione drutem kolczastym763. Nędzne odżywianie, straszliwe przeludnienie i katastrofalne warunki sanitarne powodowały cykliczne epidemie i wyjątkową śmiertelność. Dominowały tyfus, gruźlica i obrzęk. Profesor Ludwik Hirszfeld, światowej sławy ekspert od tyfusu, zwięźle podsumował przyczyny: „Jeżeli się wtłacza do dzielnicy czterysta tysięcy oberwańców, zabiera im się wszystko i nie daje im się nic, wówczas stwarza się dur plamisty. Dur plamisty w tej wojnie jest dziełem niemieckim. I historia mogłaby to nawet wybaczyć medycynie niemieckiej. Bo nie można czynić medycyny niemieckiej odpowiedzialną za przestępstwa polityczne. Ale nie wybaczy fałszu, że odpowiedzialnością za epidemię, którą sami wywołali, obarczyli Żydów”. Tyfus zwykle przynosili uchodźcy, a najgorsze okresy epidemii nakładały się na główne ich fale, w styczniu–maju 1940 i styczniu–marcu 1941 roku. Wszy kłębiły się na brudnych ciałach odzianych w śmierdzące łachmany. W getcie brakowało mydła, a to, które było dostępne, miało niską jakość. Brakowało też łazienek i publicznych łaźni. Ekipy sanitarne, które miały nakładać kwarantannę i dezynfekować domy, były regularnie przekupywane przez lokatorów, którzy obawiali się niewygód i utraty zarobków, gdyby przestali chodzić do pracy. Paradoksalnie, w getcie na jednego mieszkańca przypadało więcej lekarzy niż poza nim, ale nie mieli oni lekarstw ani sprzętu. Getto miało jeden ogólny szpital, który prowadził szczepienia i apteki oraz chlubił się posiadaniem jednego aparatu rentgenowskiego. U szczytu epidemii był tak zatłoczony chorymi (i umierającymi), że w większym stopniu szerzył zarazę, niż ją ograniczał. Działał też dobrze wyposażony szpital dziecięcy. Lekarze prowadzili również kosztowne prywatne kliniki i ambulatoria, często zaopatrywane przez przemytników. Nic jednak nie mogło zmniejszyć niezwykłej śmiertelności. W 1941 roku sięgnęła 43 tysięcy – równo 10 procent całej ludności getta. Śmiertelność w końcu spadła jesienią, kiedy polepszyły się dostawy żywności i poprawiło zatrudnienie, rezultat dały też środki sanitarne. Inna przyczyna była tragiczna: najbardziej podatni, szczególnie starzy, słabi i bardzo młodzi, już zmarli764. Judenrat działał w ramach swych ograniczonych kompetencji, by zapewnić opiekę właśnie tym grupom. Wydział opieki społecznej prowadził schroniska i garkuchnie dla uchodźców i wspierał członków rodzin robotników przymusowych. Działała też rozbudowana sieć niezależnych organizacji pomocy, działających pod egidą ZTOS, Żydowskiej Samopomocy, która otrzymywała do listopada 1941 roku fundusze od AJJDC. Te organizacje świadomie przeciwstawiały się Judenratowi, promując ducha samodzielności, w opozycji do paternalizmu, i aktywność demokratyczną. Współpracowały ściśle ze spontanicznie tworzącymi się komitetami domowymi, które dbały o warunki sanitarne, organizowały

opiekę nad dziećmi i zbierały fundusze wśród lokatorów. Mary Berg rozpoczęła działalność publiczną, dając u siebie w domu przedstawienia, aby zebrać pieniądze dla uchodźców z Łodzi. Bernard Goldstein i inni bundowcy próbowali wykorzystywać komitety domowe, żeby odbudować pozory spójności społecznej i działań zbiorowych, zmieniając podwórka w centra społeczności i czyniąc z nich platformę dla pracy politycznej. Jednak pieniądze, które wąską strużką płynęły od AJJDC, były „kamykiem rzucanym w bezdenną dziurę”765. Wiele organizacji charytatywnych skupiało się na trudnej sytuacji dzieci uchodźców i sierot. TOZ (Towarzystwo Ochrony Zdrowia) pracowało nad poprawą higieny i zwalczaniem gruźlicy. Prowadziło szpital z aparatem rentgenowskim, centra opieki dziennej i 23 jadłodajnie dla dzieci, każdą z lekarzem i wykwalifikowanymi pielęgniarkami. CENTOS (Centrala Towarzystw Opieki nad Sierotami) utrzymywało centralne schronisko dla dzieci ulicy, 30 innych domów dziecka oraz sierociniec prowadzony przez najwybitniejszego polskiego specjalistę od opieki nad dziećmi, Janusza Korczaka. Michał Zylberberg wspominał, że dla Korczaka utrzymywanie żydowskich dzieci w dobrej kondycji i szczęśliwych w czystym, jasnym i skrupulatnie prowadzonym budynku przy Chłodnej stanowiło formę oporu. „Traktował walkę o życie jako osobistą wojnę z wrogiem”. Toporol, stowarzyszenie, które oferowało kurs rolniczy, nauczyło młodzież uprawiać warzywa na niewielkich spłachetkach ziemi w obrębie murów, a produkty trafiały do CENTOS-u. Inna przedwojenna organizacja dobroczynna, ORT, zapewniała kursy zawodowe, co okazało się niezwykle ważne, ponieważ umożliwiało młodym ludziom podjęcie pracy w uznanych rzemiosłach, takich jak kuśnierstwo, stolarstwo i metalurgia. Mary Berg uczęszczała na zajęcia ORT z grafiki, a jej siostra nauczyła się szyć dziecięce ubrania. W getcie przebywało około 48 tysięcy dzieci w wieku szkolnym, w tym 10 tysięcy uchodźców. Dopóki do końca 1941 roku edukacja była dozwolona, toczyła się potajemnie na ograniczoną skalę, głównie dla tych, których było stać na prywatną naukę indywidualną lub w grupach. Chaim Kapłan, nauczyciel, szczycił się w dzienniku, że „żydowskie dzieci uczą się potajemnie. Na zapleczu, na długich ławkach przy stole małe dzieci siedzą i uczą się, jak to jest być maranami [ukrytymi Żydami z epoki hiszpańskiej inkwizycji]”. Nauczanie odbywało się w domach dzieci i jadłodajniach. Tajne gimnazja organizowały przedwojenne ruchy młodzieżowe i partie, w tym Dror, gdzie uczył Icchak Cukierman, i Tarbut, ukierunkowana na hebrajski organizacja kulturalna. Religijni Żydzi prowadzili wiele kursów i jedną podziemną szkołę dla dziewcząt, Beis Jakow. Niestety, większość dzieci odbierała edukację na ulicy, gdzie dostawała okrutną lekcję przetrwania w straszliwych okolicznościach766. Tajne nauczanie i twórczość artystyczna stały się środkami walki z odczłowieczającymi skutkami polityki niemieckiej i warunkami panującymi w getcie. Bernard Goldstein wspominał, że „w ramach reakcji na kampanię nienawiści i dyskryminacji przeciwko Żydom nowego znaczenia nabrała działalność edukacyjna i kulturalna. Czas istnienia getta cechował przymus budowy duchowej i moralnej bariery ochronnej – rekompensaty dla całkowitej bezsilności”. Kapłan, który raczej zachowywał się statecznie, przywitał z zadowoleniem „frywolność w getcie w celu zmniejszenia jego smutku […] Taniec to niemal micwa [dobry uczynek] […] Każdy taniec jest protestem przeciwko naszym ciemiężycielom”. Rada

założyła Centralną Komisję Imprezową, do której zapisało się blisko 300 aktorów, muzyków i śpiewaków. Zawodowcy i amatorzy, jak na przykład Mary Berg, organizowali przedstawienia, aby zbierać pieniądze na szczytne cele. Getto finansowało pełną orkiestrę symfoniczną, która regularnie dawała koncerty przy kompletach widzów w Melody Palace. Funkcjonowało kilka teatrów, w tym Eldorado i Femina, z których każdy wystawiał dla innego rodzaju publiczności. Osoby dysponujące wolną gotówką mogły co tydzień obejrzeć operetkę, melodramat w jidysz lub klasyczną sztukę europejską odgrywaną przez zawodowych aktorów. Stanisław Adler dostrzegł „poszukiwanie książek”, równie intensywne jak rozrywki w rodzaju gier w karty. W kilku prowadzonych prywatnie bibliotekach był duży ruch, chociaż wypożyczający musieli uważać, żeby nie złapać wszy z przyniesionych tomów767. Religijni Żydzi, stanowiący większość społeczności, przestrzegali tradycyjnych rytuałów z energią i uporem, które inspirowały wielu obserwatorów. Niemcy dawno temu zakazali szechity, a do końca 1941 roku nie pozwalali otwierać synagog. Wspólne modlitwy, comiesięczne rytualne kąpiele, szabas i przestrzeganie świąt – wszystko odbywało się potajemnie. W najważniejsze święta w październiku 1940 roku Chaim Kapłan z żalem wyznał w dzienniku: „Nie mamy publicznego kultu, nawet w najświętsze dni. W naszych synagogach panuje ciemność, nie ma wyznawców – nigdy wcześniej w naszej historii, skąpanej we łzach i krwi, nie mieliśmy tak okrutnego i barbarzyńskiego wroga”. Mimo to wyznawcy nie dawali się zastraszyć. „Setki tajnych minjanów [quorum modlitewne] w Warszawie organizują nabożeństwa i nie pomijają nawet najtrudniejszych hymnów w liturgii. Nie brakuje nawet kazań. Wszystko zgodnie ze starożytnymi zwyczajami Izraela”. Odczuwał dumę, kiedy chasydzi uczcili święto Sukkot śpiewem i tańcami. Chanukę obchodzili z jeszcze większym rozmachem, ponieważ kojarzyła im się z walką o wolność. Święto Purim w marcu Żydzi uczcili bardzo radośnie. Kapłan spędził je z grupą podobnie myślących syjonistów w garkuchni. Grali, śpiewali, czytali poezję i raczyli się tradycyjnym ciastem, hamantasze, z kawą. Poszczególne odłamy chasydów nadal skupiały się wokół swoich rabinów, studiowały, kiedy było to możliwe, i odprawiały obrzędy zgodnie z tradycją. W lutym 1941 roku Ringelblum napisał: „U «martwych chasydów» na ulicy Nowolipie znajduje się wielki napis: «Żydzi, nie traćcie nadziei!». Żydzi tańczą tam jak przed wojną”. Administracja żydowska robiła wszystko, co mogła, aby zapewnić właściwe jedzenie na święta, szczególnie na Paschę. Ringelblum zanotował w kwietniu 1941 roku, że „w wielu punktach dla uchodźców urządzono biesiady paschalne z mięsem, knedlami i winem. Na krótko uchodźcy zapomnieli o swej smutnej doli i osamotnieniu. Biesiady paschalne były moralnym pokrzepieniem dla tych wycieńczonych, bezdomnych ludzi”768. Skupienie wielu Żydów w jednym miejscu ciekawie wpłynęło na przestrzeganie praktyk religijnych. Szymon Huberband zauważył zmienność i dostosowywanie się religii w getcie, kiedy prowadził badania w ramach organizacji Oneg Szabat. Odnotował, że ponieważ w getcie nie było nie-Żydów, nie można było tu znaleźć gojów zapalających ogień w szabas. Dlatego więcej Żydów przygotowywało tradycyjny szabasowy posiłek, czulent – gulasz przyrządzany przed zachodem słońca i trzymany w nagrzanym piecu – żeby zjeść go na

ciepło następnego dnia. Napisał, zapewne drwiąco, że kiedy w 1941 roku Niemcy zgodzili się na obchodzenie szabasu, Służba Porządkowa otrzymała zadanie zmuszania ludzi do odpoczynku i karania opornych. Doprowadziło to do protestów prawdziwych wiernych, którzy argumentowali, że nie ma sensu zmuszać niechętnych Żydów do obchodzenia szabasu, szczególnie jeśli podczas tych działań sami policjanci łamali tradycję przez nakładanie grzywien lub przyjmowanie łapówek769. Najdziwniejszą i najsmutniejszą manifestację wiary dawała grupa około 5 tysięcy niearyjskich chrześcijan. Wielu z nich mieszkało przy Siennej, gdzie w grudniu 1940 roku Mary Berg zauważyła, jak potajemnie szmuglują do getta bożonarodzeniowe choinki. Bolało ją, w jak trudnej sytuacji znalazły się ich dzieci. „Urodzone w chrześcijaństwie dzieci żydowskich rodziców przeżywają obecnie podwójną tragedię. Czują się całkowicie zagubione […]”. Podczas gdy Mary patrzyła na nie ze współczuciem, Chaim Kapłan uważał ich egzystencję za „zaiste wyjątkową tragikomedię”. Czerniaków nie widział problemu w wyznaczaniu przechrztów do rady żydowskiej, ale rabini w getcie gwałtownie przeciwko temu protestowali. Nie interesował ich paradoks nazistowskiej polityki rasowej, która wrzuciła konwertytów z powrotem do społeczności żydowskiej, chociaż oni zdecydowali się wcześniej ją opuścić. Michał Zylberberg uchwycił absurd ich położenia: „Cierpieli jak Żydzi i w końcu umierali jak Żydzi, nie mogąc uporać się ze straszną dychotomią powstałą w wyniku konfliktów religijnych i filozoficznych […]. Dla nas było to nieuchronne uzupełnienie naszego dziedzictwa; dla nich – dodatkowe brzemię, nieukojona trauma”770. Życie codzienne w getcie charakteryzowały braki przestrzeni i prywatności, nieustanny gwar, obrzydliwy smród i przygnębiające widoki. Podczas gdy przy niektórych ulicach, na przykład Siennej i Chłodnej, stały porządne budynki zamieszkane przez zamożniejszych i uprzywilejowanych, wszędzie indziej dominowały raczej rzędy ponurych kamienic przypominających mrowiska. We wrześniu 1941 roku Ringelblum napisał, że „na Siennej, gdzie mieszka arystokracja żydowska, przeważnie neofici, nadal hołduje się modzie. Tam spacerują najelegantsze panie”. Natomiast Edwarda Reichera, gdy w grudniu 1940 roku po raz pierwszy wszedł do getta, „powalił widok”, jaki tam zastał. „Brudne, wąskie, ciemne uliczki. Chmary dzieci, tłum obszarpańców. Leszno prowadziło wprost do piekła. Po obu stronach ulicy widniały kramy, w każdym z nich wyprzedawano tanie, podłej jakości towary […]. Obok nich ubożsi sprzedawcy wykładali na stolikach szpulki nici, wstążki, koronki, szpilki i gwoździe […]. Krążyli też handlarze uliczni z towarem na plecach – bibelotami, ubraniami, często nawet brudnym praniem. Chodniki zajmowali liczni żebracy, błagający o kawałek chleba […]. Większość była tak słaba, że nie miała siły siedzieć”. Ponieważ kamienice tworzyły strome kaniony, Kapłan zauważył, że aby uchwycić nieco światła słonecznego, „matki zajmują pozycje na chodnikach z kołyskami i opierają je o ściany budynków wzdłuż całej ulicy”. W miejscu, gdzie mieszkał Bernard Goldstein, „nieustannie toczyły się walki o dostęp do kuchni, kąpieli, toalety, prawo do skorzystania z gazu lub używania klucza do drzwi wejściowych. Nie istniała prywatność życia rodzinnego, nawet w sypialni”771. Ludzie zaczęli się przyzwyczajać do nowej okupacyjnej i społecznej hierarchii,

wyznaczanej przez opaski z napisem Służba Porządkowa, członków rady żydowskiej, zamożnych i zdrowych robotników. Nierówność definiowała getto. Ci, którym udało się zabezpieczyć pieniądze i cenne przedmioty, mogli dostać praktycznie wszystko, co było dostępne na zewnątrz. Zatrudnieni w administracji ciągnącej zyski z łapówek (w większości przypadków), wszyscy powiązani z systemem zaopatrzenia w żywność, właściciele i kierownicy zakładów produkcyjnych, skorumpowani funkcjonariusze Służby Porządkowej, przemytnicy i przestępcy zapewniali klientelę małych sklepików z odzieżą, delikatesów, restauracji i nocnych klubów. Prywatnie Czerniaków wściekał się na „arogancję bogaczy, spekulację na moją dobrą wolę”. Był przerażony, kiedy usłyszał, że jego zastępca i inny członek rady poszli na „zabawę” z kawiorem, łososiem i koniakiem. Jednak tego rodzaju przyjemności stały na porządku dziennym. Socjalista Ringelblum zanotował, że otwierano coraz to nowe lokale rozrywkowe. Jednak „bogacz warszawski, do którego zwrócono się, żeby opodatkował się na rzecz uchodźców, odpowiedział: «To nic nie pomoże, pętacy i tak muszą wymrzeć»”772. Wiosną 1941 roku Mary Berg, która należała do gettowej złotej młodzieży, napisała wesoło, że pojawiły się „nowe kawiarnie i drogie sklepy spożywcze, w których można dostać wszystko”. Dla tych, których było stać, założono nawet „plażę” na kawałku otwartej przestrzeni, gdzie „za dwa złote można wygrzewać się […] w słońcu przez cały dzień. Obowiązują stroje plażowe […]”. Berg często bywała w nocnych lokalach typu Café Sztuka, gdzie grał Władysław Szpilman. Wspominał on, że „obok sali koncertowej znajdował się bar, w którym ludzie mniej spragnieni sztuki, a zainteresowani przede wszystkim jedzeniem i piciem, mogli dostać wyborne trunki bądź też przesmacznie przyrządzone cotelettes de volailles czy też boeufs à la Strogonoff”. Grywał też w mniej szacownym lokalu, Café Nowoczesna, gdzie „jaskrawo uszminkowane «damy» przy zastawionych łakociami stołach w rytm strzelających korków od szampana proponowały swe usługi spekulantom wojennym”. Dodawał sarkastycznie, że „przed «Nowoczesną» nie wolno było ustawiać się żebrakom. Tędzy portierzy przeganiali ich pałkami”773. Prostytucja była powszechnym zajęciem ubocznym kelnerek w restauracjach. W Café Hirschfeld Mary Berg zobaczyła „najdroższe likiery, koniak, rybę w occie, potrawy z puszek, kaczkę, kurczaka i gęś. Rachunek za obiad z trunkami wynosi tu od stu do dwustu złotych. W tej kawiarni najważniejsi szmuglerzy spotykają się ze swoimi metresami; to tutaj kobiety sprzedają się za suty posiłek”. Nie było to jedyne miejsce w getcie, gdzie oferowano seks na sprzedaż: złą sławą cieszył się hotel Britania. Według Adlera, który pracował w Służbie Porządkowej, „potajemna prostytucja kwitła w kręgach tancerek, barmanek i kelnerek; rekrutowały swoją klientelę z szeregów żydowskich ludzi Gestapo, zbieraczy łupów”. Ringelblum zdawał sobie sprawę, że kobiety sprzedają się, aby przetrwać. „Ostatnio widać prostytucję na ulicach – napisał w styczniu 1941 roku. – Wczoraj zaczepiła mnie – sądząc po wyglądzie – bardzo porządna kobieta. Nędza pcha do wszystkiego”. Edward Reicher, który dostał posadę inspektora wydziału kwaterunkowego, zyskał wgląd w skrajne sytuacje, w jakich znajdowały się ubogie dziewczęta. Udokumentował przypadek osiemnastolatki, której rodzina głodowała. „Prostytucja stanowiła jedyne wyjście, ale Jola

miała zbyt wiele prawości”. Została więc szmuglerką, wykorzystując swój urok, by przedostać się obok policjantów przy bramach. To tylko przeniosło jej podatność na wykorzystywanie seksualne z jednej sfery do drugiej. Pewnego dnia Polak zatrzymał ją po stronie aryjskiej, a kiedy błagała go, żeby ją wypuścił, usłyszała: „O nie, jesteś na to za ładna. Potem możesz sobie pójść”774. Głód nieustannie podkopywał standardy moralne. Adler wspominał: „Jak można mówić o moralnym zachowaniu w obozie koncentracyjnym […] Albo o kulturze w miejscu, gdzie codziennie setki istot ludzkich umierają na ulicy z głodu i chorób?”. Dzieci, których opiekunowie nie dawali już rady karmić, porzucano na schodach kwatery Służby Porządkowej. Bandy wykopywały ciała z masowych grobów pod osłoną ciemności w nadziei, że znajdą złote zęby. Rodziny oferowały schronienie śmiertelnie chorym, aby ograbić ich z odzieży i sprzedać ją po ich śmierci. Zdarzały się przypadki kanibalizmu. Jednak najszerzej rozpowszechnionym objawem moralnego upadku była epidemia kradzieży, gdy Żydzi bezlitośnie na siebie nawzajem polowali. Ringelblum zapisał: „Wyrywanie [z rąk przechodniów] chleba, będące na początku wyrazem głodu, stało się ostatnio sposobem zarobkowania”. W jego oczach jednak największą zbrodnią była nierówność cierpienia. „Bogaci paniczykowie pracują w policji, w instytucjach społecznych, są ubezpieczeni w Kasie Chorych, jako zatrudnieni rzekomo w rozmaitych firmach, i dlatego w pierwszym rzędzie mogą się wykupić od obozów pracy”. Wiosną 1941 roku, kiedy skończyła się pula ochotników do pracy przymusowej, Służba Porządkowa zaczęła prowadzić łapanki na bezrobotnych. W odpowiedzi zagrożeni Żydzi ukrywali się lub stawiali opór. Ich wybiegi rozkręciły spiralę pościgu i przemocy. Od 19 do 21 kwietnia Służba Porządkowa wdzierała się do domów ludzi wyznaczonych na roboty i przekazywała ich Niemcom. Były to „wstrętne dni – żalił się Ringelblum – które naznaczyły Gminę piętnem hańby”775. Uchodźcy, którzy napływali do getta, egzystowali na samym dole drabiny społecznej i ekonomicznej. Wypędzono ich z miejsc, które zostały splądrowane i zrujnowane w ciągu kilku miesięcy. Wielu zamknięto w gettach tymczasowych, gdzie głodowali i padali ofiarami tyfusu. Ponieważ mężczyzn zgarnięto do pracy przymusowej, uchodźcami byli w przytłaczającej większości starcy, bardzo młodzi i kobiety. Mary Berg wspominała: „opowiadają straszliwe historie o gwałtach i masowych egzekucjach”. Przybywali „obdarci i bosi, spoglądają tragicznym wzrokiem ludzi przymierających głodem. Muszą zdać się na opiekę gminy, która umieszcza ich w tak zwanych domach. Tam wcześniej czy później czeka ich śmierć”. Administracja żydowska kąpała ich, poddawała kwarantannie i zapewniała kwatery w schroniskach, które szybko stały się zapuszczonymi slumsami. W kwietniu 1941 roku w getcie przebywało ich 17 tysięcy. Michał Mazor wspominał, że uchodźcy „nie podejrzewają, iż w bardzo krótkim czasie głód, brud, nędza, choroba i brak wszelkiej prywatności zmienią ich w żywe trupy – wychudzone lub niezwykle rozdęte – które czeka jedynie agonia i śmierć. Straszliwy los wisi nad tymi ludźmi, a nic w życiu getta nie może obronić ich przed jego straszliwą nieuchronnością”. Bez pracy lub majątku musieli żebrać na ulicach, gdzie tysiące wyzionęło ducha: latem groziło im odwodnienie

i niedożywienie, zimą – zamarznięcie na śmierć776. Wiosną i latem 1941 roku połączenie głodu, chorób i napływu uchodźców zmieniło Warszawę w miasto śmierci, gdzie nagłe wygaśnięcie życia było wydarzeniem zupełnie zwyczajnym. Ringelblum zauważył otępienie, które spadło na ludność: „Ostatnio prawie co dzień na ulicach, pośrodku chodnika, leżą nieprzytomni lub zmarli ludzie. Nie wywiera to już wcale wrażenia”. „Dzieci nie boją się już śmierci. Na pewnym podwórzu dzieci zabawiały się w łechtanie nieboszczyka”. Struktury społeczne nie wytrzymywały. Z powodu wysokiej śmiertelności komitety domowe musiały na równi martwić się o martwych i o żywych. Ponieważ pogrzeb kosztował 15 złotych, zwłoki piętrzyły się pod budynkami i na chodnikach. Wtedy Służba Porządkowa organizowała przewóz ciał do masowych grobów na cmentarzu żydowskim. Jamy te były płytkie i pokryte cienką warstwą piaszczystej gleby. W rezultacie „w upalne dni zieje od tych masowych grobów tak silny odór, że nie sposób przejść obok nich, nie zatykając nosa”. Bernard Goldstein informował, że „chore dzieci leżą, półmartwe, niemal nagie, spuchnięte z głodu, z otwartymi wrzodami, pergaminową skórą, otępiałymi oczami, oddychając ciężko z charkotem w gardłach. Starsi stoją dokoła. Żółci i wymizerowani, lamentujący słabo, «kawałek chleba… kawałek chleba». Ulica [Leszno] pełna jest ludzi: martwych, martwych i jeszcze kolejnych martwych; mimo to nie ma końca przeludnieniu. Ludzie torują sobie drogę łokciami przez hałaśliwe tłumy, obawiając się dotknąć siebie nawzajem, gdyż mogliby dotknąć tyfusu”. W niektórych budynkach, gdzie zmarł ostatni członek rodziny, ciało leżało, rozkładając się, póki smród nie zaniepokoił sąsiadów. Szczury pasły się na rozkładających się zwłokach w domach, gdzie głód i tyfus zabrały wszystkich mieszkańców. „Jeśli tak dalej pójdzie – napisał gorzko Ringelblum – to kwestia żydowska w Warszawie zostanie szybko rozwiązana”777. Ringelblum nie wiedział, że dokładnie w tym momencie Niemcy faktycznie planowali rozwiązanie „kwestii żydowskiej”, ale nie w Warszawie czy Łodzi ani nie w Lublinie. Wojna przybierała brzemienny w skutki obrót i wkroczyła w fazę, która miała przynieść wstrząsające skutki dla Żydów na całym kontynencie. 748 1, 16 lipca, 9, 19 sierpnia, 3, 14, 30 września 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 126–127, 130–131, 137, 142–144, 147–148, 150–151, 155; Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 48–55, 57– 61. 749 Faktycznie rozporządzenie o getcie zostało opublikowane w Jom Kippur, najważniejsze święto w kalendarzu żydowskim, 12 października 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 157–158; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 86–91, 148–153. 750 12, 13, 14, 18–20 października 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 157–159; H. Szereszewska, Memoirs, s. 14, 18–19, 27, 32; 12 lipca 1940, M. Berg, Pamiętnik, s. 75–79. 751 B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 64; 20 listopada 1940, M. Berg, Pamiętnik, s. 86–87. 752 Stanislaw Adler, In the Warsaw Ghetto 1940–1943. An Account of a Witness, Jerusalem 1982, s. 31–36; 2 listopada 1940, M. Berg, Pamiętnik, s. 84; 15 września, 10, 14, 17, 22 października, 17, 19 listopada 1940, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 195–196, 209–213, 225–226. Zob. też 19 listopada 1940, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 198–201, o szoku zamkniętych ludzi.

753 Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 66–72, 113; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 69–72. 754 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 415–442. 755 20, 25 listopada 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 166–168; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, 48–56, 165–171, 395–404. 756 I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 80–83; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 171–184; 27 października 1940, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 215–216; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 14, 69–70; 26 kwietnia 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 275; 12, 20 lutego, 4 listopada 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 85, 87, 162–163. 757 3, 4 września 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 147–148; 29 sierpnia, 14 września 1940, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 19–91, 194–195; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 161–165, 171–173. 758 I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 86–94; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 203–232. 759 22 grudnia 1940, M. Berg, Pamiętnik, s. 90–93; 21 grudnia 1940, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 234; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 7–8, 23–28, 44–48, 50–53. 760 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 233–247; S. Huberband, Kiddush Hashem, s. 136–140. 761 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 443–459. 762 Tamże, s. 481–496. 763 2 listopada, 16 grudnia 1940, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 229–230, 232–233; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 94; zob. też 15 grudnia 1940, 12 czerwca 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 87–90, 130–138. 764 Ludwik Hirszfeld, Historia jednego życia, Warszawa 2000, s. 312; I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 62–65, 109–110; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 252–255, 258–264. 765 16 sierpnia, 11 września 1940, M. Berg, Pamiętnik, s. 79–84; B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 71–72, 85–86; Michel Mazor, The Vanished City, tłum. David Jacobson, New York 1993, s. 157–165; I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 102–106; Samuel D. Kassow, Who Will Write Our History? Emanuel Ringelblum, the Warsaw Ghetto, and the Oyneg Shabas Archive, Bloomington 2007, s. 90–106, 112–128; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 320–370. 766 M. Zylberberg, A Warsaw Diary, s. 23–25; 17 lutego, 4 kwietnia 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 102–103, 108–110; 15, 23, 25 września, 5 października 1940, 15 lutego 1941, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 195–196, 198–200, 204–205, 242; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 258–262, 320–394, 472–477. 767 B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 83–85; 20 lutego 1941, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 244–245; 2 stycznia, 9, 20 kwietnia 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 96, 111–115; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 263– 266; 27 lutego 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 236–237; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 563–570; Katarzyna Person, Assimilated Jews in the Warsaw Ghetto, 1940–1943, Syracuse 2014, s. 100–133. 768 2, 25 października, 26 grudnia 1940, 19 lutego 1941, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 202–203, 214–215, 234–236, 244; 19 lutego, 17 kwietnia 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 233, 268; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 655–672. 769 S. Huberband, Kiddush Hashem, s. 193–198, 207–210; S.D. Kassow, Who Will Write Our History?, s. 165–169.

770 24 grudnia 1940, 11 grudnia 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 93, 204–207; 9 stycznia 1941, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 237; 27 lipca 1941, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, 203; połowa września 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 317–318; M. Zylberberg, A Warsaw Diary, s. 48–49; K. Person, Assimilated Jews in the Warsaw Ghetto, s. 38–48; Peter Dembowski, Christians in the Warsaw Ghetto. An Epitaph for the Unremembered, Chicago 2005. 771 Wrzesień 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 316; Edward Reicher, Country of Ash. A Jewish Doctor in Poland, 1939–1945, New York 2013, s. 63–64; 5 listopada 1940, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 220–221; B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 53–54. 772 1, 28 lipca 1940, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 126–127, 134; 10 marca, 6, 17 kwietnia 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 243–245, 260–263, 266–269; Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 107–110, 114. 773 20 maja 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 117–121; W. Szpilman, Pianista, s. 62, 65. 774 31 lipca 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 162; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 68, 256–257; 5 stycznia 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 230; E. Reicher, Country of Ash, s. 69–78; S.D. Kassow, Who Will Write Our History?, s. 239–259. 775 S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 253, 257–258; 18 marca, 26 kwietnia 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 245–250, 263–277. 776 12 czerwca 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 130–132; M. Mazor, The Vanished City, s. 15; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 339–347. 777 28 lutego, 11 maja, 26, 30 sierpnia 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 235–239, 279–286, 307–311; B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 80.

Część piąta

„BARBAROSSA”. 1941

PLANOWANIE „OPERACJI SPECJALNYCH” W ROSJI Atak Hitlera na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku był punktem zwrotnym II wojny światowej. Uznano go też za „tragiczny punkt zwrotny” w niemieckiej polityce antyżydowskiej. Historyk Martin Gilbert twierdzi, że „weszła w życie nowa polityka, systematyczna likwidacja całej ludności żydowskiej”. Jednak Hitler nie wydał rozkazu inwazji z powodu antysemityzmu czy nawet antybolszewizmu (które dla niego oznaczały to samo). Decyzja o ataku zrodziła się z jego dylematu strategicznego w połowie 1940 roku, a polityka wobec Żydów w pierwszej fazie kampanii stanowiła co najwyżej kontynuację wcześniejszych działań. Oczywiście liczba zamordowanych Żydów była o wiele wyższa niż w Polsce w 1939 roku, ale fala planowanych mordów, idąca za antyżydowskim ustawodawstwem i utworzeniem gett, prezentowała uderzającą zbieżność. Kiedy działania antyżydowskie weszły w drugą, nieporównywalnie bardziej destrukcyjną fazę, nastąpiło to wskutek załamującej się kampanii wojskowej. Rywalizacja zbrojna, bardziej niż przyjęty z góry program postępowania wobec Żydów, stworzyła warunki dla morderczego pędu na bezprecedensową skalę i o szokującym okrucieństwie. Jedno i drugie miało korzenie w tym samym niemieckim dylemacie: jak przy użyciu ograniczonych zasobów stoczyć i wygrać wojnę z potężnymi wrogami778. Rok wcześniej wydawało się, że Niemcy są u szczytu potęgi. Jednak Wielka Brytania nie chciała skapitulować, a Rzesza była obarczona odpowiedzialnością za utrzymanie krajów, które pokonała, jak również własnych sojuszników. Przez ciągłą brytyjską blokadę i niezdolność Francji, Belgii i Holandii (a później również Jugosławii i Grecji) do wykarmienia się własnymi siłami nie można było biernie czekać. Lada moment niemieckiemu przemysłowi miały się skończyć surowce, armia wyczerpywała zapasy paliwa i olejów, a całej Europie groził głód. Nieuchronny kryzys nie był żadną tajemnicą: Williama Shirera poinformowali o sytuacji urzędnicy rządowi. Zaraportował, że niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych „zawiadomiło nas dziś [8 sierpnia 1940 roku], iż Niemcy odmawiają wzięcia na siebie odpowiedzialności za brak żywności, do jakiego może dojść na terytoriach okupowanych przez armię niemiecką”. Perspektywa niedoborów w Rzeszy groziła spadkiem morale i straszyła wizją powtórki z 1918 roku. Nie były to urojenia reżimu. W styczniu 1941 roku Sydney Redecker, amerykański konsul we Frankfurcie nad Menem, napisał do Departamentu Stanu, że społeczeństwo jest coraz bardziej przygnębione narastającymi trudnościami. „Szczególnym źródłem niezadowolenia jest sytuacja z żywnością”779. Związek Radziecki wyłonił się jako klucz do wyjścia z tego trudnego położenia. Po konferencji Adolfa Hitlera z dowódcami wojskowymi w Berghofie 31 lipca 1940 roku generał Halder podsumował wnioski Führera: „Gdy Rosja zostanie zmiażdżona, padnie

ostatnia nadzieja Wielkiej Brytanii. Niemcy staną się wówczas panami Europy i Bałkanów”. Zwycięstwo przyniesie Rzeszy rozległe obszary rolnicze, które wykarmią społeczeństwo niemieckie i zapewnią zboże dla niemieckich klientów; zapewni niemieckiemu przemysłowi nieograniczony dostęp do surowców naturalnych; podporządkuje im też największe złoża ropy naftowej w Europie, dzięki czemu Niemcy będą konkurować ze Stanami Zjednoczonymi o światową dominację. Jednak dokładnie te same pobudki, które pchały Hitlera do tego przedsięwzięcia, czyniły je skrajnie trudnym. Natarcie pochłonie olbrzymie zasoby i nie może się przeciągnąć, ponieważ Rzesza nie ma środków na utrzymanie tak tytanicznej kampanii dłużej niż kilka miesięcy. Na krótką metę działania zbrojne jeszcze bardziej pogorszą sytuację: przerwą przepływ zboża, surowców i ropy z Rosji, uzgodniony paktem niemiecko-radzieckim z sierpnia 1939 roku. Zwycięstwo musi być szybkie780. Od samego początku wojna ze Związkiem Radzieckim była planowana jako „kolonialna wojna na wyniszczenie”. Dokładniej rzecz biorąc, należałoby ją opisać jako operację typu „uderzyć i zagarnąć”, ponieważ mniej chodziło o zainstalowanie reżimu kolonialnego na dłuższą metę, a bardziej o odarcie terytorium z zasobów na rzecz wysiłku wojennego i możliwie jak najszybsze odtransportowanie wszystkiego, co zostanie, do Rzeszy. Zimą z 1940 na 1941 rok Herbert Backe, minister Trzeciej Rzeszy do spraw wyżywienia i gospodarki rolnej oraz komisarz do spraw wyżywienia w urzędzie planu czteroletniego, napisał memorandum o sytuacji żywnościowej Rzeszy na 1941 rok, w którym przewidywał znaczny kryzys z powodu słabych zbiorów. Mniej więcej w tym samym czasie opracował również dokument przedstawiający skutki kampanii przeciwko ZSRR. Backe podkreślił niezwykły wzrost zapotrzebowania wewnętrznego na produkty zbożowe i mięsne w ZSRR w związku z uprzemysłowieniem i rozwojem miast. Skutkiem tego tamtejsze nadwyżki zboża stale się kurczyły. Gdyby Niemcy podbiły Związek Radziecki, przejęcie tej nadwyżki mogłoby nie wystarczyć; być może konieczne byłoby „przykręcenie” lokalnej konsumpcji. Co więcej, aby wykarmić armię niemiecką podczas kampanii i okupacji, bez drastycznego ograniczania dostaw dla ludności niemieckiej, żołnierze musieliby wyżywić się z zasobów miejscowych. Backe stwierdził otwarcie, że „wojna może być kontynuowana tylko pod warunkiem, że w trzecim roku wojny [1941] Rosja wyżywi cały Wehrmacht”. Przewidywał, że te równocześnie realizowane działania doprowadzą do masowego głodu, i szacował, że w jego wyniku umrze 30 milionów Rosjan781. Żywnościowe prognozy Backego w połączeniu z ówczesnymi raportami na temat zaopatrzenia i zapasów paliwa, olejów oraz kluczowych surowców radykalnie wpłynęły na tok myślenia wojskowych. W lutym 1941 roku generał Thomas, szef Zarządu Gospodarki i Uzbrojenia OKW, ostrzegł feldmarszałka Keitla z najwyższego dowództwa, że tylko dostateczne zaopatrzenie pozwoli utrzymać armię w polu, w pełnej mobilności i najwyższej zdolności bojowej – maksymalnie do września 1941 roku. W następnym miesiącu armia założyła Sztab Gospodarczy Wschód (Wirtschaftsstab Ost), który miał się zająć zabezpieczaniem miejscowych zasobów na rzecz błyskawicznej udanej kampanii; sztab nie przewidywał karmienia radzieckiej ludności ani przywrócenia produkcji w przemyśle radzieckim. 2 maja Thomas spotkał się z wysokim rangą urzędnikiem cywilnym

z ministerstwa Rzeszy do spraw wyżywienia i gospodarki oraz z innymi urzędnikami, aby przedyskutować eksploatację kraju. Podczas tych rozmów Backe wielokrotnie powtarzał swoje przekonanie, że aby wykarmić armię i kraj, podstawową rzeczą będzie odarcie Związku Radzieckiego ze wszystkich zasobów, nawet kosztem „dziesiątków milionów” ofiar. Wojskowi nie sprzeciwili się tej propozycji, chociaż uważali, że istnieje jednak potrzeba uruchomienia części produkcji przemysłowej, aby zaspokoić najpilniejsze potrzeby armii. Bez względu na różnice poglądów 23 maja armia wydała „Ekonomiczne i polityczne wytyczne dla operacji «Barbarossa»”, które podkreślały potrzebę ograniczenia lokalnej konsumpcji żywności, aby maksymalnie dużo mogło trafić do Wehrmachtu. Co więcej, wytyczne nakazywały podzielić Rosję na północną strefę deficytu zboża i południową z nadwyżką zboża. Strefa północna obejmowała większość miast i ośrodków przemysłowych, a południowa – żyzne ukraińskie grunty rolne. Linię demarkacyjną należy przeprowadzić tak, aby zboże ze strefy nadwyżki eksportować wyłącznie do Rzeszy; skutkiem tego ruchu miasta na północy czekałby głód. „Dziesiątki milionów ludzi z tego kraju staną się zbędne i umrą albo będą musiały wyemigrować na Syberię”782. Planowana rzeź miała nie tylko pozbawić miejscową ludność środków do życia. Gdy wiosną 1941 roku planowanie weszło w fazę kluczową, Hitler, Himmler i armia dopracowali narzędzia i procedury mające zniszczyć zarówno zasoby wojskowe, jak i polityczne struktury ZSRR. Wehrmacht zamierzał zaatakować trzon armii radzieckich blisko granicy, gdzie się rozlokowały, i rozbić je w serii bitew okrążających. Wszystko miało się rozegrać podczas szybko przemieszczającego się natarcia przeważających sił, dostatecznie gwałtownego, żeby zmiażdżyło radziecki opór w kilka tygodni. Halder zanotował w dzienniku przed konferencją najwyższego dowództwa: „Siły trzeba użyć w najbardziej brutalnej formie”. Hitler nadał kampanii wymiar polityczny podczas odprawy 250 generałów 30 marca 1941 roku. W notatkach z przemówienia Führera (które trwało 2,5 godziny) Halder zawarł odniesienia do „zadań kolonialnych” oraz „starcia ideologicznego”. To nie miała być zwykła wojna; z okrutną jasnością zanotował: „To wojna na wyniszczenie”783. Zadanie wykorzenienia i eliminacji bolszewizmu miało przypaść żołnierzom politycznym reżimu: służbie bezpieczeństwa SD w asyście policji i Waffen-SS. Aby uniknąć sporów o jurysdykcję, do których doszło podczas operacji „Tannenberg”, 13 marca 1941 roku Heydrich rozpoczął negocjacje z szefem kwatermistrzostwa armii, Eduardem Wagnerem. Dwa tygodnie później zawarli porozumienie, które stało się podstawą instrukcji wydanej przez najwyższe dowództwo dla żołnierzy, „Rozkazu dla obszarów specjalnych w związku z Dyrektywą 21 [operacja „Barbarossa”]”. Dowództwo armii określiło, że Reichsführer SS, Himmler, otrzyma „zadania specjalne dotyczące przygotowania administracji politycznej – zadania, które pojawią się wskutek decydującej walki między dwoma przeciwstawnymi systemami politycznymi. W ramach tych zadań RFSS będzie działał niezależnie i na własną odpowiedzialność”. Jednostki służby bezpieczeństwa miały dostać wsparcie logistyczne od armii i działać we współpracy z oficerami wywiadu oraz tajną policją polową; ale z drugiej strony specjalne jednostki Sipo-SD miały wolną rękę w postępowaniu z ludnością

cywilną784. Idąc za wskazówkami Hitlera zawartymi w charakterystyce nadchodzącej walki, armia dała wojskowym prawny immunitet na bezlitosne akcje wobec cywilów. „Dekret o wykonywaniu jurysdykcji wojskowej” odsunął potrzebę zwoływania sądów polowych oraz uprawnił oficerów na poziomie batalionu i pułku do egzekucji osób przyłapanych na aktach oporu lub podejrzanych o zaangażowanie w działalność antyniemiecką. Mogli również nałożyć karę zbiorową w momencie, gdy nie uda się zidentyfikować konkretnych winnych. W „Wytycznych dla postępowania wojsk w Rosji” najwyższe dowództwo wyjaśniło, że w tej wojnie nie należy stosować zwykłych norm. Nie należy okazywać ani oczekiwać żadnej litości. „Bolszewizm stanowi ogromne zagrożenie dla narodowosocjalistycznego narodu niemieckiego […]. Walka wymaga bezlitosnych i energicznych działań wobec bolszewickich agitatorów, partyzantów, sabotażystów i Żydów, a także całkowitej eliminacji wszelkiego aktywnego i biernego oporu”. Wreszcie, za pośrednictwem „Wytycznych o traktowaniu komisarzy politycznych”, wydanych 6 czerwca 1941 roku, oficerowie i żołnierze Wehrmachtu zostali poinstruowani, aby oddzielać komisarzy politycznych przypisanych do jednostek wojskowych od reszty jeńców i rozstrzeliwać ich na miejscu785. Pomimo zwyczajowego łączenia Żydów z bolszewizmem i świadomości, że „żydostwo jest w ZSRR silnie reprezentowane” (by zacytować „Wytyczne dla postępowania wojsk w Rosji”), konkretne plany wobec ludności żydowskiej zostały odłożone na później i pozostały niejasne. Zgodnie z myśleniem Hitlera Żydzi, oczywiście, stali za każdym wydarzeniem w geostrategicznej konstelacji. Atak na Rosję uważał za cios w „żydowską” blokadę Niemiec, nałożoną przez Żydów działających zza kulis w Waszyngtonie, Londynie i Moskwie. Kiedy w marcu 1941 roku w Belgradzie w wyniku zamachu stanu obalono proniemiecki reżim, co doprowadziło do zawarcia traktatu o przyjaźni Jugosławii z ZSRR, Hitler oskarżył „spisek anglosaskich podżegaczy i Żydów w moskiewskich ośrodkach władzy bolszewickiej”. Mimo to polityka żydowska na kontynencie pozostała „w zawieszeniu”, opierając się na różnych kombinacjach emigracji, segregacji, zamykania i wykorzystywania. Podczas planowania operacji „Barbarossa” nie pojawiły się żadne konkretne inicjatywy dotyczące Żydów786. Dla Himmlera i Heydricha w przejęciu kontroli nad polityką żydowską w nadchodzącej walce chodziło na równi o rozciągnięcie władzy i rekompensatę za porażki doznane po kampaniach na Zachodzie, jak i o realizację szerokich wizji. Himmler bardzo chciał pokazać Hitlerowi, że potrafi zrealizować dalekosiężne plany osadnicze skolonizowania Ukrainy pomimo wcześniejszych rozczarowań podczas sprowadzania volksdeutschów do Polski. Im bliżej było do inwazji, tym odważniejsze stawały się fantazje o Lebensraum. Ze swojej strony Heydrich był zdecydowany narzucić siebie jako rozjemcę i zapobiec zagarnięciu przez armię odpowiedzialności za bezpieczeństwo – jak to się stało w przypadku Francji. Z tego powodu przewidywał kampanię nieokiełznanego terroru, przy zepchnięciu wszystkich innych agencji bezpieczeństwa w cień. Ponieważ bezpieczeństwo było nieodzownym warunkiem osadnictwa, Himmler z radością go poparł i rzucił do boju własne jednostki. Jednak pomijając bezpośrednie kwestie bezpieczeństwa powiązane z Żydami,

w szerszej polityce raczej kontynuowano praktyki z Polski: wypędzenie na peryferie lub tuż za granice władzy narodowych socjalistów. Dlatego od pierwszych dni kampanii Żydzi pojawiali się głównie w dyskusjach na temat bezpieczeństwa, jurysdykcji i możliwości wykorzystania obszaru za Uralem jako miejsca zsyłki dla europejskiego żydostwa. Jedyną innowacją było to, że „rozwiązanie terytorialne” (wygnanie) opierało się teraz na ambicjach, które skrystalizowały się w okresie epizodu madagaskarskiego, aby usunąć wszystkich Żydów ze wszystkich rejonów Europy pod niemiecką dominacją787. „Zadania specjalne” zlecone SS miały zostać przeprowadzone, podobnie jak w Polsce, przez grupy operacyjne – Einsatzgruppen. Przez marzec i kwiecień szef personelu RSHA, Bruno Streckenbach, oraz Heydrich wybierali dowódców dla każdej Einsatzgruppe i podgrup, na które miały się podzielić: Einsatzkommandos i Sonderkommandos. Dowódców niemal bez wyjątku wyciągnęli z wyższych szeregów centrali SS, przede wszystkim spośród szefów wydziałów Sipo-SD i Kripo. Znacznie ponad połowa dowódców Einsatzgruppen, Einsatzkommandos i Sonderkommandos stanowili oficerowie Sipo-SD, ideologicznego trzonu SS. Wiele niższych stanowisk zajęli kadeci ze szkoły dowódców Sipo, młodzi ludzie przesiąknięci ideologią narodowosocjalistyczną. W kwietniu i czerwcu personel ten uczestniczył w odprawach i szkoleniach w zaimprowizowanych ośrodkach w Pretzch, Düben i Bad Schmeidenburg w Dolnej Saksonii. W tym samym czasie RSHA gromadziła personel pomocniczy i wyznaczyła 9 Batalion Policyjny Rezerwy i elementy 1 brygady piechoty SS, aby zapewniły potrzebnych ludzi i dbały o bezpieczeństwo788. Każda grupa operacyjna miała mniej więcej rozmiar batalionu, od 600 do 1000 ludzi (w tym pewną liczbę kobiet w sekcjach biurowych i łączności). Grupy były całkowicie zmotoryzowane i podzielone na jednostki, które różniły się wielkością, od siły równej kompanii do plutonu – co dawało im możliwość elastycznego i szybkiego reagowania przy różnych okazjach lub w sytuacjach kryzysowych oraz błyskawicznego zabezpieczenia dużego obszaru. Jednak łączna ich siła nigdy nie przekroczyła 3 tysięcy i pozostawały całkowicie zależne od armii pod względem paliwa, zaopatrzenia i kwater. W decydujących momentach musiały wzywać na pomoc posiłki z armii, podczas gdy w innych trudnych i poważniejszych chwilach wojsko wzywało Einsatzgruppen, by wzmocniły zagrożone odcinki frontu789. Einsatzgruppe A z brigadeführerem Franzem Walterem Stahleckerem na czele została przydzielona do rejonu bałtyckiego i działała na tyłach Grupy Armii „Północ” (w skład której wchodziły 18 Armia, 4 Grupa Pancerna, 16 Armia). Einsatzgruppe B pod dowództwem gruppenführera Arthura Nebego, szefa hitlerowskiej policji kryminalnej, odpowiadała za Białoruś i wzięła pod swoje skrzydła jednostkę straży przedniej, która miała dotrzeć do radzieckiej stolicy: Vorkommando Moskau. Ukryła się za plecami Grupy Armii „Środek” (9 Armia, 3 Grupa Pancerna, 2 Grupa Pancerna, 4 Armia). Einsatzgruppe C, dowodzona przez brigadeführera Ottona Rascha, szła w ślad za Grupą Armii „Południe” (6 Armia, 1 Armia Pancerna, 17 Armia). Rasch, który miał dwa doktoraty i kazał się do siebie zwracać „doktorze Rasch”, został wypożyczony ze stanowiska dowódcy Sipo-SD w Królewcu, gdzie nadzorował zabijanie osób chorych psychicznie, przebywających

w zakładach w Prusach Wschodnich. Rasch musiał się zająć rozległym obszarem północnej i centralnej Ukrainy, w tym większością tak zwanych bagien prypeckich. Einsatzgruppe D kierował SS-Standartenführer profesor Otton Ohlendorf, przeniesiony z wywiadu wewnętrznego, Sicherheitsdienst des Reichsführers-SS. Ohlendorfa również czekało trudne zadanie, ponieważ miał kierować operacjami na południu Ukrainy oraz w rejonie Krymu790. W tymczasowych bazach oficerowie dowiedzieli się o szerokim charakterze przedsięwzięcia. Einsatzgruppen miały zabezpieczać obszary na tyłach, wyszukiwać i likwidować punkty oporu. Do ich zadań należało też informowanie na bieżąco RSHA o sytuacji politycznej, nastrojach ludności i przekazywanie danych ekonomicznych. Raporty sytuacyjne, podobne do tajnych raportów o Rzeszy, które SD gromadziła od połowy lat trzydziestych, miały być regularnie przekazywane do centrali Gestapo przy RSHA, gdzie były analizowane, streszczane i rozsyłane. Raporty miały obejmować szczegóły aresztowań i egzekucji. Co typowe, Himmler dorzucił kolejną warstwę wysokich rangą oficerów, którzy informowali go bezpośrednio: byli to SS-und Polizeiführer, SSPF, dowódcy SS i policji. Każdej grupie armii przydzielono jednego takiego dowódcę: Hansa Prützmanna do Grupy Armii „Północ”, Ericha von dem Bacha-Zelewskiego do Grupy Armii „Środek” i Friedricha Jeckelna do Grupy Armii „Południe”. Mieli oni pełnić funkcje dowódcze i kontrolne oraz zadbać o rozlokowanie własnych poważnych sił jako wsparcia dla Einsatzgruppen791. Ponieważ nie zachowała się dokumentacja z tego okresu, trudno jest odtworzyć treść odpraw dowódców oraz szczegóły ich przygotowań. Jednak jest niemal pewne, że oficerowie Einsatzgruppen dostali rozkaz, by zatrzymywać żydowskich mężczyzn z udokumentowanymi powiązaniami z władzą radziecką i dokonywać ich egzekucji. Taka oto była treść szorstko sformułowanego memorandum do dowódców SS i policji, które Heydrich rozpowszechnił na dziesięć dni przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa”, a wyznaczającego zakres działań służby bezpieczeństwa i Einsatzgruppen. Wyjaśnił: „W związku z tym, że dowódca Policji Porządkowej [Daluege] zaprosił wyższych dowódców SS i policji do Berlina i zlecił im udział w operacji «Barbarossa», nie informując mnie o tym na czas [22 czerwca], niestety nie byłem w stanie również zapewnić im podstawowych instrukcji dotyczących jurysdykcji służby bezpieczeństwa i SD”. Dlatego przedstawił „najważniejsze instrukcje, jakie wydałem Einsatzgruppen i Kommando SipoSD”. Zostały zawarte pod nagłówkiem „Egzekucje”: „wszystkich niżej wymienionych należy stracić: członków Kominternu (wraz z zawodowymi politykami komunistycznymi w ogóle); urzędników wysokiego i średniego szczebla oraz radykałów spośród funkcjonariuszy niższego szczebla partii, Komitetu Centralnego oraz komitetów okręgowych i obwodowych; komisarzy ludowych; Żydów partyjnych i zatrudnionych na stanowiskach państwowych oraz inne radykalne elementy (sabotażyści, propagandyści, snajperzy, zabójcy, podżegacze itp.)”. Dodał zastrzeżenie, że mają zginąć, o ile nie stanowią cennego źródła informacji lub nie są przydatni „dla gospodarczej rekonstrukcji terytoriów okupowanych”. Einsatzgruppen miały również wspierać spontaniczne akcje przeciwko Żydom. „Nie należy podejmować żadnych działań zakłócających czystki inicjowane przez elementy antykomunistyczne i antyżydowskie […]. Wręcz przeciwnie, trzeba do nich po cichu

zachęcać”. Było to zaproszenie do rozpętania takiego samego chaosu, jak w 1938 roku w okupowanej Austrii, i grabieży jak te dokonywane w Polsce 1939 roku przez volksdeutschów, chociaż warto zauważyć, że Heydrich nie życzył sobie, aby odpowiedzialność za nie spadła na SS792. Pośpieszne przypomnienie przez Heydricha funkcji Einsatzgruppen miało zapobiec zamieszaniu w kwestii odpowiedzialności za działania oraz co do rodzaju tych działań. Świadczy to wyraźnie o chaosie w przygotowaniach oraz o zwykłym, zdumiewającym łańcuchu dowodzenia. Jest również znaczące, ponieważ podkreśla nadrzędną rolę Einsatzgruppen w dziedzinie bezpieczeństwa: morderstwa Żydów stanowiły początek działań mających oczyścić obszary okupowane z komunistów, obalić władzę partii komunistycznej i zlikwidować przywódców narodu radzieckiego. 778 M. Gilbert, Holocaust, s. 154; zob. też: L. Dawidowicz, The War Against the Jews, s. 157–163, która stwierdza, że „plany wojny z Rosją od zawsze tkwiły w umyśle Hitlera”. Dawidowicz odwraca strategiczne rozwiązanie, twierdząc że Hitler zaatakował Wielką Brytanię i Francję, aby otworzyć sobie drogę do ataku na ZSRR. 779 25, 26 lipca, 8 sierpnia 1940, W.L. Shirer, Berlin Diary, s. 459–461, 467; Sydney B. Redecker, US Consul, ‘Political Report No. 2, Frankfurt-am-Main’, 16 stycznia 1941, w: Fremde Blicke, s. 554–556. A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 386–390; L. Collingham, The Taste of War, s. 35. 780 F. Halder, The War Diary, 13 lipca, 22, 31 lipca 1940, s. 227, 230, 241–246; A.J. Kay, Exploitation, Resettlement, Mass Murder, s. 26–42; A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 420–425; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 323–324; M. Mazower, Hitler’s Empire, s. 129–136. 781 A.J. Kay, Exploitation, Resettlement, Mass Murder, s. 47–50; M. Mazower, Hitler’s Empire, s. 147–148; L. Collingham, The Taste of War, s. 36–37. 782 F. Halder, The War Diary, 23 grudnia 1940, s. 309–310; G. Fritz, Ostkrieg, s. 57–59; A.J. Kay, Exploitation, Resettlement, Mass Murder, s. 56–63, 123–139. Zob. K.J. Arnold, G.C. Lübbers, The Meeting of the Staatssekretäre on 2 May 1941 and the Wehrmacht, A Document Up for Discussion, „Journal of Contemporary History” 2007, t. 42, nr 4, s. 613–626. 783 14, 17, 30 marca 1941, F. Halder, The War Diary, s. 332–339, 345–346; David Stahel, Operation Barbarossa and Germany’s Defeat in the East, Cambridge 2009, s. 33–95. 784 „Rozkaz dla obszarów specjalnych w związku z Dyrektywą 21”, 19 maja 1941, w: Documents on the Holocaust, s. 375; G. Fritz, Ostkrieg, s. 65–70; Geoffrey P. Megargee, War of Annihilation. Combat and Genocide on the Eastern Front, 1941, Lanham MD 2006, s. 33–41. Najlepszy przegląd i analiza wojny radziecko-niemieckiej znajduje się w: Evan Mawdsley, Thunder in the East. The Nazi-Soviet War 1941–1945, London 2007. 785 „Wytyczne o traktowaniu komisarzy politycznych”, 6 czerwca 1941, w: Documents on the Holocaust, s. 376–377; Felix Römer, The Wehrmacht in the War of Ideologies. The Army and Hitler’s Criminal Orders on the Eastern Front, w: Nazi Policy on the Eastern Front, 1941. Total War, Genocide and Radicalisation, red. Alex J. Kay, Jeff Rutherford, David Stahel, Rochester 2012, s. 73–100; Wolfram Wette, The Wehrmacht. History, Myth, Reality, Cambridge 2006, s. 90–95. 786 Shlomo Aronson, Hitler, the Allies and the Jews, Cambridge 2004, s. 58–61; A. Beevor, The Second World War, s. 159; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 131–134, 187–189. 787 A.J. Kay, Exploitation, Resettlement, Mass Murder, s. 96–114; C.R. Browning, The Origins of the Final

Solution, s. 213–214; P. Longerich, Holocaust, s. 179–181; P. Longerich, Himmler, s. 516–528; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 182–185. 788 Christian Ingrao, Believe and Destroy. Intellectuals in the SS War Machine, London 2013, s. 138–148; Helmut Langerbein, Hitler’s Death Squads. The Logic of Mass Murder, College Station 2004, s. 27–30. 789 Zob. C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 224–234; P. Longerich, Holocaust, s. 181– 191. 790 M. Wildt, An Uncompromising Generation, s. 268–279; The Einsatzgruppen Reports, red. Yitzhak Arad, Shmuel Krakowski, Shmuel Spector, New York 1982, s. X–XIII. 791 Ronald Headland, Messages of Murder. A Study of the Reports of the Security Police and the Security Service, 1941–1945, Toronto 1992, s. 27–36, 37–47; P. Longerich, Himmler, s. 520; Jürgen Matthäus, Controlled Escalation: Himmler’s men in the Summer of 1941 and the Holocaust in the Occupied Soviet Territories, „Holocaust and Genocide Studies” 2007, t. 21, nr 2, s. 218–242. 792 2 lipca 1941, Szef Sipo-SD do HSSPF, w: Documents on the Holocaust, s. 377–378; pełna wersja w: Nazism 1919–1945, t. 3, s. 1091–1092; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 227–228; P. Longerich, Himmler, s. 517–526; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 185–189. Autorem pomysłu lokalnych pogromów mógł być Alfred Rosenberg.

ŻYDZI POD WŁADZĄ RADZIECKĄ W przeddzień operacji „Barbarossa” w Związku Radzieckim mieszkały zaledwie 3 miliony Żydów, co stanowiło zaledwie 1,8 procent ludności. Chociaż w wyobraźni nazistów urośli do imponujących rozmiarów, Żydzi w stalinowskiej Rosji nie cieszyli się żadnymi wpływami, nie mieli władzy i w ogóle szybko przestawali być Żydami. Żydzi mieszkali na obszarze podległym Cesarstwu Rosyjskiemu od XVIII wieku, ale przez większość tego okresu ich obecność ograniczała się do regionu przy zachodnich granicach, odbitego Polsce, nazywanego „strefą osiedlenia”. Spędzeni przez władze do setek miast i miasteczek, „sztetli”, w przeludnionej i zubożałej strefie osiedlenia, doświadczali dyskryminacji przez państwo i okresowej przemocy. Mimo to rosyjscy Żydzi byli nadzwyczaj odporni oraz twórczy i dali początek niemal wszystkim najważniejszym nowoczesnym prądom ideologicznym793. Za Lenina i Stalina doświadczyli spektakularnej przemiany społecznej. Przed 1917 rokiem rosyjscy Żydzi w większości mówili w jidysz, przestrzegali rytuałów religijnych i zarabiali na życie przede wszystkim w handlu i rzemiośle. Zniesienie restrykcji osiedleńczych, edukacyjnych i zawodowych umożliwiło Żydom przeprowadzkę do miast i sięgnięcie po korzyści wynikające zarówno z ogromnej ekspansji sektora państwowego, jak i błyskawicznej industrializacji. W latach trzydziestych większość żyła już w miastach i wykonywała pracę urzędniczą lub pracowała w wolnych zawodach: ćwierć miliona Żydów mieszkało w Moskwie, 224 tysiące w Kijowie, a 200 tysięcy w Leningradzie. Prawie 90 procent całej ludności żydowskiej przeniosło się do miast, a połowa tej grupy skupiała się w zaledwie jedenastu miastach. Nadal około 290 tysięcy pracowało na roli w kołchozach, głównie na południu Ukrainy i na Krymie. W niektórych obwodach mieli nawet własny samorząd. Chociaż od czasu rewolucji praktyki religijne były tłumione, Żydów postrzegano jako osobną narodowość i w latach dwudziestych cieszyli się rozległą autonomią kulturalną. To skończyło się z nastaniem Stalina: zaczęło się ograniczanie jidysz, a w następnej dekadzie odrębna tożsamość rosyjskich Żydów stopniowo się rozmywała, w miarę jak Żydzi z powodzeniem integrowali się z radzieckim społeczeństwem. Mimo to antyżydowskie prześladowania nie ustały. Chociaż antysemityzm był oficjalnie zakazany przez prawo, przyczynił się do stopniowego usuwania Żydów z wyższych stanowisk w partii komunistycznej oraz instytucjach państwowych. Niegdyś Żydzi odgrywali niewspółmiernie dużą rolę w przywództwie ruchów rewolucyjnych i wczesnych władzach ZSRR, ale pod koniec lat trzydziestych charakterystyczna była raczej ich nieobecność w tych kręgach794. Liczba Żydów w ZSRR znacznie się zwiększyła w wyniku radzieckiej ekspansji na obszary o historycznie gęstym żydowskim osadnictwie. Na podstawie nazistowskoradzieckiego paktu z sierpnia 1939 roku Związek Radziecki zaczął okupację wschodniej

Polski, a w następnym roku zaanektował Litwę, Łotwę i Estonię oraz wschodnie obrzeża Rumunii – Besarabię (kiedyś wchodzącą w skład Cesarstwa Rosyjskiego) wraz z północną Bukowiną, dawniej austriacką. Okupacja ta nie tylko zwiększyła liczbę radzieckich obywateli pochodzenia żydowskiego: wywarła też druzgocący wpływ na żydowskie społeczności w tych regionach i zatruła relacje między Żydami i nie-Żydami. Żydowska ludność wschodniej Polski, podzielona między zachodnią Białorusią na północy i zachodnią Ukrainą na południu, liczyła według spisu ludności z 1931 roku 1,3 miliona osób, chociaż ruchy uchodźcze oznaczały, że w czerwcu 1941 roku liczba ta prawdopodobnie zbliżyła się do 1,5 miliona. Największe skupisko Żydów znajdowało się na północy, w Białymstoku, mieście o dobrze rozwiniętym przemyśle tekstylnym i długiej tradycji żydowskiej aktywności politycznej. Żydowscy mieszkańcy, w liczbie 42 tysięcy, stanowili 42 procent ludności miasta. Około 25 tysięcy Żydów mieszkało w Grodnie. Polesie, region centralny, stanowiło serce strefy osiedlenia i było domem dla pół miliona Żydów rozrzuconych po wsiach, miasteczkach i niewielkich miastach, takich jak Pińsk i Słonim, zamieszkanych, odpowiednio, przez 20 tysięcy i 16 tysięcy Żydów. Ćwierć miliona Żydów mieszkało na Wołyniu, z czego większość w dużych miastach. W Równem, Łucku i Kowlu stanowili blisko 40 procent mieszkańców, przy maksymalnej liczbie 25 tysięcy. W wielu mniejszych ośrodkach Żydzi stanowili 50–60 procent całej ludności, chociaż ich liczba wynosiła zaledwie od kilkuset do kilku tysięcy osób. W tych regionach Żydzi stanowili istotną grupę w handlu. Wysoki ich odsetek pracował również w rzemiośle i małych zakładach produkcyjnych. Ponad pół miliona Żydów mieszkało we wschodniej Galicji, obszarze najdalej wysuniętym na południe. Blisko jedna piąta z nich osiedliła się w stolicy regionu, Lwowie, chociaż liczba ta wzrosła o dobre 200 tysięcy w wyniku napływu uchodźców z okupowanej przez Niemcy Polski. Lwów mógł się poszczycić liczną, kosmopolityczną żydowską klasą średnią, utrzymującą się z pracy w wolnych zawodach, z handlu i produkcji przemysłowej. Znaczną część społeczności stanowili skromni rzemieślnicy i kupcy, w większości mówiący w jidysz ortodoksyjni Żydzi. Obszar wiejski usiany był miasteczkami i wsiami o wysokim odsetku żydowskich mieszkańców. Żydzi z tych sztetli, w większości rolnicy lub robotnicy rolni, trzymali się ortodoksji, szczególnie chasydyzmu. Galicja wchodziła w skład Austro-Węgier i od 1867 roku Żydzi cieszyli się tam równością obywatelską. Jednak Lwów i okolice stanowiły tygiel narodów i etnicznych rywalizacji między Polakami, Ukraińcami i Żydami795. Żydowscy mieszkańcy Litwy liczyli przed wojną blisko 147 tysięcy, jednak w wyniku wcielenia Wilna do ZSRR i napływu uchodźców z Polski ich szeregi rozrosły się do 240 tysięcy. Miejscowa ludność żydowska miała długą i odrębną historię i szczyciła się kilkoma światowej sławy nauczycielami Talmudu. Żydzi skupiali się w głównych miastach, Kownie i Wilnie, ale istniały też setki drobnych społeczności wiejskich, sztetli, w całym kraju, gdzie Żydzi żyli skromnie, najczęściej w głębokim przywiązaniu do tradycyjnego judaizmu. W latach dwudziestych litewscy Żydzi cieszyli się w pewnym stopniu autonomią kulturalną, która umożliwiała rozkwit szkół jidysz i języka hebrajskiego oraz wielu innych przejawów żydowskiej kultury i życia politycznego. Niestety, w latach trzydziestych to ekspansywne

środowisko skurczyło się w wyniku upadku demokracji i powstania mniej czy bardziej autorytarnych reżimów zarówno w Polsce, do której należała Wileńszczyzna, jak i na Litwie kowieńskiej. Prawicowe ruchy nacjonalistyczne, proniemieckie i pronazistowskie, urosły w siłę w latach przed radziecką aneksją, a po wejściu władzy radzieckiej wielu czołowych nacjonalistów uciekło do Niemiec, gdzie zaopiekowała się nimi Trzecia Rzesza przygotowująca się do konfliktu niemiecko-radzieckiego796. Podobne procesy zaszły na Łotwie, mającej około 95 tysięcy obywateli żydowskich. Żydzi skupili się tutaj w trzech miastach, Rydze, Lipawie i Dyneburgu, gdzie angażowali się głównie w interesy, działalność produkcyjną lub wykonywali wolne zawody. Wiele mniejszych społeczności żydowskich żyło na łotewskiej wsi. W latach dwudziestych Żydzi korzystali z pełni praw obywatelskich i cieszyli się dobrobytem. Jednak w 1934 roku faszystowski przewrót zniszczył atmosferę tolerancji i pozwolił rozkwitnąć grupom nacjonalistycznym i antysemickim. Przywódcy tych ruchów wykazywali skłonności proniemieckie i wielu uciekło do Trzeciej Rzeszy, kiedy w 1940 roku nastała władza radziecka. Wygnańcy współpracowali z nazistowskimi organizacjami wywiadowczymi i wojskowymi w oczekiwaniu na czas, kiedy upadnie i Hitler, i Stalin. Estonię zamieszkiwała niewielka grupa 4,5 tysiąca Żydów, skupiająca się niemal całkowicie w stolicy, Tallinie797. W państwach bałtyckich, we wschodniej Polsce i Besarabii wielu Żydów, szczególnie weteranów partii komunistycznej i młodych, przyjęło radziecką okupację z zadowoleniem. Nachum Alport ze Słonimia wspominał, że Żydzi „powitali Armię Czerwoną z radością i ulgą, jakby wyczuwali koniec polskiego antysemityzmu. Koniec z dyskryminacją i poniżaniem Żydów […]. I, co ważniejsze, koniec z lękiem przed wpadnięciem w ręce hitlerowskich morderców”. Moty Stromer, drobny przedsiębiorca ze Lwowa, był szczęśliwy: „Rząd radziecki zmienił wielu Żydów w istoty ludzkie”. Mogło się zdawać, że to perspektywa nielicznych młodych idealistów, ale tego rodzaju nastroje świadczą o postrzeganiu Polaków, którzy nagle zostali odsunięci od władzy i wystawieni na prześladowania. W rzeczywistości radziecki aparat bezpieczeństwa również społeczności żydowskie pozbawił elit, aresztując ludzi na stanowiskach i likwidując instytucje polityczne oraz religijne. Chociaż część drobnych kupców i rzemieślników skorzystała na sowietyzacji ekonomii, żydowscy właściciele fabryk i kupcy zostali uznani za kapitalistów i ich przedsiębiorstwa znacjonalizowano. Pogorszyła się również sytuacja Żydów uprawiających wolne zawody. Jedną z ofiar nowego komunistycznego porządku był Szymon Wiesenthal, młody architekt ze Lwowa; tajna radziecka policja przesłuchała go, po czym pozbawiła pracy i mieszkania. Żydzi z anektowanych obszarów Polski żartowali, że uniknęli wyroku śmierci z rąk Niemców tylko po to, żeby dostać wyrok dożywotniego więzienia od Sowietów798. Nieliczni zachowali stanowiska w lokalnych władzach i aparacie bezpieczeństwa, ale władze radzieckie w równym stopniu nie miały ochoty sprzyjać Żydom w nowych radzieckich republikach co w starym Związku Radzieckim. W 1939 i 1940 roku tysiące z nich, uznanych za kapitalistów lub przeciwników komunizmu, aresztowano. Nawet 260

tysięcy Żydów, którzy w połowie 1940 roku nie chcieli przyjąć radzieckiego obywatelstwa (w tym duża grupa żydowskich uchodźców z Polski, którzy uciekli na okupowane przez ZSRR terytoria), zostało deportowanych do obozów na Syberii i w Azji Centralnej. Mimo to powszechne było przekonanie, że Żydzi z radością przyjęli władzę radziecką i współpracowali z okupantem. Nie miał znaczenia fakt, że – bez względu na to, czy liczyć w wartościach bezwzględnych, czy proporcjonalnie – reżim radziecki przyciągnął więcej Polaków, Ukraińców, Litwinów i Łotyszów. Fakty nie powstrzymały prawicowców, podżeganych potajemnie przez nazistów, przed gorliwym rozpowszechnianiem mitów, że wszyscy Żydzi są komunistami i zdrajcami. Skutkiem tego, gdy tylko ruszyła operacja „Barbarossa” i władza radziecka zaczęła się chwiać, nacjonalistyczni partyzanci w asyście niemieckich sił specjalnych i wyszkolonych w Berlinie emigrantów wszczęli powstanie, które wymierzone było na równi w Żydów, jak i w Armię Czerwoną799. 793 Antony Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 2: 1881–1914, Oxford 2010, s. 3–86. 794 A. Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 2, s. 240–296. 795 Shmuel Spector, The Holocaust of Volhynian Jews 1941–1944, tłum. Jerzy Michalowicz, Jerusalem 1990, s. 7–22; A. Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 3, s. 376–394. O Białymstoku zob. Sarah Bender, The Jews of Bialystok during World War II and the Holocaust, Waltham 2008, s.18–88. 796 A. Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 3, s. 205–238. 797 Andrew Ezergailis, The Holocaust in Latvia 1941–1944, Riga 1996, s. 58–69; Bernhard Press, The Murder of the Jews in Latvia 1941–1945, Evanston 2000, s. 3–23, 25–32. 798 S. Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, s. 22–34; Nachum Alport, The Destruction of Slonim Jewry, New York 1989, s. 9–10; Moty Stromer, Memoirs of an Unfortunate Person. The Diary of Moty Stromer, Jerusalem 2008, s. 30; Tom Segev, Simon Wiesenthal. His Life and Legends, London 2010, s. 41–42. Henryk Grynberg, Children of Zion, Evanston 1994, s. 55–117, przedstawia panoramę doświadczeń za władzy radzieckiej, deportacje oraz życie na Syberii i w obozach w Azji Centralnej. 799 A. Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 3, s. 384–394, 399–411; Ben Cion Pinchuk, Facing Hitler and Stalin. On the Subject of Jewish „Collaboration” in Soviet Occupied Eastern Poland, 1939–1941 oraz Josef Litvak, Jewish Refugees from Poland in the USSR, 1939–1946, w: Contested Memories. Poles and Jews During the Holocaust and Its Aftermath, red. Joshua D. Zimmerman, New Brunswick 2003, s. 61–68, 123–150; Jan T. Gross, The Jewish Community in the Soviet-Annexed Territories on the Eve of the Holocaust, w: The Holocaust in the Soviet Union, red. Lucjan Dobroszycki, Jeffrey S. Gurock, Armonk 1993, s. 155–179.

EINSATZGRUPPEN 22 czerwca o 3.15 niemiecka artyleria rozpoczęła gwałtowny ostrzał radzieckich pozycji na granicy, a trzy floty Luftwaffe zadały miażdżący cios radzieckiemu lotnictwu, które nie zdążyło nawet wystartować z lotnisk. Potem granicę przekroczyły 3 miliony ludzi, 3600 pojazdów opancerzonych, 600 tysięcy transporterów półgąsienicowych, ciężarówek i ciągników artyleryjskich, jak również 600 tysięcy dział ciągniętych przez konie, a także wozów zaopatrzeniowych. Tuż za nimi trzymały się przednie jednostki Einsatzgruppen, na tyle blisko, że ludzie z Sipo-SD często trafiali w sam środek walk, które miały oczyścić miasta i miasteczka na drodze napastników. Przebieg walk decydował o tym, gdzie Einsatzgruppe mogła działać i jak dużo czasu spędziła w jednym miejscu. Wpłynął też na sposób myślenia w kwaterze głównej Führera na temat polityki wobec cywilów oraz spraw wojskowych. Z tych przyczyn tocząca się kampania stała się, pod względem przestrzennym i czasowym, zasadniczym czynnikiem determinującym los radzieckich Żydów800. Grupa Armii „Północ” wmaszerowała szybkim tempem na Litwę, poprzedzana przez siły specjalne oraz wspierana przez nacjonalistów-partyzantów. Na początku lipca grupa armii Wilhelma Rittera von Leeba zajęła Litwę i zabezpieczyła południową Łotwę do Rygi i Dźwiny. Pancerne i zmotoryzowane dywizje Grupy Armii „Środek” przedarły się przez obronę na radzieckiej granicy i pokonały prawie 650 kilometrów w dziesięć dni. Seria natarć okrążających odcięła armie radzieckie skoncentrowane na zachodniej Białorusi od ośrodków dowodzenia i przerwała linie zaopatrzeniowe. 28 czerwca padł Mińsk, chociaż jeszcze tydzień trwała likwidacja ogromnego kotła, sięgającego Białegostoku, w którym oblężonych zostało 300 tysięcy żołnierzy radzieckich. Tymczasem przednie elementy grupy armii zbliżyły się do lądowego przesmyku między Dnieprem i Dźwiną, historycznego szlaku do Moskwy. 15 lipca w kolejnym manewrze okrążającym Niemcy opanowali Smoleńsk, chociaż znaczna część sił radzieckich uciekła przed zamknięciem. Wyczerpane niemieckie dywizje napotykały teraz coraz silniejszy opór i musiały odpierać wiele potężnych kontrataków. Cztery dni później Hitler rozkazał Grupie Armii „Środek” przejść do defensywy801. Masowe egzekucje żydowskich mężczyzn rozpoczęły się, gdy tylko wojska niemieckie wkroczyły na okupowaną przez Rosjan Litwę. Faktycznie pierwsze starcia z radziecką strażą graniczną, w których padły ofiary, dostarczyły pretekstu do mordów. Podobnie jak we wrześniu 1939 roku w Polsce wojsko zrzucało straty na bezlitosną taktykę wroga oraz użycie oddziałów partyzanckich. Cywilni komuniści i Żydzi automatycznie stanęli w pierwszym szeregu podejrzanych o strzelanie do niemieckich żołnierzy, więc byli zatrzymywani i odsyłani przed pluton egzekucyjny. Rozstrzeliwania Żydów w miastach wzdłuż granicy również wskazują na doraźny charakter operacji, w które angażowały się Einsatzgruppen,

regularne jednostki armii, oddziały policji i władze cywilne – w tym przypadku urzędnicy celni z Tylży. Swoją rolę odegrali również miejscowi Litwini, którzy pomagali identyfikować podejrzanych i wkrótce sami uczestniczyli w rzeziach. Mimo doraźnego charakteru te przypadkowe siły były niezwykle skuteczne: do 18 lipca 3302 Żydów zostało „zlikwidowanych podczas operacji oczyszczania obszaru po drugiej stronie granicy radziecko-litewskiej”. Osiągnięcie takiej liczby ofiar umożliwił zbrodniczy konsensus między różnymi instytucjami. Powszechne przekonanie, że Żydzi są wrogiem, w połączeniu z brakiem oporu wobec tego poglądu pozwoliły zmobilizować znaczną liczbę ludzi, którzy szukali i zabijali Żydów na niespotykanie dużą skalę802. Tymczasem z Tylży wyruszyły einsatzkommanda z Einsatzgruppe A, przecięły granicę i szybko ruszyły na Kowno, do którego dotarły 25 czerwca. 27 czerwca podjednostki podeszły do Lipawy, Jełgawy i Szawli. W pierwszym tygodniu lipca sztab Stahleckera wszedł do Rygi, a Einsatzkommando 1b podążyło za armią do Dyneburga. Jeszcze przed pojawieniem się wojsk niemieckich i służby bezpieczeństwa w tych miastach litewscy nacjonaliści, zorganizowani w partyzanckie oddziały, zaczęli napadać na Żydów. Około 5 tysięcy Żydów zostało osaczonych na ulicach lub wywleczonych z domów i zamordowanych przez członków Litewskiego Frontu Aktywistów i etnicznych Niemców. Kowno, przedwojenna stolica Litwy i główny ośrodek agitacji nacjonalistycznej, stało się epicentrum potwornych wydarzeń. Abraham Golub, hebrajski pedagog, prowadził przez okres okupacji dziennik i napisał o szoku Żydów, którzy nagle wystawieni zostali na wściekłość miejscowych tłumów. Litwini „nie ukrywali radości z powodu wybuchu wojny: widzieli swoje miejsce po stronie swastyki i otwarcie wyrażali uczucia”. Po odejściu Armii Czerwonej i upadku władzy radzieckiej „Żydzi zostali na miejscu jako zwierzyna łowna; polowanie na nich nie jest nieopłacalne […]. Zabić Żydów i zagarnąć ich majątek – tak brzmiało pierwsze hasło przywróconej władzy litewskiej”. Powszechnie upokarzano ortodoksyjnych Żydów, których rozpoznawano po charakterystycznych brodach i odzieży; setki studentów jesziwy i jej rabinów wycięto w Słobódce (Wiliampolu). Z miasta wymaszerowały kolumny ludzi, którzy zostawili otwarte domy na pastwę napastników. „Wielu Żydów zginęło we własnych mieszkaniach. Potem doszło do kradzieży i plądrowania. Były przypadki gwałcenia kobiet w trakcie plądrowania i rzezi”. W jednym tragicznym wydarzeniu litewscy patrioci zagnali na plac przed warsztatem przy ulicy Vitauskasa 40 Żydów i zatłukli ich na śmierć żelaznymi prętami. Wszystko rozegrało się wczesnym popołudniem i przyciągnęło tłum gapiów, w tym niemieckich wojskowych, którzy filmowali i fotografowali zdarzenie803. 7 lipca Karl Jäger, dowódca Einsatzkommando 3, przyjechał zająć się sprawami bezpieczeństwa i policji. Ponieważ jego komando liczyło mniej niż 140 osób, potrzebował lokalnej policji i milicji, które litewscy politycy powołali do życia w krótkim okresie, gdy myśleli, że Niemcy pozwolą im zachować niezależność. Te oddziały policji pomocniczej, zwane Schutzmannschaften, stały się kluczowe przy realizowaniu polityki antyżydowskiej. Pod kierunkiem Niemców prowadziły systematyczne łapanki i zabierały Żydów do opuszczonych fortyfikacji z epoki carskiej na obrzeżach miasta. W więzienia przekształcono

VII i IX Fort, ponure i nieprzystępne, z podziemnymi komorami. W rzeczywistości pełniły funkcję „zagród”: forty otaczały głębokie fosy, które idealnie nadawały się na miejsca egzekucji i doły do grzebania zwłok. Od 7 do 14 lipca stracono tam 5 tysięcy Żydów804. Żydów zaszokowała postawa miejscowej ludności. Chociaż nieliczni odważni Litwini oferowali Żydom schronienie, ogromna większość mieszkańców miast i wsi podżegała morderców lub pozostawała bierna. Kiedy żydowskiej delegacji udało się spotkać z litewskim ministrem spraw zagranicznych w tymczasowym rządzie, aby prosić o wstawiennictwo, odparł, że żydowska reakcja na okupację radziecką pokazała, że „nie idziemy jedną drogą z Żydami i nigdy nie będziemy szli”. Zgadzał się z niemieckim planem utworzenia getta: „Litwinów i Żydów należy rozdzielić”805. Armia niemiecka nakazała już oznaczanie Żydów opaską z gwiazdą Dawida i wprowadziła dla nich godzinę policyjną. 10 lipca władze wojskowe rozkazały wszystkim Żydom z Kowna przenieść się na zniszczone przedmieście, Słobódka-Wiliampol, gdzie mieściła się zdewastowana jesziwa. Ignorując protesty Żydów, że w dzielnicy brakuje podstawowych udogodnień i nie ma tam dość miejsca, wyznaczyły ostateczny termin przenosin do 15 sierpnia. Tymczasem służba bezpieczeństwa Jägera, wspierana przez Litwinów (którzy kontynuowali współpracę, pomimo rozwiązania w sierpniu litewskiego rządu), przystąpiła do rutynowych aresztowań i egzekucji. Działania Niemców wymierzone były głównie w żydowskich mężczyzn, mniej więcej w wieku poborowym. Chociaż wśród ofiar znalazło się 740 kobiet, setki Żydówek zabranych do IX Fortu zostały ostatecznie uwolnione. Do połowy sierpnia w fortach zginęło ponad 8200 Żydów806. 30 czerwca w ręce niemieckie wpadła stolica Litwy, Wilno. Dowództwo Einsatzgruppe B przybyło na miejsce kilka dni później, a potem odjechało, przekazując miasto oddziałowi Einsatzkommando 9. Stacjonujący tam Niemcy mieli trudności z uruchomieniem akcji „samooczyszczających”, ponieważ duży procent miejscowej ludności stanowili Polacy. Mimo wszystko w krótkim czasie Einsatzkommando 9, pod dowództwem Alfreda Filberta, zdołało zorganizować oddziały litewskiej Ordnungspolizei i wraz z tym dodatkowym wsparciem udawało się rozstrzeliwać 500 Żydów dziennie. Atmosferę w ogarniętym przerażeniem mieście opisał w dzienniku Herman Kruk, Żyd w średnim wieku, socjalista i działacz kulturalny, który uciekł do Wilna z Warszawy w październiku 1939 roku. Dzień po rozpoczęciu inwazji zdecydował się zostać i opisał swoje wrażenia: „Zdałem się na łaskę Boga; zostaję. I od razu podjąłem też inną decyzję: skoro zostaję i zamierzam paść ofiarą faszyzmu, wezmę pióro w dłoń i spiszę kronikę miasta”. Jednak mimo niezwykłej odwagi wkrótce Kruk musiał uciekać i zatrzymywać się co noc w innym domu, aby uniknąć „litewskich porywaczy” z Ypatingasis būrys, jednostek specjalnych, których zadaniem było wyszukiwanie Żydów płci męskiej. Kruk zanotował, że kiedy Litwini dręczyli i bili religijnych Żydów, żołnierze niemieccy obserwowali to z pewnej odległości, śmiali się i filmowali upokarzające rytuały. Czasem jednak oburzony Niemiec ratował Żyda przed tłumem. Na początku lipca administracja wojskowa rozkazała utworzenie rady żydowskiej i wprowadziła obowiązek noszenia opaski z gwiazdą Dawida. Rada żydowska musiała wypłacać SS ogromną „grzywnę” oraz dostarczać armii i władzom miejskim siły roboczej.

Do zastraszonej społeczności żydowskiej zaczęły przeciekać pogłoski, że aresztowani wywożeni są do pobliskiego lasu w Ponarach i mordowani807. Losy ludzi zatrzymanych w Wilnie, a potem wywiezionych poza granice miasta, zostały opisane w dzienniku Kazimierza Sakowicza, czterdziestosiedmioletniego Polaka, który w 1939 roku został zmuszony do porzucenia pracy dziennikarza i przeprowadził się do wiejskiego domu w lesie. Okna jego domu wychodziły na duży ogrodzony plac przy głównej drodze łączącej Kowno z Wilnem, przeznaczony przez Armię Czerwoną na skład paliwa. Radzieccy inżynierowie zdążyli tylko wykopać okrągłe doły, kiedy musieli uciekać przed Niemcami. To właśnie tutaj sprowadzano Żydów z Wilna, grupami po kilkuset na raz. 11 lipca Sakowicz zanotował: „Był to pierwszy dzień rozstrzeliwań. Wrażenie przygnębiające. Strzały ucichły po godzinie 8 wieczorem, potem trwały nie salwy, lecz pojedyncze. […] Na drugi dzień, 12 VII, w sobotę, już wiemy, co to jest […]”. O piętnastej ujrzał wmaszerowujący na plac szereg 300 mężczyzn. „Przeważnie inteligenci z walizkami, pięknie ubrani, znani z pracy gospodarczej itd.”. Godzinę później rozbrzmiały salwy. Sakowicz rozpoznał, że strzelali przede wszystkim szaulisi (z litewskiej nacjonalistycznej organizacji strzeleckiej), głównie młodzi ludzie działający pod komendą niemiecką. Z okna na strychu domu widział, jak rozstrzeliwują Żydów grupami po dziesięciu. Ofiarom „zdejmowano płaszcze, czapki, buty (lecz nie spodnie)”. Po mniej więcej dziesięciu dniach sytuacja się zmieniła, ponieważ zmieniło się też zachowanie Żydów. Kiedy 23 lipca przybyła kolumna licząca 500 mężczyzn, Żydzi stawiali opór na różne sposoby, głównie przedzierając się przez ogrodzenie. W rezultacie oprawcy musieli ich ścigać i operacja zrobiła się chaotyczna. Sakowicz zauważył aluzyjnie: „Zaczęli uciekać, strzelanina po całym lesie, przez całą noc i ranek. Wyłapywano, strzelano i dobijano”. Od tego momentu Żydzi musieli rozbierać się do bielizny. Miało to stanowić barierę psychologiczną przed ucieczką i zapewnić dodatkowe korzyści ze sprzedaży zgromadzonej odzieży. Zauważył pogardliwie: „Handel na całego. […] Szaulisi z wypchanymi plecakami, zegarkami, pieniędzmi itd.”808. Gdy niemiecka władza się umocniła, mordy rozprzestrzeniły się też na litewską wieś, pochłaniając jedną małą żydowską społeczność po drugiej. Czasem Litwini przejmowali inicjatywę, w innych przypadkach do działania pobudzało ich przybycie kontyngentu niemieckiego Sipo-SD. Niesia Misielewicz w chwili wybuchu wojny mieszkała w Taurogach, tuż przy granicy. Uciekła do Różnowa, gdzie Niemcy i „miejscowi faszyści” łapali mężczyzn i kobiety i wysyłali ich do przymusowej pracy. „Podczas tej pracy kobiety doświadczały wszystkich możliwych form upokorzenia. Aresztowani mężczyźni trafiali najpierw do pracy w lasach; tam maltretowano ich i torturowano”. W połowie lipca uciekła z miasta i wędrowała od wsi do wsi, zwykle dowiadując się, że żydowscy mieszkańcy zostali już wymordowani. Wreszcie zatrzymała się w obozie prowadzonym przez Litwinów na Wysoczyźnie koło Telszów, miasta słynnego z jesziwy. Żydzi z Telszów zostali ograbieni i siłą przeniesieni do obozu, który składał się z kilku szop i stajni, bez żadnych urządzeń sanitarnych. Dostawali tylko niewielkie ilości jedzenia i doświadczali różnych aktów przemocy. „Nocą bandyci wpadli do obozu, wywlekli młode kobiety i zajęli się nimi po swojemu”. Ponieważ większość mężczyzn już wtedy nie żyła, kobiety próbowały same

bronić się przed tymi brutalnymi napadami. Po kilku tygodniach wszystkie, które przeżyły, odzyskały wolność809. Kiedy niemiecka 18 Armia wkroczyła na Łotwę i zajęła Rygę, władze wojskowe wydały szereg antyżydowskich rozporządzeń. W pierwszych tygodniach Żydzi musieli się zarejestrować, oznaczyć opaską, ich majątki i nieruchomości skonfiskowano, zostali ograniczeni godziną policyjną, w końcu zmuszeni przenieść się do getta. Podobnie jak na Litwie przybycie niemieckich sił poprzedziły aresztowania Żydów przez miejscowych funkcjonariuszy pod pretekstem sympatyzowania z komunistami. W ciągu kilku dni ci patrioci zorganizowali się w policję pomocniczą pod kontrolą Sipo-SD. Niepewność sytuacji odzwierciedlały raporty Einsatzgruppe A przekazywane do Berlina. 4 lipca do centrali Gestapo dotarła informacja, że „całe nacjonalistyczne przywództwo z Rygi zostało deportowane lub zamordowane [przez Sowietów]. Rozpoczęły się pogromy”. Bez wątpienia istniał związek między niedawnymi deportacjami a wybuchem antyżydowskiej przemocy, jaki nastąpił po odejściu Sowietów, ale nie jest jasne, do jakiego stopnia ataki były spontaniczne, a do jakiego ukartowane przez Niemców. W każdym przypadku pobudki ideologiczne nie tłumaczą podpaleń synagog, w tym synagogi przy ulicy Elijas, pod którą podłożono ogień po spędzeniu do środka kilkudziesięciu Żydów z okolicy. Fakt ten sugeruje, że wybuch przemocy stanowił tyleż wyraz tradycyjnej nienawiści do Żydów, pogłębionej jeszcze ostatnimi wydarzeniami, co bezpośrednią reakcję na represje radzieckie. Dwa tygodnie później Einsatzgruppe A zanotowała, że „Łotysze, w tym ich czołowi działacze, pozostają jak dotąd całkowicie bierni w swoich antysemickich postawach i nie mają odwagi wszcząć akcji przeciwko Żydom”. Pod tym względem zupełnie „inaczej niż Litwini, którzy przyjęli postawę aktywną, Łotysze z wahaniem podchodzą do organizowania i formowania frontu przeciwko Żydom”. Ich powściągliwość nie przeszkodziła Niemcom zwerbować dostatecznej liczby żołnierzy dawnej armii łotewskiej oraz członków Aizsargi (Obrońców), ochotniczej formacji obrony terytorialnej, i zorganizować ich w kompanie policji. Najbardziej elitarna była 300-osobowa jednostka dowodzona przez Victora Arajsa, byłego porucznika policji, który kierował grupami zwalczającymi radziecką partyzantkę, jakie sformowały się 22 czerwca810. Dodatkowe zasoby ludzkie umożliwiły Stahleckerowi zainicjowanie „operacji oczyszczających” w Rydze i okupowanej Łotwie. Od początku lipca jednostki niemieckiej i łotewskiej Sipo-SD przeprowadzały systematyczne łapanki Żydów, zabierały ich na posterunki policji w Rydze i zatrzymywały. Po kilku dniach wywożono ich ciężarówkami w grupach po 200–400 do lasu Bikernieki, kilka kilometrów za miastem, tam rozstrzeliwano prosto do przygotowanych dołów. Podczas jednego z takich nalotów schwytany został Max Kaufman. W powojennym pamiętniku wspominał, że 3 lipca „uzbrojeni łotewscy młodzicy wpadli do mojego domu, ukradli wszystko, co się dało, i zabrali mnie z chorym synem, podobnie jak wszystkich innych mieszkających tu Żydów”. Maszerujących z trudem Żydów eskortowali do prefektury ochotnicy z łotewskiej milicji, szturchając ich i śpiewając „Żydzi, bolszewicy”. Budynek policji był „pełny Żydów. Zewsząd dobiegały krzyki – Łotysze torturowali swoje ofiary. Ich sadyzm nie miał granic. Starych i chorych wyprowadzali na

podwórze, bez bielizny, kompletnie nagich […]. Z młodych kobiet zdzierali ubrania i wrzucali je do piwnicy pod prefekturą, gdzie odbywały się orgie”. Urządzili specjalny pokój dla młodych Żydówek, które nocą gwałcili, a rankiem rozstrzeliwali. Kaufmana z synem uratował z tego koszmaru sąsiad, etniczny Niemiec, który załatwił im pracę w niemieckiej fabryce zbrojeniowej. Mieli szczęście. Einsatzgruppe poinformowała Berlin, że „aresztowanych rozstrzeliwuje się bez żadnych ceregieli i grzebie w przygotowanych wcześniej grobach”. Oprócz 400 Żydów zabitych w pogromach 1500 osób rozstrzelała łotewska służba bezpieczeństwa i Einsatzkommando 2. Do kolejnych ludobójstw Żydów z ręki łotewskich jednostek doszło w Dyneburgu i Lipawie, gdzie ponad tysiąc Żydów zabito strzałami nad specjalnie przygotowanymi dołami na wydmach nad brzegiem Morza Bałtyckiego811. Podczas gdy północne jednostki Einsatzgruppe B przechodziły przez Wilno, główna działalność grupy trwała na południu. Tutaj ludzie Nebego przetrząsali teren gęsto zaludniony przez Żydów. Oddzielne einsatzkommanda przesuwały się przez Brześć Litewski, Słonim i Baranowicze, podchodząc 3–4 lipca pod Mińsk. Einsatzkommando 8 przeszło przez Białystok, a potem zostało na Białorusi i stacjonowało najpierw w Mińsku, a później w Mohylewie. Kilka mniejszych oddziałów działało w Bobrujsku, Homlu i Rosławiu. Einsatzkommando 9 operowało w Grodnie, zanim ruszyło na wschód, gdy Grupa Armii „Środek” wznowiła marsz. Kilkutygodniowa przerwa od końca lipca do początku września oraz zmieniająca się sytuacja bezpieczeństwa miały dramatycznie wpłynąć na charakter operacji Einsatzgruppen812. Podobnie jak nad Bałtykiem, pierwsze niemieckie natarcie było gwałtowne i tylko 5 procent ludności żydowskiej zdołało uciec. Znajdowali się wśród nich Żydzi w wieku poborowym zmobilizowani do Armii Czerwonej, chociaż wielu nie zdołało dotrzeć dalej niż do najbliższej stacji lub punktu zbornego, zanim zostali odcięci przez niemiecką awangardę. Oddziały Einsatzgruppe B aresztowały setki Żydów – głównie z żydowskich kręgów przywódczych, wolnych zawodów i z wyższym wykształceniem – i zamordowały ich. Zadanie było tak złożone, że wspierały je inne formacje, przede wszystkim bataliony policji, jednostki żandarmerii, a czasem regularnego wojska. W Brześciu 307 batalion policyjny rozstrzelał 5 tysięcy Żydów, w tym wiele kobiet, a 309 batalion policyjny pod koniec czerwca i na początku lipca zgładził 7 tysięcy osób w Białymstoku. Natomiast Einsatzkommando 8 Nebego bez żadnej pomocy zabiło w Słonimie 1200 Żydów. W innych miejscach, na przykład Baranowiczach i Nowogródku, liczba ta wyniosła między sto a dwieście. Wiele zależało od dostępnych zasobów ludzkich i długości pobytu w danym miejscu ludzi z Sipo-SD, którzy zajmowali się zabójczym procederem813. Żołnierze niemieccy napastowali i upokarzali Żydów, przechodząc przez kolejne miasta i zachowując coś w rodzaju ciągłości między swoim postępowaniem we wrześniu 1939 roku i czerwcu 1941 roku. W Radziłowie na wschodzie Polski „żołnierze rozkazali Żydom przynieść wszystkie święte księgi Tory z synagogi oraz domu modlitwy i je podpalić. Kiedy Żydzi odmówili, Niemcy kazali im rozwinąć zwoje Tory, oblali je naftą i podłożyli ogień. Kazali Żydom śpiewać i tańczyć dookoła płonącego stosu. Wokół tańczących Żydów zebrał

się szyderczy tłum ludzi, którzy bez skrępowania bili tego czy tamtego”. Te widowiska, reprezentujące antysemityzm w tym samym stopniu, co antykomunizm, ośmieliły miejscowych do takiego samego zachowania, kiedy linia frontu przesunęła się dalej. Gdy stało się jasne, że Sowieci odeszli na dobre, w regionie rozszalały się pogromy814. Do najpoważniejszych antyżydowskich zamieszek doszło we wschodniej Polsce w powiecie suwalskim. W Radziłowie tłumy Polaków kazały Żydom zbezcześcić święte księgi, wykonywać „ćwiczenia”, a po wszystkim ich pobiły. Według powojennego świadectwa „wokół torturowanych stał tłum Polaków, mężczyzn, kobiet i dzieci, i śmiał się z nieszczęścia ofiar, które padały pod ciosami bandytów […]. Jedyny polski lekarz w mieście […] odmówił pobitym udzielenia pomocy medycznej”. Po kilku dniach takich „zabaw”, 6 lipca, Polacy z miasta i okolicznych wsi napadli na Żydów z nożami i siekierami i zamordowali tysiąc mężczyzn, kobiet i dzieci. W pobliskim Jedwabnem cykl napaści osiągnął punkt kulminacyjny w kilkugodzinnej rzezi 10 lipca, kiedy to siedemdziesięciu Żydów zostało „wyrżniętych” przez „miejscowych chuliganów” uzbrojonych w siekiery i drągi nabite gwoźdźmi. Zwłoki wrzucili do dołu, do którego wcześniej Żydzi musieli wrzucić resztki pomnika Lenina. Naoczny świadek opisał, że kiedy dzień miał się ku końcowi: „Spalono brody starych Żydów, zabijano niemowlęta u piersi matek, bito morderczo i zmuszano do śpiewów, tańców itp.”. Na koniec wszystkich ocalałych zagnano do stodoły, która została podpalona. Agresorzy wywodzili się z różnych grup polskiego społeczeństwa, byli wśród nich także ludzie wolnych zawodów oraz z miejscowych władz, przywróconych przez Niemców. Przedstawiciele nowego porządku podburzali ich do działania, ale do pogromu doszło według uświęconego tradycją wzoru, zgodnie z którym niechęć religijna podbarwiana była chciwością i oportunizmem815. Po przejściu przez przedwojenną granicę Polski z ZSRR Niemcy 28–29 czerwca zajęli Mińsk. Było to pierwsze duże radzieckie miasto, które dostało się w ich ręce, a wskutek udanego niemieckiego manewru okrążającego w pułapkę wpadło 300 tysięcy czerwonoarmistów; tylko nielicznym z 75 tysięcy żydowskich mieszkańców udało się uciec. Żydowski komunista Hersz Smolar, który stworzył pierwszą relację na temat okupacji, uchwycił nastrój pierwszych dni okupacji. „Kiedy w mieście pojawili się Niemcy, dochodziło do grabieży, gwałtów i rozstrzeliwania bez powodu. Szczególnie dręczyli Żydów”. Żołnierze chodzili od domu do domu, a dobytek zrabowany ze skromnych żydowskich mieszkań wywozili ciężarówkami. Jednak Niemcy wkrótce zwrócili uwagę na różnicę w relacjach między Żydami a nie-Żydami w porównaniu z okupowaną Polską: nie było pogromów. Władze wojskowe wzmocniły w istocie poczucie solidarności mieszkańców miasta aresztowaniami wielu mężczyzn i trzymaniem ich w zamknięciu wraz z dziesiątkami tysięcy przybitych, głodnych jeńców wojennych w obozie w Drozdach. W pierwszych dniach lipca Niemcy zabrali do obozu i stracili blisko 2 tysiące żydowskich mężczyzn uznanych za „inteligencję”, ale był to tylko ułamek wszystkich rozstrzelanych lub zamordowanych w tym okropnym miejscu. Mimo to kilka tysięcy Żydów uwolniono z obozu. Nawet pomimo rejestracji ludności żydowskiej, obowiązku noszenia żółtej opaski na rękawie oraz utworzenia getta nie zerwały się więzy między nimi a pozostałymi

mieszkańcami pogrążonego w mrokach wojny miasta816. Rozmiar zadania, przed jakim Niemcy stanęli na Białorusi, skłania do dość niepokojącej refleksji na temat ich celów. Po miesiącu od rozpoczęcia kampanii Einsatzgruppe B kierowała do centrali Gestapo wyrazy niezadowolenia, że „rozwiązanie kwestii żydowskiej podczas wojny wydaje się na tym obszarze niemożliwe z powodu ogromnej liczby tutejszych Żydów. Cel da się osiągnąć wyłącznie w drodze deportacji”. Powyższa wiadomość ponownie odsłania zdumiewający brak dalekowzroczności i planowania w rozwiązywaniu „kwestii żydowskiej”, mimo znaczenia, jakie miała dla nazistowskich ideologów i przywódców. Być może reprezentowała tylko pogląd Nebego i jego podwładnych, jednak skoro dowódców jednej Einsatzgruppe zakłopotała liczebność społeczności żydowskiej i gęstość zaludnienia, istnieje duże prawdopodobieństwo, że inne grupy były podobnie źle przygotowane na to, co czekało je w ZSRR. Warto również zauważyć, że na tym etapie wygnanie ludności żydowskiej uważano za postulat, nawet jeśli nikt nie był do końca pewny, jak tego dokonać i dokąd ich skierować. Kwatera główna Nebego informowała, że tymczasem odbywa się tworzenie żydowskich rad, rejestracja Żydów, oznaczanie i wysyłanie do pracy przymusowej; ale Niemcy z obawą podchodzili do perspektywy tworzenia gett na Białorusi z powodu ogromu żydowskiej ludności817. Na południu, oddzielnie od Einsatzgruppe B działającej na rozległym obszarze bagien prypeckich, Einsatzgruppe C wmaszerowała do wschodniej Galicji, a stamtąd przeszła na Wołyń. 30 czerwca po ciężkich walkach pod Brodami siły niemieckie wkroczyły do Lwowa. Radzieckie deportacje zredukowały liczebność żydowskich uchodźców w mieście, a dzięki przedłużającej się bitwie wielu Żydów zdołało uciec. Mimo to na miejscu pozostało około 160 tysięcy Żydów. Maszerującej armii towarzyszyły dwa bataliony sił specjalnych o kryptonimach „Nachtigall” i „Roland”, złożone z ukraińskich wygnańców i niemieckich oficerów. Ukraińcy zostali zwerbowani z nacjonalistycznego podziemnego ruchu OUN, który działał w niepodległej Polsce. Po radzieckiej aneksji działacze OUN wyjechali do Berlina, gdzie przeszkoliła ich Abwehra, niemiecki wywiad wojskowy. Po powrocie na Ukrainę próbowali zorganizować tymczasowy rząd wspólnie z miejscowymi nacjonalistami. Wysoko na ich liście zadań znajdowało się wyrównanie rachunków z Żydami z powodu ich rzekomego poparcia dla władzy radzieckiej. Przed ewakuacją miasta radzieckie służby bezpieczeństwa wymordowały kilkudziesięciu więźniów politycznych przetrzymywanych w więzieniu wojskowym. Niemcy nie musieli przekuwać tego brutalnego czynu na propagandę antyżydowską: ludzie wyciągnęli własne wnioski. Einsatzgruppe meldowała, że „ludność jest bardzo podekscytowana. Razem zgromadzono tysiąc Żydów”. Zadanie ułatwił jeszcze list pasterski metropolity greckokatolickiego Andrzeja Szeptyckiego, który witał Niemców i dziękował im za wyswobodzenie spod tyranii radzieckiej. W podsumowaniu z 16 lipca Einsatzgruppe wyjaśniła, że „więzienia we Lwowie są pełne zwłok zamordowanych Ukraińców […]. Mieszkańcy Lwowa spędzili około tysiąca Żydów i maltretując ich, zawiedli do więzienia GPU”818. Według polskiego obserwatora „z pobliskich domów wywleczono setki Żydów, mężczyzn, kobiety, starców, młodych, chłopców i dziewczynki, dzieci, wszyscy byli nadzy, ponieważ

wcześniej zerwano z nich ubrania i bieliznę; krwawili po tym, jak zostali pobici i skopani na więziennym dziedzińcu”. Żydowski świadek zeznał, że „miejscowi faszyści razem z esesmanami wyciągali Żydów z mieszkań i zabierali do lwowskich więzień i koszar. Przy wejściach obdzierali ich z ubrań, a wszystkie cenne przedmioty i pieniądze konfiskowali. Faszyści dręczyli i bili ludzi aż do krwi […]. Potem tych ludzi zastrzelili”. Edmund Kessler, prawnik ze zasymilowanej żydowskiej rodziny, prowadził w tym okresie dziennik. Opisał, że w pierwszych godzinach okupacji panował względny spokój, przerywany czasem napaściami niemieckiej policji wojskowej na religijnych Żydów oraz nagłym pojawieniem się ukraińskich barw narodowych na opaskach noszonych przez miejscowych. Szybko rozeszły się wieści o rzezi w więzieniu. „Fanatyczny tłum rozpętał orgię krwi i grabieży, ale nawet to przebiegało zgodnie z pewnym schematem. Organizatorami byli Niemcy. To oni zadecydowali, kiedy pogrom się zacznie, ile potrwa, kiedy zakończy i w jaki sposób ofiary będą torturowane; czy do utraty przytomności, czy do ubicia na śmierć”. Przez trzy dni Ukraińcy zorganizowani w oddziały milicji polowali na Żydów i przekazywali ich Niemcom. „Rozpoczęło się szaleńcze przeszukiwanie żydowskich domów. Zamieszki, plądrowanie i grabież rozprzestrzeniały się i przybierały na sile. Pobitych, wychłostanych i zmaltretowanych mieszkańców wyciągano na ulice. Chowanie się w piwnicach i na strychach zwykle nic nie dawało. Bandy ukraińskich dzieci przetrząsały kąty i zakamarki domów oraz mieszkań i wskazywały kryjówki Żydów”. Oprócz setek pobitych na śmierć lub zastrzelonych w więzieniach, niemiecka policja bezpieczeństwa przeprowadziła 7 tysięcy egzekucji „w odwecie za okrucieństwo”819. Do mniejszej rzezi doszło w Tarnopolu, gdzie wycofujący się Sowieci deportowali i zamordowali tysiące Ukraińców. „W odwecie – meldowało Einsatzkommando 4b – rozpoczęły się aresztowania żydowskiej inteligencji, odpowiedzialnej za wszystko […]. Ich liczbę szacuje się na tysiąc osób”. 5 lipca „Ukraińcy spędzili około 70 Żydów i wykończyli ich skoncentrowanym ogniem. Kolejnych dwudziestu zabili na ulicach Ukraińcy i żołnierze w zemście za zamordowanie trzech żołnierzy, których zwłoki znaleźli w więzieniu”. Sprawozdawca Sipo-SD dodał, że „niemiecka armia wykazuje się satysfakcjonująco dobrą postawą wobec Żydów”. Do podobnych aktów doszło w całym regionie. Na przykład w Złoczowie ukraińska milicja zabiła 300 Żydów; w Dobromilu niemiecka służba bezpieczeństwa z pomocą Ukraińców zastrzeliła 130 Żydów, po czym lokalni mieszkańcy zniszczyli zabytkową synagogę; w Samborze ukraińska policja zabiła 50 Żydów820. Również na Wołyniu doszło do pogromów, w których życie straciło 500 Żydów obu płci. Chłopi stale plądrowali domy żydowskich mieszkańców wsi i porywali bydło z ich gospodarstw. W wielu ukraińskich miasteczkach Ukraińcy pomagali Niemcom namierzać Żydów i pilnowali ich do czasu masowych rozstrzeliwań. Gwałty były na porządku dziennym. Od chwili nastania administracji wojskowej Żydzi zostali wyłączeni z życia gospodarczego, obowiązywała ich godzina policyjna i zakaz podróżowania. Musieli nosić wyróżniające ich żółte opaski na odzieży wierzchniej. W dużych miastach powstały rady żydowskie, których zadaniem było zapewniać Żydów do pracy przymusowej. Wiele żydowskich gmin musiało płacić Niemcom specjalne podatki. Pod ochroną armii grupy

Sipo-SD stale przeprowadzały egzekucje Żydów oskarżonych o komunizm lub podejrzanych o działalność antyniemiecką: 2 tysiące w Łucku, 3 tysiące w Ostrogu, 1075 w Dubnie. Szacuje się, że w pierwszych tygodniach zginęło 15 tysięcy żydowskich mężczyzn. Rozpaczliwie próbując uniknąć plutonów egzekucyjnych lub przymusowej pracy, Żydzi uciekali do pobliskich lasów lub ukrywali się w domach; jednak ta taktyka uderzyła w ich kobiety, które musiały albo wykonywać przymusową pracę, albo szukać jedzenia821. Południowe skrzydło Einsatzgruppe C, składające się z Einsatzkommando 4a i 4b, poszło w kierunku Żytomierza i Berdyczowa na radzieckiej Ukrainie. Ten ogromny region stanowił dom dla 1,5 miliona Żydów, a ich los zależał od postępu kampanii. Początkowo Grupa Armii „Południe” napotykała na stanowczy opór sił radzieckich i nie robiła zbyt dużych postępów. Dzięki temu Żydzi zyskali więcej czasu na ucieczkę lub skorzystanie z procedur ewakuacyjnych wprowadzonych przez władze radzieckie. Do 9 lipca, gdy Einsatzkommando dotarło do Żytomierza, większości Żydów udało się już uciec. Jednak kiedy w połowie lipca front zatrzymał się na kilka tygodni, przerwa dała czas jednostkom eksterminacyjnym na przetrząśnięcie miast i miasteczek, w których przebywały krótko lub które ominęły. W Żytomierzu rozstrzelały kilkuset Żydów, a w Berdyczowie ponad tysiąc, głównie tych, którzy uciekli do miasta z innych miejsc822. Na południowej Ukrainie, w tym w Besarabii anektowanej przez Sowietów, na wybrzeżu Morza Czarnego i na Krymie działała Einsatzgruppe D, która przybyła do punktu wyjściowego z Bratysławy. Operacje wojskowe na granicy rumuńsko-radzieckiej rozpoczęły się kilka dni później niż na północy i postęp niemieckiej 11 Armii oraz armii rumuńskich był powolny od chwili, kiedy przecięły Besarabię i dotarły do Dniestru. Część dowództwa chciała się tam zatrzymać i zająć odzyskanym terytorium. Ostatecznie rumuńska grupa armii ruszyła pełnić swoją funkcję obrony prawego skrzydła Grupy Armii „Południe” i na początku sierpnia dotarła do Odessy. Tymczasem Rumuni rozpoczęli akcję wygnania Żydów z Besarabii i północnej Bukowiny z okrucieństwem, które wstrząsnęło nawet niemieckimi obserwatorami823. 800 G. Fritz, Ostkrieg, 77–91; D. Stahel, Operation Barbarossa, s. 153–186; podsumowanie operacji Einsatzgruppen zob. P. Longerich, Holocaust, s. 195–206. 801 Chris Bellamy, Absolute War. Soviet Russia in the Second World War, London 2007, s. 179–198. 802 30 czerwca, 6, 18 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 10, 36. Konrad Kwiet, Rehearsing for Murder: The Beginning of the Final Solution in Lithuania in June 1941, „Holocaust and Genocide Studies” 1998, t. 12, nr 1, s. 3–26. „Operacyjne raporty sytuacyjne” Einsatzgruppen zostały opatrzone datą i ułożone kolejno, ale każdy raport zawierający meldunki od więcej niż jednej Einsatzgruppe lub komanda obejmował często łączne informacje z kilku, a najczęściej kilkunastu dni, jeśli nie więcej. Aby uniknąć zamieszania, podawana jest tylko data złożenia raportu i będzie on zwykle powiązany z konkretną jednostką, jeśli tylko została wymieniona. 803 30 czerwca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 1; 22 czerwca, 7 lipca, 4 sierpnia 1941, Avraham Tory [Golub], Surviving the Holocaust. The Kovno Ghetto Diary, Cambridge MA 1990, s. VII–XXIV, s. 3–5, 7–8, 23–28; Apel do narodów świata. Z dziennika doktora Wiktora Kutorgi [1941], w: The Unknown Black Book. The Holocaust in the German-Occupied Soviet Territories, red. Joshua Rubinstein, Ilya Altman, Bloomington 2008, s. 278–282.

804 Michael McQueen, Nazi Policy Towards the Jews in the Reichskommissariat Ostland, June–December 1941, w: Bitter Legacy. Confronting the Holocaust in the USSR, red. Zvi Gittelman, Bloomington 1997, s. 91– 103; Christoph Dieckmann, The Role of the Lithuanians in the Holocaust, w: Facing the Nazi Genocide: NonJews and Jews in Europe, red. Beate Kosmola, Feliks Tych, Berlin 2004, s. 149–168. 805 8, 10 lipca 1941, A. Tory, Surviving the Holocaust, s. 15–18. 806 Yitzhak Arad, The Holocaust in the Soviet Union, Lincoln 2009, s. 141–147. 807 13 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 22–23; 4–7, 9–10, 12, 20 lipca, Herman Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania: Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps 1939–1944, New Haven 2002, s. 46–47, 50–51, 56–57, 60–61, 66, 70–72; 11 lipca 1941, Kazimierz Sakowicz, Dziennik 1941–1943, oprac. Maria Wardzyńska, Warszawa 2014, s. 33–35. 808 11, 13–19, 23 lipca 1941, K. Sakowicz, Dziennik, s. 33–35. 809 Relacje mieszkańców Niesi Misielewicz, Wekslera i Jazgura, w: The Unknown Black Book, s. 301–303. 810 16 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 26–28; A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, s. 145–162, 173–186, 208–211. 811 16 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 26–28; Andrej Angrick, Peter Klein, The ‘Final Solution’ in Riga. Exploitation and Annihilation, 1941–1944, New York 2009, 65–67, 70; A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, s. 217–218. Max Kaufman przeżył i podczas pobytu w obozie dla osób wysiedlonych w Niemczech napisał jedną z pierwszych relacji z zagłady łotewskich Żydów, Die Vernichtung Der Juden Lettlands, München 1947. 812 Na temat tras poszczególnych jednostek zob. Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 126–129. 813 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 150–152, 163–167; S. Bender, The Jews of Bialystok, s. 90–98; Edward B. Westerman, Hitler’s Police Battalions. Enforcing Racial War in the East, Lawrence 2005, s. 171–177. 814 A. Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 3, s. 421–424. 815 Jan T. Gross, Neighbors. The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, Princeton 2001, s. 22–101; S. Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, s. 64–67; zob. P. Longerich, Holocaust, s. 192– 205. O dyskusji na temat metodologii badania tych wydarzeń oraz ich interpretacji zob. The Neighbors Respond. The Controversy Over the Jedwabne Massacre in Poland, red. Antony Polonski, Joanna B. Michlic, Princeton 2004, szczególnie s. 209–385. 816 5 sierpnia 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 67–68; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 151– 152; Hersz Smolar, Historia mińskiego getta, w: The Black Book, red. Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman, New York 1981, 139–140; Barbara Epstein, The Minsk Ghetto 1941–1943. Jewish Resistance and Soviet Internationalism, Berkeley 2008, s. 77–87. 817 Raporty Einsatzgruppe B z 23, 24 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 42–44, 45–46. Długi raport na temat Kwestii żydowskiej na terytorium Białorusi, przekazany do Berlina 27 lipca 1941, sugeruje, że Sipo-SD poświęciło uwagę tej kwestii po raz pierwszy, Einsatzgruppen Reports, s. 47–50. 818 3, 5, 6, 16 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 4, 8–9, 12, 31–33; Frank Golczewski, Shades of Grey: Reflections on Jewish-Ukrainian and German-Ukrainian Relations in Galicia, w: The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Bloomington 2010, s. 114–155; Simon Redlich, Metropolitan Andreii Sheptyts’kyi and the Complexities of Ukrainian Jewish Relations, w: Bitter Legacy, s. 61–90.

819 L. Herc, Naftali Nacht, Wymordowanie Żydów we Lwowie, w: The Black Book, s. 109; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 89–91; The Wartime Diary of Edmund Kessler, Lwow, Poland, 1942–1944, red. Renata Kessler, Boston 2010, s. 33–37; David Kahane, Lvov Ghetto Diary, Amhurst 1990, s. 6–7. 820 6, 11 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 12, 19. 821 S. Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, s. 64–100. 822 Raport Einsatzkommando, 29 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 55–57. 823 O trasach jednostek Einsatzgruppen zob. Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 126–129; Dennis Deletant, Hitler’s Forgotten Ally. Ion Antonescu and His Regime, Romania 1940–1944, Houndmills 2006, s. 83–87.

RUMUNI Rumunia przystąpiła do inwazji na ZSRR w sojuszu z nazistowskimi Niemcami częściowo w nadziei na odzyskanie terytoriów i prestiżu utraconych podczas poprzedniej fazy wojny. Po upadku Francji Rumunia znalazła się w dyplomatycznej izolacji i na łasce potężniejszych sąsiadów. Król Karol II zdecydował się na ochronę ze strony Niemiec. Zaprosił do Bukaresztu misję Wehrmachtu i aby jeszcze bardziej zaakcentować zmianę stanowiska, rząd rumuński ogłosił, że zabierze się do rozwiązania „kwestii żydowskiej” w kraju. Jednak za niemiecką przyjaźń przyszło zapłacić wysoką cenę. W czerwcu 1940 roku, kiedy Hitler pragnął pokoju i spokoju na wschodzie, ustąpił Stalinowi, gdy ten zażądał od Rumunii przekazania ZSRR Besarabii i północnej Bukowiny. Dwa miesiące później Niemcy zobowiązały rząd rumuński do oddania północnego Siedmiogrodu ważniejszemu klientowi Rzeszy – Węgrom. We wrześniu, w akcie ostatecznego upokorzenia, południowa Dobrudża została przekazana Bułgarom824. Rumuni w odpowiedzi zaczęli szukać kozła ofiarnego, a rola ta tradycyjnie przypadała Żydom. Rumuńskie wojsko i policja wycofujące się z Besarabii i Bukowiny atakowały społeczności żydowskie i zabiły około 200 mężczyzn i kobiet. Rumuni podburzali też do pogromów, kiedy osiedli w nowym przygranicznym pasie w Mołdawii, gdzie ich ofiarą padło kilkaset kolejnych niewinnych istnień. 9 sierpnia rząd króla Karola II ogłosił nowy statut obowiązujący obywateli żydowskich. Ograniczał pełnię praw obywatelskich do Żydów, którzy osiedli w Rumunii przed 1916 rokiem, i weteranów sił zbrojnych. Żydzi niepodpadający pod te kategorie zostali zwolnieni ze stanowisk rządowych i zmuszeni do płacenia specjalnych podatków. Żydzi zostali też w trybie natychmiastowym wysiedleni z przygranicznych miast i skierowani do pracy przymusowej. Emil Dorian zauważył, że prawa okazały się „szczególnie krzywdzące najpierw dla ubogich, a potem dla klasy średniej, ludzi wolnych zawodów. Bogaci Żydzi, przedsiębiorcy i przemysłowcy, jeszcze przez jakiś czas cieszyli się dobrobytem”. Mimo wszystko boleśnie odczuł zarzut nielojalności. „Wielu gojów nie rozumie poczucia poniżenia, jakiego obecnie doświadcza Żyd, który stał się pariasem w rumuńskim społeczeństwie”. Wspomniał o żarcie, że każdej z trzech kategorii Żydów, do których zostali zaliczeni, przysługiwało inne powitanie: „Panie Żydek”, „Hej, żydku” i „Spadaj, żydku!”825. Król Karol II próbował podbudować swój autorytet, a przy okazji zadowolić nazistów, wprowadzając przedstawicieli Żelaznej Gwardii do rządu. Jednak żaden z tych kroków nie mógł ocalić jego popularności i w październiku 1940 roku abdykował, zostawiając władzę w rękach premiera, marszałka Iona Antonescu. Przez kilka miesięcy Antonescu balansował między potrzebą ułagodzenia Niemców a destrukcyjnymi błazeństwami zaciekłych antysemitów z Żelaznej Gwardii. Antonescu był wrogiem cudzoziemców i bolszewików, ale

znał kilku bogatych żydowskich przedsiębiorców i szanował zarówno ich patriotyzm, jak i wkład w gospodarkę. Dlatego obwieścił, że Rumunia znajdzie „uporządkowane” i prawdziwie rumuńskie rozwiązanie kwestii żydowskiej. Reżim przystąpił do prawnego wywłaszczania Żydów z ziemi i nałożył wysokie podatki na żydowskie przedsiębiorstwa. Powołał komisję, która miała się zająć znacjonalizowaniem żydowskich firm, usunięciem żydowskich pracowników i skierowaniem bezrobotnych Żydów do pracy przymusowej. Kroki te tylko wystawiły na próbę cierpliwość Żelaznej Gwardii, która wolała bojkoty i wyłudzenia. Kiedy Emil Dorian dowiedział się, że weszli do rządu, zaczął bać się „bezwzględnej realizacji programu zagłady Żydów”. Bez względu na to, czy mieli władzę na lokalnym, czy na regionalnym poziomie, gwardziści znakowali żydowskie sklepy, zmuszali Żydów do sprzedaży firm i wymuszali pieniądze dla swego ruchu. Byli takimi pasożytami, że Żydzi woleli sprzedać przedsiębiorstwa etnicznym Niemcom lub kombinatorom z Trzeciej Rzeszy. W pewnych przypadkach niemiecka ambasada musiała chronić żydowskie firmy. Pod koniec 1940 roku akty przemocy Żelaznej Gwardii na prowincji zaczęły wymykać się spod kontroli: ograbiane i wyrzucane z miast i wsi były całe żydowskie społeczności. Dorian, który wówczas pracował w szkole żydowskiej, był świadkiem zamętu. „Systematycznie eliminowali żydowskich kupców. Wywłaszczali właścicieli sklepów. Wielu, wielu Żydów trafiało na posterunki Żelaznej Gwardii, gdzie ich bito. Stracili setki tysięcy lei”826. Rewolucyjne, by nie powiedzieć chaotyczne i korupcyjne, błazenady Żelaznej Gwardii groziły destabilizacją kraju i doprowadziły do ostatecznej rozgrywki z Antonescu. Skutkiem były trzy dni walk ulicznych, które zakończyły się śmiercią lub uwięzieniem bojowników. W tym czasie w stolicy doszło do całkowitego załamania prawa i porządku, a Żelazna Gwardia napadała na mieszkających w mieście Żydów. Ponad stu zaciągnęli do lasu za miastem i zamordowali; kolejnych zaatakowali w ich własnych domach. Mężczyzn torturowali i zabijali, kobiety gwałcili. Emilowi Dorianowi z wielkim trudem przychodziło opisywanie wydarzeń. „Sklep za sklepem z wyłamanymi z zawiasów okiennicami, wybite okna, osmalone ściany, puste pomieszczenia – nie sposób opisać, co musiało się tutaj wydarzyć. Umysł nie obejmuje, jak grasujące bandy mogły dokonać tak ogromnych zniszczeń w tak krótkim czasie […]. Grupy bojówkarzy z Żelaznej Gwardii wyciągały Żydów z domów i prowadziły w kilka punktów miasta, gdzie ich wybijano. Przy drodze do Jilawy leżało kilkadziesiąt ciał […]. Przed zabiciem miażdżyli ofiarom nosy, łamali kończyny, wycinali języki, wydłubywali oczy”. W przeciwieństwie do żydowskich przywódców, Dorian nie odczuł ulgi, kiedy Żelazna Gwardia została rozbita. Obserwował napływające do kraju niemieckie wojsko i zastanawiał się, co stanie się z Żydami, kiedy wybuchnie wojna. Z ogromną przenikliwością rozumiał, że w oczach Niemców odpowiedzialność za wszystko spadnie na Żydów827. Jednak przez następne sześć miesięcy najgorszym, z czym musieli uporać się Żydzi, było wejście w życie prawa o wywłaszczeniu z majątku, w tym z domów, oraz kolejne zwolnienia z pracy, żeby udostępnić stanowiska Rumunom. Nie wiedzieli, że kiedy 12 czerwca 1941 roku Antonescu spotkał się z Hitlerem w Monachium, dyktatorzy wymienili się

informacjami o zbliżającym się ataku na Rosję oraz o powiązanej z nim polityce antyżydowskiej. Rumunia znajdowała się u progu odzyskania utraconych terytoriów i Antonescu był zdecydowany usunąć z nich żydowskich mieszkańców, których uważał za obcych. Osobiście wydał tajne rozkazy żandarmerii i jednostkom specjalnym armii. Marszałek wyjaśnił później gabinetowi: „Gorąco popieram przymusową migrację całego elementu żydowskiego z Besarabii i Bukowiny, który należy wysiedlić za granicę”. Dlatego wydał zgodę na uruchomienie programu przeniesienia ludności, który przerodził się w rozszalałą rzeź, grabież, falę przemocy seksualnej, zbiegające się z masowymi egzekucjami żydowskich mężczyzn przeprowadzanymi jednocześnie przez Niemców828. Zaczęło się od pogromu 28–29 lipca w Jassach, mieście położonym w historycznej Mołdawii, prowincji rumuńskiej. Jassy zamieszkiwało 50 tysięcy Żydów, co stanowiło połowę mieszkańców miasta, a od momentu rozpoczęcia działań zbrojnych każdy z nich stał się potencjalnym członkiem piątej kolumny. Masakrę zapoczątkowały zarzuty, że Żydzi rzekomo wysyłają sygnały radzieckim bombowcom podczas nalotów i szpiegują na rzecz Armii Czerwonej. Faktycznie Antonescu już wcześniej przekazał wiadomość, że chciałby, aby oczyścić Jassy z Żydów i komunistów. W kilka godzin policja i ludzie z „drugiego wydziału” wywiadu armii zamordowali 8 tysięcy Żydów w ich domach, na ulicach lub na głównym posterunku policji. Pozostałe 4530 osób zapakowali do dwóch pociągów, które wyruszyły w trzydniową podróż do Călărași, w połowie drogi do Morza Czarnego. Towarowe wagony nie zostały zaopatrzone w zapas jedzenia, wody pitnej ani urządzenia sanitarne i w momencie, kiedy wypuszczono ludzki ładunek, okazało się, że w pierwszym transporcie przeżyło tysiąc osób, a w drugim 818829. Gdy rumuńskie wojsko przebijało się przez Bukowinę i Besarabię, policja i jednostki specjalne przeprowadzały rzeź żydowskich mężczyzn we wszystkich głównych miastach. Masakry te zostały z góry zaplanowane. W przeddzień inwazji na konferencji w Galaţi (Gałacz) inspektor generalny żandarmerii, generał Vasiliu, otwarcie powiedział oficerom, że mają „oczyścić kraj” z Żydów. Przez następne tygodnie blisko 2 tysiące Żydów rozstrzelano w Cernăuți (Czerniowce), zajętych 5–6 lipca, a 10 tysięcy w Kiszyniowie, gdzie armia dotarła 17 lipca. Liczby te przyćmiewają skromne osiągnięcia Einsatzkommando 10b, które w tych samych miastach straciło 682 i 551 Żydów oraz kilkuset w innych miejscach. W pierwszych tygodniach operacji „Barbarossa” z rąk policji i kontyngentów służby bezpieczeństwa, podżeganych przez zrehabilitowane formacje Żelaznej Gwardii, zginęło ponad 10 tysięcy Żydów. W mordach uczestniczyli też kadeci policji i armii. Mimo to Rumuni nie zyskali sobie wdzięczności i podziwu niemieckich partnerów. Wręcz przeciwnie, w raportach Einsatzgruppen pojawia się nieustanna krytyka postępowania Rumunów. W Păulești funkcjonariusze Sipo-SD skarżyli się, że „Rumuni pozwalają sobie na grabienie wszystkiego”. W Bielcach dopuścili się „wielkich okrucieństw”, co prawdopodobnie odnosiło się do rzezi kobiet i dzieci, wówczas niemieszczącej się w standardach niemieckich. Największą wadą współpracy z Rumunami było ich niedbalstwo. „Rumuni podejmują akcje przeciwko Żydom bez żadnego przyjętego z góry planu. Nie padłoby słowo krytyki z powodu licznych egzekucji Żydów, gdyby techniczne

przygotowania i sposób ich przeprowadzania nie były nieodpowiednie. Rumuni porzucali ciała straconych tam, gdzie upadły, nie grzebiąc ich. Einsatzkommando zażądało od rumuńskiej policji większej dyscypliny pod tym względem”830. Po tej pierwszej fali ludobójstwa Rumuni zaczęli organizować deportacje ludności żydowskiej. Było to odstręczające zadanie: na Bukowinie przebywały 93 tysiące Żydów, z czego połowa w samych Czerniowcach, w Besarabii ponad 200 tysięcy, z czego 20 procent w Kiszyniowie. Jednak Antonescu nakazał urzędnikom zarządzającym odzyskanymi terytoriami, żeby zmierzali do „całkowitego etnicznego wyzwolenia” oraz „usunięcia lub zamknięcia wszystkich Żydów w obozach pracy”. Lokalni urzędnicy w Dorohoi na północy Mołdawii oraz we wsiach przylegających do anektowanych obszarów chwycili za karabiny i zaczęli wypędzać Żydów nawet z tych rejonów, których nie obejmował rozkaz oczyszczenia. W pierwszej połowie lipca pod eskortą policji, żandarmerii i żołnierzy kolumny Żydów zaczęły zmierzać na wschód. Po ich odejściu domy i majątki zajmowali urzędnicy lub grabiła je miejscowa ludność. Po drodze Żydzi byli obdzierani ze wszystkich cennych przedmiotów przez eskortę lub wieśniaków stojących na poboczu. Do Dniestru zagnano około 25 tysięcy Żydów, ale tylko ich część przekroczyła rzekę. Niemcy nie chcieli, żeby tysiące wynędzniałych, zagłodzonych i chorych Żydów pętało się na tyłach ich armii. Co najmniej 8 tysięcy zawrócono i pognano z powrotem831. W liście do przyjaciółki napisanym w 1944 roku Rakhil Fradis-Milner przedstawiła swoje przeżycia z jednego z takich marszów. Jej rodzinne miasto, Jedyńce, zostało opanowane 5 lipca. Przez następne trzy tygodnie „w sztetlu szalał okrutny terror, podczas którego zastrzelono 800 osób, a wiele młodych dziewcząt, praktycznie dzieci, zostało zgwałconych, przy czym nie warto nawet wspominać o brutalnych pobiciach i plądrowaniu”. 28 lipca „cała ludność żydowska została wyrzucona ze sztetlu”. Razem z setkami Żydów z innych miejscowości „byli gnani jak bydło, poganiani szpicrutami i lufami karabinów”. Wędrówka biegła „z Besarabii na Ukrainę, z powrotem do Besarabii, a potem znowu na Ukrainę. Cała droga usiana była zwłokami”. Nawet członkowie Einsatzgruppe protestowali przeciwko rumuńskiej niepohamowanej „żądzy grabieży” i wspominali krytycznie o „rozstrzeliwaniach i gwałtach stojących na porządku dziennym”832. Rumuński plan pozbycia się Żydów z Bukowiny i Besarabii do ZSRR ugrzązł, podobnie jak niemieckie plany wygnania w latach 1939–1940 legły w gruzach z powodu braku właściwego planowania i koordynacji. Zamiast tego Żydzi z Czerniowców i Kiszyniowa, razem z uchodźcami z okolicznych obszarów, zostali stłoczeni w pośpiesznie wyznaczonych gettach, odpowiednio po 50 tysięcy i 11 tysięcy osób. Tysiące innych zagnano do obozów ulokowanych nad Dniestrem: 26 tysięcy w Vertiujeni; 11 tysięcy w Mărculești; 12 tysięcy w Jedyńcach i 17 tysięcy w Sokirianach. W tych prowizorycznych ośrodkach panowały fatalne warunki. W Czerniowcach Żydzi musieli nosić opaski i byli wykorzystywani do przymusowej pracy przy usuwaniu zniszczeń wojennych. Kobiety pracowały w pralniach i przy sortowaniu zrabowanej odzieży; często padały ofiarami gwałtów. Niemiecki komendant miasta wykorzystywał Żydów przy budowie mostu na Prucie; wielu Żydów spadało z konstrukcji i tonęło. Tymczasem Rumuński Bank Narodowy skonfiskował

wszystkie należące do Żydów pieniądze (pod pretekstem wymiany rubli na leje), przez co pozbawił ich środków na zakup żywności. Głód i choroby wkrótce stały się powszechne. W tamtym momencie rumuńskie rozwiązanie kwestii żydowskiej utknęło w martwym punkcie. Jednak w krótkim czasie rozwój wydarzeń na froncie miał stworzyć nowe możliwości833. 824 D. Deletant, Hitler’s Forgotten Ally, s. 12–25; Jean Ancel, The History of the Holocaust in Romania, Lincoln 2010, s. 71–82; The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 48–63. 825 R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 38–43; J. Ancel, The History of the Holocaust in Romania, s. 71–82; 9 sierpnia 1940, E. Dorian, The Quality of Witness, s. 112–113. 826 R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 45–51; J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 69–86, 86–124; 25 czerwca 1940, 10 stycznia 1941, E. Dorian, The Quality of Witness, s. 99–100, 135–136. 827 D. Deletant, Hitler’s Forgotten Ally, s. 52–67; J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 127–132; 24 stycznia, 2, 5 lutego, marzec 1941, E. Dorian, The Quality of Witness, s. 137–144, 148–149. 828 J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 148–170; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 111. 829 J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 307–322; J. Ancel, The History of the Holocaust in Romania, s. 445–456; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 63–90, a także: The Holocaust in Romania: the Iasi Pogrom of June 1941, „Central European History” 1993, t. 2, nr 2, s. 119–148; 11, 13 sierpnia 1941, E. Dorian, The Quality of Witness, s. 166–167. 830 11, 17 lipca 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 16–19, 34–35; Raport Einsatzgruppe D, 21 lipca 1941, cyt. za: R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 108; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 90–108; J. Ancel, The History of the Holocaust in Romania, s. 171–175; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 225– 227, komentarze, że Rumuni „sprawują się lepiej niż Einsatzgruppe D Ottona Ohlendorfa”. 831 J. Ancel, The History of the Holocaust in Romania, s. 176–191; Dennis Deletant, Transnistria and the Romanian Solution of the „Jewish Problem”, w: The Shoah in Ukraine, s. 156–167. 832 Rakhil Fradis-Milner do Rakhil Kovnator, 25 września 1944, w: The Unknown Black Book, s. 157–161; Raport Einsatzgruppe D, 23 sierpnia 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 105–106. 833 Relacja E. Grosberg, w: The Black Book, s. 92–93; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 111–142; Simon Geissbühler, The Rape of Jewish Women and Girls During the First Phase of the Romanian Offensive in the East, July 1941. A Research Agenda and Preliminary Findings, „Holocaust Studies” 2013, t. 19, nr 1, s. 59–80.

NIEMIECKIE POSTĘPY MILITARNE W ZWIĄZKU RADZIECKIM I ŚRODKI ANTYŻYDOWSKIE Pomimo intensywnych walk, wiecznych zmartwień o zaopatrzenie i niemiłego odkrycia, że radzieckie czołgi są lepsze, po udanym zakończeniu przygranicznych bitew w najwyższym dowództwie armii i kwaterze głównej Hitlera panował radosny nastrój. 28 czerwca Christa Schroeder, sekretarka Hitlera, usłyszała, jak Führer mówi, że za cztery tygodnie „Moskwa zostanie zrównana z ziemią”. Führer zapytał następnie szefa sztabu generalnego wojsk lądowych, Franza Haldera, o przyszłe operacje w teatrach wojny, na przykład w odległym Afganistanie. Kilka dni później nawet zwykle ostrożny Halder tryskał pewnością siebie. W dzienniku wojennym napisał, że siły wroga zostały zniszczone na zachód od linii Dniepr– Dźwina i pozostały tylko „resztki sił, niedostateczne, żeby utrudnić Niemcom realizację planów operacyjnych”. Uważał, że bez większej przesady można powiedzieć, iż „wygramy kampanię rosyjską w dwa tygodnie”. W kwaterze głównej Führera toczyły się rozmowy o niemieckiej potędze rozciągającej się aż do Nilu i Eufratu834. 16 lipca 1941 roku odurzony wizją rychłego triumfu Hitler spotkał się z Himmlerem, Göringiem, Rosenbergiem, Lammersem, Bormannem i feldmarszałkiem Keitlem, szefem najwyższego dowództwa armii (OKW), aby podjąć decyzje w kwestii administracji cywilnej na terytoriach okupowanych oraz zastanowić się nad przyszłą polityką. Alfred Rosenberg formalnie pełnił funkcję ministra Rzeszy do spraw okupowanych terytoriów wschodnich (Ostministerium). Podlegali mu dwaj komisarze Rzeszy: Heinrich Lohse został zwierzchnikiem Ostland, sztucznego obszaru obejmującego państwa bałtyckie oraz część północnej Białorusi, a Erich Koch miał zarządzać rozległym Komisariatem Rzeszy Ukraina. Wybrano również gubernatorów dystryktu białostockiego oraz wschodniej Galicji, która została wcielona do Generalnego Gubernatorstwa. Uczestnicy przystali na szybkie ponowne zasiedlenie nowo podbitych terytoriów: według zwięzłego stwierdzenia Hitlera mieli „po pierwsze, podporządkować je; po drugie, narzucić im administrację; po trzecie, wykorzystać”. Wschód miał być ich „ogrodem Edenu”. Moskwa i Leningrad muszą „zostać zrównane z ziemią”. Hitler ze zniecierpliwieniem odniósł się do propozycji Rosenberga, żeby dobrze traktować miejscową ludność. Göringa interesowało tylko, żeby zebrać plony, a żywność przetransportować do Rzeszy. Oczywiście to wszystko miało nastąpić po pacyfikacji. Hitler radził „zastrzelić każdego, kto choćby krzywo na nas spojrzy”. Keitel, wypowiadając się w imieniu armii, zwrócił uwagę, że nie da się przypilnować każdej instalacji, więc celem służby bezpieczeństwa powinno być wzbudzanie strachu. To miało być zadanie Himmlera: został szefem wszystkich spraw bezpieczeństwa835. Himmler zajmował się kwestiami bezpieczeństwa i przesiedleń w Polsce w 1939–1940

roku i nauczył się, jak trudna jest droga do osiągnięcia niezbędnej całkowitej autonomii i dostatecznych zasobów. Dzień przed spotkaniem w kwaterze Führera otrzymał szkic długofalowego planu dla Wschodu, opracowany przez doktora Konrada Meyera, profesora agronomii, który jednocześnie kierował wydziałem do spraw planowania w urzędzie Himmlera, Komisariacie Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny (Stabshauptamt Reichkomissar für die Festigung deutsches Volkstums). Dokument, a raczej jedna z kilku wersji znanych jako Generalplan Ost (Generalny Plan Wschodni), nigdy nie wyszedł poza mrzonki o osiedleniu Niemców na okupowanych ziemiach, ale jedną rzecz stwierdzał bardzo wyraźnie: aby zrobić miejsce dla nowych osadników, Żydów należy wygnać na Syberię. Kiedy Himmler uzyskał swobodę działania we wszystkich kwestiach politycznych, co obejmowało też decyzję o losie Żydów, podjął kroki, aby zwiększyć siły znajdujące się w jego dyspozycji. W ciągu kilku następnych dni przydzielił brygadę kawalerii SS Erichowi von dem Bach-Zelewskiemu, wyższemu dowódcy SS i policji na obszarze działania Grupy Armii „Środek”, a 1 brygadę SS Jeckelnowi, wyższemu dowódcy SS i policji na południu. Pomimo nieufności Hitlera wobec uzbrajania miejscowych, Himmler zezwolił na utworzenie większej liczby oddziałów policji pomocniczej, Schutzpolizei lub Schutzmannschaften. Do końca roku w Ostland działało 32 tysiące ochotników, a na Ukrainie – 14 tysięcy. Przez 1942 rok liczba funkcjonariuszy Schutzmannschaften wzrosła łącznie do 300 tysięcy836. Według protokołu zebrania 16 lipca nie dyskutowano o przyszłości Żydów. Jednak mimo wszystko podjęte decyzje były brzemienne w skutki. W najlepszych okolicznościach miało nie być miejsca dla Żydów w „ogrodzie Edenu” narodu niemieckiego. Gdy okoliczności zmieniły się na gorsze, obecność Żydów przestała być niedogodnością, a stała się śmiertelnym zagrożeniem. Pojawienie się partyzantów na terytoriach okupowanych wraz z chwilowym paraliżem na froncie wywołało nerwowe reakcje w dowództwie niemieckim. Halder zgłosił problem z rozproszonymi siłami wroga na tyłach Grupy Armii „Północ” już 28 czerwca: odcięci od głównego trzonu Armii Czerwonej żołnierze, którzy nie chcieli się poddać, palili i plądrowali wsie; część z nich posługiwała się czołgami. Niepokoił fakt, że „zastosowanie skutecznego przeciwdziałania udaremniała rozległość kraju i nasze ograniczone zasoby ludzkie”. Chociaż do tych grup należeli często maruderzy, którzy napadali na niemieckie kolumny zaopatrzeniowe tylko po to, żeby przeżyć, zakłócali oni dostawy i wzbudzali niepokój. Inni łączyli się w prawdziwej partyzanckiej misji i nawiązywali kontakt z radzieckimi dowódcami. 3 lipca, w pierwszym publicznym przemówieniu od rozpoczęcia ofensywy, Stalin obwieścił, że „trzeba sprawić, żeby warunki w okupowanych regionach stały się nie do zniesienia dla wroga i wszystkich jego wspólników”. Chociaż to wezwanie do wojny partyzanckiej nie doprowadziło do natychmiastowego zorganizowania i wzmocnienia tych grup, wywołało histerię u Niemców, którzy automatycznie powiązywali Żydów z bolszewikami, czyli również z partyzantami837. Dość nieoczekiwanie nastrój w kwaterze głównej Führera i najwyższym dowództwie uległ zmianie. Hitler zaczął się niepokoić koncentracją radzieckich sił na Ukrainie, w okolicy Kijowa, co stanowiło zagrożenie dla południowego skrzydła potencjalnego marszu na

Moskwę. Rozważał też zmianę kierunku marszu Grupy Armii „Środek”, aby wzmocnić uderzenie na Leningrad. Pomimo wielkiego sukcesu operacyjnego i zniszczenia kilku radzieckich armii oraz wzięcia setek tysięcy jeńców, w ciągu miesiąca od pierwszej salwy strategiczna koncepcja operacji „Barbarossa” zaczęła się rozłazić838. Korzenie lipcowego kryzysu tkwiły jeszcze w etapie planowania. Pomimo ogromu zaangażowania kampania przebiegała w zaskakująco swobodnym duchu. Niemiecki wywiad słabo orientował się w wielkości sił radzieckich, a wysocy rangą oficerowie z braku twardych danych musieli zadowolić się sądami opartymi na czymś niewiele pewniejszym niż rasistowskie założenia. Panowało przekonanie, że Armia Czerwona została rozbita w pierwszych natarciach, droga do Moskwy stanęła przed Niemcami otworem i nie napotkają praktycznie żadnego oporu. Najwyższe dowództwo wierzyło, że klęska Francji stanowi operacyjny wzorcowy plan osiągnięcia tak błyskawicznego, miażdżącego zwycięstwa. Jednak na Wschodzie nie było warunków, które umożliwiły na Zachodzie szybką, mobilną strategię wojenną. Względnie niewielki rozmiar teatru wojny w Europie Zachodniej sprzyjał koncentracji sił, która pozwalała na osiągnięcie ogromnej przewagi na kluczowych odcinkach. Niemiecka szpica pancerna nacierająca przez Ardeny miała do pokonania tylko nieco ponad 300 kilometrów do kanału La Manche, dobrymi drogami, z dogodnie rozmieszczonymi stacjami benzynowymi i siecią kolejową zgodną z parametrami linii Rzeszy. W każdym przypadku pole bitwy znajdowało się blisko głównych ośrodków zaopatrzeniowych w Niemczech. Rosja natomiast to była zupełnie inna sprawa. Niemieckie siły w miarę postępu coraz bardziej się rozpraszały. Tory miały inny rozstaw, więc całą sieć kolejową należałoby przerobić, żeby mogły się po nich poruszać niemieckie lokomotywy i tabor. Tymczasem jednostki zmotoryzowane i kolumny zaopatrzeniowe musiały się poruszać fatalnym drogami, których stan coraz bardziej się pogarszał, szczególnie w złą pogodę. Odległości budziły respekt: punkt wyjściowy od Moskwy dzieliło prawie tysiąc kilometrów, a nawet we Francji, gdzie do pokonania była jedna trzecia tego, połowa pojazdów doznała awarii. Co najważniejsze, niemieckie siły zbrojne dysponowały ograniczonymi rezerwami ludzkimi, a benzyny, olejów, części zapasowych do pojazdów i amunicji miały tylko na kilka tygodni toczącej się pełną parą kampanii. Armia Czerwona zaś, zamiast po miażdżącej klęsce pójść w rozsypkę, zaczęła się grupować. Radziecki system zademonstrował imponującą zdolność „zbierania sił” i zaczął tworzyć nowe jednostki szybciej, niż Niemcy mogli je zneutralizować. Wreszcie Niemcy nie przewidzieli maruderów i partyzantów działających na ich tyłach, w lasach i na bagnach. W czasie gdy Grupa Armii „Środek” zatrzymała się przy pomoście lądowym, z powodu ofiar oraz wyeksploatowania sprzętu siła uderzeniowych jednostek pancernych i zmotoryzowanych spadła od jednej trzeciej do nawet połowy. Sytuacja zaopatrzeniowa była tragiczna839. Nieudana próba zadania ostatecznego ciosu Armii Czerwonej przez Wehrmacht ujawniła fundamentalny rozdźwięk między Hitlerem a jego dowódcami. Generałowie chcieli przypuścić zmasowany szturm na Moskwę w przekonaniu, że opanowanie stolicy tak mocno zakłóci funkcjonowanie radzieckiego systemu dowodzenia, że zakończy wszelki opór. Hitler chciał uderzyć na południe, aby wyeliminować niebezpieczeństwo koncentracji radzieckich

sił w rejonie Kijowa i zająć Ukrainę, legendarny spichlerz ZSRR. Chciał też wzmocnić atak na Leningrad. Rozbieżne opinie w kwestii priorytetów rysowały się już podczas planowania operacji „Barbarossa”, ale Halder unikał konfrontacji z Hitlerem, mgliście mówiąc o celach. Teraz doszło do otwartej wymiany zdań i po kilku nieprzyjemnych spotkaniach Hitler przeforsował swój pomysł840. W sierpniu jedna część wojsk pancernych Grupy Armii „Środek” skierowała się na północ, a druga została wysłana na południe, by zamknąć siły radzieckie w kotle pod Kijowem i połączyć się z Grupą Armii „Południe”. Ten manewr, w połączeniu z kiepskim dowodzeniem u Rosjan, przyniósł ogromną klęskę Armii Czerwonej. Kijów został wzięty, 400 tysięcy czerwonoarmistów trafiło do niewoli, a Ukraina stanęła otworem przed Niemcami. Mimo iż ogromnie spektakularne, zwycięstwo w bitwie o Kijów okazało się pyrrusowe. Pokonane odległości i intensywność walk podkopały siły wojsk niemieckich. Kiedy 30 września Hitler rozkazał wznowienie marszu na Moskwę, niemieckie dywizje piechoty liczyły niewiele ponad 50 procent stanu wyjściowego, a dywizje pancerne mogły wysłać do akcji tylko 30–40 procent wozów bojowych841. Klęski wojskowe wywarły wpływ na wszystkie aspekty polityki niemieckiej na długo przed odwrotem spod Moskwy. Już w połowie sierpnia najwyższe dowództwo zrozumiało, że srogo się przeliczyło w ocenach. Halder nieprzekonująco przyznał: „Nie doceniliśmy radzieckiego kolosa”. W październiku Hitler pogodził się z faktem, że wojna przeciągnie się na 1942 rok i wystawi na ciężką próbę zasoby Rzeszy i morale narodu. Zaledwie dwa miesiące po tym, jak rozentuzjazmowane dowództwo mówiło o zrównaniu z ziemią Moskwy i Leningradu, Backe spotkał się z Göringiem, aby omówić wprowadzenie w nadchodzącym roku racjonowania żywności. Kilka osób ze świty Hitlera rozważało nawet negocjowanie pokoju ze Stalinem. Tymczasem wzięci do niewoli czerwonoarmiści dzień w dzień umierali tysiącami, ponieważ Wehrmacht nie przewidział przetrzymywania ich przez dłuższy czas i nie zamierzał dzielić się zapasami żywności, żeby nakarmić więzionych bolszewików. Od lata 1941 do wiosny 1942 roku dwa miliony radzieckich jeńców umarły z głodu, wyziębienia i powiązanych z tym chorób842. Niemiecki koszmar jeszcze się nasilił, kiedy jesienią, jako potężna siła, pojawili się radzieccy partyzanci. Teraz byli wyposażeni dzięki zrzutom, a ich szeregi zasilili zrzuceni ze spadochronami oficerowie i komisarze, którzy mieli nimi dowodzić. Przykładem ich dezorganizacyjnych działań było opóźnienie z powodu „przerwania linii kolejowej” transportu hiszpańskiej „Błękitnej” dywizji na front leningradzki. Poirytowany podobnymi incydentami Hitler 6 września wydał dyrektywę mającą położyć kres „bandyckiej wojnie”. Zgodnie z jego rozkazem armia nie mogła traktować partyzantów jako legalnych sił zbrojnych; według niego byli to przestępcy, których należy zlikwidować. Miesiąc później Himmler wydał własne wytyczne w sprawie walczących „bandytów”. Podkreślił ich powiązania z ludnością żydowską i powtórzył wezwanie Führera do ich eksterminacji843. Dowódcy armijni wygłaszali własne przerażające sądy na temat Żydów, podburzając do morderczych działań przeciwko nim i legitymizując je. W oświadczeniu zakazującym armii wykorzystywania Żydów w służbach pomocniczych Keitel ogłosił, że „walka

z bolszewizmem wymaga bezlitosnych i energicznych działań, przede wszystkim przeciwko Żydom, jako głównym piewcom bolszewizmu”. W rozkazie dziennym z 10 listopada 1941 roku feldmarszałek Walter von Reichenau, dowódca 6 Armii, oświadczył, że „żołnierz musi całkowicie zrozumieć konieczność surowej, ale sprawiedliwej odpłaty dla żydowskich podludzi. Ma to służyć zduszeniu w zarodku rebelii na tyłach Wehrmachtu, które, jak wykazuje doświadczenie, są zawsze organizowane przez Żydów”844. Łącznym skutkiem tych wydarzeń był zwrot polityki antyżydowskiej w nowym, jeszcze bardziej zbrodniczym kierunku. Zmiana ta nie wyniknęła wyłącznie z antysemityzmu, nie stanowiła też logicznej konsekwencji istniejących praktyk, procesu radykalizacji. Z całą pewnością zawierała elementy kontynuacji, ale przede wszystkim była reakcją na koniunkturalny kryzys, który wystąpił pod koniec lipca 1941 roku w cywilnym i wojskowym przywództwie Trzeciej Rzeszy. Paradoksalnie, utopijny optymizm z początku lipca i trzeźwy realizm z końca miesiąca pokierowały politykę w tym samym kierunku: w stronę całkowitej zagłady ludności żydowskiej w okupowanym ZSRR. Według Göringa i Backego Żydzi pochłaniali zapasy żywności, więc mile widziane były środki, które ograniczyłyby lub wyeliminowały konsumpcję zasobów przez tę grupę. Podczas forsowania własnej supremacji w kwestiach bezpieczeństwa i w plewieniu poszycia, by pozwolić rozkwitnąć kwiatom w ogrodzie Edenu, Himmler rozważał pozbycie się Żydów radykalnymi środkami, wykraczającymi poza wszelką wyobraźnię. Zdaniem Heydricha eliminacja ludności żydowskiej stanowiłaby sygnał dla administracji cywilnej, że jej polityka antyżydowska została wyparta, i sprawiłaby, że siły bezpieczeństwa jako pierwsze wyszłyby naprzeciw życzeniom Hitlera. Armia, odczuwająca braki w zaopatrzeniu, mocno naciskana przez front i nękana z tyłu, w większości zaaprobowała likwidację żydowskich bolszewików. Niektórzy oficerowie oponowali przeciwko stosowanym środkom, ale praktycznie nikt nie zakwestionował tej linii polityki845. Pod koniec lipca i w połowie sierpnia Himmler koordynował tę ważną zmianę podczas szeregu wizyt u dowódców Einsatzgruppen oraz wyższych dowódców SS i policji. Ośmielał ich do zwiększenia liczby egzekucji i do tego, by już nie ograniczali się tylko do żydowskich mężczyzn i osób związanych z aparatem komunistycznym lub działalnością antyniemiecką. Nadszedł czas, żeby pozbyć się Żydów całkowicie. Chociaż instrukcje przekazał ustnie, zostały powtórzone w 1 brygadzie kawalerii SS w pisemnym rozkazie oczyszczenia bagien prypeckich z partyzantów i członków ruchu oporu, z datą 1 sierpnia: „Wszystkich Żydów należy rozstrzelać. Żydówki wypędzić na bagna”. Stąd, po każdym spotkaniu z dowódcami w polu, liczba mordowanych Żydów masowo wzrastała, a teraz obejmowała też kobiety i dzieci. Osaczano i mordowano całe społeczności. Jednocześnie tworzono getta, aby zebrać Żydów w jednym miejscu, co umożliwiało przeprowadzanie selekcji przed rzezią. Wykwalifikowani robotnicy z rodzinami tymczasowo zostawali przy życiu, dopóki istniały przesłanki, że są przydatni dla armii lub administracji cywilnej. Getta w większości przypadków były prowizoryczne i panowały w nich fatalne warunki: docierały tu tylko szczątkowe dostawy żywności, a Niemcy nie kłopotali się, aby zadbać o najbardziej podstawowe udogodnienia. Jednak pomimo bezpośredniej interwencji Himmlera

wprowadzanie nowej polityki nadal odbywało się niekonsekwentnie. Największy wzrost tempa uśmiercania nastąpił na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Część gett utworzonych w czerwcu i lipcu została oczyszczona z niepracujących Żydów, a innych nie spotkała większa krzywda aż do końca roku, kiedy to doszło do ich eliminacji z innych powodów. Polityka nie była też dostatecznie skoordynowana z niemieckimi władzami cywilnymi. Nieustannie dochodziło do tarć między wykonawcami egzekucji z SS, którzy podlegali Himmlerowi, a komisarzami Rzeszy, którzy byli podwładnymi Rosenberga. Wciąż brakowało jednolitości w realizacji polityki antyżydowskiej846. Do zgładzenia setek tysięcy Żydów oraz utworzenia gett Himmler zwerbował nowe oddziały i wydał zgodę na formowanie kolejnych. Odkomenderowani z brygady kawalerii SS oraz 1 brygady piechoty SS uzupełnili składy jednostek eksterminacyjnych o 19 tysięcy osób. Ohlendorf i Einsatzgruppe D zwerbowali nowo utworzone oddziały ukraińskiej policji pomocniczej oraz Rumunów. Na północy wyższy dowódca SS i policji Prützmann oraz Einsatzgruppe A mogli liczyć na litewskie i łotewskie bataliony policji847. Do końca roku 12 tysięcy oficerów i szeregowych policji porządkowej, podzielonych na trzy pułki policji (północny, środkowy i południowy, każdy złożony z trzech batalionów), również uczestniczyło w działaniach antyżydowskich. Kolejne dziewięć pułków towarzyszyło pułkom piechoty Wehrmachtu w dywizjach bezpieczeństwa, a każda grupa armii dysponowała pułkiem do przeprowadzania działań na tyłach. Żołnierze ci byli głównie młodymi poborowymi, których SS szkoliło do obowiązków policyjnych na okupowanych terytoriach. Starsi, którzy służyli w policyjnych batalionach rezerwy, zostali zindoktrynowani w czasie regularnej służby w Rzeszy i pobierali dalsze szkolenie ideologiczne po włączeniu do zmilitaryzowanych batalionów policyjnych. Jedną trzecią oficerów w batalionach policyjnych stanowili członkowie NSDAP, a ćwierć z nich była „starymi bojownikami” z SA848. Zabijanie niewinnych ludzi, starych, kobiet, dzieci i niemowląt, wydawało się nie sprawiać problemów większości szeregowych. Ludność na Wschodzie, a szczególnie Żydów, postrzegali jako niemalże dzikusów. Ci, którzy byli ideologicznymi fanatykami, uważali, że prowadzą wojnę rasową o dominację, jeśli wręcz nie o przeżycie, narodu niemieckiego. Prawie wszyscy policjanci, żołnierze i cywile z administracji do pewnego stopnia podzielali ten pogląd. Im cięższe walki i im dłuższa kampania, tym więcej Niemców uodporniało się na odruchy współczucia; natomiast na czoło wysuwały się uczucia solidarności z towarzyszami i niepokój o przyszłość najbliższych w ojczyźnie. Realne problemy z zaopatrzeniem w żywność i atakami partyzantów dowodziły, że bezwzględna, bezlitosna akcja jest kluczowa, by zapobiec pogarszaniu się sytuacji849. Chociaż niektórzy historycy twierdzą, że nazistowscy przywódcy wykorzystywali zagrożenie ze strony partyzantki, aby skłonić zwykłych Niemców do zabijania niewinnych, dowody wskazują na coś przeciwnego. 10 sierpnia Einsatzgruppe A zażądała wytycznych z Berlina, ponieważ „Grupa Armii «Środek» pilnie domaga się szybkiego rozwiązania trudnej sytuacji z partyzantami”. O atakach partyzantów wspomina się ponownie 15 i 22 sierpnia, włącznie z uderzeniem na kluczową drogę Psków–Ługa. Od połowy sierpnia

Einsatzgruppe B donosiła o starciach z partyzantami wzdłuż szosy Mińsk–Moskwa. Ta główna arteria Grupy Armii „Środek” przebiegała przez wiele miast i miasteczek z dużymi żydowskimi populacjami. Na Białorusi i dalej niemieckie linie komunikacyjne przebiegały fatalnym zbiegiem okoliczności przez obszary zamieszkiwane przez Żydów, co nieustannie przypominało o obecności „wroga” w bezpośredniej bliskości żywotnych linii zaopatrzeniowych, węzłów komunikacyjnych i składów850. 24 września 1941 roku dowódca tyłów Grupy Armii „Środek” zebrał oficerów, którzy mieli doświadczenie w zwalczaniu partyzantki, żeby podzielili się swą wiedzą podczas trzydniowej konferencji w Mohylewie. Większość z 60 uczestników stanowili młodsi oficerowie z dywizji bezpieczeństwa, byli też jednak żołnierze z pułków piechoty. Wśród mówców znaleźli się Nebe, von dem Bach-Zelewski i dowódca brygady kawalerii SS. Podsumowanie wystąpień i zaleceń do walki z partyzantami rozesłano później, a dowódca niemieckich wojsk lądowych Brauchitsch włączył część procedur do „Wytycznych w sprawie zwalczania partyzantów”, wydanych miesiąc później przez najwyższe dowództwo. We wskazówkach tych niemieckim żołnierzom zalecano absolutnie bezlitosne rozprawianie się z zagrożeniem ze strony partyzantki851. Fakt, że niemieckie operacje antypartyzanckie w 1941 roku nie doprowadziły do wielu ofiar w jednostkach bezpieczeństwa, nie oznacza, że tłumienie rewolty było przede wszystkim przykrywką dla zabijania bezbronnych mężczyzn, kobiet i dzieci. Zasadą taktyki partyzanckiej jest unikanie konfrontacji z przeważającymi siłami wroga; radzieccy partyzanci wywoływali zamęt, ale sprawnie unikali niemieckiego przeciwdziałania. I odwrotnie, podstawą działań antypartyzanckich jest odcięcie wroga od wsparcia cywilnego poprzez przeciągnięcie ludności na swoją stronę lub zniechęcenie jej do pomagania partyzantom. W najbardziej brutalnej formie, takiej jak stosowana przez Niemców, walka z partyzantką oznaczała usuwanie lub zabijanie cywilów podejrzewanych o wspomaganie wroga. Tak więc walka z partyzantami nie stanowiła tylko pretekstu do masowych zabójstw czy środka do wciągania niewinnych w rzeź Żydów. Listy, dzienniki i wywiady z niemieckimi żołnierzami, oficerami, policjantami i urzędnikami cywilnymi pokazują, że podzielali oni pogląd, uważany za zdroworozsądkowy, że Żydzi są bolszewikami, a tym samym dbają o partyzantów. Żydzi mogli być urojonymi wrogami, ale postrzeganie ich jako przeciwników nie było irracjonalne. Dzień po rozpoczęciu inwazji pewien kapral napisał: „Teraz żydostwo wypowiedziało nam wojnę […]. Wszyscy, którzy są w niewoli u Żydów, staną do walki przeciwko nam. W Niemczech przed 1933 rokiem marksiści zwalczali nas ramię w ramię z wielką finansjerą”. Kapral Paul Lenz ujął to otwarcie: „Tylko Żyd może być bolszewikiem”. W Rosji, kontynuował, „gdzie się splunie, tam się trafia w Żyda”. Niemieccy żołnierze żywili przekonanie, że sprawką Żydów są okrucieństwa odkryte po wycofaniu się Armii Czerwonej. Szeregowiec, nawiązując do masakr we Lwowie i w Tarnopolu, twierdził: „Widzi się dowody żydowskich, bolszewickich okrucieństw, w które z trudem mogę uwierzyć”. Starszy szeregowy Paul Rubelt powtarzał te twierdzenia: we Lwowie „głównie Żydzi byli złoczyńcami”. Po miesiącu kampanii kapral napisał do

domu: „Wielkim zadaniem, które zmusiło nas do walki z bolszewizmem, jest zniszczenie judaizmu […]. Gdy się widzi, do czego doprowadził tu Żyd, zaczyna się rozumieć, czemu Führer wszczął tę walkę z judaizmem”. W październiku inspektor kolejowy w reakcji na ataki partyzanckie mimochodem wspomniał, że „w razie ataku zabiera się wielu ludzi z okolicy, szczególnie Żydów, i rozstrzeliwuje się ich na miejscu, a domy podpala”852. Karl Fuchs, który wjechał do Związku Radzieckiego czołgiem 25 Pułku Pancernego, napisał do żony, Madi, że „walczymy o istnienie całego naszego narodu, całego Volk”. Rosja to „nic poza nieszczęściem, biedą i deprawacją! To właśnie bolszewizm”. I za tym wszystkim stali Żydzi. Napisał do ojca, że „każdy, nawet ostatni niedowiarek, wie dziś, że walka z tymi podludźmi, którzy są podżegani przez Żydów, jest nie tylko konieczna, ale i rozpoczęła się w ostatniej chwili”853. Co najważniejsze, wyżsi oficerowie, otaczani szacunkiem przez podwładnych, potwierdzali takie uprzedzenia i skłaniali do postrzegania Żydów jako zagrożenia. 20 listopada Manstein wydał rozkaz dzienny dla 11 Armii na Krymie, który głosił, że „żydostwo jest pośrednikiem między wrogiem na tyłach a wciąż walczącymi niedobitkami Armii Czerwonej i czerwonego przywództwa […]. System żydowsko-bolszewicki musi zostać wyrugowany raz na zawsze”. Prawie w tym samym czasie Herman Hoth, dowódca 17 Armii na Ukrainie, informował swych żołnierzy, że walczą z wrogą koncepcją duchową „podsycaną przez niewielką grupkę głównie żydowskich intelektualistów”. Walka „może się skończyć jedynie zniszczeniem drugiej strony; kompromis nie wchodzi w grę”854. Nowe zadanie wymagało nowych technik. Jeckeln wymyślił, że można zmaksymalizować wykorzystanie przestrzeni w dołach grzebalnych, jeśli Żydzi będą do nich wchodzić sami i kłaść się przed zabiciem. Metoda stała się znana jako „upychanie sardynek”. Ułatwiało to też oficerom przechodzenie po zwłokach, żeby spełnić akt łaski wobec tych, których salwa tylko raniła. Mimo rosnącej skuteczności uśmiercania zabijanie kobiet, dzieci i niemowląt zaczęło zbierać żniwo w psychice katów. Kiedy w połowie sierpnia Himmler obserwował masową egzekucję w Mińsku, zaczął się martwić potencjalnymi skutkami takich przeżyć dla oficerów i szeregowców. Dotarły do niego wieści, że dochodzi do przypadków załamań nerwowych u esesmanów w związku z nieustannym uczestnictwem w operacjach eksterminacyjnych, i wydaje się, że mniej więcej w tym czasie zlecił badania nad innymi technikami ludobójstwa. Po tym, jak Adolf Eichmann był świadkiem masowych rozstrzeliwań, również w Mińsku, ale prawdopodobnie w listopadzie 1941 roku, zgłosił protest do współpracowników z SD ze Lwowa, że „ci ludzie albo oszaleją, albo staną się sadystami”. Opinię tę powtórzył przy Heinrichu Müllerze, szefie Gestapo w Berlinie: „Szkolimy ludzi na sadystów”855. 834 Christa Schroeder, He was My Chief. The Memoirs of Adolf Hitler’s Secretary, London 2009, s. 89–90; 24, 30 czerwca, 3, 8, lipca 1941, F. Halder, The War Diary, s. 416–421, 437–438, 444–446, 501–504; G. Fritz, Ostkrieg, s. 82–111. 835 Jürgen Matthäus, Operation Barbarossa and the Onset of the Holocaust, June–December 1941, w: C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 265–267; A.J. Kay, Exploitation, Resettlement, Mass Murder, s. 180–185.

836 A.J. Kay, Exploitation, Resettlement, Mass Murder, s. 99–101; J. Matthäus, Operation Barbarossa, s. 277–284; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 96–101; P. Longerich, Holocaust, s. 239–240. 837 28 czerwca 1941, F. Halder, The War Diary, s. 429–431; D. Stahel, Operation Barbarossa, s. 160, 199, 254–257; Omer Bartov, Hitler’s Army. Soldiers, Nazis, and War in the Third Reich, New York 1992, s. 127– 130. 838 10, 25 lipca 1941, F. Halder, The War Diary, s. 463–465, 485; G.P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, s. 134–135; D. Stahel, Operation Barbarossa, s. 228–245. 839 P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, s. 112–124; G. Fritz, Ostkrieg, s. 81–91, 116–134, 148– 162, 182–193; D. Stahel, Operation Barbarossa, s. 209–300. 840 24 lipca, 22 sierpnia 1941, F. Halder, The War Diary, s. 485, 514–515; P. Megargee, Inside Hitler’s High Command, s. 131–137; D. Stahel, Operation Barbarossa, s. 423–438. 841 David Stahel, Kiev 1941. Hitler’s Battle for Supremacy in the East, Cambridge 2012; zob. E. Mawdsley, Thunder in the East, s. 69–74. 842 10 sierpnia, 13 września 1941, F. Halder, The War Diary, s. 504–506, 529–535; David Stahel, Radicalizing Warfare. Command and the Failure of Operation Barbarossa, w: Nazi Policy on the Eastern Front, 1941, s. 19–44; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 405–420; P. Megargee, War of Annihilation, s. 57–71, 89–96, 108–115. Zob. Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 129–133, odrzuca argumenty, że braki żywności lub kwestie bezpieczeństwa były przyczyną eskalacji ludobójstwa, i dowodzi, że zostało to wykorzystane wyłącznie jako pretekst. 843 3 października 1941, F. Halder, The War Diary, s. 545; Philip Blood, Hitler’s Bandit Hunters. The SS and the Nazi Occupation of Europe, Washington DC 2008, s. 63. 844 Proklamacja OKW, 12 września 1941, w: Documents on the Holocaust, s. 387; Stephen G. Fritz, Frontsoldaten. The German Soldier in World War II, Lexington 1995, s. 199. 845 P. Longerich, Holocaust, s. 204–211, 214–218; P. Longerich, Himmler, s. 529–537; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 195–201. P. Longerich, Holocaust, 181–182, dowodzi, że Himmler zakładał trzyfazowe rozbudowywanie jednostek eksterminacyjnych zgodnie z możliwościami operacyjnymi, najpierw na tyłach armii, potem na tyłach grupy armii, a wreszcie w strefach objętych administracją cywilną. Christian Gerlach, Krieg, Ernährung, Völkermord. Deutsche Vernichtungspolitik im Zweiten Weltkrieg, Zürich 2001, s. 11–78, przedstawia planowane środki dla wyeliminowania „darmozjadów”. 846 P. Longerich, Holocaust, s. 218–231; J. Matthäus, Operation Barbarossa, s. 253–277. J. Matthäus, Operation Barbarossa, s. 261–262, tutaj autor sugeruje, że ludobójstwo przeszło od utopii do fazy praktycznej, ale jego własny materiał źródłowy na temat bezlitosnego, technicznego podejścia do unicestwianej ludności wskazuje, że myślenie i praktyka poszły w dwóch przeciwnych kierunkach. 847 P. Longerich, Holocaust, s. 239–240; C. Dieckmann, The Role of the Lithuanians, s. 157–161; Robert G. Waite, „Reliable Local Residents”: Collaboration in Latvia, 1941–1945, w: Latvia in World War II, red. Andris Caune i in., Riga 2000, s. 114–142. 848 E.B. Westerman, Hitler’s Police Battalions, s. 15–16, 68–87, 100–114, 185–191. 849 Odmienne wyjaśnienia tego, jak Niemcy mogli z zimną krwią zabić tak ogromne liczby Żydów, zob. Daniel Jonah Goldhagen, Hitler’s Willing Executioners. Ordinary Germans and the Holocaust, London 1996, s. 181–280; Christopher R. Browning, Ordinary Men. Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland, New York 1992; E.B. Westerman, Hitler’s Police Battalions. O roli armii niemieckiej zob. War of Extermination. The German Military in World War II 1941–1944, red. Hannes Heer i Klaus Naumann, New

York 2000. 850 10, 12, 15, 22, 29 sierpnia, 23 września, 9 października, 14 listopada 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 82, 84, 88–89, 104–105, 114–116, 148–155, 177–179, 231–235; 3 października 1941, F. Halder, The War Diary, s. 545. Zob. też Jeff Rutherford, Combat and Genocide on the Eastern Front. The German Infantry’s War, 1941–1944, Cambridge 2014, s. 128–145. 851 P. Longerich, Holocaust, s. 242–247; zob. Waitman Wade Beorn, Marching Into Darkness. The Wehrmacht and the Holocaust in Belarus, Cambridge 2014, s. 92–118. 852 S.G. Fritz, Frontsoldaten, s. 55–56, 58–59, 195–197; O. Bartov, Hitler’s Army, s. 160–161. Cytaty w pracy Bartova pochodzą głównie ze zbioru wydanego przez Niemców w 1941 roku: Deutsche Soldaten sehen die Sowjetunion, ale jego wnioski są potwierdzane przez Fritza, który zbadał liczne zbiory listów i archiwa prywatne. Zob. też S. Neitzel i H. Welzer, Soldaten. On Fighting, Killing and Dying. The Secret Second World War Tapes of German POWs, s. 34–36, 44–76, 142–149. 853 Fuchs do Madi, 3, 25 czerwca, 5 lipca, 5 sierpnia 1941; Fuchs do ojca, 4 sierpnia 1941, Your Loyal and Loving Son, s. 105, 110, 112, 118, 120. Fuchs zginął podczas ostatniego natarcia na Moskwę. 854 O. Bartov, Hitler’s Army, s. 130–131; Hannes Heer, The Logic of Extermination. The Wehrmacht and the Anti-Partisan War, w: War of Extermination, s. 92–126. 855 J. Matthäus, Operation Barbarossa, s. 290–293; C. Ingrao, Believe and Destroy, s. 161–200; P. Longerich, Himmler, s. 534–535. Powyższe komentarze Eichmann wygłosił do byłego nazistowskiego dziennikarza w Buenos Aires w 1955 lub 1956 roku i powtórzył osobie przesłuchującej, kiedy został schwytany i postawiony w 1960 roku w Izraelu przed sądem za zbrodnie, The Trial of Adolf Eichmann. Record of Proceedings in the District Court of Jerusalem, 9 tomów, Jerusalem 1992–1995, t. 7, s. 212–213.

MASOWE MORDY I GETTOIZACJA W OKUPOWANYM ZWIĄZKU RADZIECKIM Na Litwie do pierwszego masowego mordu 3200 osób, również kobiet i dzieci, doszło w Rakiszkach 14–15 sierpnia. W ciągu następnych dwóch tygodni einsatzkommanda i ich litewscy pomocnicy wymordowali w całym kraju 33 tysiące Żydów. Zastój na froncie oznaczał, że jednostki eksterminacyjne miały więcej czasu na przeczesywanie małych miast i wiosek. Gdy wznowiono natarcie na Leningrad, rosnący niepokój z powodu braków żywności, trudności w zaopatrzeniu i partyzantów na tyłach Grupy Armii „Północ” dodał impetu masakrom. Nasilone mordy trwały do końca roku dzięki litewskim siłom pomocniczym, które dokonywały rozstrzeliwań. Wiktor Kutorga, członek litewskiego podziemia, opublikował później krótką relację z tamtych dni w nadziei, że poruszy sumienie świata. Jeden wpis dotyczący jednej społeczności może zastąpić dziesiątki innych: „16 października. Załatwili 900 Żydów w Semeliszkach. Tam, w getcie, «partyzanci» i Niemcy szczególnie wyróżnili się okrucieństwem – łupili, zabijali i gwałcili kobiety. Żydzi pracowali codziennie na trzy zmiany, dniem i nocą, na lotnisku – 1200 mężczyzn i 800 kobiet w wieku od 17 do 55 lat. Jeśli któregoś dnia ich liczebność nie osiągała założonego poziomu, Niemcy przeszukiwali mieszkania w getcie i wyciągali mężczyzn i kobiety z łóżek do pracy”. Jak pokazuje ten fragment, Żydów nie mordowano, jeśli dało się wykorzystywać ich do pracy. To jednak oznaczało tylko tyle, że ułamek społeczności przetrwał nieco dłużej. Do grudnia Niemcy i litewscy kolaboranci rozstrzelali 133 tysiące żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci856. Tworzenie gett, wykorzystywanie żydowskiej siły roboczej i masowe mordy były zsynchronizowane. Na Litwie Niemcy utworzyli trzy getta: w Kownie, Wilnie i Szawlach. Żydzi z Kowna przenieśli się do wyznaczonego obszaru między 10 lipca a 15 sierpnia. Podczas ostatnich gorączkowych dni Abraham Golub widział „Litwinów po prostu wyrzucających żydowskich mieszkańców na ulice i zagarniających «oswobodzone» mieszkania”. Doktor Elchanan Elkes, bardzo szanowany lekarz, wybrany na Oberjude (przełożonego starszeństwa), negocjował nieustępliwie z władzami obszar getta, dostawy żywności i przymusowych robotników. Pomimo jego odważnych wysiłków getto zostało okrojone i podzielone na dwie części, większą i mniejszą. Wkrótce stało się jasne, że ten podział miał ułatwić wyeliminowanie wszystkich Żydów poza tymi, których uważano za istotnych dla gospodarki lub wysiłku wojennego. Mniej więcej w tym samym czasie utworzono Służbę Porządkową i od samego początku Golub wątpił, by służyła ona dobrym celom857. Tymczasem trwała rzeź w VII Forcie. Objęcie nią kobiet i intensywne wykorzystanie

Litwinów do obowiązków strażniczych i w plutonach egzekucyjnych zmieniło nieco procedury: rutyną stały się masowe gwałty na równi z masowymi mordami. Golub informował, że „noc za nocą litewscy pachołkowie przystępują do wyboru swych ofiar: młodych, ładnych. Najpierw je gwałcą, potem torturują, wreszcie mordują”. Na mordach dało się też zrobić dobry interes. Litewscy policjanci i strażnicy zabierali i sprzedawali odzież zabitych. Urzędnicy i oportuniści łupili mieszkania opuszczone przez Żydów i rozporządzali ich meblami i sprzętami. Niemcy jednak rezerwowali nieruchomości dla siebie – i to na dużą skalę. Żydzi posiadali niemal 40 procent izb mieszkalnych na Litwie, łącznie 35 600. Bez względu na wyznanie, rasizm czy ideologię chciwość była potężnym bodźcem zarówno dla miejscowych, jak i dla niemieckich kombinatorów, aby wyeliminować społeczność żydowską858. Na początku października komisarz getta, kapitan SA Fritz Jordan, wydał Judenratowi 5 tysięcy świadectw pracy. Postawiło to żydowskie władze w straszliwej sytuacji, ponieważ domyślały się, że brak takiego dokumentu równa się wyrokowi śmierci. Trzy tygodnie później sierżant SS odpowiedzialny za sprawy żydowskie, Helmut Rauca, rozkazał Radzie Starszych oddzielić Żydów pracujących od niepracujących. Golub opisał przejmującą dyskusję, która wywiązała się, kiedy Judenrat zwrócił się o radę do rabina. Rabin Szapira zawyrokował, że „przywódcy gminy muszą zebrać swoją odwagę, wziąć na siebie odpowiedzialność i ocalić tyle istnień, ile się da”. Wskutek tej decyzji, skomentował zjadliwie Golub, Judenrat „mimowolnie stał się kolaborantem oprawcy”. Żydzi pracujący dla niemieckiego wojska, wykwalifikowani robotnicy i oczywiście wszyscy powiązani z Radą Starszych otrzymali cenne zaświadczenia. Rauca zwołał potem zgromadzenie całego getta i oddzielił tych ze świadectwami i ich rodziny od tych bez dokumentów, wysyłając 10 tysięcy ludzi do małego getta, a 17 tysięcy z powrotem do dużego. Następnego dnia, 29 października, około 9 tysięcy Żydów zabrano do IX Fortu i wymordowano. Służba Porządkowa miała w małym getcie szukać niedobitków. Później ocalonych pozostawiono samym sobie, zdezorientowanych i w żałobie859. Getto w Wilnie zostało założone dopiero na początku września, po inauguracji rządów cywilnych w Komisariacie Rzeszy Wschód. Herman Kruk obserwował, jak 29 tysięcy Żydów przenosi swój dobytek do dzielnicy, gdzie wcześniej mieszkały 4 tysiące osób. „Z pomocą przyszli chrześcijanie – przyjaciele, znajomi, koledzy z pracy. Inni przyszli kupować niemal za bezcen; kolejni czaili się jak szakale – już czekając na żydowskie «ruchomości»”. Od początku getto dzieliło się na dwie części – w pierwszej mieściło się około 30 tysięcy Żydów, podczas gdy 10 tysięcy zamknięto w mniejszym getcie. Niemcy mianowali radę żydowską i nakazali utworzenie Służby Porządkowej, która nabrała kształtu pod kierunkiem Jacoba Gensa, dawnego oficera armii litewskiej. Żydzi w getcie pierwszym stopniowo dostawali świadectwa zatrudnienia, które, jak mieli nadzieję, ocalą ich przed regularnie dokonywanymi masakrami. Kiedy Judenrat zapewnił 400 świadectw dla swoich pracowników, wybuchło oburzenie. Ostatecznie około 12 tysięcy Żydów otrzymało bezcenne dokumenty. Niemal natychmiast Niemcy zaczęli usuwać niepracujących Żydów. Służba Porządkowa pomagała im, wierząc, że świadectwa pracy będą respektowane, chociaż

Żydzi w dużym getcie też byli celem. Czystki trwały aż do opróżnienia małego getta i ponad 15 tysięcy Żydów wysłano do Ponar. Dalsze działania zmierzające do zmniejszenia liczby Żydów w głównym getcie w listopadzie napotkały na bierny opór: tysiące się ukryły, tak skutecznie, że niemiecka policja i litewskie siły pomocnicze wkroczyły do getta i zastrzeliły setki ludzi na miejscu, zanim zgarnęły ponad tysiąc osób. Pod koniec roku w wileńskim getcie pozostało jedynie 15 tysięcy „legalnych” Żydów, chociaż prawdopodobnie kilka tysięcy kolejnych przetrwało w kryjówkach („melinach”) lub bunkrach860. Kazimierz Sakowicz nadal obserwował los tych, którzy odbywali krótką podróż w jedną stronę do Ponar. W sierpniu naliczył 250–300 strzałów codziennie przez 17 dni, poza niedzielami, dniem odpoczynku. W tym czasie zauważył tylko jedną kobietę. Pod koniec sierpnia zaczęły się pojawiać większe grupy kobiet. Słyszał, jak pewien strzelec, którego słabo znał, chwalił się, że „rozebrane do naga wyglądały bardzo ładnie”. Niemcy, mówił ten człowiek z zazdrością, trzymali je przez godzinę przed rozstrzelaniem i „zanieczyścili rasę z Żydówkami”. Litwini udobruchali się nieco, ponieważ mogli następnego dnia sprzedać jedwabne pończochy kobiet. Na początku września w ponurych kolumnach znajdowało się dużo więcej kobiet wraz z dziećmi i niemowlętami. Litwini wtedy stanowili niemal cały skład: 100 strażników i 80 strzelców. „Strzelający pijani. […] Strasznie katowali mężczyzn, kobiety. […] Kobiety rozbierano do bielizny”. Sakowicz zauważył, że ofiary zmuszano do kładzenia się na wierzchu zwłok już wypełniających jamy, podczas gdy strzelcy chodzili po ciałach w tę i z powrotem i strzelali im w głowy. Dzieci i niemowlęta odrywano od matek i rzucano na stosy zabitych i umierających. Niekiedy „małych zabierano od matek i likwidowano kolbami”861. Masakry uważano zarówno za widowiska, jak i żyłę złota. Sakowicz był zdegustowany widokiem „dwóch rozbawionych litewskich «dam» w towarzystwie jakiegoś «pana»”, które „pojechały na wycieczkę, by przyjrzeć się rozstrzeliwaniu”. Ponieważ zrobiło się chłodniej, a Żydom nie mówiono dokładnie, dokąd jadą, nieśli wszystko, co zdołali, włącznie z cenną odzieżą. Podczas jednego z dni rozstrzeliwań na początku września Sakowicz widział litewskiego plutonowego dumnie kroczącego w damskim futrze. Masakry stały się podstawą groteskowej ekonomii. Zauważył, że „gdy samochody te wracały z lasu, siedzący w nich żołnierze litewscy już dzielili rzeczy”. Następował też ruch w drugą stronę: „Litwinki przyjechały po ubrania”. Pewnego razu słyszał, jak żołnierz mówi, że zebrał od okolicznych mieszkańców zamówienia na odzież i „«trudził» się, wybierając Żydówkę z czwartej kolejki, która wzrostem była «podchodziaszcza» dla wieśniaczki”. Postrzeganie Żydów jako źródła łupów doprowadziło Sakowicza do wskazania fundamentalnej różnicy między Niemcami a Litwinami: „Dla Niemców 300 Żydów to 300 wrogów ludzkości, dla Litwinów to trzysta par obuwia, spodni itd.”862. Wskutek rosnącej liczby ofiar, nadużywania alkoholu oraz słabej dyscypliny wśród strażników i strzelców niektórym Żydom, którzy zostali tylko ranni, udało się po zapadnięciu zmroku wyczołgać z masowych grobów. Kilku wróciło do getta, w tym szesnastoletnia Pejse Schloss, która opisała swoje przeżycia Hermanowi Krukowi. „Niewielu ludzi wiedziało, że jesteśmy w Ponarach, i niewielu wyobrażało sobie, co zamierzają z nami

zrobić. Ale widzieliśmy to na własne oczy, gdyż rozstrzeliwania odbywały się nie dalej niż 200 metrów od nas. Ludzi obezwładniano ciosami w głowę i dopiero potem rozstrzeliwano. Leżały tam stosy ludzi. Wszyscy się poddali, posłuszni rozkazom. Całą robotę wykonywali Litwini. Nadzorował ich tylko jeden Niemiec”. Peyse była w ostatniej grupie ofiar, o zachodzie słońca, i została jedynie ranna w ramię. Wydostała się i znalazła w bezpiecznym miejscu dzięki pomocy życzliwych Litwinów. Kruk dodał: „Czy świat może nie krzyczeć? Czy historia nie może wziąć odwetu?”863. Pod koniec roku sytuacja getta wileńskiego się ustabilizowała. Tysiące Żydów pracowały dla armii niemieckiej, szyjąc futra i przedmioty ze skóry albo obsługując wielki park maszynowy. Getto rozwinęło znaną sieć instytucji: działało pięć kuchni komunalnych i liczne służby opieki społecznej i zdrowotnej. Jacob Gens i Służba Porządkowa zyskali dominującą pozycję. Zauważając, że policjanci biorą łapówki przy bramach getta, Kruk skarżył się, że „domy żydowskich policjantów pełne są wszystkiego: w bród chleba, masła, tłuszczu. Zaiste praca w policji daje najlepsze utrzymanie”. Funkcjonariusze utrzymywali bliskie stosunki ze swymi niemieckimi odpowiednikami. W sylwestra Gens wydał przyjęcie z udziałem stadka żydowskich dziewcząt, które „były blisko z Niemcami”. Służba Porządkowa organizowała wesołe imprezy z „dziewczętami, brandy i ostatnio z orkiestrą”, w których uczestniczyli gestapowcy. Gens wykorzystywał pracę Żydów i łapówki dla gestapowców, żeby zachować getto, ale jego taktyka nie dla wszystkich była oczywista. Kruk narzekał, że Litwini okradają martwych, a Rada Starszych kradnie żywym864. Na Łotwie Niemcy założyli getta w Rydze i Dyneburgu. Aby stworzyć getto ryskie, ulokowane na podupadłym Przedmieściu Moskiewskim, w sierpniu trzeba było przemieścić 27 tysięcy Żydów i 10 tysięcy nie-Żydów, chociaż getto zostało zamknięte dopiero w październiku. Powstała rada żydowska i Służba Porządkowa, uruchomiono system pracy przymusowej i zaopatrzenia. Z 30 tysięcy mieszkańców getta ponad 15 tysięcy stanowiły kobiety, a 5 tysięcy – małoletni. Wskutek mobilizacji do Armii Czerwonej, ewakuacji i rozstrzeliwań pozostało jedynie około 8 tysięcy mężczyzn. Większość dorosłych pracowała dla niemieckiej armii i marynarki, tysiące harowały w dokach, rozładowując statki z dostawami dla Grupy Armii „Północ”. Gertrude Schneider, nastoletnia w chwili wejścia do getta, później wspominała, że ci robotnicy pracujący na zewnątrz odgrywali kluczową rolę w dostarczaniu żywności. W swych wspomnieniach opisuje wyłanianie się czegoś w rodzaju normalności: szpitala, szkół i jadłodajni. „Ludzie zaczęli przywykać do swego mrocznego życia i oceniali je jako ponury rodzaj stabilizacji. Utrzymywała się wiara, że centralne położenie Rygi, z liniami zaopatrującymi front wschodni, zapewni zapotrzebowanie na żydowskich robotników, a tym samym pomoże w przetrwaniu więźniów getta”. Była to iluzja. Trwały stałe spory między Lohsem a Sipo-SD o to, kto jest właścicielem Żydów i ich mienia. Administracja cywilna zapewniała budżet na utrzymanie getta i zamierzała zrekompensować sobie ten koszt, eksploatując żydowską siłę roboczą; jednak Sipo-SD utrzymywało, że to SS należy płacić za żydowskich robotników. Urzędnicy Lohsego nie radzili sobie lepiej z wywłaszczonymi nieruchomościami i wyposażeniem. Koszt pobierania czynszów z niegdyś żydowskich mieszkań przekraczał pochodzące z nich zyski, podczas

gdy większość sprzętów po prostu zniknęła w rękach miejscowej ludności865. 15 tysiącom Żydów z Dyneburga wydano rozkaz przeprowadzki do getta w dzielnicy Griva. Było to zbiorowisko baraków i stajni, niegdyś wykorzystywanych przez pułk łotewskiej kawalerii, otoczone drutem kolczastym. Dodatkowe setki Żydów spędzono z osiedli w okolicach miasta. Niemcy powołali Służbę Porządkową i Judenrat, a nowe przywództwo próbowało uruchomić gospodarkę getta. Na początku sierpnia władcy getta zaczęli żądać list niepracujących Żydów w celu ich przesiedlenia. Początkowo rada zastosowała się do polecenia, ale wkrótce zdała sobie sprawę, że coś jest nie tak. Faktycznie około 8 tysięcy Żydów usuniętych z getta 8–9 i 18–19 sierpnia wymordowano w lasach lub na placach kolejowych pod miastem. Warunki życia pozostałych Żydów poprawiły się po zmniejszeniu populacji, ale Niemcy na tym nie poprzestali. Kolejna akcja na początku listopada objęła bezrobotnych, chorych i dzieci: od 3 do 5 tysięcy rozstrzelano. Dwunastoletni Sioma Szpungin wspominał po wojnie: „[Getto] było bardzo zatłoczone i brudne. Było bardzo zimno […]. Rzeczy ofiar oprawcy zatrzymywali dla siebie […]. Mordercy bardzo często byli pijani”866. Warunki w miejscach straceń opisał Niemiec, Heinrich Kittel, dowódca pułku piechoty, którego potajemnie nagrywano w brytyjskim obozie jenieckim po tym, jak został schwytany w listopadzie 1944 roku: „Wcześnie rano pewnej niedzieli leżałem w łóżku, gdy usłyszałem dwie salwy, po których nastąpiły strzały z broni krótkiej”, opowiadał koledze oficerowi. Poszedł sprawdzić i znalazł się w tłumie widzów: „łotewscy i niemieccy żołnierze po prostu tam stali i się gapili”. Kittel dostrzegł około 16 funkcjonariuszy Sipo-SD i 60 Łotyszów ustawionych wzdłuż rowu, w którym „liczono i rozbierano do naga […] mężczyzn, kobiety i dzieci; oprawcy najpierw rzucali wszystkie ubrania na jeden stos. Potem dwadzieścia kobiet musiało zająć pozycję – nago – na skraju rowu; rozstrzeliwano je i wpadały do dołu”. Jego rozmówca następnie spytał: „Jak to robiono?”. Kittel wyjaśnił: „Stały twarzami do rowu, potem dwudziestu Łotyszów występowało i po prostu strzelało im w tył głowy. W rowie był rodzaj schodka, więc stały niżej niż Łotysze, którzy stali na skraju i po prostu strzelali im w głowy, a one padały na wprost do rowu. Potem podeszło dwudziestu mężczyzn i zostali zabici salwą w ten sam sposób”. Kittel był rozgniewany tym, co ujrzał, i poszedł na skargę do starszego oficera Sipo. „Raz na zawsze – powiedział mu Kittel – zabraniam tych egzekucji na zewnątrz, gdzie ludzie mogą na nie patrzeć. Jeśli będziecie rozstrzeliwać ludzi w lesie czy w innym miejscu, gdzie nikt tego nie zobaczy, to wasza sprawa. Ale absolutnie zakazuję kolejnych egzekucji tutaj za dnia. Czerpiemy wodę pitną z głębokich źródeł; będziemy tu mieli trupią wodę”. Niepomny na swą moralną krótkowzroczność, Kittel mocno się podekscytował i dodał: „Łapali trzyletnie dzieci za włosy, podrzucali i strzelali do nich z pistoletów, a potem wrzucali do dołu”867. Po pierwszej fali masowych rozstrzeliwań w okręgu Białystok sytuacja się ustabilizowała. Na początku sierpnia 43 tysiące Żydów z miasta spędzono do dwóch oddzielnych gett. Efraim Barasz, przewodniczący Judenratu, przekonał Niemców do włączenia fabryk i warsztatów do większego z gett i Żydzi wkrótce zaczęli wytwarzać obuwie, odzież i futra na potrzeby niemieckiej armii. Na fali sukcesu swej strategii wykorzystania Żydów do pracy

Barasz zyskał znaczący autorytet. Kierował rozbudowaną administracją getta i przez pewien czas Żydzi cieszyli się spokojem i rozsądnymi warunkami. Getta nie zamknięto aż do początku listopada 1941 roku, uniknęło też późniejszych czystek, ponieważ przynosiło Niemcom takie zyski, że gauleiter Erich Koch zdołał odeprzeć zakusy SS, by usunąć Żydów. Podobnie sytuacja wyglądała w Grodnie, gdzie około 25 tysięcy Żydów zamknięto w dwóch odrębnych gettach868. Dalej na wschodzie, na Białorusi, która pod zarządem cywilnym stała się Gebietskommissariat Weissruthenien (Komisariat Generalny Białoruś), getta tworzono w sposób niekonsekwentny. Chociaż getto w Mińsku powstało w lipcu, w Baranowiczach i Nowogródku nic się nie działo aż do końca roku. Nie wydano też jednolitych rozkazów dla Żydów w kwestii tworzenia judenratów, służb porządkowych czy nawet noszenia gwiazd Dawida. Dochodziło do masowych rozstrzeliwań, ale nieregularnie i bez konkretnego planu. 27 października litewski 11 batalion policyjny pod niemieckim dowództwem przybył do Słucka, gdzie mieszkało około 7 tysięcy Żydów, aby ich zlikwidować. Heinrich Carl, komisarz okręgowy, poprosił dowódcę, by przesunął akcję do chwili wyselekcjonowania kluczowych robotników, i zasugerował stworzenie dwóch gett dla ułatwienia selekcji. Oficer początkowo wydawał się zgadzać, ale potem pozwolił działać swym ludziom, którzy rozpoczęli powszechną masakrę – w jej skutek stanęły fabryki i warsztaty. Carl później wystosował list do gauleitera Wilhelma Kubego ze skargą na tę akcję, podczas której „z nieopisaną brutalnością ze strony niemieckich oficerów, a szczególnie litewskich żołnierzy, Żydów, włącznie z pewną liczbą Białorusinów, wyciągano z domów i zbierano w jednym miejscu. Strzały były słyszalne w całym mieście, a ciała Żydów piętrzyły się na niektórych ulicach”. Operacja została przeprowadzona tak niechlujnie, że „część rozstrzelanych wydobyła się z grobów niedługo po ich zasypaniu”. Na końcu dodał: „Nie przysparza to chwały Niemcom i nie będzie zapomniane […]. Proszę użyć wszelkich środków, by trzymać ten batalion policyjny z daleka ode mnie”. Kube przekazał list Lohsemu, żądając ukarania dowódcy i oszczędzania wykwalifikowanych żydowskich robotników. Jednak nie martwiły go same masowe mordy. Domagał się od służb bezpieczeństwa lepszego koordynowania egzekucji z władzami cywilnymi i unikania niepokojenia miejscowej ludności. Lohse z kolei wysłał list do ministra do spraw Wschodu Rosenberga, ale nie dodał nic do korespondencji i sprawa utknęła. Jednak incydent był symptomatyczny dla szerszego konfliktu politycznego między cywilami a SS, który będzie wybuchał regularnie aż do końca roku869. Natomiast władze cywilne w Słonimiu współpracowały ściśle z oddziałem policji litewskiej przysłanym w listopadzie, aby zredukować żydowską społeczność, która wtedy liczyła około 22 tysięcy osób. Żydów zamknięto w getcie w podmokłej dzielnicy zwanej Na Wyspie. Tysiące pracowały dla Niemców w miejscowych kamieniołomach, warsztatach stolarskich i na stacji kolejowej. Co niezwykłe, młodzież w getcie niemal od razu zaczęła organizować podziemny ruch oporu i zdobyła niewielki arsenał złożony z karabinów i pistoletów. Jesienią, kiedy wyczuli nadchodzącą akcję, skontaktowali się z miejscowymi partyzantami. Inni Żydzi przygotowywali kryjówki i kopali bunkry. Na nieszczęście nie byli

w stanie odparować ciosu, gdy już padł. 14 listopada 9–10 tysięcy Żydów bez świadectw pracy wywieziono i rozstrzelano. Komisarz miasta Gerhardt Erren mógł nie wiedzieć o kontaktach między Żydami z getta a radzieckimi partyzantami, ale z pewnością wiedział o niekorzystnej sytuacji żywnościowej. Następnie zawiadomił Berlin, że „Juden-Aktion z 14 listopada 1941 roku w dużym stopniu poprawiła sytuację mieszkaniową, a także odjęła nam 10 tysięcy niepotrzebnych gąb do wyżywienia”870. Na obszarze ważnych strategicznie bagien prypeckich wcześnie wypróbowano nowe niemieckie metody postępowania z ludnością żydowską. Od 27 lipca do 11 sierpnia 2 pułk kawalerii SS zastrzelił w rejonie prypeckim 6526 „szabrowników”. Dowódca, Franz Magill, próbował wykorzystać technikę rekomendowaną przez Himmlera, ale poinformował przełożonych, że „wysyłanie kobiet i dzieci na bagna nie przynosi spodziewanego sukcesu, ponieważ bagna nie są tak głębokie, aby ktoś mógł się w nich utopić”. Mimo to szacuje się, że w ciągu dwóch tygodni w regionie prypeckim wymordowano 25 tysięcy Żydów871. Fala ludobójstwa szczególnie mocno przetoczyła się przez miasta i miasteczka na tyłach obszaru działania Grupy Armii „Środek”, który pozostawał pod administracją wojskową. Tutaj połączenie braku żywności i paranoi na tle bezpieczeństwa przyniosło katastrofalny skutek. Getta powstawały po części po to, aby ograniczyć Żydom dostęp do żywności i aby tym samym więcej zostało dla ludności miejscowej, co w każdym przypadku przebiegało pod silną presją z powodu rekwizycji na rzecz armii. Jednak tylko nieliczne getta przetrwały do początku następnego roku. Raczej zaczynały funkcjonować jako miejsca przetrzymywania, skąd Żydów zabierano na rzeź, oraz rezerwuar siły roboczej. Masakry zaczęły się w Borysowie, gdzie getto powstało w sierpniu. W październiku 7 tysięcy Żydów zostało zabranych do dołów wykopanych za miastem i zabitych przez członków Einsatzkommando 8. Ponad połowa Żydów z Witebska, społeczności o błyskotliwej żydowskiej historii, albo uciekła, albo została ewakuowana przed opanowaniem miasta 11 lipca. Getto powstało zaraz potem, a na początku września zostało zamknięte. Nie było czasu na zorganizowanie zarządu getta przed 8–10 października, kiedy jednostki Einsatzkommando 9 dokonały rzezi 4 tysięcy osób. W październiku zepchniętych do getta zostało 7 tysięcy Żydów w Bobrujsku; trzy miesiące później zgładziła ich brygada kawalerii SS, świeżo po „zwycięstwie” odniesionym na prypeckich bagnach. Tsunami destrukcji przeszło przez Mohylew, gdzie Einsatzkommando 8 z pomocą oddziałów policji wybiło 6,5 tysiąca Żydów, Orszę, gdzie zastrzelono 2 tysiące Żydów, Homel, gdzie zginęło ich 7 tysięcy, oraz Połock, gdzie życie straciło kolejne 7 tysięcy872. Dwie relacje oddają atmosferę operacji ludobójczych, jak również ilustrują postawę zabójców. Autorem pierwszej jest Walter Mattner, wiedeński oficer policji, który w liście do żony z 5 października 1941 roku opisał swoje przeżycia w Mohylewie: „Spokojnie celowałem i bez drżenia ręki strzelałem do kobiet, dzieci i wielu niemowląt, z pełną świadomością, że w domu sam zostawiłem dwoje malutkich dzieci, i wiedząc, że te hordy potraktowałyby je tak samo, jeśli nie gorzej. Zadawaliśmy im śmierć szybko i bezboleśnie w porównaniu z piekłem, jakie tysiącom z nich zgotowało GRU w więzieniu. Podrzucali dzieci wysoko i strzałami rozrywali je na kawałki w powietrzu, a szczątki wrzucali do rowu

albo do wody. Musimy skończyć z tymi prymitywami, którzy popchnęli Europę do wojny i którym nawet dziś doskonale wiedzie się w Ameryce”. Druga relacja to zeznanie ofiary ocalałej z masakry w Mścisławiu, która składała świadectwo przed oficerem prowadzącym śledztwo w sprawie zbrodni wojennych w styczniu 1944 roku. Mścisław to niewielkie miasteczko w obwodzie mohylewskim, na południowy zachód od Smoleńska. Około 1300 Żydów pracowało tu w pobliskim kołchozie. 15 października 1941 roku do miasta weszła niemiecka policja i kazała zebrać się wszystkim Żydom na rynku. Policjanci rozdzielili mężczyzn i kobiety, a 30 starszych wiekiem Żydów wsadzili do ciężarówek i wywieźli. „Spośród kobiet Niemcy wybrali młode, zapędzili je do szopy, rozebrali, gwałcili i torturowali. Każdą stawiającą opór rozstrzeliwali na placu”. Pod wieczór Żydzi poszli do przygotowanych dołów. „Faszystowscy kanibale prowadzili Żydów grupami po dziesięciu do wykopanych wcześniej jam, zabierali ich ubrania i biżuterię, po czym rozstrzeliwali. Najpierw zabili w ten sposób mężczyzn, potem kobiety i starsze dzieci. Małe dzieci wrzucali do dołu żywcem”. Do końca roku Niemcy wymordowali na radzieckiej Białorusi 200 tysięcy Żydów; zostało ich tylko jakieś 25 tysięcy, głównie w odciętych od świata wiejskich społecznościach873. Z końcem lata 1941 roku zaczęły powstawać getta na Wołyniu, zwykle w najgorszych dzielnicach miasta lub miasteczka. Jednak Niemcom trudno było pomieścić w nich liczną i mocno rozproszoną ludność. Wielu Żydów pozostawało na wolności miesiącami, błąkali się w poszukiwaniu schronienia i czegoś do jedzenia. Większość społeczności miała radę żydowską, Judenrat, i Służbę Porządkową, chociaż żadna z instytucji nie przetrwała długo ani nie doczekała się właściwej organizacji. Jesienią einsatzkommanda i jednostki bezpieczeństwa przemieszczały się z miasta do miasta i rozstrzeliwały Żydów: na przykład 17–18 tysięcy w Równem, a 2,5 tysiąca w Ostrogu. Wyjątkowo obfite żniwo w Równem wiązało się z decyzją komisarza Rzeszy Ericha Kocha, aby umieścić tam jego kwaterę główną. Jednak brakowało personelu do przeprowadzenia większych akcji poza kilkoma dużymi ośrodkami miejskimi. Do końca roku trzy czwarte wołyńskich Żydów nadal mieszkało w rodzinnych miastach i wsiach874. Szczególnie zagmatwana sytuacja panowała we wschodniej Galicji. Hans Frank nie był zadowolony, że Lwów i okolice, zamieszkane licznie przez ludność żydowską, zostały wcielone do Generalnego Gubernatorstwa. W pierwszym odruchu chciał wszystkich Żydów po prostu wygnać w rejon prypecki i potraktować wschodnią Galicję jako tymczasowe miejsce zesłania. Nie poświęcił wiele czasu i wysiłku, aby zorganizować kompetentną i sumienną administrację. Próżnię zapełnił przedsiębiorczy i energiczny szef policji i SS w Lublinie, Odilo Globocnik, i zagarnął Żydów, by wykorzystać ich przy ambitnym projekcie budowy autostrady ze Lwowa na Krym, tak zwanej Durchgangstrasse IV. Do końca 1941 roku prymitywne obozy pracy znaczyły szlak planowanej drogi. Około 20 tysięcy Żydów wyłapano w miastach i miasteczkach wschodniej Galicji, chociaż mnóstwo z nich zginęło wskutek fatalnych warunków w obozach i surowego traktowania. Setki Żydów, by uniknąć obław, uciekło do Rumunii, na Węgry, a nawet do Generalnego Gubernatorstwa. Pod koniec października, kiedy Frank zrozumiał, że nie będzie żadnych

masowych deportacji, wydawał się zdesperowany. Już nadzorował ogromne, nędzne i pełne chorób getta w Generalnym Gubernatorstwie, a teraz stracił nadzieję na przesunięcie Żydów na inny obszar. Pozbawiony alternatyw, zgodził się na utworzenie getta we Lwowie i innych ośrodkach żydowskich, w połączeniu z programem masowych rozstrzeliwań, żeby wyeliminować niepracujących Żydów lub po prostu zmniejszyć ich liczebność875. Od września gubernator Karl Lasch i wyższy dowódca SS i policji w dystrykcie Galicja Fritz Katzmann przystąpili do tworzenia Judenratów, rejestrowania Żydów do pracy i organizowania gett. Ludzie Katzmanna wraz z ukraińskimi kolaborantami przeprowadzili szereg ogromnych masakr jako skutek uboczny tego procesu. W Stanisławowie w dniu zwanym „krwawą niedzielą” na starym kirkucie zamordowano 10–12 tysięcy Żydów. Zginęła też cała Rada Starszych, która podzieliła los ofiar. 26 tysięcy Żydów trafiło do getta, które i tak było dramatycznie przeludnione. Dzielnicę żydowską zamknięto dopiero pod koniec grudnia 1941 roku. W Borysławiu, gdzie mieszkało około 14 tysięcy Żydów, pomimo wybuchu epidemii tyfusu getto powstało dopiero w maju następnego roku876. Los 135 tysięcy Żydów lwowskich to ponury przykład chaosu i rzezi. Tamtejsi Ukraińcy urządzili drugi pogrom 25–28 lipca, aby uczcić pamięć nacjonalistycznego przywódcy Symona Petlury, zabitego przez Żyda w Paryżu w 1926 roku. Głównie młodych Żydów obojga płci zabrano do więzienia, gdzie – według rabina Dawida Kahane – „rozegrały się sceny jeżące włos na głowie”. Kilka tysięcy nigdy nie wróciło. Wyznaczono potem Judenrat, który przystąpił do regulowania kwestii kwaterunkowych, aprowizacyjnych i pracy przymusowej. Edward Kessler poczuł ulgę po mianowaniu żydowskich przedstawicieli, licząc, że to nada „legalny status społeczności żydowskiej”. Kiedy na początku listopada Niemcy nakazali utworzenie getta, Moty Stromer uważał to za pozytyw. „Cieszymy się, że mamy miejsce, gdzie możemy żyć i przechowywać część naszych rzeczy”. Żydzi spoza getta i chrześcijanie z jego terenu zaczęli następnie wymieniać się lokalami, często ze znajomymi. „Kiedy przyszło do wynajmowania lub zamiany mieszkań, chrześcijanie chcieli wiedzieć tylko, czy żydowski lokal ma gaz, elektryczność, bieżącą wodę i łazienki. Chcieli wygody. Żadna z «nowych» żydowskich kwater nie miała tych luksusów”. Rabin Kahane inaczej oceniał te transakcje. Wspominał, że chrześcijanom nie śpieszyło się z wyprowadzką i „za każdy opuszczony przez siebie metr kwadratowy żądali astronomicznych sum. Kursowały garnitury, angielskie sukno, astrachańskie futra, meble do sypialni, złote dolary. Nawet najmniejsze pomieszczenia zmierzono i sprzedano. Każdą żałosną dziurę kupiono za złoto”. Niewielu Żydów było tak zamożnych; zdecydowaną większość stanowili biedacy, którzy nie mieli nic na wymianę, a tym samym nie mieli się gdzie podziać. Kessler zapisał, że bogaci Żydzi pogłębiali niedobory lokali, odmawiając dzielenia się mieszkaniami. W każdym razie miesiąc później Niemcy porzucili plan, kiedy zrozumieli, że wywoła on za dużo zamętu877. Dzielnica żydowska oferowała jedynie pozory bezpieczeństwa. 12 listopada niemiecka policja bezpieczeństwa i Ukraińcy otoczyli getto i postawili posterunek pod mostem, skąd trudno było uciec. Przez kilka dni około 10 tysięcy żydowskich mieszkańców, którzy nie mieli zaświadczeń, że pracują dla niemieckiej armii lub w zakładach zbrojeniowych, wepchnięto za linie przechodzące przez tę barierę i wysłano na miejsca straceń pod miastem.

Kessler wspominał, że strażnicy „ustawili dodatkowy posterunek, na który zabierano głównie młode kobiety. Pod pretekstem poszukiwania biżuterii, twardej waluty i złota były chłostane, zmuszane do rozebrania się i brutalnie gwałcone, bite i kopane”. Kobiety wywożono następnie na piaszczyste nieużytki na peryferiach dzielnicy przemysłowej, rozstrzeliwano z karabinów maszynowych i zakopywano. Niemiecka policja i ukraińskie służby pomocnicze nieustannie wpadały na żydowskie ulice, często celując w mieszkania zamożnych Żydów. Stromer relacjonował, że „pewnej nocy bandyci, którzy byli tu wcześniej, wrócili. Związali rodziców i zgwałcili dwie córki”. Tymczasem Służba Porządkowa dostała polecenie schwytania mężczyzn do pracy przymusowej. Żydzi rozpaczliwie starali się uniknąć tych obław. Stromer zbudował kryjówkę pod piecem. Żeby do niej wejść, najpierw wkładał stopy, „potem z wielkim trudem wciągałem ręce do pieca i układałem na piersiach. Następnie okrywałem głowę szmatami i tak leżałem”878. Na radzieckiej Ukrainie w tygodniach, gdy front stał w miejscu, Einsatzgruppe C przeprowadzała masowe egzekucje w połączeniu z tworzeniem gett, chociaż obie metody stosowano niekonsekwentnie. W Żytomierzu 9 lipca Einsatzgruppe rozstrzelała około 5 tysięcy Żydów, połowę przedwojennej liczby żydowskich mieszkańców miasta. Dla niedobitków, głównie robotników, założyła getto, ale zlikwidowała je dwa miesiące później. Einsatzgruppe z dumą raportowała, że 25–30 ton tkanin, odzieży, butów i sprzętów domowych ocalonych z getta rozdzielono między volksdeutschów879. W Berdyczowie zostało około 16–17 tysięcy Żydów z 25 tysięcy (połowa całej ludności miasta). 25 sierpnia zapędzono ich do getta w dzielnicy Jatki. Jeden z ocalonych opisał je słynnemu korespondentowi wojennemu Armii Czerwonej Wasilijowi Grossmanowi jako „najbiedniejszą część miasta, obszar niebrukowanych ulic, które nigdy nie wysychały. Okolica złożona ze starych chat, małych jednopiętrowych domów i budynków z murszejącej cegły. Na podwórkach rosło zielsko, a wszędzie widać było kupy rupieci, śmieci i nawozu”. Podczas dwóch akcji, 4 i 14–15 września, Niemcy wymordowali najpierw 1500, potem około 12 tysięcy Żydów na polu niedaleko miejskiego lotniska. Według informatora Grossmana „policjanci, członkowie ich rodzin i kochanki niemieckich żołnierzy rzucili się plądrować opuszczone mieszkania. Na oczach żywych trupów szabrownicy zabierali chusty, poduszki, puchowe materace. Część przechodziła obok dziewcząt i zabierała szale i robione na drutach swetry kobietom czekającym na śmierć”. Pijani esesmani rozstrzeliwali je w grupach po czterdzieści, podczas gdy tłum się przyglądał. Na nieszczęście radzieccy jeńcy wykopali dół w gęstej, nieprzepuszczalnej glinie. „Jamy wypełniała krew, ponieważ gliniasta gleba już jej nie wchłaniała, więc krew przelewała się przez brzegi, tworząc ogromne kałuże”. Ci, których pijani strzelcy jedynie ranili, „tonęli we krwi wypełniającej doły”. Niektórzy jednak ocaleli i zdołali wydostać się w ciemności. Getto zlikwidowano 3 listopada, kiedy niemal wszystkich Żydów wymordowano. W Winnicy dwa bataliony policyjne rozstrzelały 10 tysięcy z siedemnastotysięcznej żydowskiej populacji, a resztę zamknęły w getcie. Na śmierć skazała ich decyzja, by umieścić w mieście wysuniętą kwaterę Führera. W Chmielniku zmasakrowano 7 tysięcy Żydów, pozostałych zaś umieszczono w getcie na obrzeżach miasta. Getto zlikwidowano w styczniu 1942 roku, po tym jak

mieszkańców obrabowano z całej ciepłej odzieży. Rozstrzelano ich, nagich i drżących, na oblodzonej przesiece w sosnowym lesie. Część uciekła plutonom egzekucyjnym, ale „błąkali się po polach bez jakiegokolwiek schronienia. Inni zamarzli na śmierć i znaleziono ich dopiero wiosną, kiedy śnieg stopniał”880. Ludobójstwo osiągnęło swój szczyt pod koniec września wraz z zamordowaniem 29–30 września 33 771 Żydów w Babim Jarze na obrzeżach Kijowa. Niemieccy żołnierze wmaszerowali do miasta 19 września, ale dziesiątki z nich zginęły, kiedy potężne bomby z zapalnikami czasowymi wybuchły w budynkach używanych przez administrację wojskową. Wraz z przybyciem Einsatzkommando 4a gubernator wojskowy postanowił w odwecie ukarać ludność żydowską. Plakaty nakazały Żydom zgromadzić się pod karą śmierci rankiem 29 września koło kirkutu. Ze strachu i w nadziei na przesiedlenie tysiące napłynęły na miejsce zbiórki. Relacja zebrana po wyzwoleniu przez Lwa Ozierowa mówiła: „Rodziny wypiekały chleb na drogę, szyły chlebaki, wynajmowały wozy i dwukołowe wózki. Starzy wspierali się nawzajem, matki niosły dzieci w ramionach lub pchały w wózkach”. Kolumny skierowano do Babiego Jaru, gdzie „założono całe biuro operacji z biurkami”. Wywoływano od trzydziestu do czterdziestu osób jednocześnie, ale ich dokumenty po prostu wyrzucano. Bito je i wpychano na obszar nadzorowany przez niemieckich i ukraińskich strażników. Tam wszystkich „zmuszano do rozebrania się: dziewczęta, kobiety, dzieci, starców. Bez wyjątków. Obrączki zdzierano z palców nagich ludzi, a ci skazani na śmierć musieli stać na krawędzi głębokiego wąwozu, gdzie oprawcy strzelali do nich z bliska. Ciała spadały z urwiska, a małe dzieci zrzucano żywcem. Wielu postradało zmysły po dotarciu na miejsce egzekucji”. Pod koniec dnia Jelena Jefimowna Borodiański-Knysz dotarła nad brzeg wąwozu, trzymając za rękę swoją małą córeczkę. Zobaczyła inną kobietę, która próbowała ochronić swoją piękną nastoletnią córkę, ale została zatłuczona kolbami przez Niemców. „Przy dziewczynie tak się nie śpieszyli – wspominała Jelena. – Pięciu czy sześciu Niemców zdarło z niej ubranie, ale nie widziałam, co stało się potem”. Wkrótce nadeszła kolej Jeleny, ale zamiast czekać na salwę, stoczyła dziecko do jaru i sama się na nim położyła. Było niemal ciemno i Niemiec chodził po ciałach, sprawdzając bagnetami, czy ktoś przeżył. Cudem żołnierz minął Jelenę, zdołała więc uwolnić się spod stosu zwłok, złapać córeczkę i pobiec do pobliskiej wsi. Inna ocalona z Kijowa, Emilia Borisowna Kotłowa, odpowiedziała w styczniu 1944 roku na wezwanie Ilii Erenburga do świadków serią listów, w których opisywała opór Żydów, kiedy zdali sobie sprawę, jaki los ich czeka. Starzy Żydzi odmawiali przed śmiercią tradycyjną modlitwę Szema Israel – „Słuchaj Izraelu”. „Młodzi walczyli z katami, krzycząc: «Ludzie was pomszczą». Niemcy, zanim ich zabili – napisała – mieli jeszcze czas, by zgwałcić kobiety”881. Po upadku Kijowa 1 Grupa Pancerna i 6 Armia parły w stronę Dońca, a za nimi postępowały einsatzkommanda. Zazwyczaj jednak odkrywały, że większość Żydów zniknęła im z drogi. Poza wyjątkowymi okolicznościami, kiedy miasta zajmowano niespodziewanie, liczba Żydów, którzy wpadali im w ręce, malała. Nie zmniejszało to jednak liczby zabitych, ponieważ mordowano każdego Żyda, jakiego udało się dosięgnąć. Większości zbrodni

dokonywano przy gorliwej współpracy sojuszników. Operacje wojskowe na południu były dziełem koalicji, włącznie z kontyngentami Rumunów, Węgrów, Słowaków, a także volksdeutschów i miejscowych służb pomocniczych. Podobnie było w przypadku ludobójstwa. Sojusznicy Niemiec z Osi podzielali pragnienie pozbycia się Żydów882. Na ukraińskiej prowincji einsatzkommanda z zaskoczeniem natknęły się na wiejskie osady żydowskie. Ich członkowie zorientowali się, że tereny zamieszkane są przez „głupich” Żydów, którzy nie porzucili swojej ziemi. Większość społeczności i tak z miejsca zlikwidowano. W listopadzie i grudniu awangardy Grupy Armii „Południe” zajmowały miasta, w których przed wojną mieszkały duże społeczności żydowskie, w tym Mikołajów i Chersoń na wybrzeżu Morza Czarnego, Kursk i Charków, przemysłowe miasta Krzemieńczuk, Dniepropietrowsk, Krzywy Róg, Zaporoże nad Dnieprem i Mariupol nad Morzem Azowskim. W każdym z tych miejsc doszło do zagłady Żydów albo natychmiast, albo etapami, niekiedy ciągnącymi się aż do 1942 roku883. Przejścia Żydów w tych miejscach mogłyby stanowić opis ich wszystkich. Przedwojenna żydowska ludność Dniepropietrowska liczyła 90 tysięcy osób, ale po opanowaniu miasta w połowie sierpnia Niemcy zastali tu tylko 30 tysięcy z nich. 25 tysięcy z nich zdołali uśmiercić. Michaił Piotrowicz Indik, sprzedawca w sklepie spółdzielczym, przypadkiem został na miejscu, podczas gdy Żydzi się ewakuowali, więc był świadkiem mordów i gwałtów, do jakich doszło. Indik uciekł przed masowym rozstrzelaniem 2 tysięcy Żydów 13 października i ocalał w ukryciu, dzięki żonie Rosjance. Raz musiała znosić natarczywe zaczepki pijanego policjanta mieszkającego w sąsiedztwie. Ukryty Indik słyszał, kiedy oficer gderał: „Słuchaj, dziwko, kiedy zamierzasz przestać odgrywać uczciwą kobietę?”. Podobnie jak inne Rosjanki, Ukrainki i Białorusinki, które miały Żydów za mężów, narażona była na podwójne niebezpieczeństwo. Albo musiały porzucić swoich mężczyzn, albo iść z nimi na miejsce kaźni. Jeśli decydowały się ukrywać mężów, narażały się na typowe zagrożenia dla samotnej kobiety w niespokojnych czasach, kiedy ciągle groziło im seksualne wykorzystanie przez mężczyzn polujących na Żydów884. Charków upadł pod koniec października. Zaraz po zajęciu miasta niemieccy żołnierze zaczęli plądrować żydowskie domy. Szczególnie zależało im na odzieży, ponieważ już zaczęli odczuwać brak zimowych ubrań. Tylko połowa z 20 tysięcy żydowskich mieszkańców miasta została na miejscu i przeszła przymusową rejestrację. Kiedy w kilku budynkach radzieccy agenci zdetonowali bomby, w ramach zemsty Niemcy stracili około tysiąca Żydów. Z końcem grudnia w dawnej fabryce powstało getto, jednak przetrwało krótko. Inżynier Kriworuczko posłuchał rozkazu i udał się do getta, brnąc razem z innymi Żydami w śniegu, ograbiony i pobity po drodze. W przydzielonych budynkach nie mieli nic do jedzenia ani nawet wody, więc ratowali się piciem roztopionego lodu. „Grabieże i morderstwa były na porządku dziennym – zeznał później. – Zwykle Niemcy wpadali do pomieszczenia pod pretekstem szukania broni i kradli wszystko, co im wpadło w rękę. W przypadku oporu wywlekali ludzi na podwórze i rozstrzeliwali”. Wygłodzeni Żydzi stanowili łatwą zdobycz, kiedy Niemcy ogłosili, że zostaną przesiedleni. Dzień w dzień setki odjeżdżały ciężarówkami, ale docierały tylko do dołów wykopanych tuż za granicami

miasta. W końcu Kriworuczko również dostał rozkaz odjazdu. U celu krótkiej podróży zobaczył wąwóz „zamknięty przez dwa rzędy strażników. Na skraju wąwozu stała ciężarówka z karabinami maszynowymi”. Ludzie wpadli w panikę, ale Niemcy zagnali ich pałkami do wąwozu i kazali się rozebrać. Po czym użyli karabinów maszynowych. Kriworuczko uratował się, ponieważ wykorzystując chwilową nieuwagę Niemców, wskoczył z powrotem do ciężarówki i schował się pod plandeką. Po powrocie do miasta ukrywał się u swej nieżydowskiej żony885. Mariupol na wybrzeżu skapitulował, zanim jego 10 500 żydowskich mieszkańców zdołało uciec. Od początku października Sara Glejch, żydowska uczennica, opisywała wydarzenia w dzienniku. Zaraz po wkroczeniu do miasta Niemcy zaczęli grabież, szukając żywności, ponieważ kończyły im się zapasy. Jak zwykle Żydów zarejestrowano i równocześnie pozbawiono cennych rzeczy. 20 października Niemcy ogłosili, że wszyscy Żydzi będą musieli wyjechać, ale dotarli tylko do rowów koło stacji rolniczej kilka kilometrów dalej. Kiedy nadeszła kolej Sary, żeby się rozebrać i zejść do dołu, był on tak pełny, że dziewczynka musiała iść po zwłokach – wśród których rozpoznała swoją matkę. Krzyknęła na ten widok i zemdlała. Kiedy doszła do siebie, był zmierzch, a ją samą przykrywały ciała, niektóre wciąż w drgawkach. Gdy oprawcy odjechali, wydostała się na powierzchnię. Pod masą trupów słyszała wciąż żywych Żydów, którzy nie mogli się ruszyć, ale nie mogła nic dla nich zrobić. „Kiedy się wyczołgałam, popatrzyłam dokoła: ranni zwijali się z bólu, jęczeli, próbowali wstawać i znów upadali”. Ciężko ranny człowiek kazał jej i drugiej dziewczynce uciekać. „My dwie, w samych majtkach, wysmarowane krwią od stóp do głów, ruszyłyśmy w noc szukać schronienia”. Prosiły o pomoc w kilku domach, ale je odpędzano. Ostatecznie jacyś litościwi chłopi dali im ubrania i dziewczęta ruszyły przez step. Po wielu dniach wędrówki dotarły do placówki Armii Czerwonej886. Krwawa łaźnia trwała. Einsatzkommando 11a przyniosło falę śmierci na Krym, gdzie pod ochroną 11 Armii Mansteina wymordowało 12 tysięcy Żydów w Symferopolu, 2 tysiące w Jałcie i 7 tysięcy w Kerczu. Na chwilę zapanowała niepewność, czy Krymczacy, nawróceni na judaizm, i Karaici, Żydzi trzymający się Tory, ale odrzucający judaizm rabiniczny, są prawdziwymi Żydami, ale Berlin wkrótce rozwiał wątpliwości. W ramach szczególnego odwrócenia rasowej logiki Krymczaków wymordowano, podczas gdy Karaitów oszczędzono. 17 tysięcy Żydów z gospodarstw kolektywnych założonych i utrzymywanych przez American Jewish Agro-Joint również zabito887. 856 Raporty EG A, 10 sierpnia, 19 września 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 82, 138; Apel do narodów świata. Z dziennika doktora Wiktor Kutorgi, w: The Unknown Black Book, s. 286. 857 4 sierpnia–1 października 1941, A. Tory, Surviving the Holocaust, s. 26–39. 858 EG A, 16 sierpnia 1941, w: Einsatzgruppen Reports, s. 91; 8, 10 lipca, 4 sierpnia, A. Tory, Surviving the Holocaust, s. 15–18, 23–28; C. Dieckmann, The Role of the Lithuanians, s. 162–165; Dina Porat, The Holocaust in Lithuania. Some Unique Aspects, w: The Final Solution. Origins and Implementation, red. David Cesarani, London 1994, s. 159–174. 859 28 października 1941, A. Tory, Surviving the Holocaust, s. 43–59.

860 5, 6 września, 1 października 1941, H. Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania, s. 94–96, 122–123; komentarz Yitzhaka Arada w: Kazimierz Sakowicz, Ponary Diary 1941–1943, red. Yitzhak Arad, New Haven 2005, s. 22–27, 30–34, 43–45. 861 23–27 sierpnia, 2 września, 19 listopada 1941, K. Sakowicz, Dziennik, s. 40–41, 46. 862 Sierpień 1941, 23 sierpnia, 2 września, 25 października, 21 listopada 1941, K. Sakowicz, Dziennik, s. 35, 39, 41–43, 47. 863 4 września 1941, H. Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania, s. 91–92. 864 5, 6, 16–17 września, 1 października, 22, 25, 31 grudnia, H. Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania, s. 94–96, 113–115, 122, 133–136, 149, 160. 865 Angrick i Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 101–118; Gertrude Schneider, The Two Ghettos in Riga, Latvia, 1941–43, w: The Holocaust in the Soviet Union, s. 183–185; Martin Dean, Seizure, Registration and Sale: the strange case of the German Administration of Jewish Moveable Property in Latvia (1941–1944), w: Latvia in World War II, s. 372–378. 866 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 148–149; Historia Siomy Szpungina, w: The Black Book, s. 347–348. 867 Tapping Hitler’s Generals. Transcripts of Secret Conversations, 1941–45, red. Sönke Neitzel, Barnsley 2007, s. 204–205. 868 S. Bender, The Jews of Bialystok, s. 98–108. 869 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 155–156. 870 N. Alport, The Destruction of Slonim Jewry, s. 50–102. 871 Raport z przebiegu akcji nad Prypecią 27 lipca–11 sierpnia, w: Documents on the Holocaust, s. 414–415. 872 Christian Gerlach, German Economic Interests, Occupation Policy, and the Murder of the Jews in Belorussia, 1941/43, w: National Socialist Extermination Policies. Contemporary Perspectives and Controversies, red. Ulrich Herbert, New York 2000, s. 210–239. 873 C. Ingrao, Believe and Destroy, s. 159; Likwidacja Żydów w Mścisławiu, w: The Unknown Black Book, s. 274–275. 874 S. Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, s. 101–106. 875 Thomas Sandkühler, Anti-Jewish Policy and the Murder of the Jews in the District of Galicia, 1941/42, w: National Socialist Extermination Policies, s. 104–127; Andrej Angrick, Annihilation and Labour: Jews and Thoroughfare IV in Central Ukraine, w: The Shoah in Ukraine, s. 190–223. 876 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 223–228. 877 Tamże, s. 225–226; D. Kahane, Lvov Ghetto Diary, s. 34; M. Stromer, Memoirs, s. 67; Kessler Diary, s. 45, 50–52. 878 M. Stromer, Memoirs, s. 79, 83–84; D. Kahane, Lvov Ghetto Diary, s. 36–37. 879 19, 28 września 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 140, 174. 880 Wasilij Grossman, Wymordowanie Żydów w Berdyczowie, oraz R. Kownator, W regionie Winnicy, w: The Black Book, s. 13–24, 28–32.

881 Raporty Einsatzkommando C, 28 września, 2, 27 października 1941, w: Einsatzgruppen Reports, s. 164– 165, 168, 210–213; Lew Ozierow, w: The Black Book, s. 3–12; Anatoly Podolsky, The Tragic Fate of Ukrainian Jewish Women Under Nazi Occupation, 1941–1944, w: Sexual Violence, s. 98–100. 882 9 sierpnia 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 77–78; Wendy Lower, Axis Collaboration, Operation Barbarossa and the Holocaust in the Ukraine, w: Nazi Policy on the Eastern Front, 1941, s. 186–219; Wendy Lower, Nazi Empire Building and the Holocaust in the Ukraine, Chapel Hill 2005, s. 69–86; Shmuel Spector, The Holocaust of the Ukrainian Jews, w: Bitter Legacy, s. 43–60. 883 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 181–184. 884 Fakty te zostały opisane przez G. Munblita w: The Black Book, s. 59–60. 885 16 stycznia, 4 lutego 1942, Einsatzgruppen Reports, s. 289; Wspomnienia inżyniera S.S. Kriworuczki, w: The Unknown Black Book, s. 99–103. 886 Dziennik Sary Glejch, red. Ilja Ehrenburg, w: The Black Book, s. 70–76. 887 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 201–211.

TRANSNISTRIA I RUMUŃSKIE OPERACJE EKSTERMINACYJNE Na południowo-zachodniej Ukrainie, graniczącej z Bukowiną i Besarabią, polityka Niemców pozostawała w sprzeczności z predylekcjami ich sojuszników. Na obszarze tym doszło do jednej z pierwszych wielkich masakr i stał się strefą straszliwej przemocy. W sierpniu węgierscy urzędnicy z Rusi Karpackiej, przyłączonej do Węgier w latach 1938–1939, postanowili pójść w ślady Rumunów i wyrzucić Żydów, których uważali za obcych. Była to lokalna inicjatywa, uruchomiona przez węgierskich żandarmów pod miejscowym dowództwem. Około 18 tysięcy Żydów przetransportowano do granicy, a stamtąd pomaszerowali przez terytorium poradzieckie aż do Kamieńca Podolskiego. Podobne próby Rumuni podjęli kilka tygodni wcześniej, a Niemcom się to nie spodobało. Jednak zamiast odesłać Żydów z powrotem, tym razem Jeckeln wziął pod uwagę nowe instrukcje, by pozbyć się Żydów w sposób radykalny. Dołączył Żydów z Węgier do około 8 tysięcy żydowskich mieszkańców Kamieńca i w ciągu trzech dni kazał rozstrzelać 23 600 osób888. 30 sierpnia Niemcy rozstrzygnęli nieporozumienia z Rumunami i przekazali im obszar pomiędzy Dniestrem (rum. Nistru) a Bohem, zwany Transnistrią, w zamian za prawo do utrzymywania tam baz i kontrolę nad liniami łączącymi ich z armiami na południu ZSRR. Konwencja z Benderów (Tighina) otworzyła Rumunom drogę do wykorzystywania regionu jako miejsca zsyłki dla Żydów wyrzuconych z domów w Mołdawii, Bukowinie i Besarabii. W rezultacie Transnistria stała się jednym z najbardziej ponurych pól śmierci we wschodniej Europie. Region był zdecydowanie rolniczy; liczył 103 600 kilometrów kwadratowych, a jego ludność wynosiła 2,5 miliona osób, w tym około 300 tysięcy Żydów. Mniej więcej dwie trzecie z nich mieszkało w Odessie, mieście o wielkim znaczeniu dla współczesnej historii Żydów jako miejsce urodzenia licznych pisarzy, poetów, ideologów i muzyków. Tak było do chwili, gdy między 15 a 30 lipca terytorium to zajęły siły rumuńskie. Odessa została otoczona, ale broniła się aż do 17 października, w którym to czasie nawet połowa tamtejszych Żydów została ewakuowana lub zmobilizowana do służby wojskowej i wycofana przez morze w ramach operacji w stylu Dunkierki. Tymczasem jednostki SipoSD i rumuńskie oddziały egzekucyjne mordowały tysiące Żydów w miastach Transnistrii, włącznie z Mohylowem Podolskim, Tulczynem i Bałtą889. Gdy tylko terytorium zostało otwarte, władze rumuńskie zaczęły opróżniać getta i obozy, w których przez ostatnie tygodnie przetrzymywały Żydów. Szacuje się, że około 66 tysięcy Żydów zmuszono do wędrówki na wschód, za Dniestr. Po drodze systematycznie okradała ich policja, żandarmeria i przydzielone im do eskorty oddziały armii. Prawie 25 tysięcy zmarło lub zostało zabite. Na porządku dziennym stały gwałty i morderstwa kobiet. Świadek

opisał, jak zachował się jeden rumuński kontyngent: „Nocą żołnierze z nowego oddziału z pomocnikami powyciągali nasze dziewczęta z tłumu i dręczyli je do świtu. Za dnia zarobili trochę pieniędzy, «sprzedając» dziewczynę chłopu”. Mieszkańcy wsi ustawili się wzdłuż kolumny idących, oglądali ich ubiór i wybierali, co im się podoba; następnie strażnicy zabijali właściciela, rozbierali zwłoki, a łup sprzedawali klientowi. Gdy Żydzi dotarli do Dniestru, urzędnicy Rumuńskiego Banku Narodowego uwolnili ich od gotówki i wszystkich cennych przedmiotów. Wygnania wywołały lokalny boom gospodarczy890. Ewakuacji getta w Kiszyniowie, przeprowadzonej 8–13 października 1941 roku, towarzyszyły grabież, konfiskaty i przeszukiwanie ciał kobiet, przy których spodziewano się ukrytych kosztowności. Żydzi trafili do pociągu, który wywiózł ich na północ, do Atachi (Dnistriwka) nad Dniestrem; stamtąd przez cztery dni wędrowali do Benderów, Tyraspola, Orhei lub Reziny, gdzie umieszczono ich w prowizorycznych obozach, często ulokowanych na przerobionych fermach trzody chlewnej, bez żadnych zapasów lub możliwości zdobycia środków utrzymania. Do listopada w Kiszyniowie zostało 130 Żydów, którzy uzyskali zgodę na pobyt dzięki ogromnym łapówkom i powiązaniom ze skorumpowanymi miejscowymi urzędnikami. W bukowińskich Czerniowcach sytuacja przedstawiała się zupełnie inaczej, w związku z wysiłkami podjętymi przez burmistrza, Traiana Popovici. Popovici stanowczo sprzeciwiał się usunięciu ludzi wolnych zawodów i wykwalifikowanych robotników i walczył o wyłączenie całych grup z deportacji. Mimo to od 17 października do 15 listopada codziennie tysiące osób wyjeżdżało do północnej Transnistrii, aż na koniec w mieście pozostało tylko 19 tysięcy Żydów. Pod nieobecność żydowskich mieszkańców miasta stanęła produkcja w tartakach oraz zakładach chemicznych, metalurgicznych i włókienniczych. Władze rumuńskie stanęły w obliczu nadmiaru wolnych mieszkań oraz magazynów pełnych skradzionych artykułów gospodarstwa domowego. Wizja Antonescu uporządkowanego rozprowadzenia dobytku bogatych Żydów między prawdziwych Rumunów okazała się nierealna i większość łupów trafiła do oportunistów, przezywanych przez miejscowych „Kalifornijczykami”. Również z okolic miasta Dorohoi, chociaż położonego w Rumunii, deportowano 7,5 tysiąca Żydów. Lokalni urzędnicy zbili fortuny na wykupach od deportacji płaconych przez Żydów, których było na to stać. Pomimo powszechnej korupcji tak wiele majątku, metali szlachetnych, walut i aktywów napłynęło do Rumuńskiego Banku Narodowego, że pokrycie lei w złocie wzrosło z 2,1 miliarda w 1941 roku do 11,3 miliarda rok później891. Transnistria stała się obecnie przymusowym miejscem pobytu dla 145 tysięcy Żydów. Tylko nieco mniej niż połowa przetrwała następne dwanaście miesięcy. Pozbawieni kosztowności, gotówki, pościeli, zapasowych ubrań, sprzętów kuchennych i jedzenia, udawali się do miast i wsi, gdzie szukali jakiegokolwiek schronienia i żebrali o jedzenie. Wielu trafiało do prymitywnych budynków gospodarczych. Rakhil Fradis-Milner z rodziną znalazła się wśród tych, którzy zostali usunięci z nędznych obozów, gdzie umieszczono ich w lipcu i sierpniu 1941 roku. Tym razem stało się to zimą i podczas wyczerpującego marszu jej matka i siostrzenice umarły z wycieńczenia i wyziębienia. „Ostatnie przystanki wypadły we wsiach i kołchozach w okolicy Berszadu, w obwodzie winnickim. Niedobitki z konwoju

stłoczono razem w starych chlewach i oborach, gdzie nie było ani drzwi, ani okien. Z powodu brudu, zimna i głodu szalał tyfus i dzień w dzień setki ludzi umierało bez żadnej pomocy. Po kilku dniach zmarli leżeli pośród żywych”. Osoby deportowane z Czerniowców w okolice Mohylewa Podolskiego miały najwięcej szczęścia. Na miejsce przybyły ze swoimi przywódcami i od razu zaczęło się zakładanie organizacji samopomocy. Inżynier Siegfried Jagendorf przekonał miejscowych funkcjonariuszy rumuńskiej policji, żeby pozwolili mu wyremontować i ponownie uruchomić porzucone zakłady metalurgiczne, dzięki czemu deportowani zyskali miejsca pracy i produkty do wymiany na żywność. Jagendorf rozszerzył później działalność o produkcję żywności i zakłady odzieżowe. Jego przedsięwzięcie zapewniło utrzymanie Żydom, którzy w przeciwnym razie byliby bezrobotni i pozbawieni środków do życia. Ich przedstawiciele wysłali też prośby o pomoc do żydowskich przywódców w Bukareszcie. Wilhelm Filderman, bogaty przedsiębiorca, który stał na czele społeczności rumuńskich Żydów, wystosował śmiałe apele do Antonescu. W typowym przejawie niespójności rumuńskiej polityki uzyskał zgodę na przekazanie funduszy deportowanym. Ci, którzy trafili do obozów w środkowej i południowej Transnistrii, ucierpieli najbardziej. Na tym obszarze żyły duże społeczności etnicznych Niemców popierających Selbstschutz (jednostki obrony lokalnej), które rwały się do zmasakrowania bezradnych społeczności wygłodzonych, zdziesiątkowanych przez choroby Żydów. Jednak najgorszy los spotkał Żydów w Odessie892. Zanim miasto skapitulowało, rumuńscy oblegający ponieśli ciężkie straty i palili się do zemsty. Szacuje się, że w ciągu dwóch dni od wejścia Rumunów do miasta wymordowano 8 tysięcy Żydów. 22 października wybuchła bomba z czasowym zapalnikiem w dawnym budynku radzieckiej tajnej policji, w którym kwaterę główną umieściła rumuńska dywizja piechoty oraz komendant miasta. Antonescu wpadł we wściekłość z powodu kolejnych ofiar i zaplanował okrutną zemstę. Einsatzgruppe D zameldowała, że „w ramach przeciwdziałania Rumuni wydawali się przygotowywać do rozstrzeliwania Żydów w Odessie. Jak dotąd zastrzelili około 10 tysięcy”. Odwet był barbarzyński: dziesiątki Żydów zawisły na balkonach kamienic. Mieszkaniec opowiedział Wierze Inber, prowadzącej śledztwo po wyzwoleniu, że „były ich tysiące. U stóp powieszonych leżały ciała tych, których torturowali, okaleczyli i zastrzelili. Nasze miasto stanowiło przerażający widok, miasto powieszonych”. Jakieś 25 tysięcy Żydów wysłano do dziewięciu magazynów na przedmieściach Dalnyk. Po zamknięciu ich w środku żołnierze rumuńscy otworzyli do nich ogień z karabinów maszynowych i dział. Ponieważ ta metoda była czasochłonna, pozostałe budynki oblali benzyną i podpalili. Kolejne 30 tysięcy Żydów w różnym wieku, mężczyzn i kobiet, skierowano za miasto, w stronę wsi Bogdanowka, gdzie zostali zabici w ciągu kilku dni. Pozostałą część ludności żydowskiej, około 40 tysięcy, stłoczono w tymczasowym getcie w dzielnicy Słobodka. Żołnierze często oddzielali Żydówki od mężczyzn i zbiorowo gwałcili. Tydzień później Anna Morgulis, stenotypistka w średnim wieku z odeskiej stoczni, została aresztowana pod zarzutem sabotażu i zabrana do więzienia, gdzie pobito ją do nieprzytomności. „Tej nocy, w kompletnych ciemnościach, trzydziestu rumuńskich żołnierzy wparowało do naszej celi, cisnęli płaszcze na wilgotną posadzkę, po czym rzucili

się na nas. Wszystkie zostałyśmy zgwałcone, nawet te starsze. Niektóre z młodszych dziewcząt popadły w obłęd. My, starsze kobiety – a były tam także starsze ode mnie – siedziałyśmy i płakałyśmy”893. Przez następne tygodnie i początek zimy Żydów odsyłano pociągami lub pieszo z ubogiej dzielnicy Słobodka do obozów-gett w Bogdanowce, Domaniewce i Achmeczetce, mieszczących się w Hołcie, dzielnicy Pierwomajska. Dołączyli do nich Żydzi wygnani z południowych rejonów Transnistrii. Niezliczona liczba zmarła w pociągach i na drogach. Odyseja chłopca w wieku szkolnym, Lwa Rożnieckiego, zaczęła się na stacji w Bieriezowce, gdzie zobaczył Żydów palonych w dołach. Stamtąd szedł przez śnieg do Sirockoje, gdzie umieszczono ich w stajniach, ale „nocą do stajni wparowali pijani rumuńscy policjanci i miejscowi bandyci, uzbrojeni w strzelby, noże i pałki, dźgali, zabijali, rabowali, gwałcili”. Jego kolumna dołączyła w końcu do reszty w obozie pod Domaniewką, 50 kilometrów od krańcowej stacji kolejowej. Warunki były niemal nie do zniesienia. Chłopi sprzedawali Żydom okruchy jedzenia za horrendalne sumy. Tyfus pochłaniał dziennie tyle osób, że osłabieni ocalali zostawiali ciała, by zgniły, zdejmując z nich wcześniej odzież w nadziei, że uda im się wymienić ubrania na coś do jedzenia. Jednak większość Żydów nie musiała długo znosić tego koszmaru. Wymordowano ich w ciągu kilku dni lub tygodni od przybycia. W Bogdanowce z 48 tysięcy osób, w szczytowym momencie, 30 tysięcy zginęło od kul między 21 a 23 grudnia oraz 3–9 stycznia 1942 roku. Karp Koniejewicz Szeremiet, Ukrainiec i rodowity mieszkaniec Bogdanowki, zeznał później, że „masowe rozstrzeliwania […] trwały całymi dniami. Strzelali do nich przy wąwozie za spółdzielnią leśną, potem od razu palili. Od 24 do 26 [grudnia] nastąpiła przerwa, ponieważ pluton egzekucyjny spędzał święta w Hołcie”. Prawie wszyscy z 14 tysięcy Żydów przetrzymywanych w Domaniewce zginęli między 10 stycznia a 18 marca 1942 roku. Rumuńscy strażnicy i członkowie niemieckiego Selbstschutzu stracili wszelkie zahamowania. Jeden z ocalałych wspominał, że „Rumuni rozrywali niemowlęta na pół albo łapali za nogi i rozbijali im głowy o kamienie. Kobietom odrąbywali piersi, a całe rodziny zakopywali żywcem lub palili”. Komendanci w którejś wsi „co noc wysyłali adiutantów do obozu po ładne dziewczęta. Zawsze czerpali szczególną przyjemność z patrzenia, jak konają rankiem następnego dnia”. W Achmeczetce 4 tysiące Żydów tłoczyło się w chlewni; większość zmarła z głodu i chorób. Pod koniec 1942 roku w całej Hołcie zostało zaledwie 3 tysiące Żydów894. Likwidacja Żydów z Bukowiny, Besarabii i Transnistrii była improwizowana i przysporzyła wszelkiego rodzaju nieprzewidzianych problemów. Niemcy niepokoili się epidemią tyfusu w osadach wzdłuż linii zaopatrzeniowych. Wreszcie doprowadziło to do decyzji, że Żydów z Transnistrii należy oddać do dyspozycji Selbstschutzu. Na początku 1942 roku etniczni Niemcy rozstrzelali w samym obwodzie Bieriezówki 33 tysiące Żydów. Rumunów nękał inny problem: toczyli z Niemcami spór o to, kto powinien przejąć domy i gospodarstwa Żydów wymordowanych w Odessie. Spór osłabiał nieco fakt, że nie było na miejscu dość Rumunów, żeby zapełnić mieszkania opuszczone przez Żydów, ani nie dysponowali oni odpowiednim transportem, aby wywieźć łupy. Odeskie magazyny przepełnione były zrabowanymi fortepianami; nie został nikt, kto umiał na nich grać895.

888 7, 28 sierpnia, 11 września 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 76, 112–113, 128–129; Randolph Braham, The Politics of Genocide. The Holocaust in Hungary, t. 1, New York 1994, s. 207–214. 889 J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 252–256; Dennis Deletant, Transnistria and the Romanian Solution of the „Jewish Problem”, w: The Shoah in Ukraine, s. 167–172. 890 J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 186–191; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 142–175; A. Podolsky, The Tragic Fate of Ukrainian Jewish Women, s. 102–103. 891 J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 201–224. 892 R. Fradis-Milner, 25 września 1944, w: The Unknown Black Book, s. 158–159; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 195–212; J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 256–271. 893 26 października 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 209; „Odessa”, oparte na relacjach naocznych świadków, zestawione przez Wierę Inber, w: The Black Book, s. 77–91; Relacja Anny Morgulis z Odessy, w: The Unknown Black Book, s. 115–118; J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 280–282; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 177–182. 894 „Odessa”, oparte na świadectwach naocznych świadków, zestawione przez Wierę Inber, w: The Black Book, s. 85–86; Wspomnienia i wiersze Lwa Rożnieckiego, 4 kwietnia–16 sierpnia 1944, w: The Unknown Black Book, s. 121–132, oraz relacje ocalałych z obozu w Bogdanowce, zebrane w maju 1944, w: The Unknown Black Book, s. 138–141; J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 282–288; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 182–193, 195–210. 895 J. Ancel, The Economic Destruction of Romanian Jewry, s. 290–306; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 187–192. Na temat roli Selbstschutzu zob. Eric Steinhart, The Holocaust and the Germanization of Ukraine, New York 2015, s. 113–156.

KRYZYS NA FRONCIE I KRYZYS POLITYKI ANTYŻYDOWSKIEJ Pod koniec 1941 roku Karl Jäger, dowódca Einsatzkommando 3, podjednostki Einsatzgruppe A działającej na Litwie, dostarczył przełożonym raport o swojej ludobójczej działalności za poprzednie sześć miesięcy. Jego ludzie zabili 136 423 Żydów: 46 403 mężczyzn, 55 556 kobiet i 34 464 dzieci. Z Żydów zostali już tylko robotnicy w trzech gettach: 15 tysięcy w Wilnie, 15 tysięcy w Kownie i 5 tysięcy w Szawlach. Faktycznie ocalało ich prawdopodobnie 10 tysięcy więcej, niż wykazał w obliczeniach, ponieważ wielu się nie zarejestrowało lub ukryło. Mimo niepewności tych ponurych statystyk bilans rzezi dokonanej na zapleczu operacji „Barbarossa” jest wstrząsający. Na Łotwie zostało 6,5 tysiąca Żydów z całej przedwojennej ludności żydowskiej liczącej 95 tysięcy osób. Żydowska ludność na Białorusi została okrojona z 300 tysięcy do 80–90 tysięcy. Na radzieckiej Ukrainie zamordowano 200 tysięcy Żydów, a około 90 tysięcy w Transnistrii896. Jednak mimo tych potwornych wyników sukces był tylko częściowy. Niedługo po tym, jak Jäger odtrąbił zwycięstwo, Einsatzgruppe A poinformowała Berlin, że w Komisariacie Rzeszy Wschód nadal przebywa 139 tysięcy Żydów. Od 270 do 290 tysięcy Żydów żyło na Polesiu i Podolu. Co najmniej 522 tysiące mieszkało we wschodniej Galicji, a 90 tysięcy w Transnistrii. Podczas gdy ludobójcze operacje na wschodnim skraju obszarów zagarniętych przez Niemców prawie osiągnęły skutek, w zachodnich rejonach, z przyczyn logistycznych i z powodu dużej koncentracji ludności żydowskiej, pozostało prawie milion Żydów897. Chociaż Niemcom i ich wspólnikom udało się zadać niewyobrażalne cierpienia i śmierć Żydom na podbitych obszarach Związku Radzieckiego, ofensywa przebiegała chaotycznie i przekształciła się w zwyczajową plątaninę sprzecznych działań. Partnerzy Niemiec nie uzgadniali z nimi swoich akcji, skutkiem czego Węgry i Rumunia podejmowały akcje godzące w interesy Niemiec. Sprawy udało się uporządkować dopiero po kilku miesiącach kampanii. Koordynacja nie istniała też między SS i władzami cywilnymi. Kiedy Hinrich Lohse, komisarz Rzeszy Wschód, wydał wytyczne na temat traktowania Żydów, służby bezpieczeństwa były oburzone. Po pierwsze, sprzeciwiły się wkraczaniu na ich teren, a po drugie, uznały, że wszystko robi źle. Wyższy dowódca SS i policji Hans Prützmann i Stahlecker, dowódca Einsatzgruppe, zaprotestowali w Berlinie, a Ministerstwo Rzeszy do spraw Okupowanych Ziem Wschodnich szybko ustawiło Lohsego do pionu: Sipo-SD ma autonomię we wszystkich kwestiach dotyczących Żydów. Ostatecznie rozporządzenie Lohsego z 16 sierpnia określiło, kto jest Żydem, i nakazało rejestrację Żydów oraz noszenie oznak. Ich dobytek i majątek miały zostać skonfiskowane, a oni mieli dostać zwrot kosztów

utrzymania. Rozkazał, by Żydzi usunęli się ze wsi i skupili w miejskich gettach, gdzie otrzymają racje w wielkości zależnej od zapasów zaoszczędzonej żywności. Mieliby również pracować przymusowo. Rozporządzenie podkreśliło jednak, że to są kroki minimalne i obowiązujące w miejscach, gdzie niemożliwe jest zastosowanie „metod rozwiązania ostatecznego”. Innymi słowy, jeśli Sipo-SD zdecyduje, że Żydów czeka inny los, Lohse nie będzie miał możliwości ich powstrzymać898. Tarcia znów nasiliły się na tle traktowania wykwalifikowanych robotników. Heinrich Karl sprzeciwił się, by batalion policji litewskiej zabrał Żydów obsługujących warsztaty i fabryki w Słucku, jego mieście. Niedługo potem Lohse poruszył ten sam temat ze Stahleckerem i wyższym dowódcą SS i policji Krügerem (następcą Prützmanna). Wysłał oficjalne zapytanie do Ostministerium, czy eliminacja Żydów obejmuje również tych, którzy pracują na rzecz Wehrmachtu i przemysłu zbrojeniowego. Niektóre jednostki armii także wyraziły zastrzeżenia wobec bezsensownego pozbywania się wykwalifikowanych pracowników. Inspektorat zbrojeniowy na Ukrainie uznał potrzebę pozbycia się „zbytecznych gąb” z miast i wyeliminowania wrogiej ludności, ale wyraził zaniepokojenie ryzykiem nadwerężenia gospodarki i autorytetu, nie wspominając o demoralizującym wpływie na żołnierzy, którzy albo obserwowali ludobójstwo, albo brali w nim udział. Od czasu do czasu pojawiał się pryncypialny protest. Pewien komisarz rejonowy w Ostland zapytał, „czy naprawdę konieczna jest eksterminacja dzieci […]. W żadnym cywilizowanym kraju, nawet w średniowieczu, egzekucje kobiet w ciąży nie były dopuszczalne”899. Getta, uznawane za nierozerwalną część polityki antyżydowskiej, na okupowanych terytoriach ZSRR pojawiły się późno i nie stanowiły powszechnej praktyki. Co więcej, powody ich utworzenia różniły się w zależności od miejsca. Dla Grupy Armii „Środek” były to względy bezpieczeństwa; na tyłach Grupy Armii „Północ” służyły kontroli konsumpcji żywności. W niektórych gettach funkcjonowała rada i Służba Porządkowa, a w innych nie. Podczas gdy pod koniec 1941 roku getta w Polsce zyskały uzasadnienie ekonomiczne, prowizoryczne struktury w ZSRR były co najwyżej obozami dla internowanych900. Brak spójności w traktowaniu gett wystąpił już na etapie fundamentalnych nieporozumień na tle środków i celów. Czy Żydów należy wygnać, zamknąć w gettach czy zgładzić? Do października 1941 roku naziści liczyli, że po zakończeniu działań wojennych Żydów uda się wygnać na Syberię. W połowie września Einsatzkommando 6 z Einsatzgruppe C skomentowało, że „podczas gdy w pierwszych tygodniach udało się zatrzymać znaczną liczbę Żydów, ustaliliśmy, że w centralnych i wschodnich rejonach Ukrainy wymknęło się w wielu przypadkach od 70 do 90 procent Żydów, a czasem nawet 100 procent. Nieuzasadnioną ewakuację setek tysięcy Żydów można uznać za pośredni sukces działań służby bezpieczeństwa. Jak się dowiedzieliśmy, głównie zza Uralu, jest to znaczący wkład w rozwiązanie kwestii żydowskiej w Europie”. 16 października 1941 roku Antonescu poinformował radę ministrów: „Postanowiłem ewakuować wszystkich [Żydów] z tego obszaru. W Besarabii nadal przebywa 10 tysięcy Żydów, których w ciągu kilku dni wyślemy za Dniestr, a w sprzyjających okolicznościach za Ural”. Jednak wówczas Himmler już poinstruował swoich podwładnych, aby zgładzili radzieckich Żydów do ostatniego

mężczyzny, kobiety i dziecka901. Faktycznie, kiedy Himmler zmienił charakter swojej misji, ewakuacja radzieckich Żydów trwała w najlepsze. W pierwszych tygodniach kampanii ucieczkę Żydom utrudniał szybki postęp Niemców oraz niechęć radzieckich służb bezpieczeństwa do przepuszczenia uchodźców przez dawną granicę radziecko-polską. W rezultacie większość Żydów we wschodniej Polsce znalazła się w pułapce. Później Żydom łatwiej było uciekać, a reżim radziecki wprowadził w życie plan ewakuacji ludności z trasy niemieckich armii. Żydów nie ewakuowano jako Żydów, lecz ponieważ wielu z nich było wykwalifikowanymi urzędnikami, w nieproporcjonalnym stopniu skorzystali na polityce ewakuacji personelu i rodzin pracowników instytucji państwowych i przedsiębiorstw przemysłowych. Historyk Yitzhak Arad szacuje, że około 5 procent wołyńskich Żydów wymknęło się Niemcom, a odsetek Żydów, którzy uniknęli schwytania, gwałtownie rósł im dalej w głąb wschodniej Białorusi, Rosji i we wschodniej Ukrainie. Chociaż około miliona Żydów dostało się pod okupację niemiecką w ZSRR, z czego większość zginęła, porównywalnej liczbie udało się uciec lub znaleźć bezpieczne schronienie902. Największa klęska miała charakter militarny. 2 października 1941 roku Grupa Armii „Środek” rozpoczęła operację „Tajfun” – ostateczne uderzenie na Moskwę, aby zakończyć wojnę, zanim nastanie zima. Na początku wszystko szło dobrze. Armie niemieckie odnosiły kolejne sukcesy, ponownie w większości przypadków dzięki niekompetencji radzieckich dowódców. Potem zaczęły się deszcze i front utknął w błocie. Kiedy w połowie listopada przyszły mrozy i Niemcy wznowili natarcie, była to już tylko rozpaczliwa zagrywka. Żołnierze byli u kresu wytrzymałości, armia wykorzystała wszystkie zapasy, nie miała już żadnych rezerw. Transport ledwo dawał radę dostarczać zaopatrzenie do jednostek czołowych, zaspokajając zaledwie ułamek potrzeb; paliwo, żywność i amunicja miały priorytet przed zimową odzieżą, co skazało nieszczęśników z piechoty na wyziębienie i odmrożenia. 6 grudnia Rosjanie przypuścili kontratak. Wojna nie tylko miała potrwać dłużej, niż zakładali niemieccy przywódcy; teraz okazało się też, że armie na Wschodzie muszą walczyć o przetrwanie ze świeżymi dywizjami syberyjskimi, o których istnieniu wywiad wojskowy Wehrmachtu nie miał pojęcia903. Klęska miała liczne konsekwencje dla polityki antyżydowskiej. Rozwiązanie problemu żydowskiego poprzez wygnanie na terytoria położone poza przestrzenią życiową Niemców opierało się na założeniu zwycięstwa. Teraz rozwój wydarzeń pokrzyżował te plany, a brak możliwości zakończenia wojny sprawił, że znalezienie rozwiązania stało się jeszcze bardziej palące. Trzecia Rzesza stanęła w obliczu kryzysu żywnościowego i zagrożenia wewnętrznego, a obie te rzeczy można było przypisać Żydom. Zamiast odłożyć plan policzenia się z Żydami do zakończenia wojny, trzeba było go zrealizować teraz – i to szybko – dokładnie dlatego, że nie zanosiło się na rychły koniec wojny. Wreszcie istniał jeszcze kontekst międzynarodowy. Niemcy nie wyeliminowały Rosji z wojny, więc Wielka Brytania pozostawała w walce, a zanosiło się też na to, że do boju przystąpią Stany Zjednoczone. Ponieważ według nazistów winę za całą tę sytuację ponosili Żydzi, ci Żydzi, którzy znajdowali się w ich rękach, mieli za wszystko odpowiedzieć. Połączenie klęski na

polu bitwy z porażką polityki antyżydowskiej ściągnęło straszliwy los na Żydów z Trzeciej Rzeszy. 896 Raport Jägera, w: Documents on the Holocaust, s. 398–400; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 261, 274. 897 11 stycznia 1942, Einsatzgruppen Reports, s. 268–269; C. Gerlach, German Economic Interests, s. 224; Dieter Pohl, The Murder of Ukraine’s Jews under German Military Administration and in the Reich Commissariat Ukraine, w: The Shoah in Ukraine, s. 43. 898 Tymczasowe rozporządzenie dotyczące traktowania Żydów, 13 sierpnia 1941, w: Documents on the Holocaust, s. 394–395; J. Matthäus, ‘Operation Barbarossa’, s. 283–287; A. Angrick, P. Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 98–99; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 110–111. 899 Hinrich Lohse do ministra Rzeszy do spraw okupowanych ziem wschodnich, 15 listopada 1941, oraz Otto Brautigan do Hinricha Lohsego, 18 grudnia 1941, Documents on the Holocaust, s. 394–395; Inspektorat zbrojeniowy na Ukrainie do Biura Wydziału Przemysłu Zbrojeniowego, Generał Thomas, 2 grudnia 1941, Documents on the Holocaust, s. 417–419; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 155–156, 158–162. Zob. P. Longerich, Holocaust, s. 231–232. 900 D. Michman, The Emergence of the Jewish Ghettos, s. 105–120. 901 Raport Einsatzgruppe C, 12 września 1941, Einsatzgruppen Reports, s. 130–131; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 142. 902 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 75–77; Mordechai Altshuler, Escape and Evacuation of Soviet Jews at the time of the Nazi Invasion: Policies and Realities, w: The Holocaust in the Soviet Union, s. 77–104. 903 2–6 października, 11, 21, 23, 30 listopada, 4 grudnia 1941, F. Halder, The War Diary, s. 543–545, 562– 563, 570–573, 577–579; G. Fritz, Ostkrieg, s. 135–165, 182–193.

DEPORTACJE ŻYDÓW Z RZESZY Życie Żydów, którzy zostali w Rzeszy, było nędzne, pełne ograniczeń i naznaczone lękiem. Obowiązek zamieszkania w żydowskich domach, robienia zakupów w konkretnych sklepach i w wyznaczonym czasie oraz zakaz wszelkiej działalności kulturalnej i rekreacji na świeżym powietrzu niemal całkowicie odcięły ich od reszty społeczeństwa. W sierpniu 1940 roku władze skonfiskowały telefon w żydowskim domu, w którym mieszkał Klemperer. Rok później zakazano mu korzystania z miejscowej biblioteki. Ubrania noszone przez Żydów coraz bardziej się wycierały, a buty niszczyły. Zmniejszające się racje i coraz gorsza jakość żywności nadwątlały ich zdrowie. Gdy zachorowali, musieli z trudem szukać pomocy u nielicznych pozostałych żydowskich pielęgniarek i lekarzy. Chociaż wysoki odsetek wśród nich stanowili ludzie starsi i schorowani, 40 tysięcy musiało przymusowo pracować za głodowe wynagrodzenie. W rzeczywistości pod koniec 1940 roku postrzegani byli jako cenne źródło wykwalifikowanej siły roboczej904. Przez 1941 rok niedobitki, w tym „uprzywilejowani Żydzi” oraz Żydzi z małżeństw mieszanych, znajdowali się pod rosnącą presją. Lokalni urzędnicy zażądali teraz, aby Żydzi oddali nawet dzielone mieszkania w domach żydowskich. Niektórych do działania pobudziła potrzeba przekwaterowania rodzin, których domy zostały zniszczone w nalotach RAF-u, ale fala eksmisji rozszerzyła się poza miasta dotknięte bombardowaniami. W Hanowerze 100 Żydów musiało przenieść się do starej synagogi, 150 gnieździło się w zakładzie pogrzebowym, a 200 w magistracie. W Essen władze zorganizowały obóz w opuszczonej kopalni węgla. W Kolonii Żydzi zajęli koszary zbudowane podczas Wielkiej Wojny dla rosyjskich jeńców. Drezdeńscy Żydzi mieszkali w barakach przy fabryce, w której większość z nich pracowała. We Wrocławiu 8–9 tysięcy Żydów skupiało się wokół Synagogi pod Białym Bocianem. Mogli prowadzić interesy tylko między sobą, ale jakoś udawało im się podtrzymywać wspólną egzystencję. Gmina prowadziła szkołę dla 500 dzieci, szpital, zapewniała koszerną żywność i organizowała wydarzenia kulturalne. W końcu wrocławskie władze eksmitowały ich z domów, z 30 mieszkań jednocześnie, i stłoczyły w barakach, które oferowały standard niewiele lepszy niż obozy przejściowe. Te ostatnie przenosiny rzuciły wielu starszych wiekiem Żydów w zupełnie obce im otoczenie, gdzie trzeba było zmagać się z przeludnieniem i kiepskimi warunkami sanitarnymi905. Kiedy kurczył się żydowski świat, Niemcy korzystali na konfiskacie ich dóbr. Gestapowcy i nazistowscy urzędnicy partyjni byli pierwsi do przejmowania zawartości opuszczanych domów. To, co zostało, licytowały miejskie lombardy. W Hamburgu wśród łupów znalazł się stos 600 książek medycznych i cylinder. Miejscowi przychodzili do handlarzy z konkretnymi zamówieniami na różne przedmioty i meble. Na bardziej elitarnym poziomie Muzeum Sztuki we Wrocławiu wystąpiło o przekazanie prywatnej kolekcji Maxa Silberga.

Na żadnym poziomie niemieckie społeczeństwo nie zastanawiało się nad losem Żydów, których przedmioty codziennego użytku i cenne rzeczy znajdowały nowych właścicieli906. Reichsvereinigung niezmordowanie pracowało nad poprawą warunków bytowych udręczonych społeczności. Większość działań kierowali na pomoc w emigracji. Nawet jeszcze wtedy, gdy Żydzi umierali w polskich gettach i byli mordowani w Rosji, Centralne Biuro do spraw Emigracji Żydowskiej wciąż zajmowało się organizowaniem wyjazdów Żydów z Rzeszy. Setki osób posiadających wizę do Stanów Zjednoczonych dostało papiery wyjazdowe i mogło ruszać w drogę, głównie przez Hiszpanię i Portugalię. W tamtym czasie Żydzi byli gotowi zaakceptować każdy cel podróży, nawet taki, który na pierwszy rzut oka wydawał się dziwny. W kwietniu 1940 roku 35 niemieckich i austriackich Żydów przybyło do Buena Tierra, w odległym zakątku Boliwii, z zamiarem założenia osady rolniczej, która ostatecznie mogłaby pomieścić do 1200 uchodźców. Projekt sfinansowała Sociedad Colonizadora de Bolivia, połączone przedsięwzięcie miejscowego żydowskiego potentata, Mauricia Hochschilda, oraz AJJDC. Jednak zamysł okazał się zbyt wielkim wyzwaniem i upadł. Żydzi z Europy Środkowej, którzy w liczbie 20 tysięcy przyjechali do Boliwii, woleli zagłębić się w bardziej znajomej miejskiej dżungli La Paz. Tam zakładali kawiarnie w stylu wiedeńskim i organizacje kulturalne, a firma Lebensmittelgeschäft Brückner & Krill wyspecjalizowała się w zaopatrywaniu ich w kontynentalne delikatesy. Za Pacyfikiem około 16 tysięcy Żydów z Europy Środkowej próbowało zainstalować się w międzynarodowej koncesji w Szanghaju. W maju 1940 roku Illo Koratkowski przejechała z matką pociągiem prawie 6,5 tysiąca kilometrów z Berlina przez Moskwę, Irkuck i Harbin do chińskiego portu Dalian, gdzie wsiadły na statek do Szanghaju. Tam czekał na nie ojciec Illo. Jednak Victor Klemperer nie znalazł się w gronie szczęśliwców. „Nowe zarządzenia dotyczące emigracji do USA – zanotował 27 lipca 1941 roku. – Nasze affidavit […] traci więc ważność. Nowa procedura oznacza, że w zasadzie nie będzie można, w jakimś dającym się przewidzieć czasie, wyjechać. Nam to na rękę. Koniec rozterek i wahań. Los o wszystkim zadecyduje”907. Klemperer nie miał wątpliwości, że jego przeznaczenie zależy od przebiegu wojny, że istnieje korelacja między antysemickimi manipulacjami reżimu a wydarzeniami na wschodnim froncie oraz w kraju. Chociaż nie wolno mu było mieć radia, uważnie śledził niemieckie postępy wojskowe. Pod koniec lipca napisał: „Marsz w głąb Rosji został zdaje się zatrzymany. Wszyscy coś wiedzą albo plotkują na temat ciężkich strat niemieckich”. Wzloty i upadki kampanii z całą pewnością wpłynęły na morale w kraju. Ulrich von Hassell szacował powszechne nastroje, używając, jak to nazywał, wojennego „barometru”. Na początku sierpnia po wzięciu pod uwagę danych o silnym radzieckim oporze, rosnących stratach i nalotach RAF-u wskazał na „niskie odczyty barometru, powszechne poczucie nieuchronności i beznadziei”. W połowie miesiąca dotarło do niego ostrzeżenie o napięciach między Hitlerem a dowódcami, więc doszedł do wniosku, że wojna przeciągnie się na zimę. Klemperer, polegając na kilku źródłach informacji, doszedł do tego samego wniosku. „Wszyscy zadają sobie pytanie, czy dojdzie w Rosji do rozstrzygnięcia, jeszcze zanim nastaną jesienne słoty? Nie bardzo się na to zanosi, mimo tych wszystkich, zapewne dużych,

lecz bez wątpienia rozdmuchanych, zwycięstw”. Dowiedział się też, że nastroje w Nadrenii, celu regularnych nalotów RAF-u, oraz w „bardzo często atakowanym Berlinie są podobno katastrofalne”. Nawet zwycięstwo w Kijowie i godny politowania widok wziętych do niewoli Rosjan nie oszukał Reck-Malleczewena. Zauważył zjadliwie, że rosnące wykorzystywanie syntetycznych produktów i substytutów jedzenia prowadzi do częstych ataków mdłości w kawiarniach908. Pogorszenie nastrojów dostrzegli również zagraniczni dziennikarze. Howard Smith, jeden z ostatnich amerykańskich korespondentów w Berlinie, wiedział, że jeszcze przed atakiem na ZSRR „Niemcy tak naprawdę wyskrobywali już resztki z dna europejskiego kotła gospodarczego”. Operacja „Barbarossa” jeszcze pogorszyła sytuację: „Front wschodni wysysał i tak już skąpe zapasy tłuszczu w takim tempie, że w bardzo krótkim okresie trzeba było wprowadzić szybkie i ogromne cięcia”. Ziemniaki wyparowały ze sklepów, a pomidory powkładano w puszki dla chłopaków w Rosji. W listopadzie z tego samego powodu zmniejszono konsumpcję piwa. Smith zauważył, że po cichu zawieszano kolejne linie autobusowe. „Stacje podziemnej kolei stały się zaniedbane, brudne, zniszczone”. Trzy czwarte taksówek wycofano z ulic, a kiedy zepsuła się winda, nikt jej nie naprawiał. Tabor kolejowy przynależny do Reichsbahn został pomniejszony, aby zastąpić 4 tysiące lokomotyw i wagonów towarowych zniszczonych na Wschodzie, co stanowiło połowę całego taboru obsługującego wschodnie armie. „Niemcy – podsumował – zazwyciężyli się na śmierć”909. Joseph Goebbels, arcyrealista w prywatnym dzienniku, nie wypierał się kryzysu. W lipcu przyznał: „Sytuacja żywnościowa w Berlinie jest bardzo zła”. Kiedy produkcja rolna zaczęła spadać, zrobiło się „nadzwyczaj niebezpiecznie”. 24 sierpnia wyznał z charakterystyczną szczerością i czarnym humorem: „Nastroje w Niemczech stają się coraz poważniejsze. Do ludzi dociera stopniowo, że kampania wschodnia to nie jest spacerek do Moskwy”. Pod koniec miesiąca przyznał: „Nie doceniliśmy bolszewizmu”. Chociaż zdarzał się jeszcze czasem wzrost morale, tendencja pozostała spadkowa. Smith ocenił, że w trzecim miesiącu operacji „upadek ducha połączył się z upadkiem gospodarczym”. Był to moment przełomowy. Nadchodziła zima, a do zwycięstwa wcale nie było bliżej. Euforia towarzysząca ofensywie na Moskwę wyparowała zaraz po tym, jak wojsko utknęło w błocie, nastroje spadły bardziej niż kiedykolwiek, a ludzi interesowała teraz tylko jedna rzecz: ostateczne, zdecydowane zwycięstwo. Goebbels nie mógł tego zapewnić, ale mógł pokazać, że żydowski wróg w Niemczech został pokonany910. Oczywiście propaganda antysemicka nie próżnowała od chwili rozpoczęcia wojny. W październiku 1940 roku Goebbels odnotował jeden ze swoich największych sukcesów jako twórcy filmu i propagandysty, gdy na ekrany wszedł Żyd Süss, opowieść o losach żydowskiego kupca na osiemnastowiecznym dworze. Żyd został tu tak umiejętnie przedstawiony jako chciwy, wyrachowany, rozwiązły i bezlitosny, że Niemcy tłumnie oglądali film i gorąco go oklaskiwali. Następnie wyprodukował dokument Der ewige Jude (Wieczny Żyd), z zamiarem pokazania prawdziwego oblicza Ostjude. Wykorzystując okupację Polski, film pokazał sceny, które potwierdziły nazistowski obraz Żyda ze

Wschodu. Jedna ze scen zestawia tłum Żydów na ulicy w warszawskim getcie z rojącymi się szczurami. Niektórych widzów przygnębiła świadomie makabryczna scena w jatce, gdzie zgodnie z żydowskim prawem odbywa się rytualny ubój. Ku rozczarowaniu Goebbelsa, film zrobił klapę. Centrala SS informowała, że „obrzydliwy charakter prezentowanego materiału, a szczególnie sceny w rzeźni, posłużyły za główny argument, aby nie oglądać filmu”. Oddział SD w Höxter skomentował film jeszcze mniej pochlebnie: że ludzie uznali go za „dość nudny”. Mimo to oba filmy mocno wpłynęły na nastroje. Klemperer zauważył, że „znowu nasilają nagonkę na Żydów. Propaganda filmowa: Jud Süß i Der ewige Jude”. Marna to była pociecha, że ten drugi po tygodniu zniknął z kin911. W ramach swojego wkładu do operacji „Barbarossa” Goebbels podkręcił kampanię propagandową. W artykułach, przemówieniach i wytycznych dla prasy szczególny nacisk kładł na „sojusz plutokracji i bolszewizmu”, który miał tłumaczyć atak na ZSRR oraz napiętnować amerykańską pomoc dla Wielkiej Brytanii i Rosji. W lipcu 1941 roku dostał prezent od losu, kiedy amerykański Żyd Theodore Kaufman opublikował prywatnie pełną jadu książkę zatytułowaną Germany Must Perish! (Niemcy muszą zginąć!), w której, między innymi, domagał się sterylizacji wszystkich Niemców. Prasowa machina Goebbelsa do przesady rozdmuchała znaczenie książki, twierdząc, że autor, po prawdzie dość mierny, ma powiązania z Białym Domem i ujawnił amerykańskie, czy też raczej żydowskie, plany wobec Niemców, gdyby Trzecia Rzesza została pokonana. SD ochoczo zareagowało na publikację fragmentów książki, które „pokazały, że ta wojna naprawdę toczy się na śmierć i życie”912. Nie przypadkiem Gestapo i nazistowscy oficjele zaczęli apelować o podjęcie surowszych kroków przeciwko Żydom w Rzeszy, a przede wszystkim o wprowadzenie obowiązku noszenia przez nich oznak. Żądanie znakowania Żydów było nikczemne, ale również praktyczne. Nawiązywało do braków żywności i przekonania, że Żydzi zabierają coś, co należy się Niemcom. Na przykład SD w Bielefeld skarżyło się na „prowokacyjne” zachowanie Żydów, których występkiem było kupowanie jedzenia w sklepie. Ten sam oddział skarżył się, że żydowski mąż Aryjki kupił „prawdziwą kawę”, wbrew zasadom racjonowania. Okręgowe biuro NSDAP do spraw polityki rasowej w Monachium zaproponowało możliwość rejestrowania mischlingów, ponieważ „często dochodzi tu do prób ukrywania stopnia pochodzenia żydowskiego”913. W tej emocjonalnej atmosferze Goebbels spotkał się 18 sierpnia w Ministerstwie Propagandy z podwładnymi, aby omówić politykę żydowską. Uczestnicy spotkania założyli, że jest tylko kwestią czasu, kiedy Żydzi zostaną ewakuowani na Wschód, ale zgodzili się, że do tej chwili muszą oni nosić oznaczenia. Pod koniec tego samego dnia na audiencji u Hitlera Goebbels poskarżył się na żydowskich „pasożytów” w Berlinie i zażądał, aby do czasu ich usunięcia nosili wyróżniające opaski. Hitler wydał zgodę. Jak się zdaje, wódz znajdował się wówczas w fatalnym nastroju i raz po raz mówił, że Żydzi odpowiedzą za wywołanie wojny. Stale powtarzał Goebbelsowi, że „na Wschodzie Żydzi muszą zapłacić rachunek”. Jednak bliżej kraju niech noszą opaskę, która na stałe weszła już do żydowskiego życia w Polsce i na okupowanych terytoriach radzieckich. 1 września 1941 roku

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało rozporządzenie, że od 19 września wszyscy Żydzi muszą nosić żółtą gwiazdę Dawida z napisem „Jude” pismem gotyckim na środku. W komentarzach prasowych nazistowscy sprawozdawcy tłumaczyli: „Żołnierz niemiecki spotkał w kampanii wschodniej Żyda w jego najbardziej odrażającej, najokropniejszej formie. Te doświadczenia zmuszają niemieckiego żołnierza i niemiecki naród do pozbawienia Żyda wszelkiej formy kamuflażu w ojczyźnie”914. Wprowadzenie żółtej gwiazdy z entuzjazmem powitali naziści z poplecznikami, ale inni Niemcy zareagowali bardzo chłodno. Gestapowcy w Bielefeld ucieszyli się, że teraz, kiedy będą mogli od razu zidentyfikować Żydów na ulicy, wyegzekwują wszelkie wprowadzone przeciwko nim restrykcje. Centrala SD w Berlinie ogłosiła powszechne zadowolenie z zarządzenia, chociaż podała też informację, że część osób była zdumiona, gdy okazało się, jak wielu Żydów nadal przebywa w kraju. Ujawnienie Żydów faktycznie wywołało falę żądań podjęcia surowszych działań. SD wkrótce zaczęło otrzymywać skargi, że Żydzi z małżeństw mieszanych nie podlegają obowiązkowi oznakowania i pozostają nierozpoznawalni jako Żydzi. Sklepikarze z lokali wyznaczonych dla Żydów byli zaniepokojeni, że dostrzegalna obecność Żydów może odstraszyć innych klientów. Leland Morris z amerykańskiej ambasady poinformował Waszyngton, że wielu Niemców było „niemile zaskoczonych”, gdy zobaczyło, jak dużo Żydów „nadal mieszka w dobrych dzielnicach mieszkaniowych dużych miast i zajmuje cenne mieszkania w czasie wielkich niedoborów”. Dodał jednak, że „bardzo duża część berlińczyków okazuje zażenowanie i raczej współczucie niż satysfakcję z eksponowania żydowskich opasek”915. Victor Klemperer uważał oczywiście, że „żydowska” gwiazda nie spotka się z publiczną aprobatą. Jego spostrzeżenia do pewnego stopnia potwierdził wydział SD zajmujący się badaniem opinii publicznej: urzędnicy doszli do wniosku, że starsi i bardziej religijni ludzie byli przeciwni. Harry Flannery, który zastąpił Williama Shirera w CBS w Berlinie, przekonał się, że „większość obywateli niemieckich, nawet pierwszego dnia, nie poświęcała Żydom najmniejszej uwagi”. Wręcz przeciwnie, jego współpracownik Howard Smith wspominał, że „w dniu wprowadzenia żółtej gwiazdy ludzie w całym Berlinie pytali siebie nawzajem, czy, na litość boską, taki manewr jest naprawdę konieczny? Było aż nazbyt oczywiste, że ubodzy, wynędzniali Żydzi mieszkający w Niemczech nie mają nic wspólnego ze znikaniem żywności oraz niepowodzeniem najwyższego dowództwa w podboju Rosji”916. Opaska z gwiazdą stała się tematem wisielczych żartów. Ponieważ rozkaz wprowadzający przymus noszenia gwiazdy zakazywał również Żydom noszenia odznaczeń, pewien żartowniś wymyślił, że żółta gwiazda stała się nowym orderem: „Pour le Semité”917. Flannery zapewniał, że „Żydzi noszą ją z widoczną dumą”, ale nie przedstawił na to dowodów. Niemieccy Żydzi mówili coś zupełnie innego. Klemperer wylewał żal w dzienniku: „silna ekscytacja, a właściwie odrętwienie pomieszane z «hura, ja żyję»”. Ruth Andreas-Friedrich, dziennikarka w Berlinie przed objęciem władzy przez Hitlera i działaczka antynazistowskiego podziemia, zwierzyła się dziennikowi: „To już dotarło tutaj. Od dziś Żydzi są wyjęci spod prawa, oznaczeni jak wyrzutki żółtą gwiazdą Dawida, którą każdy musi nosić na lewej piersi. Chcielibyśmy wołać zagranicę o pomoc. Ale cóż dadzą

nasze protesty. Ci, którzy mogliby pomóc, nie słyszą nas – albo może nie chcą nas słyszeć. Dzięki Bogu większość ludzi nie aprobuje nowego rozporządzenia. Prawie każdy napotkany człowiek czuje się tak samo zawstydzony jak my”918. Noszenie oznaki przez Żydów w Rzeszy stanowiło preludium do deportacji, tragedii, która szykowała się od kilku miesięcy. Jeszcze w lipcu 1941 roku, w tych tygodniach, kiedy elitę nazistowską rozpierała ambicja, Heydrich zwrócił się do Göringa o upoważnienie „do przeprowadzenia wszelkich niezbędnych przygotowań, organizacyjnych, praktycznych i finansowych, do ogólnego rozwiązania kwestii żydowskiej w niemieckiej strefie wpływów”. Göring poprosił o szybkie dostarczenie planu „ostatecznego rozwiązania”, prawdopodobnie dlatego, że podobnie jak Heydrich zakładał zakończenie wojny w ciągu kilku tygodni lub miesięcy, a wtedy miałaby zacząć się realizacja zamierzenia. Jednak wojna się przeciągała, a Hitler wielokrotnie odmawiał zezwolenia na wielkie deportacje aż do zakończenia konfliktu. W sierpniu, kiedy Heydrich i Goebbels poprosili o zgodę na rozpoczęcie deportacji, usłyszeli, że mają czekać. Determinacja Hitlera osłabła, kiedy stało się jasne, że wojna przedłuży się do następnego roku. Najważniejsze stało się rozwiązanie problemu z brakiem mieszkań w Berlinie. Od kwietnia 1941 roku inspektorat budowlany Alberta Speera prowadził eksmisje Żydów, aby zapewnić mieszkania dla ofiar nalotów. Szefowie partii nazistowskiej w miastach, na przykład Hamburgu i Lubece, które mocno ucierpiały od RAF-u, wściekali się, że Żydzi nadal zajmują dobre mieszkania. W obliczu „katastrofalnej” sytuacji mieszkaniowej dlaczego nie deportować ich na Wschód? Tłok w tramwajach i pociągach wywoływał podobne narzekania. Oczywiście za pogorszenie standardu życia odpowiadała wojna, ale to Żydów obarczono całą winą. Lokalne władze informowały również o gniewie rodziców żołnierzy, ponieważ musieli przebywać w towarzystwie Żydów, podczas gdy ich synowie toczyli „walkę z Żydami i bolszewizmem”. Wreszcie istniała jeszcze sprawa braków żywnościowych. Nie chodziło tylko o to, że Wehrmacht konsumował ogromne ilości tłuszczu, mięsa i zbóż. Pobyt milionów mężczyzn na froncie oznaczał, że do pracy przy zbiorach zostawało niewiele rąk. Reżimu nie było stać na opóźnienie kroków, które złagodziłyby presję i jednocześnie odciągnęły uwagę od problemu. Ostateczną iskrą wywołującą wybuch mogła być wiadomość, że Stalin nakazał przymusowe przesiedlenie 400 tysięcy etnicznych Niemców z rejonu nadwołżańskiego na Syberię. 17 września Ribbentrop spotkał się z Hitlerem i zaproponował, by Niemcy w odwecie wysiedlili Żydów z Europy Środkowej na obszary wschodnie. I tak, między 15 a września Hitler wydał wreszcie zgodę na deportację Żydów z Rzeszy i Protektoratu. Rozwiązanie kwestii żydowskiej musiało ruszyć naprzód bez względu na to, co działo się na froncie wschodnim. Tak jak zapowiedział: Żydzi zapłacą919. Teraz Himmler, Heydrich i Eichmann odbyli szereg spotkań, aby zrealizować pragnienie Führera. Bez wątpienia było to wyzwanie. W Rzeszy Wielkoniemieckiej mieszkało bowiem 250 tysięcy Żydów, a 88 tysięcy w Protektoracie. Mimo sukcesu w bitwie pod Kijowem sytuacja na Wschodzie pozostawała nieokreślona. Podobnie jak w przypadku wcześniejszych projektów przygotowania prowadzono pośpiesznie i bez namysłu, przy licznych pojawiających się przeszkodach, które zmuszały twórców do ograniczania ambicji

i dalszej improwizacji. Na początek musieli wskazać lokalizacje dla Żydów, a potem upewnić się, że zostaną oni odpowiednio przyjęci. 18 września Himmler listownie poinformował Arthura Greisera, że „Führer życzy sobie, aby Stara Rzesza i Protektorat jak najszybciej zostały oczyszczone i uwolnione od Żydów. Dlatego postaram się, jeśli się uda, w tym roku i w ramach pierwszego etapu, przetransportować Żydów ze Starej Rzeszy i Protektoratu na te wschodnie obszary, które dwa lata temu weszły w skład Rzeszy, a potem, wiosną, deportować ich jeszcze dalej na wschód”. A potem przyszły złe wieści: „Planuję zabrać 60 tysięcy Żydów ze Starej Rzeszy i Protektoratu, aby zimę spędzili w getcie w Litzmannstadt [Łodzi], które, jak słyszałem, wciąż dysponuje miejscem. Prosiłbym, aby nie tylko zrozumiał pan ten krok, który z pewnością ściągnie pewne trudności i obciążenia na pański okręg, ale też zrobił wszystko, co w pańskiej mocy, aby go poprzeć w interesie Rzeszy”. Greiser był przerażony, ale po twardych negocjacjach w końcu zgodził się przyjąć do swojej domeny 20 tysięcy Żydów i 5 tysięcy Romów. Zgodę uzależnił od uzyskania carte blanche na zrobienie miejsca dla zachodnich Żydów poprzez usunięcie 100 tysięcy „chorych” polskich Żydów920. Na początku października Heydrich skonsultował z ministrem do spraw Wschodu rozmieszczenie Żydów z Rzeszy w miejscach znajdujących się pod jego nominalną kontrolą. Jako dwa najbardziej prawdopodobne cele wyłoniły się Mińsk i Ryga, ponieważ każde miejsce wysunięte dalej na wschód nadwerężyłoby zasoby transportowe i przeszkodziło w operacjach tyłowym jednostkom niemieckich grup armii. Kiedy do Mińska dotarła informacja o konieczności przyjęcia 50 tysięcy Żydów z Rzeszy i Protektoratu, miejscowe Sipo-SD dokładnie wiedziało, co ma robić. Nie było ani komplikacji, ani sprzeciwu. 7 listopada 12–17 tysięcy niepracujących Żydów zabrano z getta i wywieziono do wąwozu w Tuczynku, gdzie rozstrzelały ich oddziały niemieckich żołnierzy, białoruskiej policji i ukraińskich jednostek pomocniczych. Pierwszy transport Żydów z Rzeszy, 990 zmarzniętych, głodnych, przemoczonych i w większości starszych mężczyzn i kobiet, przybył następnego dnia. Więźniów zabrano do specjalnej sekcji getta, która została odseparowana od rosyjskich Żydów. Podczas drugiej masakry, 20 listopada, zginęło kolejne 5–10 tysięcy miejscowych Żydów. Czystki w getcie prowadzone były ze zwykłą mieszaniną chciwości i barbarzyństwa. Pewien ocalały wspominał, że „zaraz po wyjściu z ciężarówek policjanci odebrali małe dzieci rodzicom i łamali im kręgosłupy na kolanie. Niemowlęta podrzucali do góry i zabijali strzałem lub przebijali bagnetem, a potem wrzucali do rowów. Ustawiali nagich ludzi nad dołami i rozstrzeliwali z karabinów maszynowych. Tych, którzy nie chcieli się rozebrać, zabijali z karabinów w ubraniach. Jeśli odzież była dobrej jakości, rozbierali ich po zabiciu”921. Tymczasem Heydrich dodał zarządzanie Protektoratem do swojej i tak już długiej listy obowiązków. Jedną z pierwszych rzeczy, jakie zrobił, było zintensyfikowanie prześladowań Żydów w Czechach i na Morawach. 10 października, dziesięć dni po tym, jak zainstalował się jako protektor Rzeszy w Pradze, poinformował Karla-Hermanna Franka, sekretarza stanu, Adolfa Eichmanna oraz Hansa Günthera, który kierował praskim wydziałem do spraw emigracji żydowskiej, że proponuje w ciągu kilku tygodni ewakuować na Wschód 5 tysięcy

Żydów, a resztę wysłać do getta w niezidentyfikowanym jeszcze miejscu. Na zwołanej później konferencji prasowej ogłosił swoje zamiary światu i dodał, że getto to tylko „przejściowe” rozwiązanie. Faktycznie nie miał pojęcia, gdzie Żydzi zamieszkają, nie mówiąc o tym, jakie miałoby być ostateczne rozwiązanie. Następnego dnia Hans Günther zwołał żydowskich przywódców w Pradze i rozkazał im sporządzić listę odpowiednich miejsc. Jeszcze kiedy się zastanawiali, pięć transportów zabrało do Łodzi 5 tysięcy Żydów, w tym śmietankę praskiej inteligencji żydowskiej, a następnych 5 tysięcy do Mińska i Rygi. 16 listopada tysiąc Żydów wyjechało z Brna do Mińska. Kilka dni później Karl Rahm, działając w imieniu Günthera, wybrał na getto warowne miasto Theresienstadt (Terezín) w Czechach. 24 listopada 1941 roku o 4.30 z praskiego Dworca Masaryka wyjechała pierwsza grupa budowlana, złożona z młodych Żydów oraz wykwalifikowanych robotników. O 10.00 przystąpili do pracy, przygotowując miasto na napływ 60 tysięcy czeskich Żydów922. Kiedy Jeckeln, nowy wyższy dowódca SS i policji w Ostland, poinformował Hinricha Lohsego, że ma przyjąć kolejnych 50 tysięcy Żydów do ryskiego getta, Lohse był zaskoczony. Zaprotestował u Rudolfa Langego, dowódcy Sipo-SD na Łotwie, czyli człowieka Heydricha, że to przedsięwzięcie jest niemożliwe. Dokąd mogliby pójść? Jeckeln miał pewien pomysł: można zrobić miejsce dla Żydów z Rzeszy w getcie, eliminując mieszkających tu łotewskich Żydów, tak jak zlikwidowano całe gminy w południowej Rosji, począwszy od wyczynów Jeckelna w Kamieńcu Podolskim. Lohse wydawał się zaniepokojony taką perspektywą i sprzeciwił się, twierdząc, że w getcie są użyteczni robotnicy. Protest okazał się nieskuteczny. 27 listopada oddziały służb bezpieczeństwa ze wsparciem policji porządkowej podzieliły getto na dwie części i zaczęły wybierać tych, którzy mieli zostać jako siła robocza. Odseparowali 5,5 tysiąca mężczyzn i 300 kobiet. Trzy dni później do getta wkroczyli funkcjonariusze łotewskiej Sipo-SD i policji niemieckiej i zaczęli wyłapywać ludzi; postępowali tak brutalnie, że podczas akcji zginęło około 800 osób. 15 tysięcy schwytanych Żydów wymaszerowało przez śnieg i lód do lasu koło Rumbuli, gdzie doświadczona ekipa Jeckelna (która przyszła z nim z Ukrainy) wykopała trzy masowe groby, każdy z rampą na jednym końcu, po której Żydzi mieli schodzić do dołu i kłaść się przed zastrzeleniem. Rzeź trwała cały dzień, ale chociaż Jeckeln ściągnął posiłki w postaci łotewskich policjantów, nie udało się wykonać zadania. O zmroku zszokowanych niedobitków odprowadzono z powrotem do getta923. Wielu niemieckich żołnierzy i oficerów widziało rzeź na własne oczy. Jeden z nich, generał Walther Bruns, wspominał masakrę w rozmowie, która została potajemnie nagrana, kiedy jako jeniec przebywał w Wielkiej Brytanii w 1945 roku. Jako inżynier miał oko do szczegółów: „Doły miały 24 metry długości i 3 szerokości – ludzie musieli tam leżeć stłoczeni jak sardynki w puszce z głowami do środka. Nad nimi sześciu ludzi z karabinami zadawało im coup de grâce. Kiedy zjawiłem się na miejscu, doły były tak wypełnione, że żywi musieli leżeć na martwych; potem ginęli od strzału i, aby zaoszczędzić miejsce, musieli leżeć warstwami. Przede wszystkim jednak na jednym z przystanków zdejmowali z nich ubranie”. Na tych „przystankach” musieli oddawać biżuterię, torby i walizki. „Wszystkie

rzeczy dobrej jakości umieszczali w walizkach, a resztę rzucali na stos”. Potem Żydzi musieli całkowicie się rozebrać: „Pozwalali im zostać tylko w koszuli i majtkach. Wszystko to były kobiety i małe dwuletnie dzieci”. Pamiętał „obrzydliwe uwagi” rzucane przez strzelających, typu: „Nadchodzi żydowska ślicznotka”. Jedna kobieta szczególnie mocno zapisała się w jego pamięci. „Jeśli mówimy o zachowaniu czystości rasy – ciągnął – w Rydze najpierw z nimi spali, a potem zabijali je, żeby zamknąć im usta”. Bruns wysłał dwóch oficerów, aby obserwowali wydarzenia i poparli jego oficjalną skargę. Krótko potem podjęto kroki, aby przeprowadzać masakry dyskretniej924. Rzezie w Rydze wywołały aferę w Berlinie, chociaż nie z powodu przerażenia kilku wyższych rangą oficerów Wehrmachtu. Przypadkiem tego samego dnia na stację Skirotava w Rydze przybył transport 950 berlińskich Żydów i Jeckeln rozstrzelał ich z pomocą miejscowych. Wymordowanie deportowanych z Berlina zdenerwowało Langego, ponieważ Żydzi z Rzeszy znajdowali się pod kontrolą RSHA i nie podlegali jurysdykcji Jeckelna jako wyższego dowódcy SS i policji. Lange wystosował formalny protest do RSHA, a w rezultacie Jeckeln został wezwany do Berlina i otrzymał łagodną reprymendę od Himmlera. Po powrocie kontynuował zabijanie. Teraz jednak Żydzi wiedzieli już, co ich czeka, i zaczęli stawiać opór. Podczas akcji 7–9 grudnia nie dali się dobrowolnie spędzić w jedno miejsce i wielu udało się wymknąć niemieckiej i łotewskiej policji. Wskutek powstałego chaosu około 900 osób zastrzelono w getcie, w tym członków rady żydowskiej i Służby Porządkowej. Pomimo tych przeszkód 10 tysięcy Żydów wywieziono do Rumbuli, gdzie zostali zamordowani, głównie przez Łotyszów pod komendą Victora Arajsa925. Deportacje Żydów z Rzeszy nosiły znajome cechy improwizacji, braku zasobów i częściowego sukcesu. Lange nakazał budowę obozu koncentracyjnego w Salaspils, kilka kilometrów na południowy wschód od Rygi, przy linii kolejowej łączącej stolicę z Dyneburgiem, ale pod koniec roku daleko było jeszcze do zakończenia budowy. Dlatego transporty Żydów kierowano do specjalnej sekcji w getcie lub zawracano do obozu koncentracyjnego w Jungfernhof. Podczas gdy Himmler planował ewakuować 70 tysięcy Żydów, udało mu się wysiedlić tylko 53 tysiące. Ponieważ getto w Rydze było „pełne”, a Salaspils jeszcze nie zaczął działać, w listopadzie kilka transportów niemieckich Żydów odesłano do Kowna i Mińska. Ponieważ nikt u władzy nie miał żadnego interesu w tym, by ich przyjąć, Żydzi docierający do tych miejsc byli rozstrzeliwani od razu po przyjeździe. Mord tysiąca Żydów z Wrocławia (z transportu z 23 listopada) wstrząsnął kowieńskim gettem. Przez kilka następnych dni Żydzi sortowali dobytek odebrany nieszczęśnikom z pociągu: „Najwspanialsze rzeczy, jakie można sobie wyobrazić […] najlepsza żywność, wszystko porządnie przygotowane, aby wystarczyło na długi czas, najlepsze ubrania, najrzadsze medykamenty i różne specjalistyczne przyrządy. Niekończąca się liczba książek – naukowych, specjalistycznych, żydowskich ksiąg, modlitewniki, chusty modlitewne […]. Zostali tak perfidnie oszukani. Pierwszy krok do nowego życia okazał się ostatnim – do dołów w IX Forcie”. Wśród ofiar z Wrocławia znalazł się Willy Cohen z żoną i dwiema córkami w wieku dziewięciu i trzech lat926. Pod koniec października Żydzi z Zachodu zaczęli napływać do łódzkiego getta. Pomimo

licznych protestów do Berlina ze strony burmistrza Ventzkiego oraz zarządcy getta Friedricha Übelhöra do końca roku getto wchłonęło prawie 20 tysięcy osób ze Starej Rzeszy, Pragi, Wiednia i Luksemburga. Jednak nie podjęto żadnych bezpośrednich kroków, aby przerzedzić istniejącą populację. Zamiast tego zatrudniono Herberta Langego, szefa Sonderkommando, który wymordował pacjentów polskich szpitali psychiatrycznych, aby wykorzystał te same techniki i pozbył się niechcianych Żydów z Kraju Warty. Lange był pionierem gazowania ofiar w specjalnych ciężarówkach. Zamontował na pace ciężarówki meblowej hermetyczną komorę. Ofiary ładowano na pakę, drzwi szczelnie zamykano, po czym do środka rurą wydechową pompowano spaliny, dopóki wszyscy się nie udusili. Dla wygody malowano te ciężarówki tak, żeby wyglądały jak niewinne pojazdy należące do Kaiser’s Kaffee Geschäft – kompanii handlującej kawą. Lange wskazał pałac w Chełmnie nad Nerem jako dogodną bazę dla swoich operacji i zorganizował tam prymitywny kompleks z barakami dla personelu i strażników, celami dla żydowskich robotników, budynkami do sortowania i magazynowania oraz miejscem pochówku w pobliskim lesie. Jego pierwszymi ofiarami było kilkuset Żydów z pobliskiego Koła i Czachulca, którzy zostali zamordowani od 8 do 10 grudnia 1941 roku, być może w ramach próby. Ale Chełmno czekało na Żydów z Łodzi. 20 grudnia władze getta poinformowały Chaima Rumkowskiego, że 20 tysięcy Żydów musi się wynieść z getta z powodu braku żywności oraz napływu niemieckich Żydów. Rumkowski wytargował zmniejszenie tej liczby o połowę, po czym wyznaczył komisję, która miała wskazać, kto ma pójść. „Wiadomość o mającym nastąpić wysiedleniu – zanotowali autorzy kroniki getta – wywołała w getcie deprymujący nastrój”927. Niemieccy Żydzi, zajęci swoim własnym losem, nie mieli pojęcia, że ich planowana deportacja wywołała nieszczęście i przerażenie tysiąc kilometrów dalej. 15 października w Rzeszy zaczął obowiązywać zakaz emigracji dla Żydów. Nazwa wydziału Eichmanna, IVB4, sugerowała, że biuro zajmuje się raczej ewakuacją niż emigracją. Wytyczne o usunięciu Żydów zaczęły wypływać z Wydziału IVB4 do oddziałów Gestapo i posterunków policji w całej Rzeszy. Żydzi wyznaczeni do ewakuacji otrzymywali szczegółowe instrukcje i musieli wypełnić liczne formularze dotyczące ich stanu posiadania i oszczędności. W wyznaczonym dniu i godzinie musieli pojawić się na miejscu zbiórki – w synagodze albo budynku użyteczności publicznej – z całą niezbędną dokumentacją, walizką ważącą do 50 kilogramów, kocem, jedzeniem na trzy dni podróży oraz 200 markami. Gdy opuszczali mieszkania, mieli sprawdzić, czy gaz jest wyłączony, zamknąć drzwi, a klucze zostawić na policji. Dla ułatwienia koperta z instrukcjami i formularzami dla każdego deportowanego zawierała również kółko do kluczy. W miejscu odjazdu, zwykle na podmiejskiej stacji kolejowej lub placu załadunkowym, musieli oddać świadectwa udziałowe, zagraniczną walutę, książeczki oszczędnościowe i wszystkie cenne przedmioty z wyjątkiem obrączek ślubnych. Ich dowody tożsamości otrzymały stempel „Ewakuowany”928. Aby zagwarantować, że Rzesza nie napotka żadnych utrudnień prawnych w przejmowaniu całego dobytku i oszczędności Żydów, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ogłosiło 11.

poprawkę do ustawy o obywatelstwie Rzeszy. Stanowiła ona, że każdy Żyd, który opuszcza Niemcy, automatycznie traci niemieckie obywatelstwo i zrzeka się majątku na rzecz państwa. Ponieważ Żydzi, którzy zostali deportowani do Theresienstadt, formalnie rzecz biorąc pozostawali na terytorium Rzeszy Wielkoniemieckiej, musieli podpisać dokument, że wymieniają swój dom i dobytek na nowe miejsce zamieszkania w getcie Rzeszy929. Reichsvereinigung w Berlinie oraz IKG w Wiedniu starały się w miarę możliwości uczynić los deportowanych bardziej znośnym. Pracownicy w miejscach zbiórki ustawiali kuchnie i zapewniali wsparcie medyczne. W Wiedniu członkowie żydowskich służb porządkowych eskortowali Żydów do pociągów i czasem pomagali nieść bagaż. Jednak fakt, że żydowscy urzędnicy pomagali Żydom w drodze na wygnanie, sprawiał wrażenie, że organizacje żydowskie działają w ramach procesu deportacji. Wyłączenie tych urzędników z deportacji podsycało jeszcze pełne goryczy opinie osób przechodzących przez ich ręce. Wielu Żydów wolało odebrać sobie życie w otoczeniu, które wciąż oferowało im odrobinę swojskości i pocieszenia. Howard Smith zanotował, że w przeddzień odjazdu transportu oficjalna gazeta żydowska w Berlinie była pełna nekrologów. Szacuje się, że 4–5 tysięcy Żydów w stolicy Rzeszy umarło z własnej ręki, żeby uniknąć poniżeń i trudów przenosin do obcego, prymitywnego kraju. W większości były to osoby starsze, a duży ich odsetek stanowiły kobiety. W wielu przypadkach kobiety decydowały się na samobójstwo, kiedy ich nieżydowski małżonek, który chronił je przed wygnaniem, zmarł lub zginął (niektórzy walczyli na froncie). Część nazistowskich biurokratów traktowała to jako osobistą porażkę, gdy Żyd w ten sposób unikał deportacji. Na przykład gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii informował, że „Żyd, doktor Martin Israel Offenbacher, uniknął ewakuacji, popełniwszy samobójstwo”. W 1943 roku, jak Hannah Arendt napisała w eseju o uchodźcach, „żydowskie samobójstwa w Trzeciej Rzeszy, szczególnie po rozpoczęciu deportacji, stały się zatem raczej aktami asertywności niż oporu przeciwko morderczej polityce narodowosocjalistycznej”930. Pomimo wszystkich starań reżimu, aby nie dopuścić do wojenek o majątek deportowanych i uregulować rozdział dobytku, przymusowy exodus doprowadził do zwyczajowych niestosownych sporów. Howard Smith opisał, jak „ich żałosny dobytek został wyprzedany na publicznych aukcjach, a dobrzy Aryjczycy walczyli jak szakale o padlinę, żeby kupić sfatygowane rzeczy, których z powodu wojny brakowało w Rzeszy”. Publiczne wyprzedaże często odbywały się w domach odplombowanych w tym celu; były to „żenujące spektakle”. W Getyndze oddział NSDAP „zalały prośby o przydział mieszkań”. Biuro Gestapo w Minden walczyło z izbą skarbową o prawo do dysponowania zwolnionymi nieruchomościami. Nie pojawiły się żadne publiczne protesty; Kościół milczał. Ale prywatnie pojawił się pewien niepokój, szczególnie kiedy wieści o losie Żydów zaczęły przeciekać do Niemiec. Klemperer niedługo po fakcie dowiedział się o masakrze w Rydze. To pogłoska, napisał, „ale szeroko kolportowana i uważana za prawdziwą, że pod Rygą rozstrzeliwano deportowanych Żydów, i to całymi szeregami, tak jak wysiadali z pociągu”. Ulrich von Hassell odnotował „odrazę części przyzwoitych osób wobec skandalicznych metod zastosowanych wobec Żydów i więźniów na Wschodzie oraz przeciwko

nieszkodliwym, a często szanowanym Żydom w Berlinie i innych dużych miastach”931. Ci, którzy trafili do transportów, przeżyli koszmarną trzy- lub czterodniową podróż tylko po to, żeby doświadczyć końca świata. Henry Rosenberg, na początku listopada deportowany z Hamburga do Mińska, wspominał: „Wagony nie były ogrzewane. Przy takim tłumie ludzi z bagażami nie dało się usiąść, nie wspominając o śnie. Ludzie stali się tak rozdrażnieni, że najdrobniejsza uwaga kończyła się kłótnią”. Ponieważ na miejsce dotarli w ciemności, musieli zostać w wagonach do piątej rano, kiedy zjawili się esesmani z rozkazami. „Kazali nam wyjść z pociągu i stanąć z bagażem w rękach przed wagonem, żeby mogli nas policzyć. Potem […] zabrali nas do getta i powiedzieli: «Każdy, kto spróbuje ucieczki lub nie wykona rozkazu, zostanie zastrzelony. Za każdego uciekiniera zastrzelonych zostanie sto osób»”. Rosenberg trafił z innymi mężczyznami do porządkowania budynku szkoły, w której mieszkali miejscowi Żydzi przed usunięciem z getta. „W piecykach wciąż płonął ogień, wokół walały się porozrzucane rzeczy, a na podłodze leżały setki ciał”. Rosyjscy Żydzi starali się podejść bliżej, żeby przyjrzeć się zwłokom. „Płakali i krzyczeli, ponieważ wśród zmarłych znajdowali krewnych. Tak oto dowiedzieliśmy się, że 9 listopada w Mińsku zamordowanych zostało 30 tysięcy Żydów”. Rosenberg jako jedyny z transportu przeżył wojnę932. Od 10 grudnia 1941 roku Żydzi z Rzeszy zaczęli napływać do Rygi na miejsce zwolnione przez zamordowanych Żydów łotewskich. Zarządcy podzielili getto na dwie części, a każdą odgrodzili drutem kolczastym. „Małe getto” na północ od ulicy Ludzas zamieszkiwali na początku łotewscy Żydzi. Niemieccy Żydzi zajmowali kilka baraków na południu, gdzie znajdowały się też grządki do uprawy warzyw. Chociaż transportami z Rzeszy przybyło do Rygi 20 tysięcy Żydów, niewiele ponad połowa faktycznie została przyjęta do getta. Starych i chorych zabrano ze stacji i rozstrzelano. Wśród przybyszów znalazł się dwudziestotrzyletni Josef Katz z Lubeki; za zgodą Gestapo towarzyszył matce, która dostała rozkaz deportacji. Żydzi z jego transportu trafili do obozu w Jungfernhof. W powojennym wspomnieniu Katz opisał pierwsze wrażenie z tego miejsca: „Kilka wielkich stodół, parę budynków usługowych i z boku wielki dom, to wszystko, co czekało na tysiące ludzi w obozie Jungfernhof”. Następnego dnia rano zobaczył „górę bagażu, piecyki i śpiwory” pokryte warstwą śniegu na dziedzińcu. „Błotniste drogi zostały głęboko rozryte kołami ciężarówek i zasypane śmieciami. Wszędzie tłoczyli się ludzie. Otaczali jedyną pompę w obozie, próbując się trochę obmyć”. W kilka dni 200 Żydów zmarło z zimna, głodu i wskutek ciężkiej pracy. Katz, który później został przeniesiony do obozu w Salaspils, dowiedział się w styczniu, że jego matka zmarła. Odkąd rozpoczął swoją odyseję, która wiodła go od jednego obozu do drugiego i z jednej pracy do drugiej, powoli dojrzewała w nim myśl o zemście933. Niemieccy, austriaccy i czescy Żydzi skierowani do Łodzi uniknęli najgorszego horroru, chociaż widok, jaki ich powitał, i tak był dość wstrząsający. Oskar Rosenfeld miał 58 lat i był pisarzem, który przez wiele lat pracował w Pradze jako korespondent londyńskiej „Jewish Chronicle”. Wkrótce po przybyciu zaczął zapisywać swoje przeżycia. Widział „ponure lepianki z błota […] kałuże nieczystości […] śmierdzące odpadki […] niezliczone

umęczone, zgarbione istoty […] o twarzach naznaczonych całym tym nieszczęściem, na których wypisane było: przetrwamy, przetrzymamy to […] obskurne sklepiki ze wszystkim, szynki, kawiarnie, handlarzy tytoniem, młode dziewczęta i dzieci, którzy sprzedawali to i tamto, zapach rzeczy nieznanych na Zachodzie, młodych ludzi w mundurach z gwiazdami Syjonu na opaskach, krzyki przerywające ciszę […]. Była to kryminalna dzielnica Łodzi, getto Litzmannstadt”934. Nowo przybyłych skierowano do noclegowni urządzonych w szkołach i innych opuszczonych budynkach. Starszych ludzi było tak wiele, że Judenrat utworzył specjalny dom starców wyłącznie dla osób niemieckojęzycznych. Większość z nich nie mogła pracować, a gdyby nawet mogli, nie było dla nich zajęcia, więc wyprzedawali wszystko, co mieli, żeby uzupełnić głodowe racje. Na początku doprowadziło to do rozkwitu gospodarczego i ceny żywności na czarnym rynku poszybowały w górę. Według kroniki: „Od chwili przybycia transportów z Niemiec wszystkie restauracyjki i cukierenki istniejące w listopadzie na terenie getta, dotąd świecące prawie zupełnymi pustkami, były prawdziwie oblegane przez przyjezdnych […] od pierwszej chwili przyjezdni rozpoczęli sprzedaż swoich ruchomości, a jednocześnie za uzyskiwaną gotówkę zaczynali wykupywać dosłownie wszystko, co się dało, na prywatnym rynku żywnościowym”. Miejscowym nie podobała się ta inflacja, chociaż zamożniejsi ucieszyli się z szansy na zdobycie nowych ubrań, obuwia i kosmetyków. Niedługo jednak nowo przybyli wyprzedali wszystko, co mieli. Po kilku tygodniach można było ich spotkać błąkających się po getcie, „wiecznie głodnych i poszukujących jedzenia”. Oblegali urząd pocztowy, aby wysłać do krewnych i przyjaciół z Rzeszy pocztówkę z błaganiem o pomoc. Potem zaczęli wymierać. Niektórzy poddawali się rozpaczy i popełniali samobójstwo. Córka rabina z Pragi po śmierci matki „zwróciła się do wartownika pełniącego służbę na granicy getta w końcu ul. Brzezińskiej z prośbą o pozbawienie jej życia”. Wyszła 10 metrów poza granicę getta i zginęła od strzału w głowę935. Rumkowski próbował zahamować inflację i powstrzymać Żydów z Zachodu, aby nie pochłaniali tyle żywności, by reszta getta nie musiała głodować. Ostrzegł niemieckich Żydów, żeby ostrożniej wyprzedawali swój dobytek, ponieważ nie dostaną żadnej pomocy, gdy pozostaną bez środków do życia. Zwrócił się też do intelektualistów, żeby się podporządkowali: „apeluję do Was ponownie, abyście się wreszcie przystosowali do warunków bytowania w getcie”, upomniał prawników, profesorów i rabinów z Pragi. Reszta ludności traktowała Żydów z Rzeszy podejrzliwie, ponieważ gardziła ich łatwowiernością. Później polscy Żydzi zaczęli doceniać kulturalne wzbogacenie getta, które nastąpiło w wyniku przybycia tak wielu artystów, muzyków, śpiewaków i aktorów. Nieliczni jednak odnosili się z sympatią do konwertytów, którzy zostali dołączeni do setki osób ze społeczności chrześcijańskiej. W Boże Narodzenie 1941 roku doszło do niewielkiej sensacji, kiedy 40 chrześcijańskich Żydów wzięło udział w nabożeństwie odprawionym przez karmelitankę przybyłą z Wiednia. Dawid Sierakowiak usłyszał, że niektórzy z tych przechrztów mają „synów na froncie” i są podejrzani o sympatyzowanie z nazistami936.

904 11 sierpnia, 21 października 1940, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 112–113, 126; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 169, 172–178; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 216–217. 905 K. Kwiet, ‘Without Neighbours’, s. 117–148; A. Ascher, A Community under Siege, s. 209–210, 219– 226, 228–238. 906 J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 250–251; A. Ascher, A Community under Siege, s. 216–219. 907 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 193–197; K. Meyer, Between Self Assurance and Forced Collaboration, w: Jewish Life in Nazi Germany, s. 150–154; 8 lipca, 7 sierpnia, 6 października 1940, Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii; Biuro Emigracyjne w Kolonii, Raporty za lipiec–wrzesień 1940 i styczeń–marzec 1942, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 500, 502, 506, 578; 27 lipca 1941, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 237–238; Leo Spitzer, Hotel Bolivia. The Culture of Memory in a Refuge from Nazism, New York 1998, s. 112–122, 146–147; E.G. Heppner, Shanghai Refuge. A Memoir of the World War II Jewish Ghetto, s. 60–70. 908 2, 18 sierpnia, 20 listopada 1941, U. von Hassell, The Von Hassell Diaries, s. 185–188, 191, 193, 200– 201; 27 lipca, 2 września 1941, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 237, 244; F. ReckMalleczewen, Diary of a Man in Despair, s. 141–142, 154–157. 909 H. Smith, Last Train From Berlin, s. 56, 85–86, 90–91, 99–100, 103–104. 910 Cyt. z dziennika Goebbelsa za: G. Fritz, Ostkrieg, s. 121, 135–136; H. Smith, Last Train From Berlin, s. 56–65, 74–75. 911 Na temat Jud Süß: Zarząd okręgowy SD, Bielefeld, 8, 15 października 1940 oraz RSHA, Wydz. III (SD), Raporty z Rzeszy, 28 listopada 1940; na temat Der ewige Jude, RSHA, Wydz. III (SD), Raporty z Rzeszy, 20 stycznia 1941 oraz Zarząd Okręgowy SD, Höxter, Program filmowy, 7 lutego 1941, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 507, 511–512, 515–517; 10 grudnia 1940, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 133; T. Thacker, Joseph Goebbels, s. 221–223, 225–226. 912 RSHA Wydz. III (SD), Raporty z Rzeszy, 31 lipca 1941, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 529– 530; H. Smith, Last Train From Berlin, s. 138–139; J. Herf, The Jewish Enemy, s. 103–116; R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 184–185. 913 Okręgowe Biuro NSDAP do spraw Polityki Rasowej dla Monachium-Górnej Bawarii, Raport, 14 października 1940; Główny zarząd okręgowy SD, Bielefeld, 30 listopada 1940 i 5 sierpnia 1941, Raport o nastrojach antyżydowskich, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 509–510, 532–533. 914 T. Thacker, Joseph Goebbels, s. 233–236; P. Longerich, Goebbels, s. 486–492; I. Kershaw, Hitler 1936– 1945, s. 472–474; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 238–239, 251–256. 915 Zarząd okręgowy SD, Bielefeld, Raport, 13 września; Biuro SD w Minden, Oznaczanie Żydów, 26 września; Gauleiter, Augsburg, Raport za wrzesień, 8 października; Żandarmeria, Urspringen, Zachowanie Żydów w Urspringen, 19 września; RSHA Wydz. III (SD), Raport z Rzeszy, 9 października 1941, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 537, 539–540, 542–543, 547–549; Leland B. Morris, Ambasada Stanów Zjednoczonych do Departamentu Stanu, 30 września 1941, w: Fremde Blicke, s. 561–562. 916 17 stycznia 1942, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 311; RSHA Wydz. III (SD), 9 października; Zarząd okręgowy SD Paderborn, Raport, 11 października 1941, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 548–549, 549; H. Smith, Last Train From Berlin, s. 143; Harry Flannery, Assignment to Berlin, New York 1942, 295–297; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 251–256. 917 Odniesienie do najwyższego pruskiego odznaczenia wojskowego Pour le Mérite – przyp. red.

918 H. Flannery, Assignment to Berlin, r. 143; 15 września 1941, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 311; Ruth Andreas-Friedrich, Berlin Underground, London 1948, s. 65. 919 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 476–481; Peter Witte, Two Decisions Concerning the „Final Solution of the Jewish Question”: Deportations to Lodz and Mass Murder in Chelmno, „Holocaust and Genocide Studies” 1995, t. 9, nr 3, s. 318–436; J. Matthäus, ‘Operation Barbarossa’, s. 285–294; Dan van der Vat, The Good Nazi. The Life and Lies of Albert Speer, London 1997, s. 95–96; H. Smith, Last Train From Berlin, s. 97– 98; Burmistrz Siegburga, Zgromadzenie Żydów z Siegburga w jednym miejscu, 4 czerwca 1941; Burmistrz Forschheim, Raport, 30 września, z rozkazem przeniesienia Żydów na przedmieścia; SD Bielefeld, 4 listopada; Przywództwo okręgowe NSDAP w Lubece, Raport o powszechnych nastrojach, 10 listopada 1941, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 526, 545–546, 551–552; G. Aly, Hitler’s Beneficiaries, s. 117–118; L. Collingham, The Taste of War, s. 157–164. 920 P. Witte, Two Decisions Concerning the „Final Solution of the Jewish Question”; J. Matthäus, ‘Operation Barbarossa’, s. 300–306; D. Cesarani, Eichmann, s. 95–97; C. Epstein, Model Nazi, s. 184–186; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 206. 921 B. Epstein, The Minsk Ghetto, s. 77–99; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 152–155; H. Smolar, Historia mińskiego getta, w: The Black Book, s. 152–153. 922 Livia Rothkirchen, The Jews of Bohemia & Moravia. Facing the Holocaust, Lincoln 2005, s. 123–128; Zdenek Lederer, Ghetto Theresienstadt, London 1953, s. 13–14. Zob. R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 201– 255, tutaj bardziej aktualna interpretacja decyzji Heydricha o oczyszczeniu Protektoratu z Żydów. 923 A. Angrick, P. Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 131–148. 924 Generał major Bruns, nagranie z 25 kwietnia 1945, w: Tapping Hitler’s Generals, s. 227–228. 925 A. Angrick, P. Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 154–158. 926 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 492–494; A. Angrick, P. Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 235–239; Jewish Responses to Persecution, t. 3: 1941–1942, red. Jürgen Matthäus i in., Lanham 2013, s. 156–159; A. Ascher, A Community under Siege, s. 246–253. 927 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 392–398; B. Epstein, Model Nazi, s. 186–187; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 228; Y. Gutman, ‘The Distinctiveness of the Lodz Ghetto’, s. XLVIII; Ian Kershaw, Improvised Genocide? The Emergence of „the Final Solution” in the Warthegau, „Transactions of the Royal Historical Society” 1992, seria 6, t. 2, s. 51–78; Patrick Montague, Chelmno and the Holocaust. The Story of Hitler’s First Death Camp, London 2012, s. 14–27, 50–65; 20 grudnia 1941, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 324. 928 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 374–388; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 217–218; D. Cesarani, Eichmann, s. 121–122. 929 J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 241; Martin Dean, The Development and Implementation of Nazi Denaturalization and Confiscation Policy up to the Eleventh decree to the Reich Citizenship Law, „Holocaust and Genocide Studies” 2002, t. 6, nr 2, s. 217–242, oraz Robbing the Jews, s. 161–171, 222–243. 930 M.A. Kaplan, Between Dignity and Despair, 179–189; D. Rabinovici, Eichmann’s Jews, s. 116–122; H. Smith, Last Train From Berlin, s. 138–140; 7 kwietnia 1942, Gauleiter Górnej i Środkowej Frankonii, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 580–581; Christian Goeschel, Suicides of German Jews in the Third Reich, „German History” 2007, t. 25, nr 1, s. 24–45. 931 H. Smith, Last Train From Berlin, s. 140; Zarząd okręgowy SD w Minden, Raport, 19 grudnia 1941, oraz okręgowy szef partii w Getyndze, Raport dla Gestapo w Getyndze, 19 grudnia 1941, w: The Jews in the

Secret Nazi Reports, s. 567, 570; 13 stycznia 1942, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 311; 1 listopada 1941, U. von Hassell, The Von Hassell Diaries, s. 201. 932 J.A.S. Grenville, Jews and Germans, s. 222–224. 933 A. Angrick, P. Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 101–111; Josef Katz, One Who Came Back. The Diary of a Jewish Survivor, Takoma Park 2006, s. 13–25. 934 Oskar Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto. Notebooks from Lodz, red. Hanno Loewy, Evanston 2002, s. 4–13. 935 G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 132–142; wpis za listopad, 1, 4, 13 grudnia 1941, 1–5 stycznia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 268–269, 364–365. 936 Wpis za listopad oraz 1, 2, 4, 13, 23–25 grudnia 1941, 1–5 stycznia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 266–278, 281–290, 292–294, 309–311, 334–338, 359–374; 16, 17, 19, 20 października 1941, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 217–219; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 308–311.

WOJNA NA WSCHODZIE I POLSKIE GETTA Mimo iż Niemcy uzyskały hegemonię na całym kontynencie, z powodu operacji „Barbarossa” od czerwca do grudnia 1941 roku Żydzi w różnych częściach Europy doświadczali zupełnie odmiennego losu. Atak na ZSRR sprowadził niewiarygodną tragedię na Żydów, którzy znaleźli się na trasie przemarszu niemieckich armii i Einsatzgruppen. Żydom w Generalnym Gubernatorstwie i Kraju Warty inwazja przyniosła faktycznie nieco ulgi. Potrzeby niemieckich sił zbrojnych i przemysłu wojennego zapewniły im miejsce w życiu gospodarczym. W Europie Zachodniej życie Żydów zachowało zdumiewający stopień normalności. W tym trendzie był jeden wyjątek: szturm na państwo radzieckie zerwał niełatwy rozejm między komunizmem i nazizmem i wywołał falę komunistycznego oporu od Paryża do Belgradu. Biorąc pod uwagę, że naziści uważali Żydów za sprawców całego oporu wobec ich sprawy, wybuch ten nieuchronnie musiał sprowadzić odwet na społeczności żydowskie937. Żydzi w polskich gettach przyjęli wieści o ataku na Związek Radziecki z entuzjazmem, wydarzenie to zresztą wielu z nich przewidywało na podstawie licznych oznak, takich jak ćwiczenia obrony cywilnej. Dawid Sierakowiak z Łodzi zanotował gorączkowo: „Całe getto jest jak jeden ul. Wszyscy czują, że nareszcie otwiera się możliwość na wybawienie [sic!]”. W Warszawie Mary Berg nie posiadała się z radości: „Wojna między Niemcami a Rosją! Kto mógł się spodziewać, że nadejdzie tak szybko?!”. Pomimo niemieckich zwycięstw Emanuel Ringelblum z przenikliwością odczytał znaczenie ciągłego oporu radzieckiego i skomentował: „Postawa armii radzieckiej wywołuje najwyższy podziw ludności żydowskiej”. Adam Czerniaków uważnie śledził niemieckie postępy, nie tylko dlatego, że jego syn znajdował się we Lwowie. Podobnie jak on, wielu polskich Żydów z niepokojem studiowało biuletyny wojskowe z myślą o swoich krewnych. W październiku jednak nawet Ringelblum był przygnębiony, a Sierakowiak pisał zrezygnowany: „[…] wojna potrwa jeszcze długo i naszym zadaniem jest teraz walczyć wszystkimi siłami o utrzymanie życia”. Gdy zbliżał się koniec roku, niemieckie klęski i przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny na nowo rozpaliły żydowski optymizm. Dało to Warszawie „nowy powiew nadziei”. Mieszkańcy getta z trudnością ukrywali złośliwą satysfakcję, kiedy Niemcy zaczęli konfiskować ludności żydowskiej futra, co stanowiło pewny znak, jak źle Wehrmacht został wyposażony na wojnę zimową938. W Łodzi inwazja doprowadziła do boomu ekonomicznego. Pod koniec sierpnia 1941 roku Sierakowiak pisał z dumą: „Getto rozwija się coraz wspanialej. Powstaje ogromna ilość nowych szopów i fabryk […]. Setki ludzi znajdują zatrudnienie i wszystko zdawałoby się iść ku lepszemu”. Wzrost zatrudnienia rekompensował stratę paczek przesyłanych przez krewnych z radzieckiej strefy okupowanej Polski i ZSRR, które stanowiły połowę obrotu

poczty w getcie. Po części z tego powodu wzrosły ceny żywności, ale spadła śmiertelność. Pod koniec 1941 roku getto zalały zamówienia armii niemieckiej na wyposażenie zimowe, w tym 56 tysięcy białych kombinezonów maskujących. Wpis z kroniki getta ze stycznia 1942 roku podsumowuje, że sytuacja aprowizacyjna „wykazuje tendencje w kierunku pełnej stabilizacji. W zakresie podstawowych artykułów getto nader regularnie otrzymuje prowianty w ilościach odpowiadających kontyngentom zgłaszanego zapotrzebowania”. Niestety, nierówności przy dystrybucji oznaczały, że „wyższe 10 tysięcy” żyło kosztem mas. Ci, którzy mieli środki lub dostawali większe racje za pracę (lub dzięki koneksjom), mogli wymieniać warzywa za tłuszcz, cukier i mięso. Wywindowało to ceny na wolnym rynku powyżej poziomu dostępnego dla większości osób, które skutkiem tego były niedożywione939. Żydów z innych stron Kraju Warty i Wschodniego Górnego Śląska szalejący na Wschodzie kataklizm ledwo dotknął. Wręcz przeciwnie, Albrecht Schmelt znalazł jeszcze bardziej efektywne zadanie dla żydowskiej siły roboczej w miastach Wschodniego Górnego Śląska, w tym w Będzinie i Sosnowcu. Jesienią 1941 roku zatrudniał blisko 17 tysięcy Żydów przy budowie dróg, kolei i przy produkcji artykułów dla armii. Operacja „Barbarossa” zapewniła gwałtowny wzrost liczby żydowskich pracowników w zakładach zbrojeniowych oraz prywatnych korporacjach, które zaczęły przenosić się w ten rejon z obszarów zagrożonych nalotami RAF-u. Wskutek tego oprócz dotychczasowych restrykcji i upokarzających zapisów dotyczących Żydów niewiele się zmieniło. W Bielsku-Białej rodzina Gerdy Wiessmann została w piwnicy swojego dawnego domu. Gerda zaczęła uczyć angielskiego i nawiązała romans z młodym chłopakiem. Docierały do niej listy od brata ze Lwowa. „I tak minęła zima”, napisała, podsumowując 1941 rok. Dawid Rubinowicz mieszkał na tyle blisko radziecko-niemieckiej linii demarkacyjnej, że usłyszał pierwsze salwy operacji „Barbarossa”, ale poza tym kampania nie wpłynęła na jego życie. Kilka kilometrów dalej dochodziło do rzezi Żydów, ale w rejonie kieleckim warunki pozostały właściwie niezmienione. W marcu 1941 roku w Kielcach powstało getto, zamknięte w październiku, z liczbą 30 tysięcy mieszkańców, w tym uchodźców i deportowanych do miasta, ale Żydzi w małym miasteczku Dawida mogli się swobodnie poruszać. We wrześniu 1941 roku nadal chodził na grzyby i jeżyny do pobliskiego lasu940. Przeobrażenie ekonomii warszawskiego getta rozpoczęło się w maju 1941, a przyśpieszyły je jeszcze potrzeby armii niemieckiej. Gdy Czerniaków dowiedział się o inwazji, zanotował zwięźle: „Trzeba będzie teraz pracować w dzień, a w nocy może nie dadzą spać”. Na początku lipca na Umschlagplatzu, punkcie przeładunkowym przy północnej granicy getta, wrzało od aktywności. Podczas wizyty w tym miejscu Czerniaków ujrzał „ogromny obszar, potężne zakłady, liczny personel”. Składy były „obficie zaopatrzone”. Niemiecka armia zamówiła materace, szczotki, mundury i obuwie i zatrudniła Żydów do naprawy i odnawiania sprzętu oraz odzieży. Niestety, jak mądrze zauważył Stanisław Adler, zamiast prowadzić gospodarkę planową i skoncentrować produkcję w dużych jednostkach, Czerniaków utrwalał swoją politykę nieinterwencji. Doprowadziło to do namnożenia małych warsztatów, które rywalizowały między sobą, obniżając zyski i dochody. Jednak ten rozkwit

stworzył „wrażenie obfitości, które rozzłościło nazistowskich dygnitarzy”, kontrolujących gospodarkę getta. Z drugiej strony zażarta rywalizacja między wytwórcami jeszcze bardziej uatrakcyjniła getto w oczach Niemców jako miejsce dla inwestycji. Jak zapisał Adler: „Getto stanowiło prawdziwą kopalnię złota pod względem taniej siły roboczej”. Wzrost liczby niemieckich przedsiębiorstw zlokalizowanych w getcie od maja 1941 do maja 1942 roku zapewnił zwiększenie zatrudnienia, generował dochód i pozwolił na zwiększenie legalnego importu żywności. W październiku 1941 roku Czerniaków po raz pierwszy zamknął zbilansowany budżet941. Mimo to wśród uboższych warstw ludności głód i choroby zbierały swoje żniwo. Jedną z przyczyn było wprowadzone przez Auerswalda ograniczenie ilości żywności, którą getto mogło importować. Czerniaków wielokrotnie apelował do niego o zwiększenie dostaw, ale Auerswald pozostał niewzruszony. W sierpniu 1941 roku powiedział Czerniakowowi, że „racje na razie nie mogą być zwiększone, bo nowo zajęte obszary pochłaniają żywność”. Skutkiem tego pod koniec roku Czerniaków oszacował, że getto legalnie importowało żywność za 1,8 miliona złotych, a nielegalnie wartą 80 milionów złotych. Wiedzieli o tym również Niemcy i potwierdziło to ich największe uprzedzenia: że, po pierwsze, żydowska dzielnica mieszkalna wsysa żywność, a po drugie, że Żydzi mają środki, aby za nią zapłacić. Faktycznie, na początku sierpnia 1941 roku szmugiel działał tak skutecznie, że chleb wewnątrz getta był tańszy niż na zewnątrz. Ta hossa podkopała wysiłki Czerniakowa, aby uzyskać dostęp do wolnego rynku w Warszawie, i nasiliła jeszcze przekonanie niemieckiej administracji getta, aby nie zwiększać przydziału żywności942. Szmugiel nie zmniejszał znacząco masowego ubóstwa i głodu, ponieważ znajdował się w rękach prywatnych przedsiębiorców sprzedających towar po cenie rynkowej tym, których było na niego stać. Podopieczni mężczyzn wysłanych do pracy przymusowej poza gettem, bezrobotni, niezdolni do pracy z powodu wieku lub choroby, sieroty i uchodźcy, zależeli całkowicie od publicznych kuchni. Jedzenie rozdzielane w tych instytucjach nie było wystarczające. Czerniaków żartował ponuro: „Pisuję wiersze. Należy do tego mieć pobudzoną fantazję. Nigdy ta fantazja nie sięgała tak daleko, aby zupy, które rozdajemy ludności, nazywać obiadami”. Co więcej, zatłoczone, niehigieniczne miejsca, gdzie wydawano posiłki, sprzyjały rozprzestrzenianiu się tyfusu i gruźlicy wśród i tak osłabionych klientów. Mary Berg napisała, że „Grzybowską zawsze wypełnia tłum żebraków, tu bowiem znajduje się największa publiczna jadłodajnia”, i dlatego jest to „straszliwa wylęgarnia tyfusu”943. Michel Mazor wspominał, że „dwie najwyższe władze rządzące w getcie to tyfus i głód”. Tyfus szalał w getcie wiosną i latem 1941 roku i podobnie jak głód pogłębiał rozłam społeczny dzielący ludność żydowską. Mary Berg pisała: „Pozostawianie chorych pod drzwiami szpitali stało się codzienną praktyką. Matki, nie mogąc znieść widoku cierpień swoich pozbawionych pomocy medycznej dzieci, mają nadzieję, że tym sposobem zdołają umieścić je w szpitalu”. Natomiast zamożna mniejszość mogła kupić sobie surowicę zabezpieczającą przed tyfusem, niektórzy dostali ją pocztą ze Szwajcarii. „W getcie prowadzi się ożywiony handel lekami”, przyznała Mary. Publiczna służba zdrowia nie

dawała sobie rady. Kiedy Czerniaków robił obchód po szpitalach, zobaczył „trupy w korytarzach, po trzech chorych na jednym łóżku”. Dopiero jesienią służba zdrowia przeszła reorganizację i sprowadzono Ludwiga Hirszfelda, żeby zapanował nad epidemią944. Oczywiście bezwzględna postawa Niemców ostatecznie doprowadziła do tragedii. W październiku 1941 roku Auerswald odciął kilka ulic od żydowskiej dzielnicy, po części dlatego, że przebiegała tamtędy niemiecka trasa zaopatrzenia. Wiązało się to z przeniesieniem 6 tysięcy osób. Jednak, jak zanotował Ringelblum, „Żydzi warszawscy w brzydki sposób wykorzystali sprawę ulicy Siennej” i żądali miesięcznie 150–200 złotych za pokój. Niebotyczne sumy nie odstraszyły rodzin w rodzaju Bergów, dysponujących pieniędzmi i koneksjami. W lipcu 1941 roku ojciec Mary za łapówkę zdobył posadę dozorcy, kiedy polscy dozorcy ostatecznie dostali rozkaz opuszczenia getta. Były to pożądane funkcje i większość przypadła dawnym żydowskim przedstawicielom wolnych zawodów, głównie prawnikom. Posada gwarantowała opaskę, która sygnalizowała zwolnienie od przymusowej pracy i podatków, oraz dodatkowe przydziały żywności oprócz pensji wynoszącej 200 złotych miesięcznie. Praca stwarzała też możliwość zarabiania na otwieraniu bramy podczas godziny policyjnej. Kiedy Bergowie musieli w związku ze zmniejszeniem getta wyprowadzić się z Siennej, przenieśli się do „wygodnego mieszkania przy Lesznie, nawet z fortepianem”. Ojciec zachował pracę dozorcy. Niewielu miało tyle szczęścia945. Przypadkiem, dziesięć dni po tym, jak tysiące osób straciło dach nad głową, spadł pierwszy śnieg. Ringelblum wiedział, co to oznacza: „ludzie dygocą z zimna. Najstraszniejsze to marznące dzieci, dzieci o bosych nóżkach, gołych kolanach, w postrzępionej odzieży, które stoją milczące i płaczą. […] Zamarzłe dzieci stają się w ogóle zjawiskiem masowym”. Żydzi nie umierali z zimna, tylko z braku opału, za który odpowiadali Niemcy. Mary Berg zanotowała, że „na czarnym rynku węgiel osiąga niesamowite ceny i często w ogóle bywa niedostępny”. Ale kiedy już się pojawiał, tylko bogaci mogli go kupić. I tak zamożni mieszkańcy getta mieli ciepło, podczas gdy mróz oznaczał katastrofę dla reszty. Według Berg w kamienicach „większość rur kanalizacyjnych zamarzła i w wielu domach nie można korzystać z toalet. Ekskrementy często wyrzuca się na ulice razem ze śmieciami”946. 937 Christian Gerlach, The Wannsee Conference, the Fate of German Jews, and Hitler’s Decision in Principle to Exterminate All European Jews, „Journal of Modern History” 1998, t. 70, s. 759–812. 938 23 czerwca 1941, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 177; 26 czerwca, 9 grudnia 1941, Pamiętnik Mary Berg, s. 141; sierpień, październik 1941, styczeń 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 302–306, 323–329, 349–359; 26–28 grudnia 1941, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 338–341. 939 24 sierpnia 1941, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 196; 23–25 czerwca, 26–28 grudnia 1941, 6–9 stycznia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 178–179, 338–341, 374–383. 940 W. Gruner, Jewish Forced Labour Under the Nazis, s. 220–222; G. Weissmann Klein, All But My Life, s. 36–54; 22 czerwca, 3, 10 lipca, 4 sierpnia, 16 września, 1 listopada, 12 grudnia 1941, D. Rubinowicz, Pamiętnik, s. 18–20, 23, 25, 28, 31.

941 S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 82–85, 221–223, 225–228, 238–239; 1, 12, 23 maja, 22 czerwca, 4 lipca, 18 października 1941, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 175, 179–180, 185–186, 195, 197, 222. 942 21, 28 maja, 3 czerwca, 19 sierpnia, 21 listopada 1941, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 184–185, 187–189, 205–206, 222–223; wrzesień 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 314– 323. 943 23 sierpnia 1941, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 207; 31 lipca 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 161–162. 944 M. Mazor, The Vanished City, s. 120–121; 29 lipca 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 154, 156; 14 października 1941, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 221. 945 Październik 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 325; 1, 27 lipca, 3 października 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 151–152, 184. 946 Listopad 1941, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 334; 22 listopada, 1 grudnia 1941, M. Berg, Pamiętnik, s. 200, 203.

ŻYDZI NA TERYTORIACH OKUPOWANYCH PRZEZ NIEMCY W ZACHODNIEJ I POŁUDNIOWEJ EUROPIE W 1941 roku Helga Weiss w Pradze nadal uczęszczała do prowizorycznej żydowskiej szkoły urządzonej w mieszkaniu. Towarzyszyła matce, kiedy w wyznaczonych godzinach Żydzi mogli robić zakupy. Tymczasem jej ojciec bezczynnie siedział w domu, jak inni żydowscy ojcowie, którzy stracili pracę lub swoje sklepy. W październiku wprowadzono obowiązek noszenia żółtej gwiazdy. Helga bez emocji analizowała w dzienniku reakcje praskich obywateli: „Jedna osoba ominie mnie, nie zwracając uwagi, przynajmniej na pozór […], inna uśmiechnie się współczująco lub krzepiąco, a usta trzeciej wykrzywi szyderczy uśmieszek”. Musiała jeździć z tyłu tramwaju, gdzie pełno było „gwiazd”, ale odkryła, że centrum miasta „roi się” od osób jej rodzaju, widocznych po raz pierwszy. Gdy nastała jesień, pogłoski o transportach przerodziły się w rzeczywistość. W połowie października Helga rozpoczynała dzień w szkole od sprawdzenia, kogo brakuje i kto wyjechał. Dorośli pakowali plecaki, kupowali menażki i gromadzili wytrzymałą, ciepłą odzież. Dzieci zabierały ulubione zabawki. Matki piekły chleb na drogę: w Pradze deportacjom towarzyszył zapach domowego jedzenia. Wreszcie także rodzina Weissów dostała wezwanie do stawienia się w punkcie zbiórki pod Messepalast (Pałac Wystaw, Veletržní pálac), skąd mieli odjechać do Theresienstadt. Przez następne dwa dni przychodzili „aryjscy goście”, jedni, aby wyrazić współczucie, inni, by zgarnąć coś, czego rodzina nie mogła zabrać ze sobą. O piątej rano 7 grudnia Helga ostatni raz rzuciła okiem na dom, w którym się wychowała. Rodzina zjadła śniadanie, po czym tramwajem pojechali pod Pałac Wystaw, poganiani po drodze przez żydowskich „porządkowych”947. Pod Pałacem Wystaw dostali numery transportowe. W środku podłogę pokrywały ponumerowane kwadraty, po jednym kwadracie na osobę. Nie było tam „nic oprócz brudu, kurzu, nieznośnie ciężkiej atmosfery, walizek, a między nimi rozłożeni ludzie”. W rogu podwórza stała kuchnia polowa, ale było tak zimno, że w latrynach zamarzała woda. Ludzie spali na podłodze w pełni ubrani. Następnego dnia mężczyznom ogolono głowy, wszyscy musieli oddać cenne rzeczy, w tym klucze od domów. O świcie następnego dnia kazano im się ustawić według numerów. Niemiecki oficer poinformował ich, że jadą do „nowego kraju, gdzie unikną prześladowań”. Odmaszerowali na pobliski dworzec. „Przechodnie zatrzymywali się na chodniku i patrzyli na nas z ciekawością. Czasem w ich oczach pojawiały się łzy […] mieszkańcy Pragi nie co dzień oglądali taki spektakl: ludzie prowadzeni głównymi ulicami w biały dzień pod eskortą wojska, niosący cały dobytek na plecach. Dzieci, emeryci, bez znaczenia, wszyscy z gwiazdą i numerem transportowym na paltach”. O jedenastej wsiedli do wagonów pasażerskich, a w południe pociąg odjechał. Trzy

godziny później dotarli do stacji w Bohušovicach koło Theresienstadt948. Po wejściu do getta Żydzi zostali podzieleni według płci. Helga z matką dostały przydział do Koszar Drezdeńskich, gdzie przysługiwało im 1,2 metra kwadratowego przestrzeni. „Wtykałyśmy stopy w twarze obcym ludziom – pisała – coś strasznego. Ktoś, kto nie zobaczył tego na własne oczy, nigdy by nie uwierzył […]”. Jej ojciec trafił do Koszar Magdeburskich i przez kilka dni pracował przy rozładunku walizek. Oznaką asymilacji czeskich Żydów w nowym miejscu było wystawienie pod koniec roku jasełek949. W drugiej połowie 1941 roku reżim w Vichy kontynuował politykę antyżydowską we Francji. Urodzeni we Francji Żydzi zostali wykluczeni z działalności gospodarczej i wywłaszczeni z przedsiębiorstw. Tysiące Żydów urodzonych za granicą wegetowało w prymitywnych, kiepsko wyposażonych obozach dla internowanych. Prawie 15 tysięcy niemieckich i austriackich Żydów zamknięto w Furs i Saint-Cyprien, a 2 tysiące w „obozie karnym” w Le Vernet. Około 3 tysięcy Żydów posiadających dokumenty emigracyjne koczowało w Les Milles koło Marsylii, czekając na szansę opuszczenia Francji. Setki żydowskich mężczyzn przeniesiono z obozów do oddziałów robotników zagranicznych i zmuszono do ciężkiej pracy przy karczowaniu ziemi lub kopaniu kanałów. Zarobki były mizerne, racje ubogie, a w pracy obowiązywała surowa dyscyplina. Kolejne tysiące zostały poddane „aresztowi lokalnemu” w miasteczkach i wsiach rozrzuconych u stóp Pirenejów, gdzie obserwowała ich uważnie miejscowa żandarmeria wraz z mieszkańcami. Żydowskie organizacje opieki społecznej, wspierane głównie przez AJJDC, rozprowadzały żywność i pieniądze wśród internowanych oraz niezmordowanie starały się uwolnić jak najwięcej osób. Zaczęły od dzieci i do maja 1942 roku udało im się uratować większość z nich. Potem działacze argumentowali, że młodzież i dorośli również powinni wyjść z obozów, aby rodziny mogły się połączyć. Dzięki tym wysiłkom liczba więźniów obozów żydowskich spadła z 40 tysięcy na początku 1941 roku do mniej więcej 11 tysięcy w listopadzie950. W tym okresie Raymond-Raoul Lambert mieszkał wygodnie we Francji Vichy i współpracował z komisją organizującą pomoc dla uchodźców i internowanych. Na początku lipca udał się do lokalnej prefektury, aby uzupełnić rejestr Żydów wprowadzony na południu w tym samym czasie, kiedy ogłoszono Statut des Juifs. Tam natknął się na „klasyczny bałagan w oficjalnej biurokracji”. Wydział „do spraw żydowskich” pojawił się obok „wydziału «pozwoleń na broń» i «pozwoleń na publiczne tańce»”. Personel był „dość przyjazny i lekko zagubiony”, chociaż Lambert zauważył też, że urzędnicy prowadzili sprawy żydowskie, kierując się „przerażającym sekciarstwem” i wiarą w propagandę antysemicką, którą szerzyli zarówno Niemcy, jak i Francuzi951. Tydzień później wyjechał do Paryża i spotkał się z Xavierem Vallatem, z którym nawiązał „serdeczne” relacje. Dobre układy między tymi dwoma weteranami, którzy jednakowo nienawidzili „szkopów”, zadecydowały o dalszych dramatycznych wydarzeniach. Theo Dannecker zaczął suszyć głowę Vallatowi, aby utworzył centralny żydowski organ przedstawicielski we Francji wzorowany na Reichsvereinigung w Niemczech. Dannecker, który reprezentował Wydział IVB4 Gestapo, rywalizował z Carlem-Theo Zeitschlem, który kierował wydziałem żydowskim w ambasadzie niemieckiej, w kwestii opracowania

dalekosiężnej polityki antyżydowskiej. W sierpniu Zeitschel zasugerował ambasadorowi Ottonowi Abetzowi, że nastał odpowiedni moment, by rozważyć deportację Żydów z Francji. „Postępy w podboju i okupacja rozległych terytoriów na Wschodzie – napisał – mogą przynieść w krótkim czasie definitywne i satysfakcjonujące rozwiązanie problemu żydowskiego w całej Europie”. Abetz omówił propozycję z Hitlerem, ale Führer wciąż sprzeciwiał się masowym deportacjom, dopóki wojna się nie skończy. Tymczasem Danneckerowi udało się nakłonić Vallata do swojego projektu scentralizowanej reprezentacji Żydów, chociaż tylko dlatego, że przebiegły szef CGQJ przekonywał, że to rozwiąże problemy Vichy. Vallat zaaprobował Lamberta jako osobę odpowiednią, by zorganizować taki organ i pokierować nim952. Wszystkie te podchody toczyły się w czasie, gdy pogarszała się sytuacja Żydów w strefie okupowanej. Wezwanie Stalina do oporu przeciwko Niemcom zelektryzowało Francuską Partię Komunistyczną. Na ulicach zaczęły się pojawiać antyniemieckie ulotki, a w lipcu i sierpniu odbyły się demonstracje przeciwko okupantom. Pierwszy niemiecki żołnierz zginął od pocisku ruchu oporu 3 września 1941 roku. Ten zryw postawił na nogi administrację wojskową i służbę bezpieczeństwa, która wezwała władze Vichy do poskromienia komunistycznej agitacji. Policja Vichy zareagowała zintensyfikowaniem represji wobec zagranicznych Żydów. Już w maju prawie 6,5 tysiąca polskich, niemieckich i austriackich Żydów dostało rozkaz zameldowania się na paryskich komisariatach policji. Zgłosiło się tylko 3747 osób i zostały one natychmiast wyekspediowane do obozów dla internowanych w Pithiviers i Beaune-la-Rolande. 20 sierpnia francuska policja rozpoczęła rafle, czyli łapankę w 11. arrondissement, dzielnicy Paryża zamieszkiwanej przez dużą liczbę żydowskich imigrantów. Podczas operacji policjanci zatrzymali 4232 zagranicznych i francuskich Żydów, których wysłano do nowego obozu w Drancy na przedmieściach Paryża. Potem 750 Żydów, głównie obywateli francuskich, odzyskało wolność953. Presja na Żydów nasiliła się jesienią. 200 tysięcy Francuzów obejrzało Wiecznego Żyda, antysemickie widowisko wystawione w Paryżu. Film Żyd Süß cieszył się popularnością w całym kraju. 2–3 października szef paryskiej służby bezpieczeństwa, Helmut Knochen, próbował sprawić, by administracja wojskowa w rozwiązywaniu kwestii żydowskich zdominowała SS, podkładając w tajemnicy bomby pod synagogi. Wybuchy miały stanowić dowód powszechnego gniewu na Żydów, co usprawiedliwiłoby pogrom, ale wybieg szybko został zdemaskowany. Tym sposobem armia stała się motorem akcji antyżydowskich. W odpowiedzi na szereg napaści na niemieckich wojskowych administracja wojskowa przeprowadziła masowe aresztowania i egzekucje, które w nieproporcjonalnie dużym stopniu dotknęły Żydów. W odwecie za ostatnią strzelaninę władze wojskowe nakazały 12 grudnia 1941 roku aresztować 743 francuskich Żydów, głównie ludzi wolnych zawodów i intelektualistów. Zostali zesłani do obozu w Compiègne-Royallieu954. Łapanki i aresztowania niemalże doprowadziły do zerwania negocjacji Vallata z Lambertem. Kiedy spotkali się 27 września, Vallat zaproponował utworzenie jednej żydowskiej organizacji społecznej. Działałaby osobno w obu strefach, ale również w obu korzystałaby z oficjalnej ochrony. Zagwarantowałoby to kontynuację rozdzielania pomocy

oraz pieniędzy uchodźcom i wysiedlanym Żydom, jak również pomoc dla całego wachlarza instytucji edukacyjnych i opiekuńczych na północy i południu. Jednak Consistoire central des israélites de France i tradycyjne przywództwo żydowskie z przerażeniem zareagowały na negocjacje Lamberta. Nie będą tolerować organu reprezentacyjnego, który funkcjonuje na podstawie rasowej definicji Żydów i odmawia im prawa schronienia pod tym samym parasolem, co reszcie osób urodzonych za granicą. Według ludzi pokroju Jacques’a Helbronnera inicjatywa Vallata miała doprowadzić do powstania jakiejś formy getta, a jej realizacja wiązałaby się z głębokim odizolowaniem Żydów od francuskiego społeczeństwa. Lambert odciął się, że Niemcy dążą do narzucenia im jednolitej reprezentacji bez względu na wszystko, więc lepiej dojść do porozumienia z władzami Vichy, szczególnie tymi, które są w mocy zapewnić istnienie organizacji charytatywnych i kontynuację pomocy. Przywódcy żydowskich imigrantów mieli mieszane uczucia: z jednej strony obawiali się pułapki, ale z drugiej bali się, że tak istotne działania ratunkowe i pomoc zostaną zablokowane, jeśli nie uzyskają oficjalnej sankcji. Chociaż spór toczył się w Paryżu, Lambert poszedł dalej siłą własnego rozpędu. W listopadzie 1941 roku zawarł umowę z Vallatem o powołaniu Union générale des israélites de France (UGIF), przy założeniu, że praca instytucji będzie całkowicie filantropijna i nie będzie zahaczać o politykę. Organ nie będzie rościć sobie prawa do reprezentowania organizacji czysto religijnych, Consistoire i synagog i nie wykorzysta funduszy, które francuscy Żydzi uznali za nielegalnie skonfiskowane955. Nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności ustawa o powstaniu UGIF została opublikowana na dziesięć dni przed aresztowaniami z 12 grudnia. Zbieżność w czasie obu wydarzeń wywołała konsternację wśród francuskich Żydów; Lambert natychmiast został uznany za kolaboranta. Wyniosły sposób bycia oraz fakt, że miał pokierować UGIF, nie ułatwił mu przekonywania ludzi do pomysłu. W dzienniku napisał: „Jestem jedyną odpowiednią osobą na stanowisko sekretarza generalnego – to ciężkie i bardzo poważne zadanie […] żydowskie instytucje, milicja, filantropi oraz ci, których nazywam «żydowskimi książętami», są wzburzeni, zazdrośni i nieustająco mnie krytykują”. Uważał, że w nowej roli uda mu się spełnić pragnienie, „by pozostać idealnym Żydem i idealnym Francuzem”, ale inni postrzegali go jako zdrajcę956. Utworzenie UGIF ujawniło rozłam między miejscowymi a napływowymi Żydami we Francji: krótko mówiąc, ludność żydowska podzieliła się pod ciężarem prześladowań. Zamiast poczucia solidarności aresztowania francuskich i zagranicznych Żydów w grudniu 1941 roku wbiły jeszcze ostrzejszy klin między obie grupy. Jean-Jacques Bernard, pół-Żyd, dramaturg internowany w Compiègne, przywołał temat rozłamu w pamiętniku spisanym krótko po wyzwoleniu Francji. Wspominał o odczuciach intelektualistów, prawników i artystów takich jak on, których Niemcy wsadzili do jednego więzienia: „U niemal wszystkich tych Francuzów nie istniało żadne poczucie rasy. Uważali, że zostali zaatakowani jako Francuzi, i tylko Francuzi”. W Compiègne dołączyli do nich urodzeni za granicą Żydzi, przeniesieni z Drancy. Byli to „prawie wyłącznie Żydzi z Europy Środkowej, bezpaństwowcy, których wyrzucono z własnego kraju i którzy znaleźli gościnę we Francji,

ale z poczuciem przynależności do społeczności żydowskiej. To uczucie było tu nieznane, a większość aresztowanych ze mną Francuzów miała je nawet za coś złego”. W obozie panowały okropne warunki: baraki były nieogrzewane, a posiłki marne. W ciągu kilku tygodni umarło trzydzieści osób, a Bernard bardzo podupadł na zdrowiu. W obawie przed najgorszym wygłosił mowę do współtowarzyszy: „Jeśli mam umrzeć w tym miejscu, umrę za Francję; nie chcę zostać uznany przez judaizm za męczennika”. Bernard miał szczęście: nie stanął przed tym wyborem. Wyszedł na wolność i wrócił do Paryża, gdzie odzyskał zdrowie957. W tym samym okresie w Holandii doszło do zaostrzenia restrykcji wobec Żydów, jednak Niemcy intensywnie promowali też żydowską emigrację. Żydzi zostali wykluczeni z edukacji państwowej na wszystkich poziomach i usunięci z ostatnich sektorów gospodarki, w których jeszcze funkcjonowali. Zgodnie z dekretem z 8 sierpnia 1941 roku ich precjoza, w tym dzieła sztuki, musiały zostać złożone w Kippmann-Rosenthal Bank, co stanowiło przykrywkę dla kradzieży za przyzwoleniem państwa. Nieuchronnie pozbycie się Żydów z handlu i przemysłu poskutkowało bezrobociem. W listopadzie Niemcy zażądali, by Żydów bez zajęcia wysłać do obozów pracy, i powierzyli radzie żydowskiej zadanie wyselekcjonowania odpowiednich osób. Fakt, że Niemcy zażądali również rejestracji wszystkich Żydów niemieckich i bezpaństwowych, rzekomo do celów emigracyjnych, nie wróżył niczego dobrego. Około 10 procent osób odmówiło spisania i zaczęło życie w podziemiu958. Do maja 1941 roku niemiecka policja ciągle ułatwiała emigrację możliwie jak największej liczby Żydów. Esesmani, zniechęceni tym, że udało się wyprawić tak niewielu, spotkali się z Gertrude van Tijn, aby omówić sposoby zwiększenia liczby emigrantów. Van Tijn zasugerowała, że odpowiedź można znaleźć w Lizbonie, która zakorkowała się potencjalnymi emigrantami. Na początku maja SS wysłało ją do Portugalii na spotkanie z tamtejszymi żydowskimi organizacjami pomocy oraz portugalskimi urzędnikami, aby odblokować wąskie gardło. Misja zakończyła się sukcesem: niedługo potem AJDC oraz HICEM wyczarterowały statek, by ewakuować setki uchodźców, którzy nie mieli jak dostać się do Stanów Zjednoczonych. W zamian Portugalia zniosła tymczasowy zakaz przyjmowania transmigrantów. Jednak właśnie wtedy, kiedy SS zdołało przyśpieszyć emigrację Żydów, Stany Zjednoczone zacieśniły kontrolę imigracyjną. W czerwcu 1941 roku prezydent Roosevelt zabronił przekazywania funduszy do walczących i neutralnych państw w Europie, co uniemożliwiło działanie żydowskim organizacjom charytatywnym. W następnym miesiącu zamknięte zostały amerykańskie konsulaty w Niemczech i na niemieckich terytoriach okupowanych. Na kilka miesięcy, zanim Niemcy ostatecznie wstrzymali emigrację niemieckich Żydów z terytoriów znajdujących się pod ich panowaniem, Amerykanie zamknęli możliwość ucieczki959. Zamęt, jaki operacja „Barbarossa” wywołała we Francji, był niczym w porównaniu z wrzeniem, do jakiego doprowadziła na okupowanych przez Niemców Bałkanach. 6 kwietnia 1941 roku Niemcy zaatakowali Jugosławię w odpowiedzi na zamach stanu zorganizowany przeciwko proberlińskiemu rządowi. Jednocześnie przypuścili szturm na

Grecję, żeby pomóc bezradnemu włoskiemu sojusznikowi. Chociaż Wehrmacht użył zorganizowanych naprędce sił i stoczył kampanię, nie mając dostatecznych zasobów, doskonała doktryna operacyjna i taktyka pozwoliły wojsku niemieckiemu pokonać znacznie liczniejsze armie. Jugosławia skapitulowała 17 kwietnia, a Grecja tydzień później. Brytyjski korpus ekspedycyjny wysłany do Grecji, głównie w celu zapewnienia moralnego wsparcia, wycofał się na Kretę, a stamtąd z powrotem do Egiptu. Wskutek tych zwycięstw około 80 tysięcy Żydów jugosłowiańskich i blisko 77 tysięcy greckich znalazło się pod panowaniem państw Osi. Dwie trzecie greckich Żydów mieszkało w Salonikach, gdzie znajdowało się skupisko sefardyjskich Żydów o wspaniałej historii i osiągnięciach. Jednak mimo że Niemcy opanowali miasto, Żydów raczej nikt nie niepokoił. To samo dotyczyło Żydów z centralnej Grecji, w tym 6 tysięcy Żydów z Aten, mieszkających pod władzą włoską, oraz podobnej liczby we wschodniej Tracji, znajdującej się pod administracją bułgarską960. Po kapitulacji Jugosławii kraj został podzielony, a ludność żydowska trafiła do różnych stref. Około 40 tysięcy Żydów znalazło się w Chorwacji, państwie satelickim Niemiec; 15 tysięcy w Serbii, autonomicznym regionie pod bezpośrednim niemieckim panowaniem; około 16 tysięcy w Baczce, krainie anektowanej przez Węgry; 8 tysięcy w zachodniej Macedonii (Wardarskiej), okupowanej przez Bułgarię, a kilka tysięcy na pograniczu macedońsko-czarnogórskim, będącym pod jurysdykcją włoską. W Chorwacji (z wyjątkiem części Dalmacji, zaanektowanej przez Włochy) rządzili ustasze – Chorwacki Ruch Rewolucyjny pod przywództwem Ante Pavelicia, który reprezentował mieszaninę katolickiego konserwatyzmu i chorwackiego nacjonalizmu. Niedługo po odzyskaniu przez państwo niepodległości rząd ustaszów wprowadził szereg ustaw rasowych. W maju 1941 roku Żydzi zostali zmuszeni do noszenia żółtej opaski. Po ataku na ZSRR, w którym udział wzięła chorwacka brygada, Żydzi zostali prawie całkowicie odcięci od gospodarki i społeczeństwa. Około 20–25 tysięcy z nich trafiło do obozu koncentracyjnego zbudowanego wokół opuszczonej cegielni w Jasenovacu, niecałe 100 kilometrów na południe od Zagrzebia961. Serbia została objęta administracją cywilną i pozostawała zaściankiem opanowanego przez Niemców terytorium do czasu operacji „Barbarossa”. Kampania radziecka stała się zapalnikiem powszechnego powstania, które szybko ściągnęło Niemców. Harald Turner, szef administracji, oraz dowódcy wojskowi z miejsca założyli, że za buntem stoją Żydzi. Miesiąc po rewolcie Felix Benzler, reprezentant Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Belgradzie, poinformował Berlin, że siły bezpieczeństwa planują podjąć „nadzwyczajne kroki przeciwko komunistom, którzy zostaną schwytani, oraz Żydom, ponieważ to oczywiste, że współpracują z komunistami”. Benzler poprosił o zgodę na wygnanie Żydów do Polski lub Rumunii, ale Berlin kazał mu ich umieścić w obozach koncentracyjnych. Niestety, obozy były pełne serbskich dysydentów, więc szef wydziału do spraw Żydów w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Berlinie skonsultował się z Eichmannem, co z nimi zrobić. Eichmann odpowiedział krótko: „Rozstrzelać”. Jednak rada okazała się zbyteczna: armia już od kilku tygodni rozstrzeliwała Żydów w ramach odwetu. We wrześniu Hitler wysłał generała Franza Böhmego z dwiema dywizjami piechoty, aby stłumił powstanie,

zanim się rozprzestrzeni. Rozkazał, aby żołnierze brali Żydów jako zakładników i zabijali ich. Nawet jeśli większość żydowskich mężczyzn przebywała wówczas w obozach dla internowanych, Turner nadal upierał się, że stanowią „zagrożenie dla porządku i bezpieczeństwa publicznego”. W październiku i listopadzie około 6 tysięcy Żydów rozstrzelano w odwecie oraz w celu zakończenia rebelii, która nie miała z nimi nic wspólnego962. W związku z operacją „Barbarossa” w postawie Niemców wobec Żydów na kontynencie zaczęła się pojawiać pewna jednolitość. Pod koniec roku rozwój wydarzeń na wojnie i niemiecka sytuacja międzynarodowa zapoczątkowały proces uniformizacji, który oznaczał wspólny, straszliwy los europejskich Żydów. 947 5, 12, 15, 28 października, 4, 7 grudnia 1941, H. Weiss, Helga’s Diary, s. 12–23, 30–31, 33–35. 948 7 grudnia 1941 [wpis niedatowany, 9 grudnia 1941], H. Weiss, Helga’s Diary, s. 35–45. 949 [9–10 grudnia, wpisy niedatowane], 13, 14 [wpis niedatowany, 24] grudnia 1942, H. Weiss, Helga’s Diary, s. 46–56. 950 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 172–199. 951 15, 22 czerwca, 8 lipca, 2 sierpnia 1941, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 43–50, 54–55, 61–65. 952 8 lipca 1941, R.R. Lambert, Diary of a Witness, 54–55; S. Klarsfeld, The Influence of the War on the Final Solution in France, s. 271–281. 953 Thomas Laub, The development of German Policy in Occupied France, 1941, Against the background of the war in the East, w: Nazi Policy on the Eastern Front, 1941, s. 281–313; S. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 37–41; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 56–57, 207–209. 954 Ulrich Herbert, The German Military Command in Paris and the Deportation of the French Jews, w: National Socialist Extermination Policies, s. 128–162; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 209–210. 955 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 131–135; S. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 81–102. 956 3 października, 30 listopada, 2, 11 grudnia 1941, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 71–72, 76–83. 957 Jean-Jacques Bernard, The Camp of Slow Death, London 1945 (oryginalnie wydane jako: Camp de la mort lente, Paris 1944), s. 23, 41–42. 958 B. Moore, Victims and Survivors, s. 81–88; J. Presser, Ashes in the Wind, s. 76–97; M. Dean, Robbing the Jews, s. 264–276. 959 Bernard Wasserstein, The Ambiguity of Virtue. Gertrude van Tijn and the Fate of the Dutch Jews, London 2014, s. 102–110. 960 Mark Mazower, Inside Hitler’s Greece. The Experience of Occupation, 1941–1944, London 1993, s. 235–258. Na temat kampanii wojskowej zob. Craig Stockings, Eleanor Hancock, Swastika over the Acropolis. Reinterpreting the Nazi Invasion of Greece in World War II, Leiden 2013. 961 Leni Yahil, The Holocaust. The Fate of European Jewry, New York 1990, s. 349–352.

962 Menachem Shelach, The Murder of the Jews in Serbia and the Serbian Uprising in July 1941, w: The Shoah and the War, s. 161–175; Walter Manoschek, „Coming Along to Shoot Some Jews?” The Destruction of the Jews in Serbia, w: War of Extermination, s. 39–52.

ROZSZERZANIE SIĘ WOJNY I PROROCTWO HITLERA Jesienią 1941 roku antyżydowska polityka Trzeciej Rzeszy stanowiła jeden wielki chaos. Decyzja Hitlera z września 1941 roku, żeby zezwolić na deportacje Żydów z Rzeszy i Protektoratu na wschód, została podjęta bez rozważenia, dokąd mieliby trafić. Nie istniała też zdecydowana linia polityczna co do ich losu, gdy już trafią do miejsca docelowego, gdziekolwiek miałoby się ono znajdować. Czy należy ich skupić w gettach? Albo rozstrzelać? Czy deportacje mają objąć mischlingów i uprzywilejowanych Żydów? Jeśli osoby tych kategorii zostaną wysłane na Wschód, czy je również należy rozstrzelać? Deportacje doprowadziły do nowej fali rzezi i eksperymentów nad nowymi technikami ludobójstwa, ale były to pośpiesznie zaimprowizowane lokalne rozwiązania problemów, które wynikały z decyzji nierozważnie podjętych w Berlinie i Pradze. Natomiast polskie getta, licznie zasiedlone przez ludność żydowską, doświadczyły kilku miesięcy względnej stabilizacji i skromnego rozwoju ekonomicznego. Chociaż w gettach panowały przerażające warunki, a śmiertelność pozostawała na nienaturalnie wysokim poziomie, Żydzi i Niemcy wypracowali korzystny dla obu stron modus vivendi. Co więcej, zamknięte getta nie były jednolite: w niektórych rejonach Wschodniego Górnego Śląska, Kraju Warty, Generalnego Gubernatorstwa, a nawet Galicji Żydzi mieszkali w wyznaczonych dzielnicach lub po prostu tam, gdzie istniały ich skupiska przed wojną. Żydowskie gminy po tym, jak przetrwały pierwsze grabieże i antyżydowskie regulacje, funkcjonowały tysiącami w małych miasteczkach i wsiach. Sztetl wciąż istniał. Podobnie jak w Europie Zachodniej, Żydzi przystosowali się do życia pod okupacją, stłoczeni i zubożeni w wyniku antyżydowskich restrykcji. Czołowe postacie reżimu nie miały pojęcia, jak z nimi postępować, poza niejasną sugestią, że po zakończeniu wojny wszyscy zostaną przetransportowani w głąb Związku Radzieckiego. Nie podjęto żadnych konkretnych kroków w celu zorganizowania tak ogromnego programu deportacyjnego963. Jednak klęska operacji „Barbarossa” sprawiła, że status quo nie dało się utrzymać. Przede wszystkim Trzecia Rzesza stanęła w obliczu kryzysu żywnościowego, który panował w całej Europie. Głód już rozprzestrzenił się w Grecji, gdzie armia niemiecka pochłaniała większość dostępnej żywności. Niemcy dostarczały trzy czwarte zboża wymaganego przez Belgię. Armie wschodnie ograbiły Białoruś ze zbóż, mięsa i tłuszczu. Kryzys potęgował jeszcze fakt, że inwazja tak bardzo zakłóciła zbiory na okupowanej Ukrainie, że tylko ułamek tego, co zakładali Niemcy, został zebrany – a armia skonsumowała z tego 25 procent. Aby dostarczyć porządne racje sektorom ludności pracującej na rzecz Rzeszy i niemieckiej armii w polu, Göring i Backe zrewidowali plan żywnościowy. Pracujący otrzymają dość, by skutecznie funkcjonować, niepracujący dostaną mniej lub nic. Polacy będą musieli radzić sobie sami; starsi, dzieci, jeńcy i Żydzi będą głodować. Jednak nawet to nie wystarczyło, aby

ograniczyć zaciskanie pasa w Rzeszy964. Przedłużająca się wojna stała się też źródłem kryzysu bezpieczeństwa. Chociaż przywódcy nazistowscy zakładali, że atak na ZSRR wywoła falę komunistycznego sprzeciwu, nie spodziewali się, że opór się utrzyma i zmieni okupowaną Europę w ogromną piątą kolumnę. Odruchowo chcieli zobaczyć Żydów stojących za komunistami, którzy z kolei zostali obwinieni o każdą dysydencką manifestację, sabotaż i akt zażartego oporu. Akcje odwetowe działały jako środek odstraszający, ale według ich przewrotnej logiki rzezie w Związku Radzieckim dostarczyły Żydom kolejnego powodu, aby doprowadzić do upadku Rzeszy. Dlatego operacja „Barbarossa” przemieniła całą żydowską ludność Europy w podstępnego bezlitosnego wroga. Co więcej, rozpoznane zagrożenie stworzyło Himmlerowi i Heydrichowi sposobność poszerzenia ich władzy. Objęli więc przywództwo w wojnie przeciwko żydowsko-bolszewickim partyzantom na Wschodzie: to doświadczenie kwalifikowało ich do przewodniej roli na Zachodzie. Polityka antyżydowska zlała się z polityką bezpieczeństwa, a za sterami umościło się SS965. Wreszcie niezdolność Niemców do pokonania Związku Radzieckiego wytworzyła niebezpieczny dylemat geostrategiczny wobec Stanów Zjednoczonych. W lipcu 1941 roku Hitler fantazjował o ataku na Amerykę przy wykorzystaniu rozbudowanej marynarki i Luftwaffe wyposażonej w bombowce dalekiego zasięgu. Zamiast wzmacniać zdolność opanowania Stanów Zjednoczonych, Hitler musiał patrzeć, jak Roosevelt przygotowuje kraj do wojny i zbliża się coraz bardziej do statusu strony walczącej. Pomimo dzielącej ich ideologicznej przepaści Stany Zjednoczone zaczęły przekazywać Sowietom wyposażenie wojskowe i żywność. W lipcu amerykańskie wojsko zajęło Islandię, przejmując ją od Brytyjczyków, którzy zaatakowali znajdującą się pod duńską władzą wyspę po nazistowskim podboju Danii w maju 1940 roku. 14 sierpnia 1941 roku Churchill i Roosevelt podpisali Kartę Atlantycką, wyznaczającą ich wspólne cele. Chociaż dokument nie wspominał o współpracy wojskowej, stanowił faktycznie wspólną deklarację wojny z Osią. We wrześniu i w październiku doszło do kilku starć jednostek marynarki amerykańskiej z niemieckimi U-Bootami. Po ataku na USS „Kearny” Roosevelt uroczyście ogłosił Amerykanom: „Zaczęło się strzelanie”. Po kilku tygodniach udało mu się uzyskać ustawę zezwalającą na zbrojenie amerykańskich statków handlowych oraz ich wpływanie do strefy walki. Administracja wydała rozkaz marynarce amerykańskiej, żeby „strzelała na widok” każdego niemieckiego okrętu podwodnego, jaki znajdzie się w jej zasięgu966. Chociaż Roosevelt uważał, że musi działać stopniowo, aby przekonać amerykańską opinię publiczną do udziału w wojnie, zdaniem Hitlera rzeczą oczywistą było, że Żydzi podburzają Stany Zjednoczone do walki z Rzeszą. Po japońskim ataku na Pearl Harbor 7 grudnia 1941 roku uznał, że nie ma nic do stracenia, jeśli przejmie inicjatywę. Po kilku godzinach od otrzymania wiadomości nakazał flocie U-Bootów przystąpić do nieograniczonej wojny z amerykańską flotą, a 11 grudnia w przemówieniu w Reichstagu oficjalnie wypowiedział wojnę Stanom Zjednoczonym. Nawet jeśli w komentarzach na temat żydowskiego wroga pozostawał względnie powściągliwy, zapewnił, że naród niemiecki rozumie, kto jest winny: „To, że anglosasko-żydowski świat kapitalistyczny staje teraz na tym samym froncie

z bolszewizmem, wcale nas, narodowych socjalistów, nie zaskakuje: zawsze uważaliśmy, że działają w spółce”967. Rozszerzenie się wojny ostatecznie przyniosło wyraźną i teoretyczną, jeśli nie praktyczną, spójność w nazistowskiej polityce antyżydowskiej. Niemcy zaangażowały się teraz w ogólnoświatowy konflikt ukartowany przez Żydów, toczyły wojnę z żydobolszewizmem w Rosji, z żydokomunistyczną piątą kolumną w Europie i żydowską plutokracją w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Żydowska ludność Rzeszy i w okupowanej przez Niemcy Europie, którą naziści trzymali jako zakładników na tę okazję, od tej chwili przestała być potrzebna. Teraz Żydzi mieli zapłacić za wszystko tak, jak przepowiedział Hitler. Podczas licznych spotkań między 7 a 18 grudnia Hitler poinformował najwyższe kadry partii nazistowskiej oraz najbardziej zaufanych współpracowników o swoim nowym celu: ukaraniu Żydów podczas wojny, bez czekania z ich wygnaniem z niemieckiej przestrzeni życiowej do zakończenia konfliktu. Po powrocie z narady 12 grudnia, na której Hitler przemówił do regionalnych przywódców partyjnych, Goebbels napisał: „Jeśli chodzi o kwestię żydowską, Führer jest zdecydowany zakończyć sprawę za jednym zamachem. Zapowiedział Żydom, że jeśli jeszcze raz wywołają wojnę światową, doprowadzą do własnej zagłady. Nie była to figura retoryczna. Wojnę światową już mamy, zagłada Żydów musi być jej nieuchronną konsekwencją”968. Cztery dni później Hans Frank, który też uczestniczył w tej naradzie, zwołał administrację w Generalnym Gubernatorstwie, aby poinformować podwładnych o planie. Hitler powiedział w Berlinie: „Musimy skończyć z Żydami”. Nie ma miejsca na żadną litość: „Znikną. Muszą odejść”. Frank poinformował słuchaczy, że w przyszłym miesiącu odbędzie się w Berlinie duża konferencja, dotycząca „migracji” Żydów. „Ale co się stanie z Żydami? – spytał retorycznie. – Wierzycie, że zostaną zakwaterowani w osadach w Ostland? W Berlinie usłyszeliśmy, dlaczego to wszystko jest problematyczne; nie możemy wykorzystać ich w Ostland ani w reichskommissariacie [Ukraina]; zlikwidujcie ich na własną rękę”. Aby nie zostać źle zrozumianym, Frank dodał: „Panowie, muszę was prosić, abyście wyzbyli się wszelkiego współczucia. Musimy zniszczyć Żydów wszędzie, gdzie ich napotkamy i gdy tylko jest to możliwe, aby obronić całą strukturę Rzeszy”. Poszedł nawet dalej i spekulował, w jaki sposób ten cel ma zostać osiągnięty, i ujawnił, że jeszcze nie obmyślono metod. „Szacujemy, że w Generalnym Gubernatorstwie przebywa 2,5 miliona Żydów, może z pół-Żydami i całą resztą sięgnie to 3,5 miliona. Nie możemy rozstrzelać 3,5 miliona Żydów, nie możemy ich otruć, ale mimo to podejmiemy jakieś działania, które z powodzeniem doprowadzą do zagłady”. Dyskusja miała się odbyć w styczniu969. 18 grudnia Otto Bräutigam z ministerstwa do spraw Wschodu napisał do Hinricha Lohsego, zwierzchnika Ostland, że „jasność w kwestii żydowskiej udało się osiągnąć podczas ustnej dyskusji: interesy ekonomiczne należy zignorować w imię rozwiązania tej kwestii”. Innymi słowy, Lohse nie miał mieć ani skrupułów, ani zastrzeżeń wobec masowego mordu żydowskich robotników. Bräutigam napisał te słowa po spotkaniu z szefem, Alfredem Rosenbergiem, oraz Hitlerem, na którym Führer poruszył kwestię żydowską. Rosenberg zapisał później, że Hitler powiedział mu: „To oni wpakowali nas w tę

wojnę […]. Dlatego nie powinno ich zaskoczyć, kiedy poniosą wszelkie konsekwencje”. Tego samego dnia, kiedy Bräutigam pisał swój list, Himmler spotkał się z Hitlerem. W księdze spotkań temat rozmowy podano zwięźle: „Kwestia żydowska/eksterminacja jako partyzantów”. Ponieważ Żydzi na okupowanych terytoriach ZSRR już byli „eksterminowani jako partyzanci”, sugeruje to, że Himmler konsultował się z Führerem w kwestii rozszerzenia zbrodniczej operacji na żydowskie społeczności w całej opanowanej przez Niemców Europie. 963 J. Matthäus, ‘Operation Barbarossa’, s. 294–307. 964 L. Collingham, The Taste of War, s. 164–170, 180–205, 353–379; zob. A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 538–545. 965 P. Longerich, Himmler, s. 542–546; P. Longerich, Holocaust, s. 260–271; R. Gerwarth, Hitler’s Hangman, s. 222–227; R.J. Evans, The Third Reich at War, s. 233. 966 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 185–190. 967 I. Kershaw, Fateful Decisions, s. 184–242, 298–330; O przemówieniu Hitlera zob. www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/hitler_declares_war.html. 968 T. Thacker, Joseph Goebbels, s. 236–243; P. Longerich, Goebbels, s. 506–507, tłumaczy ten wpis nieco inaczej; C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 407–408. 969 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution, s. 408–409; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 461– 475, 484–487.

Część szósta

OSTATECZNE ROZWIĄZANIE. 1942

WOJNA I SPOTKANIE W WANNSEE Koniec 1941 roku przyniósł Niemcom klęskę na froncie wschodnim. Radziecka ofensywa, podjęta 5–6 grudnia, runęła na jednostki o niedostatecznej sile, nadmiernie rozrzucone, źle wyposażone, osłabione mrozem, do którego nie były przygotowane, stacjonujące na otwartym terenie. Gdy partyzanci nękali rozciągnięte linie łączności, oddziały bezpieczeństwa ruszyły bronić wyłomów w linii niemieckiego frontu. Rozczarowany swymi generałami Hitler zdymisjonował głównodowodzącego wojsk lądowych oraz grupę wyższych generałów i osobiście przejął dowodzenie. Wydał rozkaz, że każda dywizja, pułk i żołnierz mają zostać i walczyć w miejscu, gdzie aktualnie są: nie będzie powtórki z 1815 i 1918 roku. Haltbefehl – rozkaz zatrzymania – faktycznie przyniósł sukces: Armia Czerwona wyczerpała się sama falami ataków na rozpaczliwie bronione niemieckie pozycje. Wehrmachtowi udało się uratować linię frontu i zażegnać bezpośredni kryzys. Jednak Hitler i jego świta wiedzieli, że w najlepszym razie dostali krótką drugą szansę970. Do stycznia 1942 roku wschodnie armie Rzeszy straciły 830 tysięcy ludzi i 25 procent sił, którymi dysponowały w chwili rozpoczęcia operacji „Barbarossa”. Równie dotkliwe były straty w sprzęcie. Jednak Hitler wierzył, że nie ma alternatywy poza walką, i zaryzykował wszystko, jeszcze raz, w imię ostatecznego zwycięstwa. Niefrasobliwa pewność siebie z lata 1941 roku ustąpiła miejsca bardziej rzeczowemu podejściu do prowadzenia wojny. W połowie stycznia Göring zażądał reorganizacji przemysłu pod kątem zbrojeń. Fritz Todt, minister uzbrojenia i amunicji, przystąpił do wdrażania reform, aby usprawnić produkcję zbrojeniową i przekształcić cywilne linie produkcyjne dla celów wojskowych. Kiedy Todt zginął w katastrofie lotniczej, zastąpił go Albert Speer, równie energiczny i bystry. 21 marca Hitler mianował innego ambitnego nazistę, Fritza Sauckla, pełnomocnikiem do spraw zatrudnienia. Sauckel znalazł sposoby na zdobycie dodatkowych rąk do pracy, zwiększając liczbę niemieckich kobiet w fabrykach, ale główne wysiłki skierował na werbowanie, a potem przymusowe ściąganie robotników do Rzeszy. Sprowadzenie do Niemiec milionów cudzoziemców pociągało za sobą pytanie, jak ich wyżywić, co z kolei skierowało uwagę ministra Backego na kwestię zaopatrzenia w żywność i rewizję przydziałów. Każdy z tych kroków miał wpływ na Judenpolitik; łącznie przyniosły one niszczycielskie skutki971. Ekonomiczne konsekwencje klęski militarnej znalazły odbicie w coraz bardziej personalnym sposobie prowadzenia wojny przez Hitlera. Było jasne, że aby kontynuować wojnę, Rzesza musi zabezpieczyć zapasy żywności, surowców i, co najważniejsze, ropy naftowej. Teraz to stało się nadrzędnym celem Hitlera. Pod koniec marca najwyższe dowództwo przedstawiło mu plany ofensywy mającej na celu zagarnięcie pól naftowych na Kaukazie. Sukces zdławiłby radziecką gospodarkę i umożliwił Niemcom przygotowanie się na nieuchronne nadejście Amerykanów972.

Polityka antyżydowska pod koniec roku kształtowała się na tym pełnym napięcia i płynnym tle. 29 listopada 1941 roku Heydrich zaprosił czołowe postacie RSHA na dyskusję o realizacji upoważnienia, jakie otrzymał w lipcu od Göringa, do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Uczestnicy zostali zaproszeni „w celu wypracowania wspólnego poglądu między centralnymi instytucjami zaangażowanymi w istotne zadania”. Prośba o uczestnictwo wyraźnie wiązała się z okolicznościami, jakie powstały po transportach Żydów z Rzeszy i Protektoratu od połowy października973. Konferencję zaplanowano na 9 grudnia, ale wypowiedzenie wojny Stanom Zjednoczonym zmusiło Heydricha do przełożenia spotkania na 20 stycznia. Zmienił również miejsce na okazałą willę nad jeziorem przy Grosser Wannsee 56–58, na południowo-zachodnich przedmieściach Berlina. Przy okazji zmiany daty i lokalizacji nieznacznie, acz znacząco, zmieniła się lista gości. Poza aktywistami partyjnymi i personelem RSHA początkowe zaproszenie objęło sekretarzy stanu i ich odpowiedników z Ministerstwa do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich, Urzędu Planu Czteroletniego przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Sprawiedliwości, Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Kancelarii Rzeszy. Do zrewidowanej listy gości dodano Hansa Franka i wyższego dowódcę SS i policji z Generalnego Gubernatorstwa, Friedricha-Wilhelma Krügera (chociaż obaj przysłali zastępców). Była to godna uwagi zmiana. W grudniu Heydrich koncentrował się raczej głównie na deportacjach Żydów z Rzeszy oraz Protektoratu do Komisariatu Rzeszy Wschód, który na spotkaniu miał reprezentować Herbert Lange. 9 stycznia, gdy rewidował wysyłane zaproszenia, dołączenie osób odpowiedzialnych za Generalne Gubernatorstwo sugeruje albo niedopatrzenie, albo rozszerzenie celów974. W rzeczywistości istniała pewna niejednoznaczność celu konferencji w Wannsee. Heydrich zaczął od przypomnienia, że marszałek Rzeszy Göring wyznaczył go na pełnomocnika „przygotowań do ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie”. Konferencja została zorganizowana, ciągnął, „aby uzyskać jasność w kwestiach zasadniczych” i przeprowadzić „wcześniejsze wspólne konsultacje” w celu osiągnięcia harmonii między najważniejszymi instytucjami centralnymi. Odpowiedzialność za realizację „ostatecznego rozwiązania” spocznie zasadniczo na Himmlerze i na nim samym, „bez względu na granice geograficzne”. Było to dość zaskakujące oświadczenie o jurysdykcji i dawało RSHA przyczółek w każdym kraju z ludnością żydowską. Po tym jednak Heydrich przeszedł do bardziej prozaicznych spraw. Na podstawie sprawozdania statystycznego sporządzonego przez Eichmanna przedstawił „przegląd walki prowadzonej do tej pory z tym wrogiem”, czyli opisał rozwój Judenpolitik w Trzeciej Rzeszy, od społecznego i ekonomicznego wykluczenia Żydów po wyrzucenie ich z niemieckiej przestrzeni publicznej. Wyglądało to tak, jakby cofnął się do czytania skryptu powstałego tylko na temat Żydów w Rzeszy. Jak wyjaśnił, przyśpieszenie emigracji stanowiło „jedyne możliwe tymczasowe rozwiązanie” i było prowadzone wspólnie z Sipo-SD poprzez centralne biuro emigracyjne Rzeszy. Pomimo różnych trudności 530 tysięcy Żydów legalnie wyjechało z Niemiec, Austrii i Protektoratu. Ale po wybuchu wojny przymusowa emigracja wygasła. Zastąpiła ją „ewakuacja Żydów na Wschód w ramach kolejnego możliwego rozwiązania,

z upoważnienia Führera”975. Heydrich opisał przymusową emigrację z Rzeszy jako „rozwiązanie tymczasowe”, poparte „praktycznym doświadczeniem” w obliczu szykującego się „rozwiązania ostatecznego”. Było to w najlepszym razie uzasadnienie ex post pozbycia się Żydów z Rzeszy. Nigdy wcześniej nie przeprowadzano wysiedleń na takich zasadach, wręcz przeciwnie, w owym czasie (wrzesień–październik 1941 roku) traktowano je jako cel sam w sobie. Teraz, wstecznie, przekształciły się w próbę czegoś o wiele większego976. „Ostateczne rozwiązanie” miało dotyczyć 11 milionów Żydów w krajach, które można podzielić na dwie kategorie. Do pierwszej należały Niemcy, państwa satelickie Osi oraz terytoria okupowane. Drugą stanowiły Anglia, jeszcze niepodbite obszary ZSRR oraz państwa neutralne lub niewalczące, czyli Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Hiszpania, Portugalia i Irlandia. Heydrich wyjaśnił, że liczba ludności w poszczególnych krajach nie zawsze jest zgodna z preferowaną definicją rasową, i wskazał, że „uporanie się z tym problemem w konkretnych krajach napotka pewne trudności”. Jako szczególnie problematyczne wymienił Węgry i Rumunię. Po dziwnej dygresji na temat socjologicznego składu radzieckiego żydostwa przeszedł do rozwinięcia „ostatecznego rozwiązania”. Żydzi zostaną „wykorzystani do pracy na Wschodzie”; zebrani w duże kolumny robocze, podzielone według płci, i zatrudnieni przy budowie dróg. W miarę rozbudowy dróg przesunie się ich jeszcze dalej na wschód. Po jakimś czasie „wskutek naturalnej selekcji” zostaną tylko najsilniejsi, a tych, którzy przeżyją, czeka „specjalne traktowanie”. W obozach koncentracyjnych Sonderbehandlung, czyli „specjalne traktowanie”, było eufemistycznym określeniem egzekucji. Następnie wytłumaczył dlaczego: historia pokazuje, że ocalali uczestnicy programu budowy dróg mogliby stać się zarodkiem „nowego żydowskiego odrodzenia”. Tak więc, chociaż ewakuacja nie miała polegać na bezpośrednim wysłaniu Żydów na śmierć, ostatecznie doprowadziłaby do całkowitej zagłady narodu żydowskiego977. Plan dla Europy zakładał „przeczesanie z zachodu na wschód” kontynentu, ale począwszy od Rzeszy i Protektoratu, z powodu „problemu mieszkaniowego i innych potrzeb społecznopolitycznych”. Ten niezgrabny zbieg okoliczności wskazuje, że wcześniejszy plan „A” dotyczył tylko Rzeszy, a później przekształcił się w plan „B” o większym zasięgu. Tak czy inaczej, Heydrich przeszedł do szczegółów: Żydów wyśle się grupami najpierw do „gett tranzytowych”, a potem dalej na Wschód. Aby zapewnić płynność tej procedury, poprzednio spowalnianej przez prośby o wyłączenia, zaproponował pominięcie starszych Żydów (powyżej 65. roku życia) oraz tych, którzy odnieśli rany i dostali odznaczenia po Wielkiej Wojnie. Ci „trafią do żydowskiego getta dla starców” w Theresienstadt. Jednak wszystko to nastąpi dopiero po ustabilizowaniu się sytuacji na froncie. Operacja nie zacznie się też, zanim w krajach okupowanych lub znajdujących się w sferze wpływów niemieckich nie zostaną podjęte właściwe przygotowania. Heydrich przeskoczył później z zasadniczo partykularnych kwestii do wymiaru europejskiego, pomijając wszelkie kłopotliwe aspekty, których spodziewał się w Rzeszy. To niefrasobliwe podejście zaciąży później na realizacji planu.

Zamiast tego oświadczył bezceremonialnie, że „w odniesieniu do realizacji ostatecznego rozwiązania na europejskich terytoriach okupowanych przez nas i znajdujących się pod naszym wpływem propozycja przedstawia się tak, żeby urzędnicy zajmujący się tym tematem w Ministerstwie Spraw Zagranicznych porozumieli się z odpowiednimi ekspertami ze służby bezpieczeństwa i SD”. Heydrich nie przewidywał problemów na Słowacji i w Chorwacji, gdzie już podjęto pierwsze kroki. Rumuni wyznaczyli pełnomocnika do spraw żydowskich, ale konieczne było „przysłanie Węgrom doradcy do spraw żydowskich”. Nie widział też żadnych trudności w wyłapywaniu Żydów w okupowanej i nieokupowanej strefie Francji. W tym momencie Martin Luther wtrącił się z ostrzeżeniem, że ewakuacja może okazać się kwestią drażliwą w krajach skandynawskich. Natomiast w południowowschodniej i zachodniej Europie nie powinno być problemów. Przypomnienie Luthra, że Ministerstwo Spraw Zagranicznych ma udział w tej sprawie, wywołało podobną wątłą interwencję Ottona Hoffmana z Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa. Gdy Heydrich podjął wątek, przedstawił długą i złożoną klasyfikację mischlingów oraz ich losu, wraz z osobami będącymi w małżeństwach mieszanych, oraz mischlingów w małżeństwach mieszanych wraz z potomstwem. I tu podobnie problem dotyczył raczej Niemiec niż ogólnoeuropejskiego „ostatecznego rozwiązania”. Pół-Żydzi będący w związkach małżeńskich z Niemcami i mający niemieckie dzieci lub wykazujący wartość dla Rzeszy mogli być wyłączeni z ewakuacji, ale pod warunkiem, że poddadzą się sterylizacji. Jeśli odmówią, zostaną ewakuowani. Przyczyną nadmiernej uwagi poświęconej tej sprawie w porównaniu z pobieżnym potraktowaniem niemal wszystkich innych wątpliwości była drażliwość i kontrowersyjność tej kwestii w Niemczech. Dotyczyła wielu tysięcy rodzin o nienagannych kwalifikacjach rasowych, które miały krewnego w małżeństwie z Żydem lub mischlingiem. Wilhelm Stuckart z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przewidywał, że zaoferowanie im wyboru pociągnie za sobą „niekończące się prace administracyjne”, i zaproponował, aby zamiast tego wprowadzić przymusową sterylizację mischlingów. Innym potencjalnym punktem zapalnym był los Żydów zatrudnionych w przemyśle zbrojeniowym. Erich Neumann z Urzędu do spraw Planu Czteroletniego sprzeciwił się, twierdząc, że trzeba ich zatrzymać do czasu załatwienia zastępstwa. Jego zastrzeżenia odzwierciedlały niedawne uznanie produkcji wojennej przez Göringa za priorytetową i Heydrich skwapliwie się zgodził978. Pod koniec dyskusji nieśmiało odezwał się Joseph Bühler, reprezentujący Hansa Franka. Chciał tylko zgłosić, że Generalne Gubernatorstwo „z ogromnym zadowoleniem przyjęłoby”, gdyby „ostateczne rozwiązanie” rozpoczęło się właśnie tam. Nie mają problemu z transportem, a Żydzi nie stanowią w GG znaczącej siły roboczej, za to są zagrożeniem dla zdrowia publicznego. Co więcej, destabilizują gospodarkę poprzez „nieustające interesy na czarnym rynku”. Pomimo jego gorliwości, po omówieniu „form, które może przybrać ostateczne rozwiązanie” (czyli metod ludobójstwa), Bühler, a także Alfred Meyer z Ministerstwa do spraw Terytoriów Okupowanych na Wschodzie opowiedzieli się za „pewnymi pracami przygotowawczymi” przeprowadzonymi tak, żeby nie zaniepokoiły miejscowej ludności979.

Spotkanie wyznaczone na dwunastą w południe skończyło się o drugiej po południu. W połowie zarządzono przerwę, podczas której serwowano przekąski i alkohol. Po wszystkim Eichmann udał się do ustronnego pokoju z Heinrichem Müllerem, szefem Gestapo, oraz Heydrichem. Palili cygara i pili wino przy kominku, co, jak wspominał później Eichmann, nie pasowało do zwykle wstrzemięźliwego Heydricha. Znaczyło to, że szef Sipo-SD był bardzo zadowolony z przebiegu spotkania. Ale i tym razem, jak wiele innych wypieszczonych projektów Heydricha, ten również zawierał poważne błędy i wkrótce się posypał. Tak naprawdę Heydrich nie dożył momentu, kiedy „ostateczne rozwiązanie” zaczęło nabierać tempa. W kolejnych tygodniach Eichmann uczestniczył w wielu spotkaniach dotyczących ustalenia definicji mischlingów oraz decyzji o ich losie; obie rzeczy się nie udały. Napięcie i spory ciągle towarzyszyły kwestii zachowania Żydów do pracy, gdyż Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt (SS-WVHA, Główny Urząd Gospodarki i Administracji SS) spierał się z RSHA o wykorzystanie Żydów w gettach i obozach. Wbrew przedstawionemu planowi masowe mordy Żydów nasiliły się najpierw na terytoriach wcielonych, potem w Generalnym Gubernatorstwie, a następnie na okupowanych obszarach Związku Radzieckiego. „Przeczesywanie” na Zachodzie ruszyło dopiero latem, a we Francji nie spotkało się z taką współpracą, na jaką liczył Heydrich. Przede wszystkim skala zadania wstrząsnęła nawet fanatycznymi urzędnikami z Wydziału IVB4 Eichmanna, który zajmował się koordynowaniem deportacji i ich przeprowadzaniem. Potrzebowali więcej zasobów i czasu, ale wojna nie dawała ani jednego, ani drugiego980. Konferencja w Wannsee charakteryzowała się licznymi dziwacznymi cechami. Podczas gdy gazowanie spalinami w ciężarówkach praktykowano już w Chełmnie, a w Bełżcu w Generalnym Gubernatorstwie budował się już Vernichtungslager, obóz zagłady, z miejscem wyznaczonym pod komory gazowe, Heydrich nie powiązał swojego planu z tamtymi działaniami – nawet poprzez ostrożne eufemizmy. Poza tym te ośrodki zagłady z trudem poradziłyby sobie z wysiedleńcami napływającymi z całej Europy w celu „specjalnego traktowania”. Faktycznie żadne z tych miejsc, nabierających kształtów przez następne miesiące, nie było odpowiednie do celów wyznaczonych przez człowieka kierującego „ostatecznym rozwiązaniem”. Brakowało też zasobów na przygotowania do tak gigantycznego przedsięwzięcia. Budowane centra ludobójstwa były tanie, sklecone naprędce i wkrótce okazało się, że zupełnie nie spełniają oczekiwań. Po raz kolejny priorytetowemu znaczeniu „kwestii żydowskiej” zupełnie nie odpowiadała alokacja zasobów. W porównaniu z budową przybrzeżnych fortyfikacji w północno-zachodniej Europie, obroną artyleryjską w Rzeszy czy też praktycznie każdym innym aspektem wysiłku wojennego wojna przeciwko Żydom pozostawała pod względem materialnym sprawą drugoplanową. Była źle zaplanowana, niedofinansowana i przeprowadzona przy dużej dozie przypadkowości i w szaleńczym tempie. Pod jednym względem jednak przypominała wysiłek wojenny Rzeszy w 1942 roku: brak zasobów ludzkich do „ostatecznego rozwiązania” oznaczał, że Niemcy muszą polegać na sojusznikach i miejscowych kolaborantach981. 970 G. Fritz, Ostkrieg, s. 199–215; Michael Jones, The Retreat. Hitler’s First Defeat, London 2009.

971 G. Fritz, Ostkrieg, s. 224–226, 226–230; L. Collingham, The Taste of War, s. 199–205. 972 G. Weinberg, A World At Arms, s. 408–411; G. Fritz, Ostkrieg, s. 230–236. 973 Mark Roseman, The Villa, The Lake, The Meeting. Wannsee and the ‘Final Solution’, London 2002, s. 55–59. 974 M. Roseman, The Villa, The Lake, The Meeting, s. 60–67. Yehoshua Büchler, Yehuda Bauer, Document: A Preparatory Document for the Wannsee „Conference”, „Holocaust and Genocide Studies” 1995, t. 9, nr 1, s. 121–129, wykazują, że Generalne Gubernatorstwo zostało włączone w ramach próby przywołania do porządku administracji cywilnej. Zob. Christian Gerlach, The Wannsee Conference, the Fate of German Jews, and Hitler’s Decision in Principle to Exterminate All European Jews, „Journal of Modern History” 1998, t. 70, s. 759–812, dowodzi, że pierwotnie konferencja miała dotyczyć losu Żydów z Rzeszy Wielkoniemieckiej i Protektoratu, ale między 29 listopada a 8 stycznia 1942 (kiedy rozesłano zrewidowane zaproszenia) przekształciła się w spotkanie dotyczące planu wobec wszystkich europejskich Żydów. 975 Documents on the Holocaust, s. 249–253; inne tłumaczenia zob. M. Roseman, The Villa, The Lake, The Meeting, s. 108–111; zob. też D. Cesarani, Eichmann, s. 112–114. 976 Zob. C. Gerlach, The Wannsee Conference; P. Longerich, Holocaust, s. 305–310. 977 Documents on the Holocaust, s. 253–256; M. Roseman, The Villa, The Lake, The Meeting, s. 111–113. 978 Documents on the Holocaust, s. 257–260; M. Roseman, The Villa, The Lake, The Meeting, s. 114–117. 979 Documents on the Holocaust, s. 260–261; M. Roseman, The Villa, The Lake, The Meeting, s. 117–118. 980 D. Cesarani, Eichmann, s. 114, 119–124; C. Gerlach, The Wannsee Conference. 981 S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 339–345; N. Wachsmann, KL, s. 292–294.

WYSIEDLENIA Z ŁÓDZKIEGO GETTA DO OBOZU ZAGŁADY W CHEŁMNIE 1stycznia 1942 roku żydowska ludność łódzkiego getta liczyła 162 681 osób, z czego blisko 67 tysięcy stanowili mężczyźni, a 93 tysiące kobiety. Kilka dni po Nowym Roku Rumkowski wygłosił w Domu Kultury „przemówienie programowe” dla zaproszonej publiczności, w tym członków Beiratu, przedstawicieli resortów pracy oraz Żydów ze świeżych transportów przybyłych z Europy Środkowej. Wyjawił informację o braku żywności i opału, po części zrzucił winę za to na nowo przybyłych, ale też wyraził dumę z przekształcenia getta w wydajny ośrodek, zadowalając w ten sposób „decydentów”. Chcieli go zmusić do przyjęcia do getta dodatkowych 20 tysięcy Żydów, ale on zgodził się pozbyć tylko 10 tysięcy, aby zrobić miejsce. Decydując, kto ma opuścić getto, wskazywał jedynie osobników „niepożądanych”. „Towarzysze i przyjaciele – mówił – zapowiadałem Wam, iż przyjdą ciężkie chwile, bardzo może trudne okresy, lecz pewien jestem, że przebrniemy przez nie zwycięsko wówczas, gdy wyplenimy zło z nas samych”. Zapewniał, że „gdy getto szczerze i dobrze pracuje, władze nie zastosują żadnych represji”. Dlatego trzeba poprawić produkcję i każdy musi pracować. „Liczą się z nami, bo stanowimy ośrodek pracy”982. Tymczasem komisja przesiedleńcza, z medykami i szanowanymi osobistościami w składzie, sporządziła listę osób, które miały odejść. Działacze różnych przedwojennych żydowskich partii politycznych przedłożyli nazwiska, rabini oferowali szybkie rozwody mężczyznom i kobietom, których współmałżonek został wyznaczony do odejścia. Rumkowski jednak zrobił z wysiedleń karną czystkę i wykorzystał ją do wzmocnienia swojej władzy. Wyrokowcy, obiboki, spekulanci, prostytutki i inne „niepożądane” elementy trafiły na listę. Komisja wybierała też Żydów dopiero niedawno deportowanych do getta983. Wysiedlanym obiecano po 10 marek i zgodę na zabranie ubrań i jedzenia na podróż. Ustępstwa te upodobniły operację do deportacji do getta łódzkiego lub wyjazdów do pracy przymusowej. Nikt nie miał żadnych podejrzeń, że czeka go zupełnie inny los. Po sporządzeniu list Żydzi wskazani do wyjazdu nie podporządkowali się jednak potulnie nakazowi. Tylko mniej więcej połowa zgłosiła się na miejsce zbiórki, gdzie trzymano ich całą noc, a w większości byli to bezdomni, którzy nie mieli dokąd pójść, i inwalidzi, niemający szansy na opór. Skutkiem tego Służba Porządkowa ruszyła na poszukiwanie reszty. W kronice getta zapisano zwięźle: „Zastosowano od początku akcji przymusowe sprowadzanie deportantów”. Opornych służby dopadały w trakcie nocnych nalotów, a w ramach kary pozbawiano ich zgody na zabranie bagażu. Tym sposobem od 16 do 29 stycznia 1942 roku rada żydowska i Służba Porządkowa asystowały przy odesłaniu 10 103

Żydów czternastoma transportami, z czego każdy składał się z dwudziestu wagonów towarowych, po 55 osób na wagon984. Szlomo Frank opisał w dzienniku pierwszy dzień wysiedleń. Deportowanych przewieziono z miejsc zbiórki na plac załadunkowy na stacji Radogoszcz, gdzie zostali zapakowani do czekających pociągów. „Większość z nich – biedni, załamani, nadzy i głodni. Ich deportacja była nad wyraz tragiczna. Wszyscy żałośnie płakali. Matki tuliły dzieci […] i głośno krzyczały. Jeśli umrzemy, przynajmniej wy przeżyjecie, aby zemścić się na tych, którzy nas wygnali”985. Transporty odjechały z Radogoszcza do Koła, na północny zachód od Łodzi, gdzie Żydzi opuścili pociąg. Osoby zbyt stare lub słabe, aby iść, odwieziono ciężarówkami do pobliskiego opuszczonego młyna w Powierciu; reszta pod eskortą ruszyła pieszo. Spędzili w młynie dwadzieścia cztery godziny, po czym następnego dnia rano ciężarówkami odjechali do Chełmna. (W maju 1942 roku, po skargach miejscowej ludności na konieczność oglądania tych smutnych procesji, między Powierciem a Chełmnem Niemcy uruchomili linię kolejki wąskotorowej). Po przybyciu do Chełmna doprowadzono ich do częściowo zrujnowanego budynku nazywanego pałacem i zamknięto w piwnicy. Tam musieli oddać cały stan posiadania i rozebrać się, aby wejść pod prysznic. Potem strażnicy zaganiali ich po rampie, przez wyłom w ścianie budynku, na paki ciężarówek do gazowania986. Na początku naziści używali w ciężarówkach tlenku węgla z butli. W późniejszych modelach do komory ciężarówki pełnej ściśniętych w ciemności ludzi tłoczono specjalną rurą spaliny z silnika. Ofiary dusiły się, zanim dojechały do pobliskiego lasku. Tutaj, na polanie nazywanej obozem leśnym, polscy robotnicy wykopali trzy masowe groby. Po przyjeździe ciężarówki, po otwarciu paki, żydowscy więźniowie skuci kajdanami wyciągali ciała i przenosili je do dołów. Pod koniec każdego dnia nieszczęśnicy musieli również położyć się w dołach i zostawali rozstrzelani. Cały proces nadzorowało kilkudziesięciu esesmanów pod dowództwem Hansa Bothmanna. Polscy grabarze okazali się tak pomocni, że ostatecznie zostali wspólnikami i zapewniali dodatkową pomoc. Sierżant SS zeznał później, że dodatkową korzyścią z pracy były gwałty na Żydówkach wyciąganych z transportów. „Czasem zdarzało się, że kobieta zostawała wybrana spośród Żydów przywiezionych do gazowania dla brygady roboczej składającej się z młodych mężczyzn; prawdopodobnie Polacy sami ją wybierali. Myślę, że pytali ją, czy będzie z nimi odbywać stosunki seksualne. W piwnicy znajdował się specjalny pokój wyznaczony do tego celu, gdzie kobiety zostawały na noc, a czasem na kilka dni, do dyspozycji tych Polaków. Po wszystkim ginęły w ciężarówce gazowej z innymi”987. Z Chełmna ocalało tylko kilka osób: żaden z wysiedlonych nie uniknął swojego losu, a tylko czterech Żydów zbiegło z drużyny roboczej. Szlama Wiener (Szlomo Winer) był jednym z pierwszych. Udało mu się uciec około 19 stycznia i dotrzeć do gminy żydowskiej w Grabowie. Stamtąd pojechał do Piotrkowa i wreszcie dotarł do warszawskiego getta, gdzie złożył świadectwo Herszowi Wasserowi, członkowi Oneg Szabat. Jego relację polskie podziemie przekazało później do Londynu988. Wiener wspominał, że 6 stycznia zabrali go z rodzinnej Izbicy Kujawskiej i umieścili

w celi w piwnicy pałacu. O siódmej rano następnego dnia wyciągnęli jego i trzydziestu innych mężczyzn, dali kawy i chleba i wywieźli do lasu. Tam więźniowie widzieli przyjazd ciężarówki i obserwowali, jak ośmioosobowa grupa ją rozładowuje. Ofiarami byli Romowie z łódzkiego getta. Wiener tak opisał sytuację: „Zrzucali ciała z ciężarówek jak śmieci na stertę. Ciągnęli je za stopy i włosy. Dwaj ludzie stali na końcu rowu i wrzucali zwłoki do grobu. Dwaj inni weszli do dołu i układali ciała warstwami, twarzą do dołu, tak, że głowa następnego lądowała na stopach poprzedniego, i tak na zmianę […]. Jeśli powstawała luka, wpychano w nią ciało dziecka. Nad wszystkimi stał esesman z sosnową gałęzią w ręce i wskazywał, gdzie mają być głowy, nogi, dzieci i tak dalej”. O piątej po południu kazali wejść ośmiu pracującym do dołu i zastrzelili ich. Wiener i inni robotnicy wykonujący prace pomocnicze zostali odwiezieni do prowizorycznych baraków, gdzie wszyscy gorzko płakali i odmawiali modlitwy żałobne i pokutne. Następnego dnia wszystko się powtórzyło. Tym razem Wiener został przydzielony do grupy sprzątającej ekskrementy i inne nieczystości z wnętrza ciężarówek. Trzeciego dnia zauważył doczepione do ubrań ofiar żółte gwiazdy i zorientował się, że Niemcy mordują Żydów. W ciągu kolejnych dni procedury nieco się pozmieniały, ponieważ Niemcy bardziej skupili się na grabieży. „Po wyrzuceniu ciał z ciężarówki podchodziło dwóch niemieckich cywilów, którzy przeszukiwali zwłoki pod kątem cennych przedmiotów. Zrywali naszyjniki, ściągali obrączki z palców i wyrywali złote zęby. Sprawdzali nawet odbyty, a w przypadku kobiet również narządy rodne”. Teraz dni pracujących przy procederze Żydów zaczynały się od Szemy lub modlitwy pokutnej, a kończyły kadiszem, modlitwą wyrażającą oddanie Bogu i wzywającą rychłego nadejścia królestwa Bożego. Nie mogąc znieść budzącej obrzydzenie pracy, kilku popełniło samobójstwo; pomagali sobie nawzajem przy wieszaniu. 13 stycznia załoga od wyładunku odkryła w ciężarówce żywe dziecko; było ukryte w poszewce poduszki. „Esesmani śmiali się. Zastrzelili dziecko z karabinu i wrzucili do grobu”989. Tego dnia Michał Podchlebnik, który pracował razem z Wienerem, znalazł wśród trupów żonę, dwoje dzieci i rodziców. Jednak zamiast poddać się rozpaczy, zaczął się zastanawiać z Wienerem, jak mogliby uciec i wszcząć alarm. O piętnastej Szlomo zobaczył ciała brata, matki i ojca; został przy życiu jako jedyny członek sześćdziesięcioosobowej rodziny. Przekonało go to, że Niemcy wybijają całą ludność żydowską. Kilka dni później uciekł, przeciskając się przez obluzowane okno w autobusie przewożącym Żydów z bazy do lasu. Potem tą samą drogą wymknął się Podchlebnik990. Mimo luk w zabezpieczeniach, w Chełmnie trwała wysoce skuteczna operacja przy wykorzystaniu najwyżej 80–100 esesmanów i garstki polskich pomocników. Przynosiła też duże zyski. Strażnicy w rezydencji starannie gromadzili odzież, biżuterię, złoto i srebro odebrane Żydom, zanim weszli oni do ciężarówki z gazem. Kosztowności i ubrania były przechowywane na miejscu, później odjeżdżały konwojami ciężarówek do magazynów w Łodzi, znajdujących się w gestii niemieckiej administracji getta. Ubrań było tak dużo, że w maju zarząd getta zażądał paliwa dla 900 ciężarówek, aby to wszystko przewieźć. Gdy ilości towaru rosły, Hans Biebow, oddział Kripo w Litzmannstadt oraz Haupttreuhandstelle Ost Göringa (odpowiedzialny za aryzację na Wschodzie) zaczęli spór o to, kto ma dostać

łupy. Najlepsze rzeczy Biebow sprzedał niemieckim urzędnikom i miejscowym volksdeutschom. Sporą część zgarnęła policja kryminalna. Nationalsozialistische Volkswohlfahrt, nazistowska organizacja opieki społecznej, zamówiła 3 tysiące męskich garniturów i tysiąc sztuk odzieży dla kobiet. Zaraz po dostawie poskarżyli się, że część ubrań była brudna i zakrwawiona, a na niektórych została żółta gwiazda991. W lutym, po trzytygodniowej przerwie, wznowiono wysiedlenia. Ponieważ nie pojawiła się żadna informacja na temat celu wcześniejszej deportacji ani wiadomość od wysiedlonych, mieszkańców getta ogarnął niepokój. Według kroniki „tajemnica ta spędza sen z powiek wszystkim mieszkańcom getta”. Niezrażona „tajemnicą” komisja wysiedleńcza sięgnęła tym razem do osób korzystających z pomocy społecznej. Jednak Niemcy przestali już kusić perspektywami i 7 tysięcy Żydów usuniętych w tej grupie zostało potraktowanych bardziej brutalnie. Oskar Rosenfeld zapisał, że „policjanci wdzierali się do mieszkań Żydów wyznaczonych do ewakuacji”. Często znajdowali tylko „ciała dzieci, które zamarzły na śmierć”. Pogoda, głód i choroby były równie śmiercionośne jak Niemcy, a ci, których oszczędziła ewakuacja, musieli toczyć codzienną walkę o przetrwanie. Na krótką metę wysiedlenia jeszcze pogorszyły sytuację. Niemcy świadomie ograniczali dostawy żywności, aby zmotywować Żydów do szukania szczęścia w transportach, podczas gdy paniczne wykupywanie jedzenia przez ewakuowanych windowało ceny i pogarszało jakość wyżywienia992. Po kolejnej trzytygodniowej przerwie Niemcy ogłosili, że odejść musi następne 15 tysięcy. Ten dekret wstrząsnął gettem. Dawid Sierakowiak napisał, że „jak grom gruchnęła wiadomość”. W kronice łódzkiej znalazł się wpis, że „marzec pamiętny będzie […] jako miesiąc wysiedleń”. Aby uzupełnić kontyngent, komisja sięgnęła po „zasiłkowców”, wszystkich notowanych w rejestrach sądowych, bez względu na kaliber wykroczenia, i wszystkich bezrobotnych, nawet tych, którzy pracę stracili niedawno. Sierakowiak próbował zrozumieć, dlaczego dzień w dzień odsyła się tysiąc osób, podczas gdy „resorty otrzymują ogromne zamówienia i pracy jest na kilka miesięcy”. Chociaż pracowników wysiedlenia nie obejmowały, chroniony mógł być tylko jeden członek rodziny pracującgo, więc wielu decydowało się dołączyć do deportowanych rodzin. Rosenfeld złościł się, że „kiedy brakuje im wymaganej liczby wysiedlanych, żydowska policja wyłapuje na ulicy przypadkowe osoby i zapędza je na miejsce zbiórki”. Setki osób ukrywały się w prymitywnych kryjówkach lub próbowały rozpaczliwej ucieczki z kolumny podczas marszu na stację Radogoszcz. Stu dwudziestu spanikowanych Żydów wyjechało do Warszawy, aby tam szukać swojej szansy. Kronika nazywa ten wyjazd „ucieczką szczurów z tonącego okrętu”. Kilkadziesiąt osób popełniło samobójstwo. W całym tym zamieszaniu Rumkowski zachowywał nietypowe dla siebie milczenie. Kronika wspomina złośliwie, że prezes „nigdzie się nie ukazywał i nie przemawiał”. Nagle w drugi dzień świąt wielkanocnych wysiedlenia nagle odwołano. Żydzi oczekujący na pociągi zostali znienacka uwolnieni, a radość stłumiła im myśl, że wyprzedali cały swój dobytek. Prawie 25 tysięcy Żydów (9267 mężczyzn i 15 420 kobiet) wysiedlono, a ponad 2200 zginęło lub zmarło w getcie993.

Głód doskwierał teraz pozostałym mieszkańcom jak nigdy wcześniej. Żydzi z Europy Środkowej wyprzedali wszystkie rzeczy; miejscowi handlowali swoimi racjami żywnościowymi na czarnym rynku. Niedożywienie podkopywało moralność. „Dla chleba ludzie zmieniali się w hipokrytów, fanatyków, chwalipiętów, żałosnych nędzników”, pisał Rosenfeld, zajmujący uprzywilejowane stanowisko w wydziale statystycznym Beiratu. Niemcy i wiedeńczycy padali jak muchy. Czescy Żydzi, którzy albo mówili w jidysz, albo trochę po polsku, przystosowali się lepiej. Ale nawet Czesi, niegdyś dumni ze swej uprzejmości i kultury, zdegenerowali się fizycznie i umysłowo. „Ludzie zmienili się po trzech miesiącach głodu – biadał Rosenfeld. – Prawie każdy szedł przygarbiony, na drżących nogach. Zżerały ich różne choroby. Nawet młodzi chorowali na zapalenie płuc. Tysiące osób po prostu padały na posłania i tak leżeli, z powodu bólu kości, śniąc na jawie o jedzeniu […]”. Codziennie ludzie umierali w przepełnionych mieszkaniach, domach i czynszówkach, ale nikogo to nie obchodziło. „Nikt nie dbał o ciała. Kompletna obojętność na los zmarłych lub umierających sąsiadów, których obecność nie hamowała radości, śmiechu, śpiewu”. Głód zwracał Żydów przeciwko sobie, „ojca przeciwko synowi, brata przeciwko bratu, przyjaciela przeciwko przyjacielowi”. Pośród tego horroru gettem wstrząsnęła jednak pokazowa egzekucja Maxa Hertza, który próbował uciec z powrotem do Niemiec. W szabas przyprowadzono 8 tysięcy niemieckich Żydów jako widzów na plac, gdzie Służba Porządkowa wieszała skazańca994. Trzecia fala wysiedleń rozpoczęła się na początku maja. Nastąpiła po wizycie Himmlera w Łodzi i oznaczała zasadniczy zwrot w Judenpolitik. Po raz pierwszy objęła Żydów z Rzeszy; władze zdjęły zakaz zabijania ich (chociaż zgodnie z decyzjami podjętymi w Wannsee odznaczonych Krzyżem Żelaznym oraz tych, którzy byli ciężko ranni na wojnie, nadal wyłączano). Himmler nalegał również, aby od tego momentu jedyną podstawą do oszczędzenia Żyda była jego zdolność do pracy. Dlatego na miejsce przyjechała niemiecka komisja medyczna, aby zbadać całą niepracującą ludność powyżej dziesiątego roku życia i podzielić ją na zdolnych do pracy oraz niezdolnych, kwalifikujących się do likwidacji. Himmler poinformował również administrację getta, że nieproduktywnych Żydów zastąpią Żydzi przeniesieni z gmin Kraju Warty, które wówczas likwidowano995. Koniec zakazu deportacji niemieckich Żydów oznaczał, że tym razem Beirat mógł złagodzić cios dla getta, wybierając wysiedleńców w większości spośród przybyszów z Zachodu. Wielu niemieckich Żydów faktycznie zdecydowało się odejść dobrowolnie. Byli zniechęceni, nie potrafili znieść życia w Łodzi ani chwili dłużej i żywili nadzieję, że nieznane miejsce docelowe może przynieść im lepszy los996. Mimo wszystko ogłoszenie przybycia komisji lekarskiej wywołało „oszałamiająco deprymujące wrażenie wśród ludności getta”. Kronika pisze o ludziach, którzy „chodzili zupełnie bezradni, szukając ratunku, pomocy i rady”. Dawid Sierakowiak opisał, że wiadomość spadła na mieszkańców jak „grom z jasnego nieba […]. Getto szaleje. Tysiące zagrożonych osób dobija się w najrozmaitszy sposób o pracę, przede wszystkim protekcja”. Oczywiście koneksje faworyzowały miejscowych kosztem przybyszów, chociaż Rumkowski starał się zatrudnić możliwie dużo ludzi przez Beirat. Dzięki powstaniu nowych biur

zajmujących się osiedlaniem niemieckich Żydów oraz pracochłonnemu sortowaniu odzieży napływającej z Chełmna siła robocza Beiratu wzrosła do 12 880, czyli prawie 10 procent pracującej ludności. Nieszczęśnicy, którzy nie przeszli pozytywnie badania, byli opatrywani stemplem na piersi. Setki osób w obawie przed ostemplowaniem ukrywały się, ale Służba Porządkowa wyszukiwała ich i stawiała przed esesmańską komisją lekarską. Rosenfeld zanotował zjadliwie, że nazistowscy lekarze byli zdumieni tym, jak wielu badanych Żydów było w kiepskim stanie zdrowotnym997. Panikę wzmogła informacja, że rzeczy Żydów z gmin w Kole i Kutnie wróciły do magazynów w getcie; znalazły się tam też plecaki, które wyglądały jak spakowany dobytek wysiedleńców. Mimo to niemieccy Żydzi wyznaczeni do opuszczenia getta godzili się ze swoim losem. „Przeszło 5 miesięcy na gołej podłodze o głodzie i chłodzie nie zachęca ich zupełnie do walki o taki byt w getcie – podsumowała kronika. – Powiadają, że gdziekolwiek by się znaleźli – gorzej im nie będzie […]”. Miejscowi polscy Żydzi rzucili się na wyjeżdżających Żydów z Rzeszy jak „hieny”. Nieuniknioną konsekwencją przymusowego exodusu był wypływ na rynek ubrań i innych przedmiotów; obfitość towaru spowodowała spadek cen i polscy Żydzi rozchwytywali rzeczy, o których wcześniej mogli tylko pomarzyć. Kronikarze nie ukrywali oburzenia, że „wielu było spekulantów, którzy przy tym nieszczęściu zachodnich braci swoich ubijali dobry interes. Bezwzględni, okrutni uwijali się dookoła swych ofiar jak kruki na pobojowisku”. Groteskowy brak równowagi płci w getcie prowadził też do innej formy drapieżnictwa: kawalerzy posiadający certyfikat pracy mogli przebierać w kobietach chętnych do podpisania aktu małżeństwa. Natomiast Rosenfeld podziwiał stoicyzm Żydów z Rzeszy. W przeddzień wyjazdu ludzie się najadali, pili i wypalali ostatnie papierosy. Kobiety szły do gettowego salonu piękności, aby „uporządkować fryzury przed wysiedleniem, skrzętnie trzymając się życia”998. Niedługo pozwolono im zachować tę godność. Służba Porządkowa wykorzystała na miejsce zbiórki centralne więzienie, więc wysiedleńcy spędzili przedostatnią noc w getcie uwięzieni jak skazańcy. Potem zostali przewiezieni do obozu tranzytowego w budynku szkoły na Marysinie, niedaleko stacji Radogoszcz. O czwartej rano przejechali na dworzec tramwajami. Przed wejściem do pociągu niemiecka policja kryminalna kazała im porzucić bagaż, plecaki i paczki. Kiedy wieść o kradzieży dotarła do kolejnych osób wyznaczonych do deportacji, pozakładali na siebie tyle ubrań, ile się dało, i wypełnili kieszenie niezbędnymi przedmiotami. Kronika opisała ten osobliwy spektakl: „I tak trupio blade albo też woskowożółte twarze, popuchnięte, zrozpaczone, bezwładnie posuwają się na nieproporcjonalnie szerokich korpusach, uginających się i opadających pod własnym ciężarem”. O 6.30 Żydzi wsiedli do wagonów pasażerskich trzeciej klasy. Ponieważ nie było peronu, pracownicy Służby Porządkowej pomagali starszym i chorym. Pół godziny później już ich nie było999. Wiele osób próbowało zachować ostatni strzęp godności, odbierając sobie życie. Kronika odnotowała „szał samobójstw” z powodu wysiedleń. Ogromna większość, która nie potrafiła lub nie chciała odebrać sobie życia, zaskakiwała kronikarzy „znacznie większym opanowaniem nerwów” niż u ich wschodnich współwyznawców1000.

Majowe wysiedlenia objęły prawie 11 tysięcy Żydów, w większości z Europy Środkowej. W tym samym okresie Żydzi napływali do getta z okolicznych miast; te brutalnie przesuwane z miejsca na miejsce grupy ludności dezorientowały żydowskich obserwatorów. „Muszę rysować wykresy napływu i odpływu ludzi! – napisał Oskar Rosenfeld w dzienniku – a. do getta; b. Norymberga, Kraków; c. przybywający Niemcy; d. wyjeżdżający Polacy; e. wyjeżdżający Niemcy; f. przybywający okoliczni Polacy; g. wyjeżdżający okoliczni Polacy; h. ponownie przybywający Polacy. W trakcie zamieszania umierają tysiące osób”1001. Żydzi, którzy przybywali do getta, przynosili przerażające historie o selekcjach, rzeziach i deportacjach. Kronika przytoczyła w szczegółach los gminy z Pabianic, która została zlikwidowana między 16 a 20 maja. W tamtejszym getcie, założonym w lutym 1940 roku, mieszkało około 9 tysięcy Żydów. W mieście funkcjonował doskonale przemysł tekstylny i około 1400 Żydów pracowało w zakładach odzieżowych. Jednak po dekrecie Himmlera, że zgodę na życie dostaną tylko pracujący Żydzi, wzmocnione oddziały niemieckiej policji otoczyły getto i wygoniły mieszkańców na stadion, gdzie zostali podzieleni na dwie kategorie, „A” i „B”, czyli na zdolnych i niezdolnych do pracy. Niezdolnych usunięto z getta; stopniowo odjeżdżali do Chełmna i byli zabijani. Niedobitki, około 4 tysięcy prawie wyłącznie zdrowych mężczyzn i kobiet, przetransportowano do Łodzi, która teraz przypominała ogromny obóz pracy1002. Czystki w getcie charakteryzowały się skrajną przemocą. Często poprzedzały je egzekucje, aby zastraszyć ludność. Chociaż brutalne postępowanie było świadome i instrumentalne, brało się głównie z degeneracji ludzi, których dzień w dzień zatrudniano przy tego rodzaju operacjach. Ponadto Sipo i policji porządkowej często towarzyszyła nieumundurowana milicja złożona z volksdeutschów, którym brakowało nawet symbolicznej dyscypliny. Administracja cywilna była nie tylko świadoma likwidacji, brała też w niej udział. Hans Biebow często wstawał od biurka, żeby wziąć udział w selekcjach do wysiedleń i wybrać sobie najlepszych pracowników do swoich warsztatów w getcie. W połowie 1942 roku około 97 tysięcy Żydów z Łodzi, w tym Żydzi z Europy Środkowej i mieszkańcy gett z całego Kraju Warty, zostało wymordowanych w Chełmnie1003. 982 4 stycznia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 360, 369–373. 983 Y. Gutman, The Distinctiveness of the Lodz Ghetto, s. XLVIII–LIII; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 145– 155; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 228–229. 984 Wpisy za styczeń–marzec 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 392; Shmuel Krakowski, Chelmno. A Small Village in Europe. The First Nazi Mass Execution Camp, Jerusalem 2009, s. 57–66. 985 17 stycznia 1942, Dziennik Szlomo Franka, cyt. za: I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 230–231. 986 P. Montague, Chelmno and the Holocaust, s. 66–72. 987 Tamże, s. 51–59, 76–85, 91–96. 988 S. Krakowski, Chelmno, s. 68–80. 989 P. Montague, Chelmno and the Holocaust, s. 96–113.

990 Tamże, s. 128–136. 991 Tamże, s. 76–82, 85–90; S. Krakowski, Chelmno, s. 183–191. 992 22–28 lutego, wpis o akcji wysiedlenia, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 402–403. 993 21, 24, 26, 27, 29, 30 marca 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 226–230; O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 31–32; marzec, 1 kwietnia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 435, 446–448. 994 17 lutego 1942 oraz wpisy niedatowane, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 14–16, 20– 23, 24, 28–29; luty 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 406–407. 995 G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 161–166; P. Longerich, Himmler, s. 563–567; P. Longerich, Holocaust, s. 323. 996 G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 166–167; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 222–238. 997 16, 18, 21–24 kwietnia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 472–473; 19, 20, 23, 24 kwietnia 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 237, 239; 19 kwietnia 1942, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 34– 35; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 38–39. 998 29–30 kwietnia, 1 maja 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 485–500; 1, 5 maja 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 246–249; 4 maja 1942, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 39–41. 999 4, 6–7 maja 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 501–513; niedatowane wpisy, 1942, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 103–105. 1000 7, 8, 12, 17 maja 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 539, 563. 1001 O sprzecznościach w niemieckiej polityce zob. W. Gruner, Jewish Forced Labour Under the Nazis, s. 189–191; 12, 19, 23, 26 maja 1942, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 58–62. 1002 18 maja 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 177–181. 1003 P. Montague, Chelmno and the Holocaust, s. 183–188.

WYSIEDLENIA Z LUBELSKIEGO GETTA DO OBOZU ZAGŁADY W BEŁŻCU Masowe mordy żydowskiej ludności w Generalnym Gubernatorstwie zaczęły się w marcu 1942 roku, chociaż plany zredukowania liczby Żydów omawiano od dawna i w Bełżcu od miesięcy trwała budowa instalacji masowej zagłady, aby pozbywać się „bezużytecznych” Żydów. Pod koniec roku ludność żydowska w królestwie Hansa Franka została niemal całkowicie zgładzona, a jednak decyzje, które doprowadziły do tego ludzkiego kataklizmu, są niejasne. Polityka wobec Żydów wykuwała się i zmieniała z niezwykłą częstotliwością, chociaż koszmarne, praktyczne aspekty ludobójstwa wskazują na zamęt i sprzeczności1004. W październiku 1941 roku Himmler zlecił szefowi policji SS w Lublinie, swojemu protegowanemu Odilonowi Globocnikowi, zbudowanie w Generalnym Gubernatorstwie obozu, który miał służyć wyłącznie masowemu mordowaniu Żydów. Była to specjalna, tajna operacja. Globocnik wezwał specjalistów z programu T-4, przede wszystkim Christiana Wirtha, by doradzili mu najlepsze metody budowy oraz nadzorowali powstawanie niezbędnych instalacji. Jako odpowiednie miejsce wskazano Bełżec, dawny obóz pracy podlegający Globocnikowi, i Wirth przystąpił do działania. Prace rozpoczęły się na początku listopada. Biorąc pod uwagę niewielkie rozmiary kompleksu, obejmującego tylko kilka prostych budynków, zakończenie budowy trwało zaskakująco długo. W porównaniu z tempem, w jakim Wehrmacht i Luftwaffe dawały radę wznieść o wiele większe bazy, składy zaopatrzeniowe, lotniska i umocnienia, sugeruje to brak pośpiechu lub zasobów (co mogło być równoznaczne). Tymczasem Globocnik zgromadził ponadczterystuosobowy personel i zwerbował tysiące pomocników spośród radzieckich jeńców. Głównie Ukraińcy, Białorusini, Litwini i Łotysze odbyli przeszkolenie w Trawnikach, obozie pracy w miejscu nieczynnej cukrowni. Wiosną 1942 roku Globocnik dysponował małą armią złożoną z 450 esesmanów, 2000 policjantów, 2550 byłych czerwonoarmistów – ochotników, czyli Hilfswillige, wyszkolonych w Trawnikach, 15 tysięcy funkcjonariuszy służby porządkowej oraz 14 tysięcy regularnych polskich i ukraińskich policjantów, nie wspominając o tysiącach etnicznych Niemców zaciągniętych do jednostek milicji. Większość tych oddziałów byłaby dostępna w każdym przypadku, chociaż jedynie połowa specjalnie przeszkolonych w Trawnikach ludzi była gotowa do działania w połowie 1942 roku. Bardziej dziwił fakt, że kiedy ludzie Globocnika rozprawiali się już z Żydami w Lublinie i okolicach, komory gazowe w Bełżcu wkrótce okazały się niewystarczające, zawodził też system transportu. Pomimo testów komór gazowych, jakie Wirth przeprowadził, mordując miejscowych Żydów, wydaje się, że nikt nie dostosował urządzeń do zgładzenia tak ogromnej liczby ludzi. Można to zrozumieć, ponieważ kategorie osób przeznaczonych do zamordowania zmieniały się kilka razy i zawsze ta grupa się powiększała. Intensyfikacja wiązała się ze

zmianami równowagi sił między SS a administracją cywilną, a także z przebiegiem wojny1005. Operacja zaczęła się w Lublinie, sercu imperium Globocnika, oraz w całym dystrykcie, w którym Himmler planował stworzyć strefę osadniczą SS opartą na rasowo-utopijnych zasadach. Na początku lutego władze niemieckie nakazały podzielić getto na dwie części odseparowane ogrodzeniem (wzniesionym przez radę żydowską i również przez nią opłaconym). W getcie „A” znaleźli się niepracujący Żydzi; posiadacze dokumentów stwierdzających, że pracują w niemieckich przedsiębiorstwach, trafili do getta „B”. Miesiąc później służba bezpieczeństwa zobowiązała wszystkich pracujących Żydów do okazania aktualnego stempla w dokumentach tożsamości, potwierdzającego zatrudnienie na rzecz Niemców lub rady żydowskiej. Tydzień później rada żydowska dowiedziała się, że niepracujący Żydzi muszą zostać wysiedleni. Selekcja i gromadzenie wysiedleńców rozpoczęły się 16 marca, ale żydowska Służba Porządkowa okazała się tak nieskuteczna, że Niemcy przejęli zadanie i wysłali oddziały policji. W rezultacie doszło do zamieszania i rozlewu krwi. Codziennie z getta „A” zabierano tysiąc Żydów, musieli maszerować, byli zaciągani lub zanoszeni do Synagogi Maharszala, która służyła za punkt zborny. Stamtąd kolumnami przechodzili na stację w Majdanie Tatarskim, gdzie musieli wsiąść do pociągów towarowych. Hermann Höfle, major SS, zastępca Globocnika i szef sztabu, osobiście nadzorował brutalne eksmisje ze stanowiska urządzonego w kawiarni na terenie getta. Kawiarnia prowadzona przez Żyda Szamę Grajera miała telefon, a kelnerki Grajera raczyły esesmanów przekąskami, podczas gdy oni załatwiali interesy. Gdy 29 marca nastąpiła przerwa w deportacjach, 18 tysięcy Żydów usunięto siłą, a ponad tysiąc zastrzelono lub pobito na śmierć na ulicach getta1006. Zdeterminowani, by zatrzymać wysiedlenia, członkowie rady żydowskiej zaproponowali SS ogromną łapówkę. Niemcy wzięli gotówkę, biżuterię, złoto i 1400 kilogramów srebra, a potem rozstrzelali prawie całą radę. Zamiast złagodzić postępowanie, służba bezpieczeństwa wydała nowe dokumenty tożsamości ludziom z getta „B”, co wystarczyło dla dziesiątej części Żydów. 1 kwietnia łapanki ruszyły na nowo, obejmując teraz również pracujących Żydów. Tym razem jednak Niemcy spotkali się z większym oporem i unikami. Niemiecka policja z oddziałami pomocniczymi przeszukiwała piwnice i strychy. Mimo to w ciągu dwóch tygodni udało się im osaczyć kolejne 12 tysięcy osób, które odjechały do Bełżca. Około 4 tysięcy pracujących Żydów otrzymało zgodę Sipo na pozostanie, do tego doszło drugie tyle „nielegalnych imigrantów”, którzy zapełnili Majdan Tatarski. 20 kwietnia służba bezpieczeństwa przeprowadziła spis i przystąpiła do polowania na osoby bez ważnych dokumentów. Większość z nich została zastrzelona na terenie pomniejszonego getta1007. Wysiedleni odbyli względnie krótką podróż koleją z Lublina do Bełżca; 130 kilometrów pociąg pokonał w kilka godzin. Czekający na nich obóz był niewielkich rozmiarów, poniżej 300 metrów długości i szerokości. Otaczał go drut kolczasty, w trzech rogach znajdowały się wieże obserwacyjne i jedna na środku. Do ogrodzenia od północy przylegał wał z piasku, pozostałość po dawnej funkcji obozu, wspierającego budowę fortyfikacji na starej radziecko-

niemieckiej linii demarkacyjnej. Od linii kolejowej Lublin–Lwów odchodziła bocznica do obozu. Rozładunek pociągów mógł odbywać się na rampie kolejowej w obszarze przyjęć, mieszczącej jednak tylko 20 wagonów naraz. Ponieważ średnio transport składał się z od 40 do 60 wagonów, oznaczało to, że skład należało podzielić, a lokomotywa kursowała w tę i z powrotem dwa lub trzy razy. W związku z tym Żydzi, upchnięci w ciemnych, dusznych wagonach, musieli czekać nawet do sześciu godzin w nieznośnym upale lub na mrozie. Jednak rampę dzieliło kilka metrów od drewnianych baraków, gdzie mężczyźni i kobiety musieli się rozebrać; kobietom golono głowy, aby włosy wykorzystać do celów przemysłowych. Z tych pomieszczeń przechodziło się do korytarza obwiedzionego drutem kolczastym, nazywanego przez obozową załogę „wężem” (Schlauch), prowadzącego prosto do budynku z komorami gazowymi. Była to prymitywna konstrukcja z betonową podłogą i podwójnymi drewnianymi ścianami wypełnionymi piaskiem, przykryta dwuspadowym dachem. Na początku działały trzy komory gazowe, każda o rozmiarach 4 na 8 metrów, wysoka na 2 metry. Komory zaopatrzone zostały w uszczelnione gumą drzwi, wzmocnione tak, by nie dało się ich sforsować od środka, ale by umożliwiały usuwanie zwłok. Zdemontowany silnik radzieckiego czołgu produkował śmiertelne spaliny, które tłoczono rurami do komór gazowych. W innej części obozu, ogrodzonej i niewidocznej z obszaru przyjęć, znajdowały się cztery ogromne doły. Po wyciągnięciu ciał z komór gazowych i wyjęciu zmarłym z ust złotych zębów komanda złożone z Żydów przewoziły zwłoki do dołów grzebalnych. Żydzi zatrudnieni przy komorach gazowych korzystali z kwater w zamkniętej strefie zagłady, nazywanej Lagrem II. Inni Żydzi pracowali przy sprzątaniu wagonów i rampy po rozładunku każdego transportu, zbierali dobytek skazańców i przenosili go szybko do wielkiego magazynu, gdzie odbywało się sortowanie. Ta grupa, około 500 osób, mieszkała w barakach w Lagrze I1008. Załoga obozu nie przekraczała 200 osób. Pierwszym komendantem został Christian Wirth, któremu towarzyszyło kilkunastu esesmanów. Ogrodzenie, wieże wartownicze i rampa pilnowane były przez kompanię złożoną z 60–80 Ukraińców wyszkolonych w Trawnikach. Kiedy Żydzi z Lublina wysiadali z pociągu i ustawiali się na rampie, Wirth albo jego podwładni wygłaszali uspokajające przemówienie do zgromadzonych, że zostaną przesiedleni do obozów, ale przed tym muszą umyć się w łaźni. Kazano im oddać cenne przedmioty z obietnicą, że dostaną je z powrotem. Czasem Żydzi reagowali okrzykami radości. Potem mężczyźni szli do przebieralni i przez pomieszczenie do strzyżenia przechodzili do „węża”. Po godzinie wszyscy nie żyli. Za nimi szły kobiety i dzieci. Czasem musiały stać nago na zimnie w „wężu”, czekając na przygotowanie komór gazowych. Chociaż technologia była prosta, silnik często się psuł1009. W połowie kwietnia wysiedlenia z Lublina ustały na kilka tygodni, ponieważ do Bełżca napływali też Żydzi ze Lwowa i innych miast. Tymczasem getto zapełnili Żydzi z Europy Środkowej. Zanim proces mógł zostać wznowiony, Wirth wstrzymał wszystkie transporty. Chociaż system sprawdzał się nadspodziewanie dobrze, zaprojektowane początkowo urządzenia do gazowania okazały się o wiele za małe w stosunku do potrzeb. Ponadto zakres całej operacji zmienił się znacząco, co poważnie zwiększyło spodziewany napływ ludzi.

Zatem pierwsza drewniana komora gazowa została rozebrana i zastąpiona budynkiem z betonu i cegły, zawierającym sześć komór, po trzy z każdej strony biegnącego przez środek przejścia1010. W marcu i czerwcu 1942 roku do Lublina i innych gett w dystrykcie wysiedlono 85–90 tysięcy niemieckich, austriackich, czeskich i słowackich Żydów. Był to pierwszy transport na wschód w ramach nowego „ostatecznego rozwiązania”. Czescy Żydzi przyjechali głównie z Theresienstadt, pociągi z niemieckimi Żydami wyruszały z miast w całej Rzeszy; słowaccy Żydzi byli wysyłani z miejsc, gdzie się skupiali przed deportacją na podstawie porozumienia między władzami słowackimi i niemieckimi. Pierwsza fala 25 tysięcy osób przybyła między 11 marca a 20 kwietnia. Zajęli miejsca w getcie zwolnione przez polskich Żydów, a silni zostali zabrani do obozów pracy rozrzuconych po dystrykcie. Nie posłano ich prosto do Bełżca ani nie zamordowano po przybyciu. Druga fala, od 22 kwietnia do 20 czerwca, przyniosła w rejon Lublina 61 tysięcy Żydów, ale tym razem wiele transportów przekierowano prosto do nowo otwartego obozu zagłady w Sobiborze oraz komór gazowych na Majdanku na przedmieściach Lublina, gdzie funkcjonowało połączenie obozu koncentracyjnego z obozem zagłady. Getta służyły teraz jako miejsca selekcji, w których brutalnie oddzielano zdolnych do pracy od ich rodzin. Dla pozostałych getta stanowiły obóz tranzytowy, gdzie wegetowali kilka dni lub tygodni przed wysłaniem do Vernichtungslager1011. Gdy Bełżec wznowił działanie, pochłaniał ogromne liczby Żydów z małych miasteczek dystryktu lubelskiego, z gett, gdzie przetrzymywano Żydów z Europy Środkowej, oraz miast z innych dystryktów Generalnego Gubernatorstwa. Intensyfikacja procesu zabijania była wynikiem nietypowo licznych konsultacji Himmlera i Heydricha pod koniec kwietnia i na początku maja, które odbyły się między spotkaniami Himmlera z Hitlerem, 23 kwietnia i 3 maja. Równolegle z rozmowami na najwyższych szczeblach w Generalnym Gubernatorstwie doszło do zmiany proporcji sił między administracją cywilną Franka a SS. Na początku maja 1942 roku sekretarzem stanu do spraw bezpieczeństwa Generalnego Gubernatorstwa został Krüger. 3 czerwca formalne porozumienie dało służbie bezpieczeństwa wolną rękę w sprawach żydowskich i sprawiło, że męczące negocjacje z władzami cywilnymi stały się niepotrzebne. Przez następne sześć miesięcy około 57 tysięcy Żydów z dystryktu lubelskiego miało trafić do obozów zagłady, a 70 tysięcy Żydów z regionu planowano rozstrzelać rękami niemieckiej policji i jej oddziałów pomocniczych1012. Przeżycia nieszczęśników z Bełżca z tego okresu zachowały się tylko w relacji Rudolfa Redera, który przyjechał ze Lwowa w połowie sierpnia. W listopadzie 1942 roku uciekł z obozu, gdzie należał do grupy roboczej, i ukrył się w domu swego byłego gospodarza we Lwowie. Reder był po sześćdziesiątce i przed wojną prowadził wytwórnię mydła. Został schwytany podczas łapanki i całą noc spędził z tłumem innych Żydów na otwartym polu pod obozem janowskim. Rano odjechał z setkami innych pociągiem. W tym czasie wielu Żydów w mieście miało już pewne podejrzenia wobec Bełżca i przez całą drogę ludzie próbowali uciec z wagonów towarowych. Wielu zastrzelili policjanci eskortujący transport, po jednym

na każdy wagon, uzbrojeni w karabiny maszynowe. Pociąg raz po raz się zatrzymywał, aby przepuścić składy mające priorytet, więc na miejsce dojechał w południe, po czym przez kilka godzin stał na bocznicy. Wreszcie Reder wyszedł na rampę. Słyszał, jak esesman wita Żydów, jak mówi, że pójdą się umyć i wszystko będzie dobrze. Potem mężczyzn prowadzono do budynku z napisem „Bade- und Inhalationsräume”. Po kilku minutach pojawiali się więźniowie z akcesoriami do strzyżenia włosów: mieli golić głowy kobietom. Wtedy „dotarła do ich świadomości cała prawda i żadna z nich i żaden z mężczyzn w drodze do komór nie mógł już mieć wątpliwości”. W tym momencie „powstały lamenty i krzyki – wiele kobiet dostawało ataku szału. Wiele jednak kobiet szło na śmierć z zimną krwią, zwłaszcza młode dziewczęta”. Reder wraz z kilkoma innymi mężczyznami czekał na uboczu; potem zostali odkomenderowani do kopania dołów. Widział jednak, jak „kobiety gnano nagie, ogolone, biczem jak bydło na rzeź, bez liczenia, szybko, szybko – mężczyźni już ginęli w komorach”. Dwie godziny, tyle trwało przygotowanie do mordu i sam mord. Esesmani i ukraińscy strażnicy „odliczali po 750 osób do każdej komory. Kobietom, które wzbraniały się wejść, askarzy wbijali w ciała bagnety, krew się lała i w ten sposób wpędzali je do kaźni. Słyszałem zasuwanie drzwi, jęki i krzyki, słyszałem rozpaczliwe wołania, po polsku, po żydowsku, mrożące krew lamenty dzieci i kobiet, a potem jeden wspólny przeraźliwy krzyk… Trwało to piętnaście minut – dwadzieścia minut szła maszyna, a po dwudziestu minutach było cichutko”. Na tym etapie dawne budynki komór gazowych zostały zaopatrzone w dodatkowe drzwi w szczytowej ścianie do usuwania zwłok. Kiedy Ukraińcy otworzyli je, ich oczom ukazał się następujący widok: „trupy były w pozycji stojącej, twarze jakby we śnie, niezmienione, nie sine, krew tu i ówdzie z ran kłutych bagnetami askarów, usta trochę otwarte, ręce skurczone, często ściśnięte wokół płuc. Bliżej stojące wypadały same jak kukły przez szeroko otwarte drzwi”. Żydowska grupa robocza dostała rozkaz, aby wykonać swoje zadanie. „Ciągnęliśmy trupy ludzi jeszcze niedawno żywych, ciągnęliśmy je za pomocą pasków skórzanych do przygotowanych olbrzymich masowych grobów, a orkiestra przy tym grała, grała od rana do wieczora…”1013. Podczas pobytu w Bełżcu Reder był świadkiem przyjazdu wielu transportów, a pracując przy dołach grzebalnych, widział, co się z nimi stało. „Kopaliśmy doły i olbrzymie groby masowe i ciągnęliśmy trupy […]. Tworzyła się góra z piasku, którą przykrywano przepełniony trupami grób. Przy grobach było zajętych stale około czterystu pięćdziesięciu ludzi. Wykopanie jednego grobu trwało tydzień. Najstraszniejsze dla mnie było to, że kazali kłaść trupy metr powyżej już pełnego grobu i przysypać piaskiem, a czarna, gęsta krew wydobywała się z grobów i jak morze zalewała całą powierzchnię. […]. Nurzaliśmy nasze nogi w krwi naszych braci, stąpaliśmy po kopcach trupów i to było najgorsze, najokropniejsze…”. Po kilku godzinach pracy mężczyźni byli otępiali. Niektórzy próbowali się modlić, inni chodzili jak błędni. Esesmani czasem zabawiali się, zmuszając Żydów do śpiewania. Po prawie czterech miesiącach Reder został przydzielony do pomocy esesmanom, którzy pojechali do Lwowa po materiały budowlane. Kiedy czekał

w ciężarówce, zauważył, że eskorta przysnęła – i korzystając z okazji, uciekł. Był jedyną osobą, o której wiadomo, że przeżyła Bełżec1014. W owym czasie w lwowskim getcie raz po raz przeprowadzano czystki. Przez pierwsze miesiące wojny żydowska populacja licząca około 110 tysięcy osób cieszyła się względnym spokojem i żyła pod zarządem przyzwoitej rady żydowskiej obsadzonej przez uczciwych, ciężko pracujących ludzi. Do grudnia 1941 roku mogli chodzić do aryjskiej części miasta po zakupy, aby uzupełnić skromne oficjalne racje żywnościowe. Oczywiście ubogim pozostawała tylko powolna śmierć głodowa, a w zatłoczonych mieszkaniach żniwo zbierał też tyfus. Pomimo względnego spokoju pogłoski o rzeziach w innych rejonach Galicji napawały ludzi niepokojem, gdy obserwowali sytuację na miejscu. W marcu 1942 roku służba bezpieczeństwa kazała radzie żydowskiej przygotować listę bezrobotnych i „aspołecznych” Żydów do wysiedlenia. Rabin Dawid Kahane, członek wydziału do spraw religijnych rady żydowskiej, rozmawiał z pozostałymi członkami rady o tym, co może oznaczać ta instrukcja. Z obawy przed najgorszym wysłali delegację do przewodniczącego rady, szanowanego prawnika, Henryka Landsberga. „Z miejsca przeszliśmy do sprawy – wspominał Kahane. – Wytłumaczyliśmy mu, że w czasie tak wielkiej próby mamy obowiązek zwrócić uwagę przywódcy dużej gminy żydowskiej, jak ogromna odpowiedzialność wiąże się ze stosowaniem się do niemieckich rozkazów. Zgodnie z żydowskim prawem i moralnością musi szukać innych sposobów. Kiedy wrogowie przyjdą i powiedzą: «Dajcie nam jednego z was, zabijemy go. Jeśli tego nie zrobicie, zabijemy was wszystkich», lepiej będzie, gdy wszyscy zginą, a żaden Żyd nie zostanie oddany w ręce wroga. Oto jest zasada Halachy [prawa żydowskiego]”. Landsberg odparł, że rabini nie żyją już w przedwojennym świecie, a rada żydowska jest „instrumentem wykonującym rozkazy Gestapo”. 19 marca rada i Służba Porządkowa zabrały się za Żydów będących na zasiłku oraz nieposiadających certyfikatu pracy. Jednak Służba Porządkowa okazała się tak nieskuteczna, że Niemcy wzięli sprawy we własne ręce i zatrudnili ukraińskich pomocników. Do początku kwietnia schwytali i wywieźli do Bełżca 15 tysięcy Żydów1015. Po akcji Niemcy wydali nowe zaświadczenia o zatrudnieniu tym, którzy pracowali we wskazanych zawodach, razem z opaską oznaczoną literą „A”, Arbeiter – robotnik. Żona robotnika dostawała opaskę z literą „H”, Hausfrau, czyli gospodyni domowa. Ponieważ te identyfikatory miały chronić posiadaczy przed przypadkowym schwytaniem w łapance, Żydzi w szalonym pośpiechu rzucili się zdobywać zatrudnienie, a rada żydowska gorączkowo próbowała tworzyć nowe przedsiębiorstwa przydatne Niemcom. Kahane i inni rabini pośpiesznie udzielali kobietom ślubów z mężczyznami posiadającymi właściwą opaskę, chociaż niektórzy z nich uważali tę praktykę za profanację świętej instytucji małżeństwa i zachętę do rozwiązłości. Wielu Żydów rozpaczliwie starało się zachować strzępy normalności i godności wynikające z przestrzegania uświęconych zwyczajem, niosących duchową pociechę rytuałów. Moty Stromer wspominał: „To była nasza pierwsza Pascha za Niemców. Któregoś dnia rano przed świętem piekliśmy w kuchni macę […]. Jeśli się nie mylę, tego dnia musieliśmy się ukrywać […]”. Podczas świątecznego posiłku zgromadzeni Żydzi „wylali więcej łez, niż wypiliśmy wina”. Wielu Żydów nie ufało ani

Bogu, ani niemieckim świadectwom pracy. Jak twierdził rabin Kahane, „inżynierowie, architekci i rzemieślnicy używali swej wiedzy i rąk do budowy kryjówek w piwnicach i na strychach. Budowali podwójne ściany, których nie dało się wykryć, chyba że w wyniku zdrady”. Wszystkie te sztuczki nie na wiele się zdały1016. Pod koniec czerwca SS, które obecnie całkowicie przejęło już sprawy żydowskie w Generalnym Gubernatorstwie, zorganizowało nalot na getto i zgarnęło kilka tysięcy bezrobotnych. Esesmani zabrali ich do obozu pracy przy ulicy Janowskiej na przedmieściach, gdzie część została zatrudniona w zakładach zbrojeniowych; większość rozstrzelano i pogrzebano w piaszczystych rowach w rogu kompleksu obozowego. Był to wstęp poprzedzający dwa tygodnie codziennych masowych łapanek przeprowadzanych z niewyobrażalnym okrucieństwem przez niemiecką i ukraińską policję. Nie zwracali większej uwagi na zezwolenia na pracę i używali psów do tropienia ukrywających się Żydów. Stromer, który nie odrywał się od pracy, obserwował, jak tysiące osób zbierano do obozu przy Janowskiej. „Rozstrzeliwali ludzi na ulicach. Właścicieli wozów przejeżdżających ulicami zmuszali do przewożenia na miejsce zbiórki starych i chorych”. Nie było ratunku dla obywateli Lwowa. „Nie dość, że chrześcijanie nie chcieli pomagać Żydom, to jeszcze organizowali specjalne grupy, które wskazywały Niemcom żydowskie kryjówki. Małe dzieci chrześcijańskie przebiegały ulicami, wrzeszcząc «Żyd, Żyd!». Przykładały się w ten sposób do zagłady Żydów”1017. Rabin Kahane podjął rozpaczliwą próbę uzyskania pomocy od metropolity Szeptyckiego i przeszedł cały Lwów, aby spotkać się z wiekowym duchownym w pałacu biskupim. Szeptycki powiedział, że wystosował do wiernych list pasterski, aby nie pomagali Niemcom w morderstwie, chociaż opublikowano go dopiero w listopadzie i nie wspominał konkretnie o Żydach. Podobną taktykę przyjął w liście do papieża wysłanym pod koniec miesiąca. Jednak brat metropolity udał się do przeoryszy klasztoru studytów, żeby zabrała do siebie córkę Kahana, i obiecał zorientować się, czy nie uda się też uratować innych żydowskich dzieci. Zanim Kahane odprowadził córkę w bezpieczne miejsce, wraz z rodziną przeżył kilka dni prawdziwej grozy. Kiedy ukraińska policja weszła do ich domu, schowali się razem z innymi w ukrytej łazience Żyda, który miał dobre dokumenty. „Czy ktoś ma pojęcie, jakie myśli kłębią się w głowie człowieka, tkwiącego w takiej kryjówce, w strachu przed wizytą Gestapo? – napisał później, gdy schronił się w rezydencji Szeptyckiego. – Czy ktoś jest w stanie sobie wyobrazić przerażenie grupy ponad dwudziestu osób ściśniętych w małej łazience, kiedy słyszą dobiegający z podwórza i schodów dźwięk ciężkich kroków, charakterystycznych dla zbirów z SS? Czy ktoś potrafi opisać grobową ciszę, omdlewające spojrzenia, bicie serc dwudziestu osób uwięzionych w maleńkim pomieszczeniu, gdy Niemcy otwierają drzwi szafy, w której znajduje się przejście do łazienki?”. Kahane i inni tym razem nie zostali odkryci, ale jego matka i ojciec znaleźli się wśród 40–50 tysięcy osób deportowanych do obozów zagłady1018. 1004 Dieter Pohl, The Murder of the Jews in the General Government, w: National Socialist Extermination Policies, s. 86–87, oraz David Silberklang, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem 2013, s. 221–228, dowodzi, że decyzję o ludobójstwie podjęli w październiku 1941 roku Himmler i Odilo

Globocnik. 1005 D. Silberklang, Gates of Tears, s. 228–251; Thomas Sandkühler, Anti-Jewish Policy and the Murder of the Jews in the District of Galicia, 1941/42, w: National Socialist Extermination Policies, s. 104–127; zob. Bogdan Musial, The Origins of Operation Reinhard, „Yad Vashem Studies” 1999, t. 28, s. 112–153, oraz Dieter Pohl, Hans Krüger and the Murder of the Jews in the Stanislawow Region, „Yad Vashem Studies” 1998, t. 26, s. 239–264; Peter R. Black, Auxiliaries for Operation Reinhard: Shedding Light on the Trawniki Training Camp Through Documents from Behind the Iron Curtain, w: Secret Intelligence and the Holocaust, red. David Bankier, New York 2006, s. 327–336, na temat ograniczonej na początku liczby dostępnych ludzi wyszkolonych do operacji „Reinhard”. 1006 D. Silberklang, Gates of Tears, s. 230–231, 260–279, 281–289. 1007 Tamże, s. 286–287, 289–290. 1008 Yitzhak Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps, Bloomington 1987, s. 23–29. 1009 Tamże, s. 68–74. 1010 Tamże, s. 73; Robin O’Neill, Belzec – The Forgotten Death Camp, „East European Jewish Affairs” 1998–1999, t. 28, nr 2, s. 49–62. 1011 D. Silberklang, Gates of Tears, s. 290–306; Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 383–389. 1012 D. Silberklang, Gates of Tears, s. 307–335; P. Longerich, Himmler, s. 563–567; D. Pohl, The Murder of the Jews in the General Government, s. 88–89. 1013 Rudolf Reder, Bełżec, Kraków 1999, s. 48, 54. Wspomnienia Redera zostały spisane po polsku z pomocą Nelli Rost, badaczki z żydowskiej komisji historycznej, która po wyzwoleniu Polski zbierała dowody zbrodni popełnionych na Żydach. Zostały opublikowane w 1946 r. przez Żydowską Komisję Historyczną we Lwowie. 1014 R. Reder, Bełżec, s. 57. 1015 D. Kahane, Lvov Ghetto Diary, s. 43–49; Esther Farbstein, Hidden Thunder. Perspectives on Faith, Halacha, and Leadership during the Holocaust, Jerusalem 2007, s. 187–200, o typowej odmowie przez rabinów zgody na przekazanie Żydów Niemcom, nawet po to, by ratować innych Żydów. 1016 M. Stromer, Memoirs, s. 85; D. Kahane, Lvov Ghetto Diary, s. 50–56; E. Farbstein, Hidden Thunder, s. 327–341. 1017 M. Stromer, Memoirs, s. 113. 1018 D. Kahane, Lvov Ghetto Diary, s. 57–72; John-Paul Himka, Metropolitan Andrey Sheptytsky and the Holocaust, „Polin” 2014, t. 26, s. 337–360.

MACHINA WOJENNA I MACHINA ZAGŁADY Rozszerzanie zakresu antyżydowskich działań w połowie 1942 roku i grożące śmiercią dzielenie Żydów na kategorie wiązało się z wydarzeniami na wojnie. W maju, czerwcu i lipcu 1942 roku Wehrmacht odniósł pasmo błyskotliwych zwycięstw. Na początku maja Niemcy odparli radziecką ofensywę, która miała odbić Charków. Niedługo potem niemiecka 11 Armia na Krymie pokonała dysponujące ogromną przewagą liczebną siły radzieckie na Półwyspie Kerczeńskim, otwierając sobie drogę do Sewastopola. Potężne umocnienia portowe padły 4 lipca. W Libii połączone wojska niemieckie i włoskie pod dowództwem Rommla rozgromiły brytyjską 8 Armię w bitwie pod Ghazalą i ruszyły na Tobruk. Składy paliwa i zaopatrzenia, które wpadły w ręce Rommla, umożliwiły Afrika Korps natarcie w kierunku Kanału Sueskiego. Wyglądało na to, że nic nie może ich powstrzymać, ale w końcu natknęli się na świeże blokujące pozycje pod El-Alamejn. Rommel znajdował się już niecałe 100 kilometrów od Aleksandrii1019. Jednak wiosenne triumfy niemieckiej armii były złudne. Wynikały z umiejętności skupienia całej dostępnej na konkretnym teatrze wojny ofensywnej siły bojowej na względnie ograniczonym polu bitwy. Niemcy dysponowali przewagą operacyjną i taktyczną, ale prezentowali się jeszcze lepiej na tle niekompetencji generałów radzieckich i brytyjskich. I pomimo sukcesów nie byli w stanie zadać decydującego ciosu przeciwnikowi. Rzeczywiście, wyczyny pod Charkowem i na Krymie stanowiły tylko przygrywkę do operacji „Blau”. Ta kampania wymagała wdarcia się szerokim frontem głęboko w terytorium wroga, w dążeniu do trudno osiągalnego zwycięstwa strategicznego. Stalingrad od Charkowa dzieliło ponad 600 kilometrów, a Rostów od Baku ponad 1000 kilometrów. Do przeprowadzenia szturmu na Kaukaz, aby zająć pola naftowe, Hitler mógł wykorzystać 40 świeżych dywizji, ale połowę z nich stanowiły dywizje węgierskie, włoskie i rumuńskie. Jednostki te były kiepsko wyposażone, źle dowodzone i wykazywały się kruchym morale. Po kilku tygodniach szybkiego postępu niemieckim armiom zaczęło brakować paliwa. Zmęczenie zbierało żniwo wśród ludzi i sprzętu, a radziecki opór się umacniał. We wrześniu szturm na obu kierunkach – w stronę Stalingradu i w stronę pól naftowych – utknął niedaleko od celów1020. Między zwycięstwami z maja a sytuacją patową z września 1942 roku nazistowska polityka antyżydowska przeszła kolejną metamorfozę, odzwierciedlającą zmienne losy Wehrmachtu, wymogi wojennej gospodarki i morale w kraju. Od początku roku rzeczywistość ekonomiczna odgrywała ważną rolę w ponownym kształtowaniu Judenpolitik przez SS. Dzięki kontroli nad obozami koncentracyjnymi SS posiadało rezerwuar taniej, spisanej na straty siły roboczej, którą mogło zatrudniać we własnych przedsięwzięciach lub wynajmować wojskowym i cywilnym przedsiębiorcom. Himmler zamierzał wykorzystać te

zasoby do przekształcenia SS w potęgę ekonomiczną, która wesprze wysiłek wojenny, ale też wygeneruje dochody na własny rozwój. W tym celu nakazał Richardowi Glücksowi, szefowi inspektoratu do spraw obozów koncentracyjnych, aby przygotował się na napływ 150 tysięcy Żydów do obozów pracy w dystrykcie lubelskim i Auschwitz. Połączył biuro SS, które zajmowało się sprawami finansowymi, handlowymi, budowlanymi i administracyjnymi, z biurem głównego szefa SS i powierzył nową jednostkę, nazwaną Wirtschafts- und Verwaltungshauptmant (SS-WVHA, Główny Urząd Gospodarki i Administracji SS), zdolnemu zarządcy Oswaldowi Pohlowi. W marcu 1942 roku Himmler zakończył poziomą integrację, przenosząc do WVHA również inspektorat do spraw obozów koncentracyjnych. Jeśli chodzi o Żydów, inicjatywę wykorzystania do pracy potencjalnych więźniów obozów interpretowano jako „zagładę poprzez pracę”, chociaż ta idea zyskała status doktrynalny o wiele później1021. Na tym etapie Himmler myślał o eliminacji 60 procent Żydów z dystryktu lubelskiego, ludzi jakoby niezdolnych do pracy, oraz o zachowaniu równowagi dla celów ekonomicznych. Oczywiście Himmler ze współpracownikami nie zakładali, że w obozie pracy ktoś przeżyje dłuższy czas. Żydzi o przydatnych zawodach i zdolni do ciężkiej pracy fizycznej będą harować, aż padną martwi albo nie dadzą już rady nic robić, a wówczas zostaną zamordowani. Dlatego Żydów deportowanych wiosną do Generalnego Gubernatorstwa z Zachodu i Europy Środkowej nie zabijano od razu. Poddawano ich natomiast selekcji i duża grupa trafiła do obozów koncentracyjnych i obozów pracy, podczas gdy reszta została rozesłana po gettach. Gdy wśród polskich Żydów w gettach dokonywały się czystki, oszczędzano osoby pracujące lub posiadające kluczowe kwalifikacje, a niezdolnych do pracy odsyłano do obozów zagłady1022. Od końca maja do lipca polityka selektywnego masowego zabijania płynnie przekształciła się w coś o wiele groźniejszego. Zmianę wywołały obawy o bezpieczeństwo i niepokój o zapasy żywności. 18 maja członkowie komórki ruchu oporu z Berlina złożonej z samych Żydów podpalili wystawę demonizującą ZSRR. Żydzi pod kierunkiem Herberta Bauma w większości pracowali przymusowo w zakładach elektrotechnicznych Siemensa. Gestapo szybko ich wytropiło (zostali straceni). Incydent, choć drobny, podsycił paranoję Himmlera na tle bezpieczeństwa. Potem, 27 maja, grupka czeskich i słowackich żołnierzy z czechosłowackiej armii na wygnaniu, stacjonującej w Wielkiej Brytanii, przeprowadziła zamach na Heydricha w Pradze. Heydrich został ranny i zmarł tydzień później w szpitalu. Chociaż akcję zaplanowało SOE w Londynie, wzmocniła ona jeszcze przekonanie Himmlera, że jest to początek fali oporu w całej Europie, którego podstawę stanowi ludność żydowska. Przez te kilka dni, gdy Heydrich leżał umierający, Himmler doszedł do wniosku, że Żydów należy całkowicie usunąć z Europy. Skorzystał z okazji i podczas państwowego pogrzebu Heydricha powiedział wysokim oficerom SS i policji, że „w ciągu roku definitywnie zakończymy masową migrację Żydów; więcej migracji już nie będzie”1023. Jednak w związku z transportowymi potrzebami armii w pierwszych tygodniach operacji „Blau” wprowadzono moratorium na cały niewojskowy ruch kolejowy na Wschodzie. Himmler rozpoczął więc deportacje w środkowej i zachodniej Europie i szlifował plany

likwidacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Uzyskał poparcie Hitlera dla przydziału pociągów zaraz po zniesieniu zakazu i wydał nowe instrukcje Krügerowi i Globocnikowi. 19 lipca Himmler wydał rozkaz Krügerowi: „Wysiedlenie całej ludności [żydowskiej] z Generalnego Gubernatorstwa powinno zostać zrealizowane i zakończone do 31 grudnia 1942 roku”. Po tej dacie nikt o korzeniach żydowskich nie może przebywać poza „obozami zbiorczymi w Warszawie, Krakowie, Częstochowie, Radomiu i Lublinie. Wszystkie projekty wymagające pracy żydowskiej należy zakończyć do tego dnia, a Żydów należy przekazać do zbiorczych obozów”. Selekcja oparta na użyteczności, zdolności do pracy, została zarzucona i tylko Żydzi już zatrudnieni mieli jakąkolwiek szansę na przetrwanie. Powstały w ten sposób program masowej zagłady nazywany był odtąd akcją „Reinhard”1024. Rewidowanie Judenpolitik częściowo pokryło się z innym lipcowym kryzysem w prowadzeniu wojny. Operacja „Blau” w początkowym założeniu „legła w gruzach” i Hitler musiał w dalszej części kampanii improwizować. Po wahaniach sytuacji na froncie wewnętrznym zapanowała nerwowa atmosfera związana z racjonowaniem żywności i stanem morale. 5 sierpnia Göring spotkał się w Niemczech z szefami partii nazistowskiej, aby przyjrzeć się sytuacji aprowizacyjnej, i następnego dnia przekazał komisarzom Rzeszy na okupowanych terytoriach wschodnich oraz dowódcom armii instrukcje, żeby wydobyli jak najwięcej zapasów żywności dla Rzeszy. Kiedy Karl Naumann, który kierował wydziałem aprowizacyjnym w administracji Franka, poinformował, że nie ma nawet dość jedzenia, żeby nakarmić Polaków, Herbert Backe odpowiedział: „3,5 miliona Żydów [sic!] nadal przebywających w Generalnym Gubernatorstwie w Polsce zostanie w tym roku zlikwidowanych”. 24 sierpnia Naumann przekazał wiadomość współpracownikom: „Odchodzimy od utrzymywania około 1,5 miliona Żydów spośród ludności, z wyjątkiem 300 tysięcy Żydów użytecznych dla Rzeszy z powodu uprawianego rzemiosła lub innych cech przydatnych do pracy […]. Pozostałe 1,2 miliona Żydów nie będzie dłużej dostawać jedzenia”1025. Presja na pozbycie się Żydów z Polski była teraz ogromna: polityka przesunęła się od założenia, że Żydzi są użyteczni, chyba że okażą się bezużyteczni, do założenia, że są bezużyteczni, chyba że okażą się użyteczni. W lipcu sytuacja jeszcze się pogorszyła, kiedy SS Krügera przejęło pełną kontrolę nad wszystkimi żydowskimi pracownikami w Generalnym Gubernatorstwie. Nie oznaczało to końca tarć w kwestii pracy Żydów. Wielu Żydów było wysoko wyszkolonych i posiadało umiejętności, które niełatwo było zastąpić; zatrudniający ich dyrektorzy przedsiębiorstw wykłócali się o pracowników. Jednak starania Sauckla, aby siłą ściągnąć do pracy w niemieckim przemyśle Europejczyków ze Wschodu, okazały się tak skuteczne, że teraz nie brakowało niewykwalifikowanej siły roboczej1026. Zmiana punktu ciężkości w polityce zaznaczyła się w początkowej historii Sobiboru, drugiego specjalnie wybudowanego obozu zagłady. Budowa rozpoczęła się w marcu 1942 roku obok wsi położonej przy linii kolejowej łączącej Chełm z Włodawą. Opuszczona kaplica i urząd pocztowy, które niegdyś służyły mieszkańcom, znalazły się na terenie obozu. Jednak prace przeciągały się tak bardzo, że po kilku tygodniach Globocnik wysłał tam Franza Stangla, weterana programu T-4, znanego ze skuteczności i energii, żeby

przyśpieszył roboty. Stangl odwiedził Bełżec, żeby zapoznać się z modus operandi nowych ośrodków zagłady, i odwzorował w Sobiborze dość dokładnie to, co widział. Zachodnie ogrodzenie, długie na mniej więcej 600 metrów, biegło równolegle do torów kolejowych, od których odchodziła bocznica wbiegająca do kompleksu otoczonego trzema rzędami drutu kolczastego. Budynki SS, kwatery Stangla oraz baraki ukraińskich strażników wyszkolonych w Trawnikach mieściły się w Vorlagrze, czyli na Przedpolu, w południowej części naprzeciwko rampy kolejowej. Tutaj odbywał się rozładunek transportów, po 20 wagonów naraz. Następnie Żydzi przechodzili przez bramę do drewnianych baraków, gdzie oddawali cenne przedmioty i musieli się rozebrać, był to tak zwany Lager II, gdzie znajdowały się też duże magazyny na mienie odebrane skazanym. Stamtąd szli przez dziedziniec do przejścia ogrodzonego z obu stron wysokim płotem z drutu kolczastego. Lager II od komór gazowych w Lagrze III dzieliło 150 metrów i po drodze oddzielano kobiety, którym ścinano włosy. Wszystkie ofiary kierowano następnie do komór, do których wchodziło się z korytarza biegnącego przez całą długość budynku. Kiedy 400 Żydów znalazło się w komorach, o powierzchni 4 na 4 metry każda, rurami z silnika dieslowskiego znajdującego się w przylegającej do budynku szopie pompowano do środka spaliny zawierające tlenek węgla. Po 30 minutach specjalna załoga usuwała ciała przez drzwi w przeciwległej ścianie i przenosiła do położonych w pobliżu dołów grzebalnych. Żydzi przeznaczeni do przymusowej pracy, w tym kobiety, byli przetrzymywani w Lagrze I, „obozie w obozie”, w południowo-wschodnim narożniku. Cały kompleks był zadbany, czysty i doskonale zorganizowany. Stangl stworzył sonderkommanda złożone z Żydów, obsługujące każdy etap operacji. Obóz miał szczelny system bezpieczeństwa. Oprócz pięciu wież wartowniczych i jednej wzniesionej w centralnym punkcie obóz otaczały pola minowe1027. W pierwszym tygodniu maja 1942 roku do Sobiboru zaczęli przyjeżdżać Żydzi ze starostwa zamojskiego i z okolic Puław. Nie mieli pojęcia, co ich czeka, a jeszcze bardziej mylił ich sposób przyjęcia zastosowany przez Niemców. Praktycznie nie było możliwości, by zobaczyć z pociągu, co dzieje się w obozie, zwodniczy był również widok witający deportowanych na wiejskiej stacji wśród lasu. Jaakow Freidberg, wysiedlony ze sztetlu Turobin w gminie Krasnystaw, opisał, co działo się potem: „Ludzi zabierano szybko i pędzono do miejsca, gdzie rozdzielali mężczyzn, kobiety i dzieci. Było to coś w rodzaju stacji na półmetku. Ludzie gromadzili się na zamkniętym placu. Ścieżka, którą szli, biegła między ogrodzeniem z drutu kolczastego, a po drodze stały znaki «Do pryszniców». Na wewnętrznym placu też stały wielkie napisy «Do pryszniców», były też tablice wskazujące drogę do «Recepcji». Recepcja znajdowała się w rogu. Były tam drzwi, przed którymi zbierali się ludzie. Potem pojawiał się oberscharführer Michel, którego nazywaliśmy «kaznodzieją», i wygłaszał mowę do ludzi. Wystąpienia zwykle dostosowywał do rodzaju transportu. Ale czasem powtarzał tę samą bajkę o tym, co ma się wydarzyć. Pojadą na Ukrainę, gdzie założą gospodarstwa, będą pracować – ciężko pracować. Czasem ludzie zadawali pytania: «A co stanie się z kobietami?». A on odpowiadał: «Jeśli chcą żyć w lepszych warunkach, również będą musiały pracować». Potem mówił dalej: «Rozbierzecie się, ale musicie po kolei oddać swoje rzeczy – nie mamy zbyt wiele czasu – więc kiedy

pójdziecie pod prysznic, to nie potrwa długo». I ludzie mu wierzyli. Rozbierali się, oddawali swoje rzeczy: pieniądze, złoto, papiery wartościowe – składali wszystko w recepcji. W większości przypadków ludzie oddawali pieniądze, ale część zakopywała pieniądze i złoto w piasku – wszędzie leżał piasek – lub też w różnych kątach, żeby po powrocie odzyskać pieniądze. A potem przechodzili przez te wąskie drzwi, szli korytarzem między dwoma płotami z drutów kolczastych jakieś 300 metrów”. W pobliżu komory gazowej korytarz się rozdwajał i kobiety musiały iść na obcięcie włosów. Od tego momentu przejmowali ich Ukraińcy i kończyły się pozory, a zaczynały krzyki, w ruch szły pałki i bagnety. Freidberg kontynuował: „Dźgali ich, odcinali im kończyny, ciągle bili. Popędzali biczami. Cały czas ich pośpieszali. Nie pozostawiali ani chwili na myślenie, co się właściwie dzieje […]. My byliśmy poza tym placem i wszystko słyszeliśmy. Krzyki były okropne. A potem, kiedy szliśmy oddać rzeczy, widzieliśmy ten straszliwy horror i mnóstwo krwi”1028. Kobiety przeżywały inną gehennę Od początku czerwca esesmani wybierali młode kobiety do pracy w obozowej pralni. Ich liczba wzrosła, kiedy oficer SS przejął kolejne 15 kobiet z transportu, aby dziergały na drutach ciepłe wełniane ubrania na zimę. Ada Lichtman, deportowana z Mielca, znalazła się wśród kobiet uchronionych przed natychmiastową śmiercią. Po jakimś czasie pobytu w obozie obudziły ją krzyki. „I co oznaczały te krzyki? Ukraińscy wachmani gwałcili młode dziewczęta, zanim wepchnęli je do komór gazowych”. Jeden oficer SS wyciągnął z grupy nowo przybyłych 16-, 17-letnią dziewczynę i przez jakiś czas trzymał ją jako swoją „kochankę”. Nie trzeba dodawać, że kobiety w obozie nie mogły być w ciąży. Lichtman zanotowała, że kiedy raz pewna kobieta urodziła w obozie, natychmiast zaciągnęli ją do dołu grzebalnego: noworodka utopili w latrynie1029. Do końca lipca, kiedy Stangl przerwał operację, w Sobiborze zamordowano około 57 tysięcy Żydów. Głównym powodem przerwy była potrzeba rozbudowy linii kolejowej łączącej Lublin i Chełm: na czas prac należało zawiesić ruch generowany przez deportacje. Jednak stało się też jasne, że instalacje do gazowania są za małe. Dlatego w czasie przebudowy torów budynek komór gazowych został powiększony i dodano do niego trzy komory. Do komór wchodziło się z centralnego korytarza biegnącego przez budynek, a ciała usuwano tak jak do tej pory. Stangl zamówił również bocznicę wąskotorową od rampy, przebiegającą koło komór gazowych do masowych grobów. Ciała osób, które zmarły w podróży do Sobiboru, lub Żydzi zbyt słabi, by iść, mieli być teraz transportowani tą drogą prosto do miejsca zagłady. Podwojono liczbę wózków do przewożenia zwłok z komór gazowych do grobów. Okazało się też, że trzeba przemyśleć ponownie sposób pozbywania się ciał. Istniejące doły grzebalne zapełniały się szybko, a odór rozkładu robił się nie do zniesienia. Załoga obozowa zadecydowała zatem, żeby zwłoki od razu palić. Przy drugim, specjalnie wykopanym dole ułożono kratę, na której można było układać i spalać trupy. Zmieniło się też traktowanie żywych. Wcześniej Żydów segregowano w Sobiborze i kilkuset przekazywano do pobliskich obozów pracy. Teraz ta praktyka ustała i do komór gazowych nie trafiali już tylko Żydzi włączeni do miejscowych obozowych sonderkommand. Sobibór przekształcił się z ośrodka zagłady przystosowanego do potrzeb lokalnych w obóz, który

mógł prowadzić masowe mordy na większą skalę. Freidberg opisał pierwszą wersję obozu jako „prymitywną” w porównaniu z udoskonalonym wariantem1030. Kiedy około 10 października Sobibór wznowił działalność, od razu następnego dnia przyjął 2,4 tysiąca Żydów z okolic Chełma i 3 tysiące z Lubartowa. Pod koniec miesiąca przywieziono tylko jednego dnia 5 tysięcy Żydów z obozu-getta w Izbicy, 3,3 tysiąca z chełmskiego getta, 5 tysięcy z Włodawy, a następnego jeszcze 2 tysiące z Hrubieszowa. Pod koniec roku Höfle zameldował do Berlina, że w kompleksie, który jest wzorowym obozem zagłady, zgładzono 101 307 tysięcy Żydów1031. 1019 Robert Citino, Death of the Wehrmacht. The German Campaigns of 1942, Lawrence 2007, s. 50–114, 116–148; J.S.A. Hayward, Stopped at Stalingrad, s. 65–119; P. Fritz, Ostkrieg, s. 236–266. 1020 M. Citino, Death of the Wehrmacht, s. 152–182, 223–258; P. Fritz, Ostkrieg, s. 266–297. 1021 P. Longerich, Himmler, s. 557–561; Michael Thad Allen, The Business of Genocide. The SS, Slave Labour, and the Concentration Camps, Chapel Hill 2002, s. 154–164; Jens-Christian Wagner, Work and extermination in the concentration camps, w: Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, red. Jane Caplan, Nikolaus Wachsmann, London 2010, s. 132–136, 139–141; N. Wachsmann, KL, s. 289–297, 393– 403. 1022 P. Longerich, Holocaust, s. 314–320; W. Gruner, Jewish Forced Labour Under the Nazis, s. 257–259; N. Wachsmann, KL, s. 297–299, 306–325. 1023 S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 345–351; P. Longerich, Holocaust, s. 332–334; P. Longerich, Himmler, s. 568–571. 1024 P. Longerich, Himmler, s. 572–573; D. Silberklang, Gates of Tears, s. 312–313; W. Gruner, Jewish Forced Labour Under the Nazis, s. 259–261. Kwestia nazwy jest zagmatwana, ponieważ prawdopodobnie została ona ustalona przed zamachem na Heydricha i nawet naziści nie stosowali jednolitej jej pisowni: P. Witte, S. Tyas, A New Document on the Deportation and Murder of Jews During „Einsatz Reinhardt” 1942, s. 474–475. 1025 R. Citino, Death of the Wehrmacht, s. 168–176, 221–225; P. Longerich, Holocaust, s. 341–344; G. Aly, Hitler’s Beneficiaries, s. 173–174; G. Fritz, Ostkrieg, s. 220–224. 1026 P. Longerich, Himmler, s. 573–574; W. Gruner, Jewish Forced Labour Under the Nazis, s. 261–268. 1027 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 30–36; Jules Schelvis, Sobibor. A History of a Nazi Death Camp, Oxford 2007, s. 23–39. 1028 Zeznanie Jakowa Freidberga, sesja 64, 4 czerwca 1961, The Trial of Adolf Eichmann, t. 3, Jerusalem 1993, s. 1167–1171; Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 75–80. 1029 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 114–115; Rochelle G. Saidel, Mielec, Poland. The Shtetl that Became a Nazi Concentration Camp, Jerusalem 2012, s. 88–89. 1030 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 123–124; J. Schelvis, Sobibor, s. 103–113; Zeznanie Jakowa Freidberga, The Trial of Adolf Eichmann, t. 3, s. 1167. 1031 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 123–124 oraz aneks A, 390–391.

WYSIEDLENIA Z WARSZAWSKIEGO GETTA Pierwszą dużą społecznością żydowską w Polsce, która odczuła skutki decyzji podejmowanych w Berlinie i Lublinie, było gęsto zaludnione warszawskie getto. W połowie 1942 roku w getcie przebywało prawie 400 tysięcy Żydów, w tym 4 tysiące przyjęte z dystryktu warszawskiego wiosną oraz 4 tysiące niedawno przybyłych Żydów niemieckich. Głód i choroby przerażająco zredukowały tę liczbę: 39 719 Żydów zmarło przez pierwsze sześć i pół miesiąca roku, co równało się niemal łącznej liczbie zmarłych z całego 1941 roku1032. Adam Czerniaków odnotował złowróżbne sygnały w dzienniku, zaczynając od ostrzeżenia Hermana Probsta, podwładnego Auerswalda, który oświadczył „na tle pewnej mowy, że idą ciężkie czasy dla Żydów”. Probst odniósł się do pełnej gróźb oracji Hitlera wygłoszonej w Sportpalast 30 stycznia 1942 roku, kiedy to oznajmił, że „wojna nie skończy się tak, jak wyobrażają to sobie Żydzi, czyli wysiedleniem Aryjczyków; skutkiem wojny będzie bowiem całkowita zagłada Żydów”. Od lutego do Czerniakowa docierały niepokojące pogłoski o wygnaniach i brutalnych wysiedleniach; o deportacjach we Lwowie dowiedział się już na drugi dzień po ich rozpoczęciu. W połowie maja Ringelblum napisał, że „słyszy się najrozmaitsze wieści o Vernichtungsbrigaden, które ścierają z powierzchni ziemi całe skupiska żydowskie”. Wuj Mary Berg przysłał do rodziny list z Lublina o masakrach i deportacjach. Znajomy ze Służby Porządkowej ostrzegł ją, że to samo wydarzy się w Warszawie, ale ona pomyślała, że „eksterminacja tylu ludzi wydaje się niemożliwa”. Kiedy Abraham Lewin usłyszał o losie Żydów we Lwowie i dowiedział się, że przestały przychodzić listy od Żydów z Włocławka, wywnioskował, że „oznacza to, że wszystkie te miejscowości, w których istniały od siedmiu, ośmiu wieków skupiska żydowskie, stały się «judenrein»”. Przed wojną Lewin, potomek chasydzkiej rodziny, pracował jako nauczyciel w szkole dla dziewcząt, jehudzie, gdzie poznał Emanuela Ringelbluma. W 1940 roku dołączył do kierownictwa Oneg Szabat i zaczął pisać szczegółową relację z życia getta. Sięgając pamięcią do swych religijnych korzeni, zastanawiał się: „Jeżeli istnieje Szatan i druga strona wygra? Zawsze mamy być kozłem ofiarnym za cały grzeszny świat?”. Chaim Kapłan zapytywał sam siebie, gdzie podziało się 40 tysięcy Żydów z Lublina. Wyglądało to tak, jakby „zostali pochłonięci przez sztormowe wody. Ale bez wątpienia już nie żyją”. Skłaniał się ku myśli, żeby przyjąć na wiarę słowa Hitlera, który w wystąpieniu z 26 kwietnia 1942 roku powtórzył swoje proroctwo, że Żydów czeka zagłada, ponieważ doprowadzili do wojny. „Instynktownie czuje się, że jakaś straszliwa katastrofa zbliża się do warszawskiego getta”1033. Żydzi śledzili wieści z wojny równie uważnie jak pogłoski o wysiedleniach z getta, instynktownie powiązując ze sobą te dwie sprawy i szukając możliwości ocalenia. Na

początku maja z radością powitali nowinę o radzieckiej ofensywie pod Charkowem. Ringelblum pisał, że ludzie „zaczynają wierzyć, że za parę miesięcy skończy się wojna”. W tym czasie taki optymizm stał się trudny do zniesienia. Przybity Lewin zanotował: „Po południu megafon podał smutną wiadomość, że padł Kercz. Nowina ta bardzo mnie przygnębiła. Nasze serca biją teraz doprawdy w rytm wydarzeń na ziemi rosyjskiej […]. Każde przechylenie się szali na stronę Hitlera napawa nas bezgranicznym smutkiem i rozpaczą”. Upadek Sewastopola wstrząsnął ludnością, a postępy Rommla w Afryce Północnej potęgowały lęki. Weteran syjonista Chaim Kapłan martwił się, że „Anglia poniosła klęskę i ucieka do Egiptu. A jeśli wojna dotrze do Egiptu, to kto się założy, że nie obejmie również Palestyny!”1034. Szukali pocieszenia wszędzie, gdzie mogli, i obraz potulnego, wybaczającego Żyda stał w sprzeczności z radością, z jaką przyjmowali każdą niemiecką klęskę. Lewin napisał, że wiadomość o bombardowaniach niemieckich miast „powoduje przyśpieszone bicie serc”. Ringelblum zanotował, że naloty na Kolonię „zaspokoiły nieco pragnienie odwetu ludności żydowskiej. Kolonia była zapowiedzią zemsty, która musi nastąpić i nastąpi w stosunku do hitlerowskich Niemiec za miliony zgładzonych Żydów. […] Po historii z Kolonią chodziłem podniesiony na duchu […] to moja śmierć została z góry pomszczona!”. Kapłan odetchnął z ulgą, kiedy Rommel został zatrzymany pod El-Alamejn; czekał teraz na brytyjski kontratak. W połowie lipca słusznie rozumował, że ostatnie niemieckie sukcesy niewiele znaczyły: „Ich zwycięstwa na papierze nie robią wrażenia. Słabnięcie jest ewidentne w porównaniu z ich potęgą i mocą w zeszłym roku”. Lewin pisał: „Uważam za rzecz pewną, że angloamerykańska inwazja na Europę albo utworzenie drugiego frontu musi stać się w najbliższej przyszłości faktem”1035. Pragnienie dobrych wiadomości i marzenia o wyzwoleniu odzwierciedlały rozpaczliwe warunki panujące w getcie. Ringelblum grzmiał na nierówności, które rodzą zło. „Zwierzęce oblicze burżuazji żydowskiej, jej ludożerczy charakter znalazły swój dobitny wyraz w ostatnich czasach głodu. Cała działalność Gminy jest wielką, wołającą o pomstę do nieba krzywdą, wyrządzoną biedocie […]. Całokształt polityki finansowej gminy jest po prostu jednym wielkim skandalem […]. Pobiera się podatki pośrednie, które spadają swym brzemieniem na biednych”. Chaim Kapłan nazwał radę „pijawkami”. Korupcja szalała na wszystkich szczeblach biurokracji. „Całe getto jest jedną wielką kupą gnoju”, ubolewał nie tylko z tego powodu, że dozorcy nie chcą sprzątać bez łapówki od mieszkańców, którym powinni służyć. Podejrzewał, że podczas łapanek do pracy przymusowej w maju 1942 roku Służba Porządkowa zabrała 800 osób, chociaż Niemcy zażądali tylko 400, i od połowy wzięła łapówki. Korupcja w oczach Żydów była najmniejszym z przewinień pracowników administracji, których mieszkańcy coraz częściej uważali za kolaborantów. Lewin przy okazji tej łapanki zżymał się: „I znów ta żałosna rola żydowskiej policji”1036. Czerniaków twierdził, że robił, co mógł, aby walczyć z nierównością, i próbował zmusić bogatych, żeby wzięli na siebie ciężar utrzymania getta. Na początku lutego 1942 roku utyskiwał: „Wyrażono niezadowolenie z powodu kursu, który chcę zaprowadzić, a mianowicie ściąganie od bogatych środków na utrzymanie nędzy. Pendant do tego była

delegacja dzisiejsza u mnie z oświadczeniem, że dwadzieścia kilka procent podopiecznych na punktach umarło z głodu”. Nierówności w społeczeństwie getta najjaskrawiej widoczne są w opisie restauracji Szulca w dzienniku Lewina. Serwowano tutaj posiłki porównywalne z tymi sprzed wojny: „Na taki obiad mogą sobie pozwolić szmuglerzy, kombinatorzy, szwindlarze, policjanci i inni koniunkturalni bogacze”. Szmuglowanie pozostało filarem ekonomii getta dla tych, których było stać na zakupy na czarnym rynku. Lewin pisał: „Do getta sprowadza się mąkę, ziemniaki, mleko, masło, mięso i inne produkty. Z getta płynie również jeszcze wciąż żydowskie mienie na polską stronę. Żydzi wyprzedają się z całego dobytku”. Największą grupę zaangażowaną w zakazany handel stanowiły dzieci. „Widać całe gromady dzieci przełażące przez mury, prześlizgujące się przez dziury w nich lub tak zwane mety oraz przez oficjalne bramy getta, gdzie stoją wachy żandarmów i polskich policjantów”. Zauważył, że niektórzy Niemcy „mają nieco litości” i przymykają na nie oko, podczas gdy inni „okrutnie biją dzieci”, a „nierzadko robią również użytek z broni”. Kapłan odwiedził cmentarz, gdzie zaobserwował „mały, drobny szmugiel. Biedacy przychodzą tu szmuglować – zubożała, zbiedniała młodzież, której zajęciem jest przeniesienie paru kilogramów kartofli albo cebuli. Cała rodzina z tego żyje”. Ludziom, którzy nie mieli sprytnych dzieci, dość jedzenia lub pieniędzy, pozostawało żebranie. W maju Ringelblum zanotował, że „żebracy, którzy zapełniają obecnie ulice, są inni niż w zeszłym roku. Większość żebraków z prowincji wymarła. Nowi żebracy są ludźmi wyższego pokroju […]. Mówią dobrą, a niekiedy wspaniałą polszczyzną […]. Niektórzy są dobrze ubrani […]”1037. Zasady moralne podupadały w obliczu skrajnej nierówności. Ringelblum pisał: „Demoralizacja w getcie zatacza coraz szersze kręgi. W tym samym czasie, gdy biedacy stają się nędzarzami, okrytymi strzępami łachmanów, widać dziewczęta ubierające się coraz wykwintniej, jakby w ogóle na świecie nie było wojny. Było dużo wypadków okradania rodziców przez córki; wynoszą z domu różne rzeczy, sprzedają je od ręki, żeby mieć pieniądze na blichtr, na ondulację, jednym słowem, na luksus”. Michel Mazor wspominał, że „główna ulica getta, Leszno, mogła się poszczycić przynajmniej dwudziestoma restauracjami; podobnie było na Żelaznej, Siennej i w innych miejscach. Biorąc pod uwagę powszechną nędzę, młode dziewczęta i kobiety różnego pochodzenia zgłaszały się do pracy jako kelnerki […] żadne miasto na całym świecie nie miało tak pięknych i eleganckich kobiet podających w lokalach, jak w tym krótkotrwałym getcie, z jego «Café des Arts», «Splendide», «Negresco» itd. Ale tuż przed ich witrynami przechodziły hordy nieszczęsnych żebraków, którzy często padali z wycieńczenia”. Widok tego dostatku i obfitości rozwścieczył Auerswalda, kiedy robił obchód po getcie, nasilił więc prześladowania „darmozjadów”, którzy rzekomo odzierali Polskę z produktów i windowali ceny dla reszty ludności1038. Niemieccy Żydzi stanowili najbardziej pożałowania godną grupę mieszkańców getta. Kiedy pojawili się po raz pierwszy, wyglądali imponująco. Mazor wspominał wizytę w małym getcie. Tutejsze kwartały były zatłoczone, ale schludnie utrzymane. „Dla mnie, mieszkańca głównego getta, był to kontakt ze światem zewnętrznym. Uderzyła mnie atmosfera zdrowia i optymizmu całej grupy oraz całkowity brak oznak lęku o własny los”.

Mary Berg zauważyła, że deportowani, głównie kobiety i dzieci, z gdańskiego transportu „nieśli elegancki bagaż i byli ubrani o wiele lepiej niż mieszkańcy getta”. Czerniaków, odpowiedzialny za zakwaterowanie i nakarmienie wysiedleńców, poświęcał mniejszą uwagę ich wyglądowi. Po przekazaniu mu pod opiekę prawie 2 tysięcy osób żalił się: „Jesteśmy bez lokali i bez grosza”. Poczucie krzywdy nasiliło jeszcze żądanie SS, żeby Żydzi z Rzeszy oddali złoto, ale „niewiele tego było”. Pod koniec kwietnia musiał jeszcze upchnąć w schroniskach tysiąc Czechów. Ponieważ ludzie ci nie mogli pracować i dostawali zbyt małe racje żywnościowe, aby przetrwać, powoli wymierali z głodu. Los deportowanych z Europy Środkowej był tylko minimalnie lepszy od losu tych z Generalnego Gubernatorstwa. Mary Berg opisała ich: „Przybywający są obdarci i bosi, spoglądają tragicznym wzrokiem ludzi przymierających głodem. Większość to kobiety i dzieci. Muszą zdać się na opiekę Gminy, która umieszcza ich w tak zwanych domach. Tam wcześniej czy później czeka ich śmierć”1039. Tak jak w Łodzi, tak i w Warszawie istniała ogromna dysproporcja płci. Tysiące kobiet oddzielonych od ojców, synów i braci musiało radzić sobie samodzielnie. Matki z małymi dziećmi i córki wiekowych rodziców miały szczególnie ciężko, ponieważ zajmowanie się podopiecznymi utrudniało im pracę, a musiały przecież wszystkich wykarmić. W akcie rozpaczy kobiety te posuwały się do kanibalizmu. Czerniaków opisał przypadek kobiety, która zjadła kawałek pośladka zmarłego syna. Drugą skrajność stanowił „pewien typ dziewcząt” – umalowanych, elegancko ubranych, o starannych fryzurach – które szukały protektorów w zamian za usługi seksualne. Czerniaków zauważył też, że wynalazczość w getcie nie miała granic, można było na przykład zdobyć „prezerwatywy ze smoczków dla dzieci”1040. Włoscy żołnierze spacerujący po głównym warszawskim dworcu w drodze na wschodni front wiosną 1942 roku widzieli Żydówki zatrudnione w charakterze sprzątaczek, które błagały ich o resztki jedzenia. Jeden z nich, Michaelangelo Pattoglio, wspominał, że „Żydówka zbierająca śmieci z peronu mówi dobrze po włosku; jest bardzo kulturalna. Mówi: my słuchamy jej w zdumieniu […]. Na widok włoskiego pociągu dwie czy trzy setki wygłodniałych polskich Żydów rzuciło się do nas, prosząc o chleb. Umierają z głodu”. Niektóre zdesperowane Żydówki oferowały swoje ciała Włochom, co wiele mówiło o horrorze, jaki przechodziły. Bartolomeo Fruterro, żołnierz z pułku alpejskiego, wspominał: „Wzięliśmy lekarkę do naszego wagonu, młodą, piękną i bystrą. Dobrze mówi po włosku, opowiada, że Niemcy kremują wszystkich Żydów, że jej życie jest nic niewarte. Jesteśmy sprytni; ukrywamy ją tak dobrze, że oficerowie się nie orientują. Kobieta nosi krótką białą sukienkę w drobne plisy. Zdejmujemy ją z niej; zostaje w halce i narzuconej na wierzch szaro-zielonej koszuli. Dajemy jej jedzenie, uprawiamy na zmianę miłość. Wiele wagonów też ma swoje Żydówki; podróżujemy tak sobie dwa dni. Potem jednak kapelan nas nakrywa, są kłopoty, interweniuje major i musimy wysadzić wszystkie Żydówki z pociągu na najbliższej stacji”1041. Nierówności w getcie dostarczyły Niemcom materiału do filmu propagandowego, w którym obscenicznie wyolbrzymili je, aby potwierdzić z góry przyjęty nazistowski obraz

„Żyda”. Na początku maja 1942 roku do getta przyjechała niemiecka wojskowa ekipa filmowa i zaczęła kręcić Żydów w warsztatach. Następnego dnia filmowcy chcieli robić zdjęcia w gabinecie Czerniakowa i ustawili mu na biurku wielką menorę, aby zaakcentować żydowski charakter miejsca. Przy zdjęciach interesowała ich „krańcowa nędza i luksus (kawiarnie). Pozytywnych tematów nie zdejmują”. Kilka dni później ekipa zażądała prezentacji mykwy z dwudziestoma ortodoksyjnymi Żydami i dwudziestoma elegancko ubranymi młodymi kobietami. Lewin opisał, co działo się później: „[…] zmusili wszystkich obecnych Żydów – kobiety i mężczyzn – do rozebrania się do naga, na podobieństwo Adama i Ewy. Oficerowie niemieccy zestawili pary spośród żydowskich przedstawicieli obu płci. Przydzielali przy tym młodej dziewczynie starego Żyda i odwrotnie – młodzieńcowi – starą kobietę. Zmuszali ich następnie do odbycia stosunku płciowego. Niniejsza scena, tzn. akt seksualny (należy przyjąć, że był jedynie pozorowany), została sfilmowana […]”. Później Niemcy spędzili Żydów do restauracji Szulca i filmowali, jak kahał się obżera. Innym razem zaaranżowali szturm na piekarnię1042. Żydzi nie pozostawali bierni wobec tego rodzaju prowokacji. Pod koniec 1941 i na początku 1942 roku polityczne podziemie rozszerzyło swe szeregi i działalność. Ani rada żydowska, ani Niemcy nie wykazywali większego zainteresowania wewnętrzną polityką żydowską, więc aktywiści mogli działać względnie swobodnie. Jednak skupiali się oni głównie na dobrobycie własnych członków i robili mniej więcej to samo, co przed wojną. Bund prowadził jadłodajnie dla robotników zrzeszonych w związku, starał się bronić ich interesów w miejscu pracy i finansować programy edukacyjne dla młodzieżówki. Młodzieżowe ruchy syjonistyczne utrzymywały jadłodajnie w swoich siedzibach, które miały charakter klubokawiarni, i organizowały wesołe spotkania, aby podnosić morale. Do listopada 1942 roku około 170 młodych syjonistów działało w jednej z farm, tak zwanych hahszarów, na Czerniakowie. Farma służyła jako baza tajnych operacji i miejsce spotkań kurierów, głównie młodych kobiet, które krążyły między gettami i przekazywały wiadomości. W połowie 1942 roku funkcjonowało co najmniej 47 tytułów podziemnych gazetek, które rozpowszechniały doniesienia z całej Polski i omawiały takie sprawy jak właściwe stanowisko ideologiczne wobec ZSRR. Oneg Szabat stanowiło ośrodek szczególnego rodzaju ruchu oporu, gdyż dokumentowało niemieckie zbrodnie w Warszawie i nie tylko. Zespół reporterów i ankieterów Ringelbluma dostarczał ważne materiały, które przekazywano na Zachód. Dane te przewozili kurierzy polskiego podziemia, na przykład Jan Karski. Dzięki nim Bund pozostawał w kontakcie ze swoimi przedstawicielami w Londynie oraz polskim rządem na uchodźstwie. Ruchy syjonistyczne miały własne kanały komunikacyjne z wysłannikami w Szwajcarii i Turcji, którzy utrzymywali łączność między poszczególnymi filiami partii oraz Agencją Żydowską w Palestynie1043. W pierwszych miesiącach 1942 roku do działaczy politycznych w getcie zaczęły docierać wieści o masakrach Żydów na okupowanych przez Niemców terytoriach ZSRR oraz o deportacjach z żydowskich ośrodków w Polsce. Informacje były fragmentaryczne i niewiarygodne dla Żydów z warszawskiego getta, którzy cieszyli się względną stabilizacją. Gospodarka getta funkcjonowała dobrze, a warsztaty miały dużo zamówień. Mimo to nie

mogli zignorować świadectw Żydów, którzy uciekli przed rzeziami w Wilnie oraz z obozu zagłady w Chełmnie. Wezwanie do broni, skierowane głównie do młodych Żydów przez Zjednoczoną Organizację Partyzancką w Wilnie w styczniu 1942 roku, wywołało poruszenie w młodzieżowych kręgach w Warszawie z powodu twierdzenia, że Niemcy zamierzają zgładzić Żydów. Szlama Fajner, który uciekł z Chełmna, był pierwszym z kilku uciekinierów, którzy dotarli do Warszawy z koszmarną relacją o ciężarówkach do gazowania i o likwidacji gett w Kraju Warty. Aktywiści z Warszawy musieli teraz ustalić, czy były to lokalne tragedie, czy element szerszej polityki, która prędzej czy później sięgnie do ich getta. Ci, którzy posądzali Niemców o tak dziwaczne ambicje, „byli w rozterce, jak poradzić sobie z tymi nowinami”. Pomijając walkę ze skutkami, jakie ten fenomen niósł dla samej idei człowieczeństwa, istniało do rozważenia wiele praktycznych kwestii, jak najlepiej zareagować1044. W styczniu poruszony wileńską deklaracją Icchak Cukierman, sekretarz generalny organizacji młodych lewicowych syjonistów He-Chaluc Dror, zaproponował Bundowi współpracę w konspiracji. Bund był większą organizacją i dysponował większymi zasobami niż syjonistyczna młodzieżówka, więc jego wsparcie miało zasadnicze znaczenie. Jednak Cukiermana odprawiono. W marcu z podobną inicjatywą wystąpiła syjonistyczna partia Poalej Syjon-Lewica, ale Bund odrzucał opór fizyczny. Odmowy partii opierały się po części na realistycznej ocenie sytuacji, w jakiej znaleźli się Żydzi, chociaż świadczyły też o ideologicznej niechęci do współpracy z żydowskimi nacjonalistami, którymi tradycyjnie pogardzała. 15 kwietnia na zebraniu przedstawicieli głównych organizacji młodzieżowych i weteranów padła deklaracja, że „wezwanie do aktywnej samoobrony, jak robi kilka nieodpowiedzialnych organizacji, to wezwanie do masowego samobójstwa”. Grupy młodych lewicowych syjonistów oraz lewicowa frakcja Poalej Syjon udały się następnie poza getto i skontaktowały z PPR (Polską Partią Robotniczą), zrekonstruowaną Komunistyczną Partią Polski, aby nawiązać współpracę. PPR okazała się bardziej otwarta i tym sposobem powstał Blok Antyfaszystowski. Była to pierwsza oparta na szerokich podstawach organizacja podziemna w getcie, ale z powodu zaangażowania komunistów, znienawidzonych wrogów Bundu, to jeszcze bardziej zraziło bundowców. Minęły miesiące, zanim Cukunft, lewicowa organizacja młodzieżowa Bundu, dostrzegł wartość tej koalicji i zaczął zmierzać ku dołączenia do zjednoczonego ruchu oporu. Tymczasem Blok Antyfaszystowski powołał wspólne przywództwo, zaczął szkolić bojowników i myśleć o obronie getta przed niemieckim szturmem. Arsenał bloku prezentował się żałośnie na tle aspiracji: w maju 1942 roku mieli jeden pistolet. Ponadto szukanie poparcia wśród mieszkańców getta oraz zbiórka pieniędzy na zakup broni nie znajdowały odzewu1045. Dokładnie wtedy, kiedy żydowskie podziemie zaczęło się konsolidować, ale zanim jeszcze zdążyło się przygotować na jakąkolwiek konfrontację z Niemcami lub choćby zaplanować ucieczkę lub metody stosowania uników, Niemcy zaczęli się nim interesować. Faktycznie chodziło im o zebranie informacji przed wysiedleniami, ale przypadkiem odkryli rodzący się ruch oporu. W nocy z 17 na 18 kwietnia Gestapo urządziło obławę i zabiło 52 działaczy politycznych. Naloty w innych gettach zakończyły się aresztowaniami lub śmiercią kilku

przywódców i łączników. Bund i Cukunft poszły w rozsypkę. W grupach syjonistycznych zapanowało nie mniejsze zamieszanie. Zgodnie z niemieckim planem w przeddzień głównej akcji wymierzonej w największą żydowską społeczność w Polsce jej polityczne przywództwo zostało na jakiś czas zneutralizowane, a zdolności oporu mocno nadwerężone1046. Jednak sami Żydzi z ruchu oporu warszawskiego getta uważali, że odnieśli nad Niemcami duże zwycięstwo. 21 maja 1942 roku Bund przeszmuglował z Polski list do przedstawicieli w Londynie, że naziści wymordowali do tej pory 700 tysięcy Żydów, głównie przy użyciu trującego gazu, i zaalarmował Zachód, że ta masakra stanowi etap programu całkowitej zagłady ludności żydowskiej. Do polskiego rządu na uchodźstwie dotarły także szczegółowe informacje o obozie zagłady w Chełmnie oraz o nowym kompleksie w Treblince. Materiał do tych przesyłek pochodził z wywiadów przeprowadzonych przez Oneg Szabat z osobami, które uciekły z obozów, i uchodźcami, którzy uniknęli deportacji z Lublina, Lwowa i innych miejsc. Uzyskane informacje stworzyły podstawę ofensywy Bundu i polskiego rządu na uchodźstwie. Wynikiem była audycja w serwisie europejskim BBC 2 czerwca 1942 roku, która przerwała milczenie na temat systematycznego masowego mordowania polskich Żydów. Tydzień później podczas innej audycji polski premier nawiązał do katastrofy. Wówczas Ringelblum mógł sobie pogratulować. „Piątek, 26 czerwca 1942 roku, jest dla Oneg Szabat dniem wielkich wydarzeń. Dziś przed południem radio angielskie nadało audycję dla polskich Żydów. Powiedziano wszystko, o czym dobrze wiemy: Słonim i Wilno, Lwów i Chełmno itd.”. Po miesiącach poczucia, że nieświadomy, obojętny świat kompletnie porzucił getto, pojawił się znak, że jednak ludzie wiedzą. Ringelblum cieszył się, że „wszystkie [nasze] interwencje dopięły, widocznie, w końcu swego. W ostatnich tygodniach angielskie radio podawało stale wiadomości o bestialskim znęcaniu się nad polskimi Żydami: Chełmno, Wilno, Bełżec itd. Dziś podano skrót sprawozdania o sytuacji polskich Żydów i powiedziano, że w Polsce wymordowano 700 tysięcy Żydów. Jednocześnie zapowiedziano zemstę i pociągnięcie do odpowiedzialności za popełnione gwałty. Grupa Oneg Szabat wypełniła w ten sposób wielkie posłannictwo historyczne, zaalarmowała przecież świat o naszym losie i może uratowała setki tysięcy polskich Żydów od zagłady”. Niestety, wieści dotarły na Zachód za późno, a zresztą mógł on niewiele zrobić, aby zapobiec apokalipsie, która miała pochłonąć warszawskie getto, lub chociaż ją zminimalizować1047. Na początku czerwca Czerniaków dostrzegł wyraźniejsze znaki. Zrobił się podejrzliwy, kiedy Niemcy zażądali przeniesienia Żydów cudzoziemców w bezpieczne miejsce, rzekomo w celu wymiany na obywateli niemieckich znajdujących się w aresztach aliantów. Wśród osób objętych projektem znalazła się Mary Berg; cała rodzina została przeniesiona do więzienia na Pawiaku dla własnego bezpieczeństwa. Osoby ocalałe z masowych wysiedleń w innych gettach napływały do Warszawy razem z pogłoskami, że Niemcy wkrótce pozbędą się 70 tysięcy miejscowych Żydów. Czerniaków napisał w dzienniku, że czuje się jak człowiek na tonącym okręcie. Jakby chciał pocieszyć sam siebie, zrobił bilans: 79 tysięcy Żydów pracowało (50 tysięcy na terenie getta). W czerwcu eksport osiągnął 12 milionów

złotych. Jednak pogłoski ciągle się utrzymywały i 18 lipca, w „dzień pełen złych przeczuć”, poprosił Auerswalda, aby potwierdził plany wysiedlenia wszystkich 120 tysięcy Żydów lub im zaprzeczył. Auerswald odpowiedział, że nic nie wie na ten temat. Mimo to na ulicach zapanowała panika, a Czerniaków objechał całą dzielnicę, aby swoim widokiem uspokoić ludzi. Tego samego dnia spotkali się działacze, żeby zastanowić się, jak zareagować, gdyby plotki okazały się prawdą. Hillel Seidman, żydowski dziennikarz zatrudniony wówczas przez radę żydowską, protokołował dyskusję. Część uczestników dość rozsądnie utrzymywała, że nie ma możliwości deportowania pół miliona ludzi. Optymiści argumentowali, że getto przecież służy interesom Niemców. Pesymiści wskazywali na przykłady niszczenia innych wydajnych gmin. W każdym razie co powinni zrobić? Jeden rabin namawiał do ubłagania aliantów, aby wszystkim Żydom nadali obywatelstwo Palestyny, a tym samym uczynili ich obywatelami państwa sprzymierzonych. Inny sugerował wysłanie ostrzeżenia do papieża. „Powoli, ale bezlitośnie – zanotował Seidman – do zebranych docierało coraz dobitniej, że nasze plany są nierealne, niemożliwe do przeprowadzenia. Świadomość całkowitej bezradności narastała namacalnie z każdą minutą, gdy zrozumieliśmy, że nasz los jest przesądzony”1048. Przeznaczenie pędziło ku nim nieubłaganie. 21 lipca policja zatrzymała Czerniakowa, jego żonę i radców. On sam został wkrótce uwolniony, ale część radców została w areszcie w charakterze zakładników. Udający się do miasta w sprawach żydowskich Seidman zauważył wzmocnione warty przy bramach i usłyszał, że ludzie mówią o rychłej Aktion. Po powrocie zastał getto pogrążone w zamęcie. Żydzi walczyli o jakąkolwiek pracę i certyfikaty potwierdzające, że pracują. Kobiety zawierały małżeństwa z mężczyznami posiadającymi świadectwa pracy1049. Następnego dnia spełniły się najgorsze przeczucia Czerniakowa. O dziesiątej rano w jego biurze zjawił się Hermann Höfle z dwoma członkami zespołu, który uczestniczył w opróżnianiu lubelskiego getta. Kazali mu na czwartą po południu dostarczyć 6 tysięcy osób do ewakuacji na Wschód i przedstawili kategorie ludzi, którzy powinni się w tej grupie znaleźć. Dekret wydrukowano potem i rozklejono na murach getta. Na Wschód mieli być deportowani wszyscy Żydzi oprócz tych zatrudnionych przez Niemców lub w niemieckich przedsiębiorstwach; zdolnych do pracy (ci mieli się zebrać w „szopach”, warsztatach pracujących na rzecz okupanta); funkcjonariuszy Służby Porządkowej i służb sanitarnych oraz pracowników służby zdrowia, a także członków rodzin wyżej wymienionych. Wyłączone miały zostać również osoby chore i pacjenci szpitala. Deportowani mieli zabrać do 15 kilogramów bagażu i wszystkie cenne przedmioty oraz zapas jedzenia na trzy dni. Seidman, członek rady żydowskiej, był świadkiem, jak „wieści rozeszły się z prędkością światła: Aussiedlung [ewakuacja]. To straszne słowo niesie ze sobą strach przed śmiercią […]. Przyszedłem do gabinetu Czerniakowa. Wystarczył jeden rzut oka na niego – pobladłą twarz, drżące ręce i szeroko otwarte oczy, które nie widziały niczego”. Seidman wyszedł z budynku i wpadł prosto w chaos i zamęt; po ulicy we wszystkie strony biegali ludzie. Zobaczył Służbę Porządkową przystępującą do łapania ludzi. Zaczęli od Żydów ze schronisk i więzień, młodocianych i żebraków. Do końca dnia dostarczyli 6250 Żydów na

Umschlagplatz, plac przeładunkowy (dawny Transferstelle), który wówczas służył jako miejsce przetrzymywania ludzi, strzeżone przez Służbę Porządkową i nadzorowane przez niemiecką policję bezpieczeństwa1050. Następnego dnia rano Hermann Worthoff, porucznik SS i weteran czystek w Lublinie, który należał do sztabu Höflego, przyszedł do Czerniakowa z nowymi instrukcjami. Czerniaków targował się z nim o kategorie osób wyłączonych z wysiedlenia, skupiając się przede wszystkim na sierotach. Worthoff powiedział mu, żeby poruszył ten temat z Höflem; zażądał wysiedlenia 7 tysięcy osób. W odpowiedzi na pytanie Czerniakowa, ile dni w tygodniu będzie się odbywała akcja, odparł: „7 dni w tygodniu”. Czerniaków napisał później: „Na mieście wielkie parcie do tworzenia szop [sic!]. Maszyna do szycia może uratować życie”. Ale maszyna do szycia nie mogła ocalić sieroty lub kogoś, kto nie umiał jej obsługiwać. Jakiś czas po tym porannym spotkaniu Marceli Reich, szef biura tłumaczeń rady żydowskiej, znalazł Czerniakowa martwego w jego gabinecie: popełnił samobójstwo. W ostatniej wiadomości do współpracowników z rady napisał: „Jestem bezsilny, serce mi pęka z żalu i litości, dłużej znieść tego nie mogę. Mój czyn wykaże wszystkim prawdę i może naprowadzi na właściwą drogę działania”. Niestety, niewiele osób zrozumiało znaczenie czynu Czerniakowa. Ringelblum, który nigdy nie był jego wielbicielem, zanotował zgryźliwie: „Samobójstwo Czerniakowa – za późno, dowód słabości. Powinien był wezwać do oporu. Słaby człowiek”. Według Kapłana: „Pierwszą ofiarą zarządzenia o deportacji był prezes Adam Czerniaków […] Uwiecznił swoje imię bardziej swoją śmiercią niż swym życiem”. Seidman zrozumiał, co doprowadziło prezesa do ostateczności: „Nagle uświadomił sobie, że jego kahał stanął na krawędzi przepaści. Wszystkie jego plany i nadzieje legły w gruzach w obliczu brutalnej rzeczywistości. Zamiast stać się narzędziem w rękach wroga, wolał odebrać sobie życie i umrzeć z honorem”. Czerniaków został w pośpiechu i potajemnie pochowany następnego dnia po południu. Tego dnia, w święto Tisza be-Aw, kiedy pobożni Żydzi obchodzili rocznicę zburzenia Świątyni w Jerozolimie, 7200 Żydów zostało dostarczonych na Umschlagplatz1051. Przez następne sześć tygodni Niemcy postępowali według tego wzoru, z niewielkimi modyfikacjami. Höfle założył sobie kwaterę przy Lesznie, w centrum getta. Do codziennych zadań oddelegował dwóch funkcjonariuszy Sipo-SD przydzielonych do wydziału żydowskiego warszawskiego Gestapo, Karla Brandta i Gerharda Mendego. Co rano przekazywał instrukcje radzie żydowskiej, której przewodził Mark Lichtenbaum, oraz Służbie Porządkowej dowodzonej przez Józefa Szeryńskiego i Jakuba Lejkina (który w pierwszych dniach dowodził sam, ponieważ jego przełożony siedział w więzieniu). Wytyczne określały liczbę deportowanych, nowe kategorie osób wyłączonych oraz ulice, budynki i zakłady, które będą celem. Seidman zauważył sarkastycznie, że Niemcy pojawili się z planami dzielącymi Warszawę na kwartały: „Najnowocześniejsza technologia; żyjemy przecież w XX wieku”. Funkcjonariusze ze Służby Porządkowej mieli otaczać wskazane lokalizacje i wypędzać mieszkańców na plac lub na ulicę, gdzie sprawdzą dokumenty i oddzielą osoby wyłączone z deportacji. Esesmani, niemiecka policja lub oddziały pomocnicze (litewskie, łotewskie lub ukraińskie) obstawiały budynek lub cały kwartał,

a funkcjonariusze rozstrzeliwali każdego, kto się ukrywał. Wreszcie Służba Porządkowa odstawiała wysiedlanych na Umschlagplatz, gdzie czekali na transport. Czasem oznaczało to, że musieli spędzić na placu dzień i noc, w upał lub deszcz, bez jedzenia i dostępu do sanitariatów. Umschlagplatz był zaśmiecony gruzem i ludzkimi ekskrementami. Jednak ten cuchnący, zatłoczony plac oferował skazanym na wysiedlenie najlepszą szansę ucieczki. Tutaj funkcjonariusze Służby Porządkowej przyjmowali ogromne łapówki, żeby przymknąć oko na wymykających się deportowanych; kierownicy zakładów, zaniepokojeni losem cennych pracowników, przychodzili ich szukać i próbowali załatwić ich zwolnienie; rodziny i protegowanych żydowskich radnych często ratowano w ostatniej chwili, chociaż zwykle niebotycznym kosztem1052. Łapanki nie przebiegały tak płynnie i powtarzalnie, jak mogłaby sugerować ogromna liczba zabieranych codziennie ludzi. Od 24 do 31 lipca dziennie wysiedlano od 5 do 7 tysięcy osób. Między 5 a 6 sierpnia wywieziono łącznie ponad 10 tysięcy Żydów. Od 19 do 21 sierpnia nastąpiła przerwa w transportach odjeżdżających z Umschlagplatzu, ponieważ likwidowano inne getta. Zmiana taktyki w dniach 6–11 września pozwoliła wywieźć ponad 54 tysiące Żydów. Regularne łapanki ustały 12 września, chociaż przeprowadzono jeszcze trzy pomniejsze akcje – w tym tę, w której deportowany został trzon Służby Porządkowej. W miarę rozwoju sytuacji codzienne akcje wymagały coraz liczniejszej obsługi, za czym szło także nasilenie przemocy. 25 lipca Służba Porządkowa musiała zwerbować setki dodatkowych funkcjonariuszy spośród pracowników rady, ponieważ brakowało ludzi. Część zdezerterowała; niektórzy woleli popełnić samobójstwo niż współpracować. Ale mimo to realizacja zadania nie zadowalała prawdziwego pana. Pięć dni później, kiedy liczba osób dostarczanych na Umschlagplatz stale spadała, Niemcy stracili cierpliwość do Służby Porządkowej i zatrudnili niemiecką policję z oddziałami pomocniczymi do przeprowadzania razzia. Jednocześnie Służba Porządkowa ogłosiła, że każdy, kto dobrowolnie stawi się na Umschlagplatzu, otrzyma 3 kilogramy chleba i 1 kilogram marmolady. Ponieważ od 22 lipca praktycznie ustał import żywności i głód stał się powszechny, obwieszczenie przyniosło spodziewany skutek. 30 lipca 1500 Żydów zgłosiło się dobrowolnie do deportacji, następnego dnia – 750, a 3 sierpnia zgłosiło się 3 tysiące osób. Kiedy przyszedł czas na odjazd niemieckich i czeskich Żydów, ci stawili się na miejsce z własnej woli i pomaszerowali do pociągów; wielu z dumą prezentowało odznaczenia otrzymane za walkę u boku Niemców podczas Wielkiej Wojny1053. Służba Porządkowa, niegdyś tak bardzo wychwalana przez mieszkańców getta, teraz zaczęła być postrzegana jako najbardziej znienawidzona odnoga władzy niemieckiej. Chaim Kapłan pomstował: „Czynu dopuścili się żydowscy rzeźnicy […] Przestępcza policja jest dzieckiem przestępczego Judenratu”. Seidman ostrożniej dobierał słowa i oświadczył, że „Niemcy zmusili Judenrat oraz policję żydowską, by asystowały przy masowych wysiedleniach”. Lewin nie bawił się w niuanse: „Łapią policjanci i urzędnicy Gminy. Ci ostatni mają białe opaski na przedramionach. Pomagają policjantom”. Nie znajduje usprawiedliwienia brutalności: „Policjanci zachowują się podczas łapanek jak dzikie bestie. Ich okrucieństwa. Ściągają dziewczyny z ryksz, opróżniają mieszkania, zostawiają na pastwę

losu dobytek”. Jako świadek wyłudzeń, zwyczajowo towarzyszących blokadom, potępił „wymuszenia pieniędzy. Niesłychana realizacja [«akcji» przez] naszych policjantów i ich pomocników. Ohyda, ohyda!”. Po miesiącu nieustających łapanek wybuchnął: „[…] biją okrutnie, łapią i rabują jak leśni bandyci. Co za demoralizacja! Kto wyhodował takich wyrzutków?”1054. Obserwatorzy i pamiętnikarze z getta usiłowali relacjonować tragedię. Wydarzenia ciężko było zrozumieć i brakowało słów, by je opisać. Terror, głód, wycieńczenie i częste zmiany miejsca zamieszkania jeszcze bardziej utrudniały zadanie. „Nie mam siły, by utrzymać pióro w ręku” – pisał Chaim Kapłan, gdy usłyszał o dekrecie o wysiedleniach. „Jestem złamany, wstrząśnięty. Myśli mi się mieszają. Nie wiem, gdzie zacząć czy skończyć”. Jednak nadal pisał. Gdy przyjaciele pytali, dlaczego zadaje sobie tyle trudu, odparł: „Czuję, że kontynuowanie tego dziennika do końca moich sił fizycznych i duchowych jest misją historyczną, której nie wolno porzucić”. Abraham Lewin, kiedy ofiarą łapanki padła jego żona, napisał: „Zgasło moje słońce, w mym świecie zapanował mrok. Podczas blokady przy Gęsiej 30 zabrali moją Lubę. […] Brak mi słów dla wyrażenia mej tragedii”. Następnego dnia wrócił do pisania. W kolejnych tygodniach relacjonował rozmowy z uciekinierami z Treblinki i nadal odnotowywał niemieckie zbrodnie1055. „Getto zmieniło się w piekło – napisał Kapłan 27 lipca. – Ludzie stali się dzikimi zwierzętami”. Służba Porządkowa ignorowała legalne zaświadczenia o zatrudnieniu i dopadała każdego, byle tylko wyrobić normę. Ludzie uwięzieni w blokadach próbowali się ukrywać lub uciekać przez płoty i dachy. Dzieci i matki walczyły z funkcjonariuszami, którzy zmuszali je do uległości, bijąc pałkami. „Tak wstrząsających scen świat jeszcze nie widział. Wrzucają ludzi na wóz jak psy, wyprowadzają starców i chorych na żydowski cmentarz i tam ich mordują […]. Nie sposób wyrazić naszej tragedii słowami”. Według Seidmana Warszawa stała się „fabryką śmierci”. Kiedy z „szopów” zostali wywleczeni rabini i nauczyciele, w tym jego przyjaciele i wieloletni współpracownicy, lamentował: „W trosce o własne przetrwanie skazani jesteśmy na bycie biernymi świadkami. Jakże żałosne wydaje się teraz w porównaniu nasze życie. Czy w ogóle można to nazwać życiem?”. Świadkowie udręczeni skrajnym głodem nadal przeżywali wstrząs na widok Żydów dobrowolnie idących do pociągów. Lewin z przerażeniem obserwował, jak „20 Ukraińców, żydowscy policjanci (kilkudziesięciu) i kilku Niemców prowadzą tłum 3000 Żydów na rzeź”. Szli „na rzeź jak barany”. Seidman obserwował kolumny wygłodniałych ludzi skuszonych obietnicą kawałka chleba i odrobiny marmolady, zmierzających w „ostatnią drogę razem ze swoimi oprawcami”1056. Nie było jednak tak, że wszystko odbywało się bez sprzeciwu, uników i oporu. Tego samego dnia, kiedy Czerniaków odebrał sobie życie, szesnastu przywódców głównych frakcji politycznych (z wyjątkiem syjonistów rewizjonistów) naradzało się pośpiesznie nad tym, jak powinni zareagować. Weteran związków zawodowych Bernard Goldstein podsumował kurs Bundu: „Wiemy, że opór zbrojny skazałby na śmierć całe getto, nie tylko 60 tysięcy. I kto, bez względu na to, jak mocno przekonany, że los całego getta jest i tak przesądzony, wziąłby na siebie odpowiedzialność za przyśpieszenie tej katastrofy?”.

Historyk, syjonista i dawny poseł w polskim parlamencie Icchak Szyper również opowiadał się przeciwko akcji zbrojnej. Cukierman wspominał, jak Szyper mówił: „[…] czy wolno nam narażać życie wszystkich pozostałych Żydów? […] są w życiu Żydów okresy godzenia się z sytuacją i okresy walki o życie”, ale obecnie „jesteśmy słabi i musimy pogodzić się z losem”. Fakt, że wysiedlenia na pierwszy rzut oka dotyczyły tylko uchodźców i żebraków, skłonił większość uczestników do sprzeciwu wobec jakiegokolwiek oporu. Cukierman wyszedł z posiedzenia przygnębiony, ale członkowie młodzieżówek Hechaluc-Dror oraz HaSzomer ha-Cair mimo wszystko postanowili stawić bierny opór. W podobnym, choć nieuzgodnionym, geście nielegalny biuletyn Bundu ostrzegł Żydów, że zaczęła się „kampania eksterminacji”, i radził osobom skazanym na wysiedlenie, by bronili się „rękami i nogami”1057. Cztery dni później czołowe postacie Droru i Ha-Szomer ha-Cair spotkały się i założyły Żydowską Organizację Bojową. Na stronę aryjską wysłana została delegacja, w skład której wszedł Arie Wilner, aby nawiązać kontakt z polskim podziemiem i postarać się o broń. Misja się udała, delegacja wróciła, po drugiej stronie pozostał Wilner jako łącznik z polskim ruchem oporu. Tymczasem Bund wysyłał ludzi z getta, aby podążali w ślad pociągów deportacyjnych i ustalili, co dzieje się z deportowanymi. Jeden z tych agentów, Zalman Friedrich, spotkał się z ludźmi, którym udało się uciec z obozu zagłady w Treblince. To, co opowiedział, nie pozostawiło politycznemu przywództwu żadnych wątpliwości, jaka jest stawka. Chociaż Bund dołączył do ŻOB-u dopiero po kilku miesiącach, młodsza część organizacji już wtedy wkroczyła na drogę walki. Jednak Żydowska Organizacja Bojowa była nieskuteczna i rozdarta sporami o taktykę. Czy lepiej zorganizować opór zbrojny w getcie, czy uciec, żeby bojownicy mogli dołączyć do grup partyzanckich? Czy zająć się udaremnianiem wysiedleń, czy odpowiedzieć atakiem na Niemców w ramach zemsty? A właściwie: kogo uznać za wroga? Walczyć z radą żydowską i Służbą Porządkową? Po części z braku środków, żeby zrobić cokolwiek innego, ŻOB zaczęła kampanię od ataku na najbardziej znienawidzone osoby w getcie. 20 sierpnia członek ŻOB-u Izrael Kanał postrzelił Szeryńskiego; ulotka obwieściła, że dowódca Służby Porządkowej padł ofiarą Żydowskiej Organizacji Bojowej, i otwarcie oskarżyła całą Służbę o współpracę z Niemcami. Na tym etapie arsenał ŻOB-u powiększył się do pięciu pistoletów i ośmiu granatów. Bojownicy organizacji zaczęli też ostrzeliwać należące do Niemców lub kierowane przez nich warsztaty. Niestety, 3 września Niemcy zorganizowali nalot na warsztat Landaua, gdzie podziemie miało bazę, i odkryli schowek z bronią. Aresztowali też większość głównych członków organizacji, którzy pracowali u Landaua. Zalążek żydowskiego ruchu oporu został na jakiś czas rozbity. Pośród codziennego pandemonium frakcje mogły tylko chronić własne kadry. Zorganizowany opór całkiem zniknął1058. W sierpniu celem deportacji stały się instytucje opieki społecznej, organizacje społeczne i przedsiębiorstwa, które poprzednio były pomijane. 5 sierpnia przyszła kolej na bezbronne dzieci, które wcześniej próbował ratować Czerniaków. Lewin napisał krótko: „Uprowadzili dzieci z sierocińca dr. Korczaka, z doktorem na czele”. Ofiarność Janusza Korczaka, kiedy towarzyszył dzieciom idącym na pewną śmierć, przeszła do legendy, podobnie jak odwaga

jego podopiecznych, którzy w idealnym porządku pomaszerowali na Umschlagplatz. „Któż to wie – ubolewał Seidman – ile potencjału, zdolności i talentów oraz żydowskich skarbów tkwiło w tych cennych młodych duszach, teraz skazanych na śmierć. Jednak idą tak spokojnie, z taką determinacją ku swemu przeznaczeniu”. Mniej więcej w tym samym czasie zabrany został Chaim Kapłan z żoną. W tych dniach na równi doskwierały mu głód, strach i lęk, że jego świadectwo pochłonie kataklizm: „Moją największą troską jest ukrycie mojego dziennika tak, żeby ocalał dla przyszłych pokoleń”. W ostatnim wpisie zadał to dręczące go pytanie: „Jeśli moje życie się skończy – co stanie się z moim dziennikiem?”1059. Służba Porządkowa i Niemcy z pomocnikami wzięli się za CENTOS, inne sierocińce, żydowski ośrodek samopomocy i wreszcie za sam Judenrat. 9 sierpnia przyszedł rozkaz przeniesienia rady do mniejszego budynku i wysiedlenia 7 tysięcy osób spośród pracowników i ich rodzin. Dokumenty tożsamości najważniejszych pracowników w gminie straciły ważność i tylko papiery podstemplowane przez Sipo-SD zapewniały ochronę. Helenę Szereszewską z Umschlagplatzu uratował mąż, który był dyrektorem wydziału finansowego. Po tym, jak o włos uniknęła wywózki, przeniosła się do siedziby rady i siedziała przy biurku od świtu do zmierzchu. „Cały personel robił to samo – wspominała później – jeśli żony i dzieci nie pracowały, siedziały przy biurkach mężów […]. Każdy zapewniał ochronę rodzinie”. Ale Niemcy jeszcze nie skończyli z radą. 16 sierpnia zablokowali siedzibę i przeprowadzili selekcję, po czym powtórzyli akcję dziesięć dni później. „Pracownikom rady z rodzinami przydzielono trzy tysiące numerów – aby przeżyli”, wspominała Szereszewska. Razem z córką, która pracowała jako urzędniczka w radzie, znalazły się wśród uprzywilejowanych. „Ale to nie oznaczało, że wszyscy inni musieli zginąć – dodała mimochodem. – Inni mogli się ukryć w pustych domach albo nawet w piwnicach siedziby Judenratu, mogli też uciec na stronę aryjską. Wiele osób wyskakiwało przez dziurę w murze na strychu. Można było skoczyć na kupy gruzu, na otwartą przestrzeń”. Nie dodała, jak wielu z tych, którzy nie mieli tyle szczęścia co ona, przeżyło dzięki tym sposobom1060. Po opróżnieniu południowej części getta Niemcy uderzyli w warsztaty. Zgodnie z rozkazem Himmlera, że pozostający w Generalnym Gubernatorstwie żydowscy pracownicy muszą znajdować się pod ścisłym nadzorem, domy w kwartałach wokół każdego przedsiębiorstwa zostały oczyszczone i miały służyć jako koszary, po czym zostały ogrodzone, co uczyniło z nich obozy pracy. Żydzi walczyli o pracę w tych miejscach i dzięki przychylnym żydowskim kierownikom kilka z nich stało się schronieniem dla członków podziemia, działaczy Oneg Szabat, rabinów i nauczycieli. Teraz Niemcy sukcesywnie przeprowadzali czystki w rozrośniętych zakładach i eliminowali każdego, dla którego brakowało pracy. Dochodziło do koszmarnych scen podczas rozdzielania żon z mężami, dzieci z rodzicami. Przerażony Lewin wylewał swoje oburzenie: „wypędzają rodziny (zabijają je) i chcą pozostawić czasowo tylko pracujących niewolników. Straszne! Gotowią się do dokonania naszej totalnej zagłady”. Rabin Huberband był jednym z 1600 zabranych 18 sierpnia z szopu szczotkarzy. Michał Zylberberg miał więcej szczęścia. Razem z kilkoma innymi rabinami skrył się w zakładzie Landaua, ale padł ofiarą selekcji. Uciekł z żoną

z Umschlagplatzu i ukrył się u Hoffmana, gdzie uszedł cało z drugiej selekcji. Jego historia nie była odosobniona1061. Władysław Szpilman przestał dawać koncerty w kawiarniach zaraz po rozpoczęciu akcji wysiedleń i rozpaczliwie próbował zdobyć zaświadczenia o zatrudnieniu dla siebie i rodziny. Jakby tego było jeszcze za mało, wyeksmitowano ich z domu w małym getcie i musieli szukać nowego mieszkania. Przez jakiś czas Szpilman, jego siostry, szwagier i ojciec pracowali u przyjaciela w magazynie, gdzie sortowano dobytek wysiedlonych Żydów. Mieściły się tam też kwatery dla robotników, ale oferowały ograniczoną ochronę. 16 sierpnia Niemcy przeprowadzili w magazynie selekcję i Szpilman wraz z ojcem i siostrą zostali zabrani. W powojennym pamiętniku wspominał, jak wreszcie poddali się wycieńczeniu i głodowi: „Nie opłacało się dalej walczyć”. Służba Porządkowa zaprowadziła ich na Umschlagplatz. „Gdy znaleźliśmy się na placu, było jeszcze całkiem pusto. Ludzie biegali tam i z powrotem w bezskutecznym poszukiwaniu wody. Był wspaniały, gorący dzień późnego lata”. Zauważył, że ludzie omijają z daleka jedno miejsce. „Leżały tam ciała tych, których wczoraj zamordowano za popełnienie jakiegoś wykroczenia, może nawet za próbę ucieczki. Wśród trupów mężczyzn leżały też zwłoki młodej kobiety i dwóch dziewczynek z całkowicie zmasakrowanymi czaszkami. Pokazywano sobie nawzajem noszący wyraźne ślady krwi i odprysków mózgu mur, pod którym leżały ciała”. Szpilmanom udało się usadowić, a wtedy zaczęli napływać kolejni ludzie. Wszyscy ulegli „nastrojowi apatii i otępienia”. Zauważył nieopodal młodą kobietę: „Jej suknia była podarta, a włosy potargane, jakby przed chwilą stoczyła z kimś walkę. Siedziała teraz spokojnie z kamienną twarzą i oczami utkwionymi w jakiś punkt przestrzeni. Rozpostartymi palcami trzymała się za gardło i wykrzykiwała od czasu do czasu z monotonną regularnością pytanie: «Po co ja je udusiłam?»”. Bez względu na wszystko, nie udało jej się uratować siebie i męża. Upał stał się nieznośny, a plac wypełniali ludzie. Nie było wody. Niektórzy mężczyźni mówili o oporze, inni argumentowali, że to głupota. Okazało się, że siostra i szwagier Szpilmana postanowili zgłosić się na ochotnika do wywózki, aby być razem z rodziną. Około szóstej przyjechali żandarmi i wybrali młodych i silnych do pracy. Po zakończeniu selekcji podjechał pociąg. Teraz zagęścił się kordon policji żydowskiej i esesmanów otaczający zgromadzonych, ale Szpilman stracił wolę walki. „Ruszyliśmy do przodu. Na co mamy czekać? Im szybciej znajdziemy się w wagonach, tym lepiej”. Nagle jakiś policjant ze Służby Porządkowej chwycił Szpilmana i wyciągnął go poza kordon. Kazał mu uciekać. Wówczas Szpilmana ogarnęła panika, że zostanie rozdzielony z matką, ojcem, siostrami i szwagrem, a jednocześnie zrozumiał, że wagony zabierają ludzi na śmierć. „Zacząłem uciekać […] kierowany nieopanowanym, wręcz zwierzęcym strachem. Udało mi się wmieszać w kolumnę opuszczających w tym momencie plac robotników gminy i razem z nimi przekroczyłem bramę”1062. W ostatnich etapach czystek załamały się wszelkie formy solidarności politycznej, społecznej i rodzinnej. Lewin obserwował osoby, które uniknęły selekcji: „ogarnęła [je] gorączka rabowania i kradzieży”. Słyszał opowieści matek, które wróciły z Umschlagplatzu, dokonawszy najstraszliwszego wyboru ze wszystkich: „[…] zwolnili złapane wczoraj

w szopach kobiety, jeżeli złożyły w ofierze swe dzieci […]; oddały swe dzieci w wieku od trzech do dwunastu, czternastu lat”. 19 i 20 sierpnia Służba Porządkowa została wysłana do Otwocka, gdzie pomagała Niemcom w deportacji całej ludności miasteczka, które niegdyś było pięknym kurortem, ulubionym miejscem żydowskiej burżuazji. Pod koniec Lewin napisał: „Ręka człowieka i pióro człowieka ustają przy opisywaniu wszystkich cierpień doznawanych przez garstkę Żydów, która pozostała jeszcze na razie przy życiu, a wśród niej i ja”1063. Szczyt koszmaru nastąpił 6 września. Poprzedniego dnia Niemcy rozkazali całej ludności żydowskiej zebrać się w dzielnicy między Gęsią, Smoczą i Zamenhofa w północnej części getta, pod pretekstem wydania nowych dokumentów. Była to ogromna pułapka: Niemcy rozdali 32 tysiące „numerków na życie” w formie żółtych karteczek z numerem i pieczęcią gminy. Numerki dostali zatrudnieni w radzie żydowskiej, Służbie Porządkowej oraz pracownicy sortowni mienia napływającego z Treblinki oraz z opuszczonych mieszkań, razem z pracownikami przedsiębiorstw należących do SS. Dyrektorzy instytucji i fabryk musieli sporządzić listy pracowników, którzy są im niezbędnie potrzebni; oni również otrzymali numerki. Nie wolno było dać numerka osobie będącej na czyimś utrzymaniu. Osoby bez numerków przechodziły od razu obok na Umschlagplatz. Ogromne sumy pieniędzy przeszły z rąk do rąk, kiedy ludzie bez numerków targowali się o miejsce w warsztatach, a inni próbowali kupić bezpieczne schronienie bliskim. Uzbrojony w dokumenty dostarczone przez radę żydowską Seidman interweniował, by uratować Emanuela Ringelbluma, Maurycego Orzecha, przywódcę Bundu, oraz poetę Icchaka Kacenelsona. Widział, jak pieniądze zmieniają właścicieli, jak ludzie przemykają się obok nieuważnych strażników oraz esesmanów „w doskonałym humorze, roześmianych i strzelających batami po błyszczących oficerkach”. Akcja trwała sześć pełnych udręki dni w piekącym upale. Żydzi mogli jeść i pić tylko to, co zabrali ze sobą. Podczas tego tak zwanego kotła zmarło ponad 300 osób. W całym tym szaleństwie Niemcy zastrzelili 2648 osób. Po zdjęciu blokady okazało się, że z getta zniknęło 54 269 Żydów. Wielka deportacja prawie się zakończyła. W getcie zamordowano około 10 300 Żydów, a kolejnych 11 580 wywieziono do obozów pracy. Według szacunków niemieckich przez Umschlagplatz wyjechało 253 742 Żydów1064. Od początku sierpnia mieszkańcy getta dobrze już wiedzieli, dokąd ich wywożą. Najpierw docierały do nich szczątkowe i pomieszane informacje. 6 sierpnia Lewin napisał: „Treblinka (miejsce egzekucji?)”. Trzy dni później napisał: „Dowiedzieliśmy się, że mordują 99% ludzi spośród wysiedlanych”. 11 sierpnia nazwa Treblinka nabrała już kształtów, chociaż szczegóły na temat tego, co się tam działo, były przekręcane. „W odległości 15 kilometrów przed stacją kolejową Treblinka Niemcy przejmują pociąg. Okrutnie biją ludzi, gdy wychodzą z pociągów. Następnie zapędzają ich do ogromnych baraków. Przez 5 minut słychać przeraźliwe krzyki, a potem następuje cisza”. Wreszcie 28 sierpnia Lewin jako jeden z tych, którzy wysłuchali opowieści uciekiniera, Dawida Nowodworskiego, opisał dokładnie, co działo się w obozie zagłady. „Na podstawie jego opowiadania napisaliśmy zeznanie, które jest tak straszne i wstrząsające, że nie sposób wprost wyrazić tego ludzkim

językiem. Jest to niewątpliwie największa zbrodnia, jaka została kiedykolwiek dokonana w dziejach ludzkości […]. Boże, czy doprawdy zostaniemy wszyscy bez reszty, do ostatniego, unicestwieni? Teraz nie ma już żadnej wątpliwości, że wymordowali wszystkich wywiezionych”. Kiedy Seidman usłyszał podobną relację od Jakuba Rabinowicza, mógł tylko napisać: „słowa zawodzą […]. Teraz chcę tylko płakać, płakać i płakać”1065. 1032 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 70–71. 1033 31 stycznia, 16 lutego, 13, 18 marca, 1 kwietnia 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 246, 254, 259, 260; 12 kwietnia, 8 maja 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 362, 364; 15 kwietnia, 8 maja 1942, M. Berg, Pamiętnik, s. 235, 250; 25, 30 maja, 4, 13, 14 czerwca 1942, Abraham Lewin, Dziennik, red. Katarzyna Person, Warszawa 2016, s. 76–78, 87–90, 101–102, 120–126; 3, 21 czerwca 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 286–287, 297–298. Przemówienie Hitlera z 30 stycznia 1942 r. zob. Hitler Speeches and Proclamations 1932–1945, red. Max Domarus, Wauconda 1990, www.pdfarchive.info/pdf/H/Hi/Hitler_Adolf_-_Hitler_ Speeches_and_Proclamations.pdf, s. 2570–2579. 1034 8 maja 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 364–369; 16 maja 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 73–77; 21 czerwca 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 291; 27 czerwca, 2 lipca 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 302–303, 305–306. 1035 Czerwiec 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 401–402; 26 maja, 2 czerwca 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 78–79, 97; 6, 13 lipca 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 307–308, 312–314. 1036 Styczeń 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 54; 23 maja 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 277–278; 30 maja 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 87–88. 1037 2 lutego 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 249; 18, 22 maja, 9 czerwca 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 52–54, 64–68, 110–114; 7 maja 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 267–268; maj 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 383. 1038 30 maja 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 387; M. Mazor, Vanished City, s. 41– 43. 1039 Maj 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 383; M. Mazor, Vanished City, s. 114–115; 4, 8, 14, 27 kwietnia 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 263–264; 12 czerwca 1941, 30 marca 1942, M. Berg, Pamiętnik, s. 131, 231. 1040 20, 25 luty 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 255–256; 21 maja 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 61. 1041 Wywiady ustne z Bartolomeem Fruterro, Michaelangelem Pattoglio, w: Mussolini’s Death March. Eyewitness Accounts of Italian Soldiers on the Eastern Front, red. Nuto Revelli, Lawrence 2013, s. 219–225, 239–261. 1042 2, 12, 13, 15 maja, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 271, 273–277; 8 maja 1942, M. Berg, Pamiętnik, s. 248; 13, 16, 19, 23 maja 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 39, 49–50, 55, 69; zob. też: 14, 19 maja 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 271–272, 274–276. 1043 Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 122–154; Daniel Blatman, For Our Freedom and Yours: The Jewish Labour Bund in Poland 1939–1949, London 2003, s. 44–55; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 683, 696, 699–702. 1044 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 687, 700–704; Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 62– 67.

1045 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 702–703; D. Blatman, For Our Freedom and Yours, s. 90–96; Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 170–176; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 136–138. 1046 17 kwietnia 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 266–267; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 704–705; D. Blatman, For Our Freedom and Yours, s. 97–101; Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 176–180. 1047 26 czerwca 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 395–396; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 688–690. 1048 3, 13, 17 czerwca, 11, 18, 19 lipca 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 285, 289– 290, 299, 301–302; 15, 30 czerwca 1942, M. Berg, Pamiętnik, s. 256–258; 17, 18 lipca 1942, Hillel Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, Jerusalem 1997, s. 33–40, 44–48. 1049 21 lipca 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 304; 21 lipca 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 48–51. 1050 22 lipca 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 304–306; 21 lipca 1942, H. Seidman, Diaries, s. 52–53; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 227–228, 718–722. 1051 22 lipca 1942, A. Czerniaków, Dziennik getta warszawskiego, s. 305–306; Lipiec–grudzień, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 409; 26 lipca 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 323–325; 23, 24 lipca 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 57–59, 60. Zob. też: Marcel Reich-Ranicki, The Author of Himself. The Life of Marcel Reich-Ranicki, London 2001, s. 163–175. 1052 B. Engelking, J. Leociak, The Warsaw Ghetto, s. 718–720; 24 lipca 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 60–62. 1053 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 728–732; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 268–275. Adler, członek ścisłego kierownictwa Służby Porządkowej, podejrzanie mgliście opisuje swoje działania w tym okresie. 1054 27, 29 lipca 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 325–327, 329–331; 24, 26 lipca, 23 sierpnia 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 170–174, 202; 23 lipca 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 57–58. 1055 22, 26 lipca 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 319–321, 323–325; 12, 24, 28 sierpnia 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 191, 203–206, 210–211. 1056 27 lipca 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 325–326; 28 lipca, 1, 9 sierpnia 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 175–176, 181–182, 187–188; 29 lipca, 27 sierpnia 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 66–68, 84–86. 1057 Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 228–236; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 193–194; B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 108–112; Marek Edelman, Getto walczy, w: W. Bartoszewski, M. Edelman: I była dzielnica żydowska w Warszawie, Warszawa 2010, s. 237–238. 1058 Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 236–249; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 147–149, 157; B. Goldstein, The Stars Bear Witness, s. 118–119; 21 sierpnia 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 200–201. 1059 7 sierpnia 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 185; 12 sierpnia 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 75–78; 4 sierpnia 1942, C. Kaplan, Scroll of Agony, s. 337–338. 1060 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 737–738; 10 sierpnia 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 72–73; H. Szereszewska, Memoirs, s. 60–61, 96–97, 105. 1061 18 sierpnia 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 198; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 740;

M. Zylberberg, A Warsaw Diary, s. 67–75. 1062 W. Szpilman, Pianista, s. 83, 90–101. 1063 16, 19, 20 sierpnia, 11 września 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 195–196, 199–200, 217–221. 1064 8 września 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 113–117; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 749–756; Y. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 221. 1065 6, 9, 11, 28 sierpnia 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 184–185, 187–188, 190–191, 210–211; 2 września 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 100–107.

TREBLINKA Obóz zagłady w Treblince był budowany jako ostatni, więc jego twórcy powinni byli wykorzystać doświadczenia z Bełżca i Sobiboru. Pod względem lokalizacji i topografii przypominał poprzedników. Niemcy wybrali miejsce w pobliżu dawnego obozu pracy i bocznicy kolejowej, która odchodziła od lokalnej linii kolejowej Małkinia–Siedlce, łączącej się następnie z głównym połączeniem Warszawa–Białystok. Jednotorowa bocznica biegła wzdłuż zachodniego krańca nowego obozu, z odnogą, która wbiegała przez bramę do samego obozu wzdłuż rampy mogącej pomieścić 20 wagonów naraz. Przy rampie Niemcy zbudowali magazyn udający dworzec kolejowy. Wysiadający z pociągu ludzie zbierali się na placu, gdzie esesman informował ich, że muszą zdać ubrania i cenne przedmioty, zanim przejdą na dezynfekcję do łaźni. Następował rozdział na mężczyzn i kobiety i ofiary szły na zamknięty plac z dwoma dużymi barakami po każdej stronie. Mężczyźni kierowali się do rozbieralni na lewo, kobiety z dziećmi zaś na prawo, gdzie po zdjęciu ubrań były strzyżone. Z długich drewnianych budynków wchodziło się do długiego przejścia obwiedzionego drutem kolczastym, „węża”, na którego końcu usytuowano wejście do komór gazowych. W chwili otwarcia w Treblince znajdowały się trzy komory o wymiarach 4 na 4 metry, wysokie na 3 metry. Jednak po kilku tygodniach okazało się, że jest ich za mało, i dobudowano jeszcze trzy. Nawet po zwiększeniu wydajności Treblinka nie radziła sobie z napływem ofiar. Po kilku miesiącach od powstania otwarto nowy budynek eksterminacyjny z ośmioma lub dziesięcioma komorami gazowymi o większej powierzchni, lecz z niższym sufitem. W szczytowej ścianie zamontowano otwierane na zewnątrz klapy ułatwiające wyciąganie zwłok do wykopanych mechanicznie rowów i głębokich dołów. Obsługa komór gazowych i grobów liczyła około stu osób, które mieszkały w barakach w oddzielonej strefie mieszkalnej, zwanej górnym obozem. Obok budynków z komorami gazowymi i baraków dla pracowników przestrzeń w południowo-wschodniej części obozu zajmowały masowe groby1066. Obóz miał kształt trapezu, skierowanego podstawą na południe i zwężającego się ku północy. Przy południowym ogrodzeniu, niedaleko strefy przyjęć i placu sortowniczego, znajdował się „lazaret”. Miejsce udające punkt pierwszej pomocy zostało oznaczone czerwonym krzyżem; faktycznie przylegało do dołu, gdzie Niemcy pozbywali się zwłok osób chorych lub zbyt słabych, by dojść do komór gazowych. Na dnie dołu niemal ciągle płonął ogień. Żydzi, którzy nie byli w stanie dłużej pracować, również byli rozstrzeliwani i wrzucani w płomienie. Żydowscy pomocnicy, którzy obsługiwali obóz i SS, mieszkali w dolnym obozie w ustawionych w podkowę barakach nazywanych „gettem”. W dolnym obozie mieścił się plac, gdzie odbywały się poranne i wieczorne apele. Więźniowie ci sprzątali wagony po opuszczeniu ich przez Żydów, utrzymywali porządek na rampie i placu

przyjęć, odnosili do magazynu mienie ofiar i sortowali ogromne ilości ubrań, drobiazgów osobistych oraz wszelkiego rodzaju przedmiotów, które znajdowały się w tobołkach, plecakach i walizkach zostawionych przez deportowanych. W północnym sektorze w drewnianych budynkach znajdowały się kwatery komendanta obozu, doktora Irmfrieda Eberla, oraz jego biuro, a także koszary ukraińskich wartowników oraz kontyngentu esesmańskiego, magazyny, garaż i zbrojownia. W szczytowym momencie rozmiar całego kompleksu wynosił tylko 600 na 400 metrów. Instalacje otaczało ogrodzenie z drutu kolczastego z wplecionymi gałęziami, aby osłonić obóz z zewnątrz, strzeżone przez pięć wieżyczek strażniczych na obwodzie i jedną w środku. Po zewnętrznej stronie płotu ciągnęły się zasieki z drutu kolczastego i zapory przeciwczołgowe. Podobnie jak Bełżec, Treblinka miała małe zoo, gdzie wypoczywali strażnicy1067. Kiedy 23 lipca Treblinka rozpoczęła działanie, Bełżec i Sobibór pracowały już od miesięcy, a jednak budowniczowie i zarządcy Treblinki zlekceważyli doświadczenia fachowców od zagłady z tamtych ośrodków. Przede wszystkim komór gazowych było za mało, a te istniejące miały za małą powierzchnię. Powodowało to zatory – i ofiary albo musiały stać na placu przyjęć, albo tkwić w wagonach. W każdym przypadku miały dość czasu, aby przemyśleć sytuację i zareagować w swojej obronie. Nieprzypadkowo doszło tu do większej liczby udokumentowanych przypadków oporu deportowanych niż w innych obozach. Proces rozładunku przebiegał tak chaotycznie, a system zabezpieczeń był tak nieszczelny, że kilkudziesięciu Żydów uciekło jeszcze przed wejściem do obozu, a niektórym udało się wskoczyć do wagonów wracających do Warszawy. Lekceważące podejście do planowania i niekompetentne zarządzanie obozem miało makabryczne konsekwencje, które groziły zakłóceniem procesu również na inne sposoby. Podczas podróży w bydlęcych wagonach albo po wielogodzinnym oczekiwaniu w dusznych wnętrzach umierało tak wielu Żydów, że zwykle trzeba było układać na rampie kilkadziesiąt ciał. Wielu ginęło od strzału podczas próby ucieczki ze stojącego pociągu i leżało tam, gdzie upadli. Zwłoki tych, którzy padli na torach, były rozjeżdżane przez pociąg. Przy bocznicy walały się ręce, nogi i fragmenty ciał. Z braku czasu i siły roboczej, lub po prostu z zaniedbania, Eberl nie zarządził sprzątania tego miejsca, więc ten alarmujący widok witał przyjeżdżających Żydów. Personel SS nie dawał sobie też rady z wystarczająco szybkim usuwaniem zwłok z komór gazowych. W górnym obozie zaczynały się piętrzyć gnijące ciała. Okazało się, że nikt nie przemyślał konsekwencji zakopywania dziesiątków tysięcy zabitych w masowych grobach. W pośpiechu i pod cienką warstwą piasku chowano tak wiele ciał, że wybuchały gazy zgromadzone w rozkładających się trupach. Ciężko rozstrzygnąć, co było bardziej obrzydliwe: odór czy odgłos tych wybuchów. Zamiast higienicznej fabryki śmierci Treblinka „stała się miejscem opętańczej masakry”1068. 23 lipca pierwsze transporty pokonały stukilometrową trasę z Warszawy. Ponieważ jechały główną linią zaopatrzeniową niemieckich armii walczących w Rosji, często musiały ustępować drogi uprzywilejowanym pociągom. Dlatego podróż wydłużyła się do kilku godzin, a do tego Żydzi, którzy nie mogli od razu wyjść na rampę, musieli czekać w rozgrzanych, dusznych wagonach. Gdy tylko transporty zatrzymywały się w zamieszkanej

okolicy, Polacy próbowali sprzedawać wodę uwięzionym w pociągu Żydom. Jankiel Wiernik padł ofiarą łapanki w Warszawie 23 sierpnia. Jego transport przestał na węźle w Małkini noc i cały następny dzień. Gdy wyglądał przez szpary, widział, jak „wieśniacy przynosili wodę i żądali za butelkę 100 zł”. Eddie Weinstein, deportowany pod koniec sierpnia z Łosic, wspominał, że Polacy „przynieśli więc wiadra z wodą w pobliże wagonów i napełniali butelki, które wciskali im pasażerowie. Jednak pobierali za to solidną opłatę. Polskie pieniądze uważali widać za bezwartościowe, akceptowali tylko twardą walutę i kosztowności, jak obrączki, pierścionki i broszki”. Czasem Polacy uprawiali ten proceder do spółki ze strażnikami1069. O czwartej po południu pociąg Wiernika pokonał niewielką odległość dzielącą Małkinię od obozu. „Tam dopiero – napisał we wspomnieniach spisanych w okresie ukrywania się – spadła nam zasłona z oczu. Na dachach nad barakami stali Ukraińcy z karabinami i kaemami. Plac zasiany trupami, były ubrane i nagie. Twarze ich były wykrzywione strachem i grozą. Czarne były i opuchnięte. Oczy szeroko rozwarte, języki wywieszone, mózgi rozpryśnięte, ciała zniekształcone. Wszędzie krew”. Gdy tylko pociąg się zatrzymał, Weinstein wyjrzał na zewnątrz przez szparę. „Na całej długości rampy walały się ludzkie ciała”. Tych, co przeżyli podróż, „uderzył straszliwy smród palonych ciał”. Jego pociąg jechał do Treblinki tak długo, że wielu zmarło po drodze. „Dostaliśmy rozkaz usunięcia z pociągu tych, którzy się podusili albo żyjąc jeszcze, leżeli bez ruchu. Takie ciała, leżące we wszelkich możliwych do wyobrażenia pozycjach, znajdowaliśmy w każdym wagonie”. Ciała oraz tych, którzy wykazywali jeszcze oznaki życia, musieli zanieść do przygotowanego dołu. Po kilku godzinach Weinstein został skierowany na stację kolejową w Treblince, gdzie musieli sprzątać teren po poprzednich pociągach. „Oprócz trupów pomiędzy torami leżały odcięte nogi, ramiona, dłonie i inne części ciała”. Po powrocie do obozu strażnik postrzelił Weinsteina. Następny tydzień spędził pod stosem ubrań w jednej z sortowni. Na szczęście w tym czasie nastąpiła przerwa w transportach i panował względny spokój. Kiedy nadjechały następne grupy deportowanych, wmieszał się do ekipy sortowaczy odzieży na rampie i pracował, aż wreszcie udało mu się ukryć w wagonie, który miał odjechać z obozu. Wiernik nie był tak sprytny i nie miał tyle szczęścia. Dostał się do grupy przenoszącej bagaże ze strefy przyjęć i pierwszą noc spędził na gołej ziemi. O świcie razem z innymi został obudzony; kazano im przeciągać ciała do dołów. „Trupy leżały dosyć długo. Rozpoczynał się już rozkład. Woń zgnilizny i padliny unosiła się w powietrzu. Robactwo toczyło nieszczęsne ciała. Gdy zakładaliśmy pasy [do przeciągania zwłok – przyp. tłum.], często odpadała ręka lub noga. Tak pracowaliśmy nad własnymi grobami do zmierzchu bez pokarmu i napoju”1070. Po czterech dniach przenoszenia trupów Wiernik został przydzielony do stałych komand, których Niemcy potrzebowali do zadań wymagających konkretnych umiejętności: dentystów i fryzjerów przy komorach gazowych; murarzy, stolarzy i malarzy do prac przy utrzymywaniu obozu; krawców, szewców i ślusarzy, którzy musieli spełniać ekscentryczne kaprysy esesmanów i obsługiwać Ukraińców. Rzemieślnicy, którzy mieszkali i pracowali w „getcie” i robili buty, ubrania, pierścionki i inne rzeczy dla strażników, nazywani byli

Hofjuden, czyli Żydami dworskimi. Wiernik, który był wykwalifikowanym cieślą, pracował przy budowie nowych komór gazowych i ulepszaniu obozu. Przy wykonywaniu swoich zadań miał okazję zobaczyć większość tego, co się działo dokoła, i widział napływające kolejne transporty, kiedy 3 września obóz wznowił działalność. Jego świadectwo jest jednym z nielicznych, które dotyczy pierwszej fazy istnienia obozu, przerwy na reorganizację, drugiego okresu ludobójstwa oraz ostatnich miesięcy1071. Od 23 lipca do 28 sierpnia nieco poniżej 200 tysięcy Żydów zostało deportowanych z Warszawy do Treblinki i tam zamordowanych, średnio 5400 osób dziennie. Do tego trzeba doliczyć około 51 tysięcy Żydów z dystryktu radomskiego, 16 tysięcy z północnej części dystryktu lubelskiego i dodatkowe 45 tysięcy Żydów z miejscowości podwarszawskich, takich jak Otwock. Podnosi to średnią dzienną liczbę zamordowanych do ponad 8400 osób. Napływ skazanych na śmierć ludzi przytłoczył Eberla i jego mały zespół Niemców i Ukraińców, chociaż istnieją też dowody, że sam komendant nie nadawał się do tego zadania. Nie udało mu się ostrzec warszawskiego Gestapo, by spowolniło deportacje, wezwać posiłków ani wymyślić sposobów na skuteczniejsze uporanie się z masą przybyszów. Złe zarządzanie Eberla wyszło na jaw, kiedy Christian Wirth odwiedził Treblinkę jako nowy inspektor obozów operacji „Reinhard”. Towarzyszył mu jego przełożony, Odilo Globocnik. Nawet ta para, zahartowana w masowych zbrodniach, od razu dostrzegła problem. Josef Oberhauser, zastępca Wirtha, później wspominał, że „w Treblince wszystko znajdowało się w stanie upadku. Obóz był przeludniony. Pod obozem nie można było wyładowywać pociągów z deportowanymi, bo po prostu brakowało miejsca. Wiele trupów Żydów leżało w obozie. Te ciała już były rozdęte”. Wirth pozbawił Eberla stanowiska i zastąpił go Franzem Stanglem, komendantem Sobiboru. Sobibór pozostawał czasowo uśpiony, ponieważ prowadzono przebudowę linii kolejowej do obozu, aby mogła przyjąć niezwykle częsty i intensywny ruch generowany przez program masowych mordów, więc Stangl miał wolne. Ostatecznie pozostał w Treblince, wspomagany przez Kurta Franza, który pracował w Bełżcu. Razem uporządkowali obóz, chociaż niezbędne okazało się wstrzymanie transportów na kilka dni, by ukończyć to zadanie. Nowe kierownictwo przystąpiło też do wznoszenia nowych i rozbudowy starych komór gazowych. W połowie października uruchomiono ulepszone urządzenia. Teraz obóz mógł się pochwalić ceglanym budynkiem z dziesięcioma komorami gazowymi, każda o wymiarach 4 na 8 metrów, do których wchodziło się z centralnego korytarza. Nad wejściem umieszczono gwiazdę Dawida, a schody przed wejściem ozdabiały rośliny w donicach. Budową i dekoracją zajmowali się wykwalifikowani żydowscy rzemieślnicy. Jednym z nich był Jankiel Wiernik. Później napisał: „Praca przy tych komorach trwała 5 tygodni […] Praca od świtu do nocy pod presją nahai [sic!] i kolb […] jeszcze bardziej cierpieliśmy moralnie. Oto co dzień napływały transporty. Kazano im się natychmiast rozbierać, po czym prowadzono ich do trzech starych komór do gazowania. Droga do tych komór prowadziła przez nasze pole pracy. Niejeden dostrzegał wśród tych ofiar swoje dzieci, żonę, rodzinę. […] W takich to warunkach budowaliśmy komory śmierci dla siebie i braci swoich”1072. 3 września pociągi znów zaczęły się przetaczać przez węzeł w Małkini, obok niewielkiej

stacji w Treblince i dalej do obozu. Wśród pierwszych przywiezionych znalazło się 52 tysiące Żydów schwytanych w „kotle” w getcie warszawskim, a kilka dni później 220 członków Służby Porządkowej i ich rodzin. Potem jednak aż do początku 1943 roku nie docierały żadne transporty z Warszawy. Zamiast tego do Treblinki napływali deportowani z gett w całym Generalnym Gubernatorstwie, włącznie z 40 tysiącami z Częstochowy (od 21 września do 5 października), 10 tysiącami z Żelechowa (2 października), 11 tysiącami z Ostrowca (11–12 października) i 22 tysiącami z Piotrkowa (15–25 października). Łącznie około 380 tysięcy Żydów z regionu, nie licząc Warszawy, skończyło w dołach śmierci w Treblince. Po nich dotarły transporty z dystryktu białostockiego, w tym 38 900 osób z samego obozu w Kiełbasinie. Według raportu wysłanego do Berlina przez Hermanna Höflego pod koniec 1942 roku przez 155 dni obóz zagłady w Treblince pochłonął 713 555 istnień – średnio 4600 dziennie lub prawie 200 na godzinę. Było to najbardziej śmiercionośne miejsce na ziemi1073. Stangl osiągnął tak ogromną przepustowość zapewne po części dzięki reorganizacji obozu, tak by doświadczony personel uczestniczył w każdej fazie procesu mordowania. Zamiast polegać na zastraszonych grupach mężczyzn wyciągniętych z tłumu kłębiącego się na rampie lub placu apelowym, ustanowił stałe komanda z konkretnymi zadaniami, które mogli ćwiczyć i udoskonalać, by wykonywać je szybko i skutecznie. Powstały sonderkommanda do pracy na rampie, czyszczenia wagonów, usuwania bagażu i tobołków, sortowania rzeczy, wybierania drogocenności i nieustannej dbałości, by budynki wyglądały czysto i niewinnie. W strefie eksterminacji wprowadził zespoły uprzątające komory gazowe, wyciągające trupy, wyłamujące złote zęby i obsługujące doły. W obu obozach pojawili się ludzie do obsługi i konserwacji, aby zadbać o nakarmienie robotników i płynną pracę całej machinerii. Zespół sanitarny dbał o latryny. Po raz pierwszy do obozu sprowadzono kobiety, aby sprzątały i gotowały dla Hofjuden, Żydów w dolnym obozie. Każde komando miało kapo, który wymuszał dyscyplinę i pełnił funkcję oczu i uszu SS1074. Jankiel Wiernik opisał, jak działał ulepszony system. Za każdym razem, gdy przybywał nowy transport, Żydów na rampie zapewniano, że zostaną przesiedleni. Muszą jedynie na chwilę oddać kosztowności, rozebrać się i wykąpać. Na tym etapie nadzieja była ich największym wrogiem; buntowali się tylko Żydzi, którzy nie mieli nic do stracenia. Potem „spędzano natychmiast kobiety i dzieci do baraków. Mężczyzn zostawiano na podwórku. Kobietom i dzieciom kazano się rozbierać. Naiwne kobiety wyjmują ręczniki i mydło, łudzą się, że będą się kąpać. Oprawcy żądają ładu i porządku. Biją i katują. Dzieci płaczą. Dorośli jęczą i krzyczą. Nic nie pomaga, bat jest silniejszy. Osłabia jednych, cuci drugich. Po uporządkowaniu wszystkiego wchodzą kobiety i dziewczynki do fryzjerni i poddają się strzyżeniu. Teraz są już prawie pewne, że idą do kąpieli. Drugim wyjściem kierują się do obozu nr 2, gdzie na silnym mrozie pozostają nagie, czekając na swą kolej, gdyż w komorach nie ukończyło się jeszcze gazowanie poprzednich ofiar. Było to wszystko zimą. Mróz siarczysty. Małe dzieci zupełnie nagie i bose muszą stać pod gołym niebem. A stoją tak godzinami. Czekają kolejki. Komory nie są jeszcze wolne. Dzieciom z zimna przyrastają stopy do zlodowaciałej ziemi. Stoją, płaczą, zamarzają. W szeregu biją Niemcy i Ukraińcy”.

Nadzy Żydzi, stłoczeni w barakach, na dziedzińcu lub w „wężu”, stanowili łatwe ofiary. Kolby karabinów, bagnety, baty i groźne psy utrzymywały ich w szeregu i kazały iść naprzód. Sadyzm okazywany przez strażników nie służył jedynie osobistej satysfakcji: był celowy i miał służyć zastraszaniu. Ale pomimo wszystkich reform Stangla proces pozostał podatny na załamanie. Szczególnie silnik produkujący śmiertelny gaz często szwankował. „Nieszczęśliwi męczyli się całymi godzinami, nie mogąc zginąć. Sam szatan nie wymyśliłby straszniejszych mąk. Gdy otwierano kamery [sic!], często było jeszcze dużo na wpół żywych, których kolba, kula lub mocniejsze kopnięcie dobijały. Często wpuszczano ofiary do komór na całą noc i nie puszczano w ruch motoru. Ciasnota i duszność robiły swoje, zabijając większy procent wśród strasznych mąk. Ale dużo pozostało żywych, przeważnie dzieci były odporne. Te po wyrzuceniu ich z komór żyły. Ale wszystkich dobijał wówczas rewolwer Niemca”1075. Ukraińscy strażnicy upajali się ograbianiem Żydów i kradzieżą ich własności, kiedy esesmani patrzyli w inną stronę. W okolicznych wioskach słynęli z szastania pieniędzmi, biżuterią i złotem. Młode kobiety schodziły się do lokalnych knajp w poszukiwaniu bogatego narzeczonego albo strażnika chętnego, by zapłacić za seks. Ludzie sprzedający świecidełka kręcili się tak blisko obozu, jak tylko się dało; to była bonanza. W obozie Ukraińcy mogli bez przeszkód sycić swe apetyty. Wiernik relacjonował, że „Ukraińcy syci i pijani szukali jeszcze innych podniet. Gdy przechodziły obok ich zabudowań transporty nagich kobiet, wybierali spośród dziewic żydowskich najpiękniejsze, wciągali je do swych zabudowań, gwałcili je w bestialski sposób. Później odprowadzali do komory śmierci. Zhańbione przez swych oprawców, duszą się na równi z innymi w ciasnych komorach. Śmierć męczeńska”1076. Bezpośredni wpływ tej makabry na żydowskich więźniów był nie do zniesienia. Wielu wybranych do sonderkommand popełniało samobójstwo wkrótce po tym, jak dowiadywali się, czemu służy obóz i jaki los spotkał ich najbliższych. Chil Rajchman został przywieziony do Treblinki z Lubartowa w październiku 1942 roku. Pracował przy zbieraniu bagaży, sortowaniu odzieży i obcinaniu włosów, niemal bez wytchnienia. Pewnego dnia przydzielono go do grupy przenoszącej zwłoki i obserwował sposób wypełniania dołów: na szczycie ciał, gotowy na przyjęcie nowych trupów przynoszonych przez tragarzy, stał „Żyd układający zwłoki jak śledzie”. Niektórzy ludzie tego nie wytrzymywali. „Każdego ranka – napisał Rajchman w relacji spisanej, gdy ukrywał się w Warszawie w 1944–1945 roku – w baraku znajdujemy powieszonych”. Wspomina ojca i syna, którzy „po dwóch dniach pobytu w tym piekle postanowili popełnić samobójstwo. Ponieważ mieli tylko jeden pas, umówili się, że ojciec powiesi się pierwszy, syn go zdejmie, a potem sam się powiesi na tym samym pasku. I tak się stało”. Czasem jeden mężczyzna ciągnął drugiego za nogi, by przyśpieszyć jego agonię1077. Jednak im dłużej Żydzi wytrzymywali, tym silniejsza stawała się ich żądza odwetu. Inspirowały ich coraz częstsze przypadki oporu stawianego przez przybyszów z gett, których ostrzeżono przed losem czekającym deportowanych. Walka zaczynała się w pociągach; coraz więcej ludzi próbowało wydostać się na zewnątrz przez wyłamane deski podłogi. 10

lub 11 września deportowany z warszawskiego transportu zaatakował esesmana Maxa Bialasa ukrytym nożem i śmiertelnie go ranił. Potem Niemcy rozkazali Żydom iść do rozbieralni z podniesionymi rękoma. To jednak nie zapobiegło walkom wręcz na rampie. Pod koniec roku Żydzi z Siedlec zostali spacyfikowani przy użyciu karabinów maszynowych. W październiku dziesięciu Żydów z Ostrowca Świętokrzyskiego stawiło opór w komorze gazowej, zmuszając strażników do otwarcia ognia. Następnego dnia Rajchman został przyprowadzony do sprzątania i ujrzał, że „cały korytarz w budynku mieszczącym trzy mniejsze komory gazowe był zasłany zwłokami. Zastygła krew sięgała po kostki”. Dwa miesiące później setki młodych ludzi z Grodna, przywiezionych z obozu w Kiełbasinie, zbuntowało się na progu komory gazowej. Znów strażnicy i esesmani sięgnęli po karabiny i pistolety maszynowe, zmieniając budynek w posiekaną pociskami krwawą łaźnię wymagającą poważnego remontu i odnowienia. Stałe grupy robocze umożliwiały dokonanie tego rodzaju prac w bardzo krótkim czasie, ale oznaczało to również, że więźniowie widzieli coraz więcej z tego, co się działo, i stawali się spójnym kolektywem zdolnym do oporu. Kiedy zimą z 1942 na 1943 rok transporty zwolniły, głód i choroby zebrały żniwo wśród robotników, ale zastój dał im czas na refleksję i rozpoczęcie planowania. Z najgłębszej rozpaczy rodzić się zaczęła wola walki1078. 1066 Ten i następny akapit zob. Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 37–43. 1067 Zob. też Witold Chrostowski, The Extermination Camp Treblinka, London 2003. 1068 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 89–99; P. Longerich, Holocaust, s. 33. 1069 Jankiel Wiernik, Rok w Treblince. A Year in Treblinka, Warszawa 2003, s. 13; Eddie Weinstein, 17 dni w Treblince, Łosice 2012, s. 31–32. 1070 J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 13, 15; E. Weinstein, 17 dni w Treblince, s. 35–50. 1071 J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 13–15. 1072 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 89–92, 119–120; J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 19–20. 1073 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 127–128 i Appendix A, s. 392–397; depesza Höflego została przechwycona przez brytyjski wywiad łączności w Bletchley Park i rozkodowana, zob. Peter Witte i Stephen Tyas, A New Document on the Deportation and Murder of Jews During „Einsatz Reinhardt” 1942, „Holocaust and Genocide Studies” 2001, t. 15, nr 3, s. 469–470. 1074 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 109–113; W. Chrostowski, The Extermination Camp Treblinka, s. 45–52. 1075 J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 20–21; zob. też Oskar Strawczynski, Ten Months in Treblinka (October 5, 1942 – August 2, 1943), w: Israel Cymlich, Oskar Strawczynski, Escaping Hell in Treblinka, Jerusalem 2007, s. 127–186. 1076 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 162–164; J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 21. 1077 Jechiel Rajchman, Ocalałem z Treblinki. Wspomnienia z lat 1942–1943, tłum. Bella SzwarcmanCzarnota, Warszawa 2011, s. 80.

1078 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 254–256; J. Rajchman, Ocalałem z Treblinki, s. 57–58; J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 30–32. We wspomnieniach spisanych w Czechach zaraz po wojnie Richard Glazar (Trap with a Green Fence. Survival in Treblinka, tłum. Roslyn Theobald, Evanston 1995, s. 45–58) relacjonował, jak „stabilizacja” pozwoliła więźniom na wspólne działanie. Glazar został przywieziony do Treblinki z Czechosłowacji w połowie października 1942 roku.

GETTA W OSTLANDZIE, NA BIAŁORUSI I NA UKRAINIE Typowe dla niespójnej i chaotycznej natury nazistowskiej polityki antyżydowskiej było to, że podczas gdy Żydzi z Kraju Warty i Generalnego Gubernatorstwa doświadczali w 1942 roku prawie całkowitej zagłady, Żydzi zamknięci w gettach w rejonie bałtyckim i dystrykcie białostockim żyli praktycznie nie niepokojeni. Prawie tak samo wyraźne różnice istniały w Ostlandzie między północną częścią, gdzie znajdowały się getta w Wilnie i Kownie, a zachodnią Białorusią z gettami w Mińsku, Nowogródku, Baranowiczach, Słonimie i Słucku. W południowym rejonie Ostlandu i w Komisariacie Rzeszy Ukraina Niemcy zorganizowali morderczą „drugą falę” w ośrodkach zamieszkanych przez ludność żydowską, która wyszła cało z pierwszej fali masowych rozstrzeliwań prowadzonych od lipca do grudnia 1942 roku przez Einsatzgruppen, oddziały SS, policję porządkową i jednostki pomocnicze. Na południu Einsatzgruppe D wznowiła marsz w ślad Grupy Armii „Południe” i zaczęła prowadzić rzezie na wzór tych z poprzedniego roku. Drugą falę ludobójstwa, podobnie jak pierwszą, przerywały spory na tle oszczędzania żydowskich fachowców. Dlatego proces przebiegał chaotycznie: jednostki eksterminacyjne nawiedzały niektóre miasta dwa razy lub więcej, a w innych znaczne liczby Żydów uniknęły natychmiastowej egzekucji. „Druga fala”, ogólnie rzecz biorąc, towarzyszyła akcjom antypartyzanckim, a niełatwo było wyodrębnić zasoby ludzkie do unicestwiania gmin żydowskich z sił niemieckich oddelegowanych do tłumienia narastających niepokojów na terytoriach okupowanych. Inaczej niż w 1941 roku, tym razem Niemcy wraz z kolaborantami napotkali zorganizowany opór, spontaniczny sprzeciw, starannie przygotowane uniki i masowe ucieczki z gett. Pokaźne grupy żydowskich uciekinierów ukrywały się w lasach i na bagnach Wołynia, Polesia, Podola i zachodniej Ukrainy. Większość włóczyła się po okolicy pojedynczo lub w małych, źle zorganizowanych grupach; nieliczne przetrwały kolejne polowania na Żydów, wrogie zachowania miejscowej ludności i życie w niegościnnym środowisku. Jednak niektórzy łączyli się w duże grupy partyzanckie lub dołączali do istniejących formacji partyzanckich. Skłonność Niemców do utożsamiania Żydów z partyzantami zaczęła zyskiwać wątłe oparcie w rzeczywistości1079. Ludobójstwo zaczęło się w marcu, gdy tylko ziemia odtajała dostatecznie, żeby Niemcy mogli przygotowywać masowe groby. Był to również moment, w którym radziecka ofensywa zimowa wygasła i Niemcy mogli przerzucić jednostki bezpieczeństwa na tyły. Mińskie getto poszło na pierwszy ogień. Mieszkało tam 49 tysięcy Żydów, wśród nich wysiedleńcy z Rzeszy. Przewodniczący rady żydowskiej, Ilia Muszkin, był komunistą i od dawna utrzymywał tajne kontakty między podziemiem w getcie a siatkami radzieckiego ruchu oporu w mieście. W Mińsku kojarzenie przez Niemców Żydów z partyzantami miało dużo sensu. W lutym niemieckie władze cywilne wydały radzie żydowskiej rozkaz, aby

przygotowała do deportacji niepracujących mieszkańców getta. Rada odmówiła, więc Niemcy przeprowadzili w niej czystkę: Muszkin został aresztowany i stracony po torturach. W związku z tym nieposłuszeństwem niemiecka służba bezpieczeństwa z łotewskimi i ukraińskimi oddziałami pomocniczymi musiała przeczesać getto i przeprowadzić obławy, w których zginęły setki ludzi. Einsatzgruppe A szacowała, że 3412 Żydów zastrzelono podczas akcji 2 marca (specjalnie zorganizowanej w żydowskie święto Purim), ale ofiar było prawdopodobnie dwa razy więcej. Krawiec z fabryki tekstylnej opowiadał potem w śledztwie dotyczącym zbrodni wojennych, że Wilhelm Kube osobiście nadzorował selekcję wykwalifikowanych robotników. Innych ładowano do pociągów, które odchodziły w kierunku Mołodeczna, gdzie wszystkich rozstrzelano. „Podczas transportu – zeznawał – niemieccy strażnicy wchodzili do wypakowanych wagonów i wybierali młode, piękne dziewczęta, zabierali je i gwałcili”. Gestapo z Mińska przeprowadziło kilka mniejszych rzezi w następnych miesiącach, często nocami. Te nocne rajdy miały uderzać w Żydów uważanych za stronników partyzantów. „Co noc, poza sobotami i niedzielami – wspominał ocalony – ruchome komory gazowe podjeżdżały pod bramy getta”. Jednak funkcjonariusze Sipo-SD nie byli w stanie osłabić podziemia. Zamiast tego plutony młodych ludzi pod dowództwem Hersza Smolara i Nahuma Feldmana wymykały się regularnie i dołączały do radzieckich partyzantów w pobliskich lasach. Nowy prezes rady żydowskiej, Mosze Jaffe, potajemnie wspierał ich działania aż do chwili aresztowania; stracono go wraz z kilkoma współpracownikami. 28–31 lipca Niemcy ponownie oddzielili ludzi uznanych za użytecznych od bezużytecznych. Posiadacze świadectw pracy, teraz wydawanych wraz z kolorowymi naszywkami na ubrania, byli trzymani w fabryce; resztę stłoczono na placu Jubileuszowym. Około 25–30 tysięcy Żydów, włącznie z ponad 3 tysiącami z Niemiec, zostało następnie wywiezionych z getta, część w ruchomych komorach gazowych, inni do miejsc zagłady, takich jak Mały Trościeniec. Pod koniec operacji w Mińsku pozostało jedynie 10–12 tysięcy żydowskich robotników1080. Do masakr połączonych z selekcją żydowskich robotników dochodziło w dziesiątkach innych miejsc. W Baranowiczach, gdzie w getcie mieszkało 18 tysięcy Żydów, wydano 6 tysięcy zaświadczeń o zatrudnieniu. Na początku marca ponad 2 tysiące mieszkańców rozstrzelano, a potem, po długiej przerwie, mordercy wrócili jesienią i zmasakrowali kolejne 6 tysięcy ludzi. Getto w Słucku podzielono na dwie części, z tysiącem Żydów w getcie A i 5 tysiącami robotników w getcie B. Niepracujących Żydów rozstrzelano. W Słonimiu, gdzie ludność od dawna była podzielona na wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych, od końca kwietnia do końca lipca regularnie dokonywano obław. Tutaj komitet antyfaszystowski od miesięcy miał kontakt z lokalnymi partyzantami i Żydzi zaczęli kopać bunkry zaraz po tym, jak getto, obejmujące 10–15 tysięcy ludzi (włącznie z Żydami z okolicznych wsi), zostało zamknięte pod koniec 1941 roku. Gerszon Kwint, drugi przewodniczący rady żydowskiej, zapewniał ochronę ruchowi oporu i zachęcał Żydów do samoobrony. W rezultacie, kiedy Niemcy próbowali wyeliminować ludzi, których uznali za niepotrzebnych, natrafili na silny opór. Musieli wykurzać Żydów z domów ogniem i stawić czoło salwom uzbrojonych oddziałów podziemia. Ostatecznie rzucili do walki służbę

bezpieczeństwa, pomocnicze oddziały litewskie, żołnierzy z garnizonu i robotników budowlanych z Organizacji Todta; pomagał nawet szofer Kubego. Po dniach chaosu 800 rzemieślników i wykwalifikowanych robotników zamknięto w małym getcie, podczas gdy setki innych przeniesiono do obozów pracy. Większość z tych pierwszych rozstrzelano w sierpniu, a pod koniec roku ostatecznie zlikwidowano getto. W tym czasie duże grupy dotarły do lasów i dołączyły do oddziałów partyzanckich albo do „obozów rodzinnych” – zamaskowanych obozowisk utrzymywanych i bronionych przez żydowskich bojowników1081. Pod koniec lipca Wilhelm Kube napisał do komisarza Rzeszy Lohsego, że Żydzi na Białorusi są „głównym oparciem ruchu partyzanckiego […]. W konsekwencji ja i SD uważalibyśmy za wskazane ostateczne wyeliminowanie żydostwa w Komisariacie Generalnym Białoruś”. Zamierzał zmniejszyć liczbę Żydów do kilkuset w obozach pracy. „Następnie zniknie niebezpieczeństwo, że partyzanci będą mogli w większym stopniu opierać się na żydostwie […]. Przez jakiś czas pod uwagę będą brane kluczowe potrzeby Wehrmachtu, głównego pracodawcy Żydów”. Żydowscy mieszkańcy Głubokoje, Dokszyc i Łużek zostali zgładzeni pod tym pretekstem, ale w każdym przypadku część Żydów zdołała uniknąć morderców lub uciec do lasów. 450 ludzi ze Służby Porządkowej w Baranowiczach przeszło do partyzantów. Dziesiątki Żydów z Nowogródka, ocalonych z poprzednich masakr oraz deportowanych z innych miast, przeciwstawiło się Niemcom, a ich rada szukała schronienia u partyzantów pod dowództwem Tuwii Bielskiego i jego braci. We wrześniu 1942 roku skrystalizowało się dowództwo podziemia i zaczęło planować masową ucieczkę we współpracy z Bielskimi, chociaż ten ambitny plan nie doszedł do skutku przez wiele miesięcy. Pięciuset Żydów z Lidy, ignorując napomnienia Judenratu, uciekło do lasu. Na całej zachodniej Białorusi mała, lecz znacząca liczba Żydów skorzystała ze zbiegu korzystnych okoliczności: rzadko rozsianych niemieckich garnizonów, rozległych bagien i gęstych lasów oraz obecności zorganizowanych radzieckich oddziałów partyzanckich. Kilkanaście z nich miało całkowicie żydowski charakter: obawy Kubego się ziściły, chociaż nie na taką skalę, jaką sobie wyobrażał. Pod koniec roku 8350 Żydów zginęło podczas antypartyzanckiej operacji „Gorączka Bagienna”. Większość z nich uciekła ze wsi i miast, woląc żyć na bagnach i na obszarach leśnych. Gdy nadeszła zima, w obozach i gettach na zachodniej Białorusi przy życiu zostało jedynie 15–16 tysięcy żydowskich robotników; być może 6–7 tysięcy żyło w niepewności jutra w lasach1082. Trochę później nastąpiło wznowienie masowych rozstrzeliwań w Komisariacie Rzeszy Ukraina. 8 tysięcy Żydów z położonego na północnym zachodzie Kobrynia doświadczyło przemocy najpierw w lipcu, kiedy zamordowano 3 tysiące osób, a potem jeszcze w październiku. Drugi nalot napotkał opór zbrojny i przez kordon ustawiony wokół miasta przedarło się 500 Żydów. Jednak nieliczni przetrwali obławę. Getto w Brześciu nad Bugiem (złożone z dwóch części, małej i dużej) zostało zamknięte w grudniu poprzedniego roku, a zanim to się stało, młodym Żydom udało się nawiązać kontakt z komunistycznym ruchem oporu i zgromadzić niewielki arsenał. Warunki były bardzo złe. Włoski żołnierz przejeżdżający pociągiem przez Brześć wspominał Żydów żebrzących na stacji o wsparcie:

„Same kobiety, eleganckie, z wyższej klasy. Przychodziły prosić nas o bochenek chleba – mówią «chleb kaput» i na migi tłumaczą nam, że Niemcy planują ich wszystkich zabić”. Zgodnie z przewidywaniami 15–16 października 1942 roku 18–20 tysięcy Żydów zostało zamordowanych. Pomimo przygotowań do oporu mylący manewr Niemców przekonał żydowskich konspiratorów, że odparli cios. Kiedy Niemcy wrócili, całkowicie zaskoczyli bojowników. Mimo to 4 tysiące mieszkańców zdołało się ukryć lub walczyło i getto spacyfikowano dopiero w listopadzie. Pińsk, położony na trasie strategicznej arterii Grupy Armii „Środek” i regularnie będący celem radzieckich partyzantów, został osobiście wskazany przez Himmlera jako gniazdo żydowskiego ruchu oporu. Getto, gdzie mieszkało 12–15 tysięcy miejscowych i deportowanych Żydów, zostało otoczone 27 października, a dwa dni później zaatakowane. Setki młodych Żydów rzuciły się na szeregi Niemców i policji pomocniczej, ale niewielu udało się przedrzeć. Na początku listopada w pustym getcie zostało jedynie 150 rzemieślników i pracowników służby zdrowia. Oni również zostali rozstrzelani przed końcem roku. W kwietniu 1942 roku w Kamieńcu Podolskim Niemcy pogrzebali 2,5 tysiąca Żydów z getta w nieczynnej kopalni fosforytów. Druga połowa populacji została rozstrzelana późną jesienią. Podobnie wydarzenia potoczyły się w Starokonstantynowie, Szeptówce, Proskurowie i kilkudziesięciu innych miastach1083. Na początku 1942 roku na Wołyniu i Polesiu przebywało około 270–290 tysięcy Żydów oraz kolejne 20 tysięcy na Podolu. Pod koniec sierpnia Gebietkommissar spotkał się z Erichem Kochem; ustalili, że cały obszar należy całkowicie oczyścić z Żydów. Kolejne operacje odbyły się według wzoru o charakterystycznych i wiele mówiących cechach. Masowe rozstrzeliwania przeprowadzano blisko skazanego na zagładę getta, na otwartej przestrzeni, zupełnie się nie kryjąc. Niemcy nie przewidywali, że miejscowa ludność ukraińska zaprotestuje lub zainterweniuje. Chociaż Sipo-SD nadzorowało proces, wojsko i Organizacja Todta zapewniały szerokie wsparcie przy kopaniu dołów grzebalnych i dostarczyły ludzi do ustawiania kordonów i do plutonów egzekucyjnych. Obsada wywodziła się głównie spośród policji porządkowej i ukraińskiej żandarmerii albo spośród Schutzmannschaften, gdzie większość stanowili etniczni Niemcy. Kluczem do sukcesu byli miejscowi kolaboranci. Gdy tylko zgromadzono siły eksterminacyjne, przyjeżdżały one do miasta i ustawiały kordon wokół getta albo żydowskiej dzielnicy mieszkalnej. Żydzi dostawali rozkaz wyjścia na plac lub na łąkę albo na boisko, gdzie funkcjonariusze Sipo-SD sprawdzali ich dokumenty i wyodrębniali osoby posiadające zaświadczenia o pracy w niemieckich przedsiębiorstwach. Nieszczęśnicy spisani na straty musieli od razu odmaszerować pod ścisłą eskortą do dołów wykopanych na przedmieściach, gdzie rozkazywano im się rozebrać, po czym rozstrzeliwały ich plutony strzelców. Mienie ofiar, w getcie i miejscu mordu, rozprowadzano lub przekazywano do centralnych składów. Często do opuszczonego getta przychodzili lokalni mieszkańcy i zabierali co się dało, czasem jeszcze zanim ofiary zdążyły dobrze wyjść z dzielnicy1084. Jednak w odróżnieniu od operacji Einsatzgruppen w 1941 roku, tym razem Niemcy napotkali silniejszy opór i większe przeszkody. Szczególnie dotyczyło to gett likwidowanych pod koniec roku. W Dubnie władze podzieliły getto na dwie części i 26–27

maja zastrzeliły 5 tysięcy Żydów. Ich miejsce zajęli deportowani z okolicy, którzy zginęli w październiku. W Kowlu getto powstało dopiero w maju, ale od razu zostało wykorzystane do rozdzielenia mieszkańców niepracujących od pracujących. 2 czerwca w pobliskim kamieniołomie zamordowano 6 tysięcy osób. Reszta została rozstrzelana w połowie sierpnia, ale około tysiącu osób udało się uciec przed egzekucją. Większość Niemcy wyłapali następnego dnia i wykonali na nich wyrok. Gdy mordowanie przeciągnęło się do lata, coraz więcej Żydów zaczynało się orientować, co im grozi. Getto w Równem, z 5 tysiącami mieszkańców, zostało otoczone 13 lipca, ale wielu Żydów uciekło do lasu. Setki spośród 9 tysięcy Żydów z Krzemieńca uniknęły dwóch masowych egzekucji z 15 i 20 sierpnia. Około 2 tysiącom Żydów udało się wydostać z Łucka przed rzeziami, które pochłonęły życie 15–16 tysięcy osób pozostałych na miejscu. Niestety, większość uciekinierów przerosło życie w dziczy i wrócili do miasta, gdzie zostali wyłapani i rozstrzelani. Kiedy pod koniec sierpnia Niemcy przystąpili do likwidacji getta w Sarnach, tysiąc Żydów, prawie jedna piąta populacji, rzuciło się na ogrodzenie – i kilkuset zdołało dotrzeć do lasu. W kwietniu 18 tysięcy Żydów z Włodzimierza zamknięto w getcie, po czym miesiąc później getto zostało podzielone. Na początku września 14 tysięcy rozstrzelano, ale sporej grupie udało się ukryć. Niemcy wrócili dwa miesiące później i zabili 4–5 tysięcy Żydów, którzy myśleli, że przetrwali najgorsze. Przy życiu zostało tylko kilkuset rzemieślników. W niecałe 70 dni Niemcy z pomocnikami wymordowali 150 tysięcy Żydów1085. Żydzi, którzy uciekli przed akcją lub wymknęli się podczas chaosu operacji eksterminacyjnej, często padali ofiarami Niemców i ich pomocników po kilku dniach lub tygodniach. Na północy i wschodzie Wołynia bezpośrednie ocalenie życia ułatwiały bagnisty teren i gęste lasy, które leżały w pobliżu ośrodków miejskich. Rejon był słabo nadzorowany i Niemcy woleli unikać lasów z wyjątkiem antypartyzanckich akcji urządzanych przy użyciu dużej siły. Jednak na dłuższą metę otoczenie okazywało się nieprzyjazne. Bez jedzenia, solidnej odzieży, koców i przyborów do gotowania ciężko było przetrwać przez dłuższy czas – nawet przy sprzyjającej pogodzie. Dlatego wielu wygłodniałych Żydów często wracało do opustoszałych gett, myśląc, że teren jest bezpieczny. Niestety, padali ofiarą kolaborantów z miejscowej policji. Czasem Niemcy organizowali drugi nalot. Tylko najostrożniejsi i najtwardsi zdołali przetrwać na tyle długo, by wykopać bunkier lub zorganizować grupę zdolną do pozyskiwania żywności od miejscowych chłopów. W pasie zachodnim, graniczącym z Galicją, las nie był tak gęsty, a ludność zachowywała się bardziej wrogo. Co gorsza, uchodźcy prędzej mogli natknąć się na ukraińskich partyzantów lub polskich nacjonalistów, którzy byli zażartymi antysemitami, niż na bardziej zdyscyplinowanych i nieco mniej wrogo nastawionych radzieckich partyzantów1086. Na zachodzie Ukrainy zapotrzebowanie na ręce do pracy zmniejszało nieco rzeź. Getta w Winnicy, Berdyczowie, Ilińcach i Chmielniku zostały opróżnione od marca do czerwca. Przy życiu zostało tu i ówdzie kilkuset rzemieślników, niektórzy trafili do obozów pracy. Do końca 1942 roku jednak z Komisariatu Rzeszy Ukraina zniknęły wszystkie getta i prawie wszyscy niepracujący Żydzi1087.

Niemiecka armia nie zaprzestała masakr na obszarze znajdującym się pod jej jurysdykcją, na przykład w Smoleńsku, gdzie w lipcu zamordowano 2 tysiące Żydów, i na terytoriach opanowanych od czerwca do września 1942 roku. Upadek Sewastopola umożliwił Einsatzkommando na Krymie zastrzelenie 4200 Żydów uwięzionych w porcie. Einsatzgruppe D zorganizowała operację z jeszcze większym rozmachem, kiedy po zajęciu Rostowa w jej ręce wpadło od 16 do 18 tysięcy Żydów. Wszyscy zostali zabici między sierpniem 1942 roku a lutym 1943 roku. Sipo-SD wymordowało nieznaną liczbę żydowskich uchodźców z zachodnich obszarów ZSRR, którzy zostali ewakuowani na Kaukaz lub szukali schronienia na własną rękę. Einsatzkommando 10 przeprowadziło kilka dobrze przećwiczonych akcji, kiedy wkroczyło do opanowanych miast za szpicą 17 Armii i 4 Armii Pancernej. Wśród ofiar znalazło się 13 tysięcy Żydów z Krasnodaru, 2,5 tysiąca ze Stawropola, 2,8 tysiąca z Piatigorska i nie mniej niż 39–47 tysięcy z okolicznych rejonów. Morderstwa na jakiś czas ustały, kiedy napotkali Żydów z Kaukazu, i zostały zawieszone, by odbyć konsultacje ze specjalistami z Berlina, czy ci kałmuccy i nalczyccy Żydzi w ogóle są Żydami. Nalczyckich uznano za Żydów nierasowych i pozostawiono w spokoju, ale Żydów kałmuckich ocalała zaledwie garstka. Zgładzono około 7 tysięcy członków tego starożytnego plemienia. Niemcom w działaniach na Krymie i Kaukazie towarzyszył batalion muzułmanów sformowany spośród radzieckich jeńców wojennych1088. Tysiące kilometrów dalej, w Galicji, armia stanęła po przeciwnej stronie barykady i protestowała przeciwko bezsensownej destrukcji cennych pracowników wykwalifikowanych. Od kwietnia do czerwca 1942 roku, kiedy trwała przebudowa Bełżca, Sipo-SD i szefowie policji SS uciekali się do masowych rozstrzeliwań, aby utrzymać tempo czystek w gettach. 26 czerwca od 6 do 8 tysięcy lwowskich Żydów zostało zastrzelonych pod obozem janowskim w ramach działań służby bezpieczeństwa w celu racjonalizacji liczby „legalnych” pracowników i, nieprzypadkowo, odsunięcia władzy cywilnej od procesu dostarczania siły roboczej. Od tej chwili egzekucji unikali jedynie Żydzi posługujący się dokumentami wystawionymi przez Sipo-SD. Kiedy do Galicji dotarła „druga fala”, Żydzi posiadający dokumenty zapewnione przez armię zostali wyłapani, deportowani lub rozstrzelani. W połowie lipca 27 tysięcy Żydów z przemyskiego getta otrzymało 5 tysięcy nowych zezwoleń na pracę. Potem Niemcy otoczyli getto i 13 tysięcy Żydów bez zaświadczeń i bezrobotnych odesłali do Bełżca. Miesiąc później żydowska ludność ze Lwowa ponownie doświadczyła czystki. Jednak tak wielu Żydów próbowało uciec z pociągów do Bełżca, że strażnicy kazali im się rozbierać przed załadowaniem – w nadziei, że to odwiedzie ich od ucieczki. Liczba osób, które podczas pewnego transportu wyskoczyły po drodze przez podłogę wagonu, była tak duża, że strzelającym do nich strażnikom skończyła się amunicja i musieli rzucać w uciekinierów kamieniami. We wrześniu służba bezpieczeństwa zorganizowała ostatnią łapankę, podczas której powieszono całą radę żydowską, a od 5 do 6 tysięcy osób odesłano do Bełżca. Po wszystkim Niemcy zarządzili spis i wydali niedobitkom 12 tysięcy zezwoleń na pracę w esesmańskich przedsiębiorstwach lub zakładach zbrojeniowych. Podobne masowe czystki odbyły się w Stanisławowie, Tarnopolu, Drohobyczu i Buczaczu. Wskutek rozstrzeliwań i deportacji do Bełżca żydowska

ludność Stanisławowa zmniejszyła się z 17 do 4 tysięcy. Getto w Tarnopolu skurczyło się drastycznie z 12 tysięcy osób do 3 tysięcy pracujących Żydów1089. Ponieważ nie widać było końca powtarzającego się dziesiątkowania gett, 18 września generał Kurt von Gienanth, dowódca armii w Generalnym Gubernatorstwie, ostrzegł najwyższe dowództwo: „Natychmiastowe pozbycie się Żydów doprowadzi do znacznego pomniejszenia niemieckiej zdolności bojowej oraz zapasów na froncie […]”. Nie sprzeciwiał się zagładzie Żydów jako takiej; chciał tylko zyskać dla armii czas na znalezienie i przeszkolenie fachowców z Europy Wschodniej, którzy zastąpiliby Żydów. Fritz Katzmann, wyższy dowódca SS i policji w dystrykcie Galicja, wystąpił z kompromisem. Pracujących Żydów można wycofać z deportacji pod warunkiem, że pozostaną w zamkniętych obozach pod nadzorem służby bezpieczeństwa lub w barakach przylegających do fabryk, w których pracują. Pracodawcy będą musieli zapewnić Żydom kwatery i płacić za nich, przekazując część zysku SS. W rezultacie interwencji armii, działającej na własną korzyść, przy życiu pozostało 140–150 tysięcy Żydów. Pod koniec roku Katzmann poinformował centralę SS w Berlinie, że 254 989 Żydów z dystryktu zostało „ewakuowanych lub przeniesionych w inne miejsce”. Jednak zamiar Himmlera, żeby całkowicie usunąć Żydów z Generalnego Gubernatorstwa, nie został zrealizowany1090. 1079 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 251–273, 287–297. 1080 Tamże, s. 251–252, 255–256; B. Epstein, The Minsk Ghetto, s. 104–106, 133–147; Raport EG A, 9 marca 1942, w: Einsatzgruppen Reports, s. 307–308; Z notatek partyzanta Michaiła Gryczanika i Relacje Perly Aginskiej i innych, w: The Unknown Black Book, s. 240, 245–246. 1081 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 256–258; N. Alport, The Destruction of Slonim Jewry, s. 125–142, 156–170, 195–221, 244–254. 1082 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 491–493, 505–510; Nechama Tec, Defiance. The Bielski Partisans, New York 1993, s. 40–93. 1083 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 266–271; wywiad z Francesco Rossim, w: Mussolini’s Death March, s. 315–316. 1084 S. Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, s. 172–187; Martin Dean, Collaboration in the Holocaust, Houndmills 2000, s. 78–104; Martin Dean, Soviet Ethnic Germans and the Holocaust in the Reich Commissariat Ukraine, 1941–1944, w: The Shoah in Ukraine, s. 248–271. 1085 S. Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, s. 189–206; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 263–273. 1086 S. Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, s. 227–231; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 493–495; Yehuda Bauer, The Death of the Shtetl, New Haven 2009, s. 66–67, 94–118, 122–151. 1087 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 271–272. 1088 Tamże, s. 283–297; Klaus-Michael Mallman, Martin Cüppers, Nazi Palestine. The Plans for the Extermination of the Jews in Palestine, London 2010, s. 185–188. O muzułmańskich kolaborantach w ZSRR zob. David Motadel, Islam and Nazi Germany’s War, Cambridge 2014, głównie s. 133–177. 1089 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 274–283; Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 249–

252. 1090 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 283–285.

GOSPODARKA WOJENNA I ROZBUDOWA AUSCHWITZ Obóz koncentracyjny w pobliżu Oświęcimia na Górnym Śląsku, który Niemcy po podboju Polski przemianowali na Auschwitz, stał się centrum eksploatacji siły roboczej przez SS i punktem skupiającym ambicje Himmlera zmierzające do stworzenia imperium przemysłowego. Z tych przyczyn do wiosny 1942 roku nie rzutował bezpośrednio na los Żydów. Potem przez mniej więcej sześć miesięcy zwożono tu Żydów z kilku krajów do pracy niewolniczej, wykorzystując jednocześnie obóz jako miejsce zagłady miejscowych Żydów, głównie ze Wschodniego Górnego Śląska, uznanych za nadmiarowe ręce do pracy. W lipcu 1942 roku rozbudowany obóz skutkiem zbiegu okoliczności został włączony do „ostatecznego rozwiązania”. Przez drugą połowę roku dobudowana część obozu, Birkenau, służyła jako prowizoryczne miejsce zagłady, podczas gdy budowały się już specjalnie zaprojektowane instalacje. Jednak podobnie jak w przypadku innych ambitnych planów Himmlera jego zamierzenia dotyczące Auschwitz kształtowały się przez bardzo długi czas, a kiedy dojrzały, wyglądały tak, jakby ich czas już przeminął1091. Początkowo Auschwitz miał pełnić funkcję obozu koncentracyjnego, miejsca przetrzymywania i terroryzowania Polaków. Pomysł narodził się w głowie Ericha von dem Bacha-Zelewskiego, kiedy pod koniec 1939 roku służył jako szef policji SS w okupowanej Polsce. Jego adiutant znalazł, jego zdaniem, idealne miejsce na obóz do zastraszania: opuszczone koszary polskiej armii tuż pod miastem, przy torach i w pobliżu węzła kolejowego i głównej linii Katowice–Kraków. Jednak istniały pewne niedogodności: budynki znajdowały się w kiepskim stanie, otaczał je bagnisty teren, a system odprowadzania ścieków i zaopatrywania w wodę pitną był niewystarczający. W styczniu 1940 roku Rudolf Höss, komendant obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, pokierował ostatnią z kilku komisji SS badających miejsce. Zaaprobował je. Trzy miesiące później Himmler mianował Hössa komendantem nowego kompleksu, a ten musiał użyć całej energii i pomysłowości, aby zdobyć materiały konieczne do przygotowania miejsca. Hössowi nie brakowało jednak siły roboczej: najcięższe prace fizyczne wykonało dla niego 300 Żydów z miasta. Po zakończeniu budowy Żydzi dostali zakaz wchodzenia na ten teren; przez prawie dwa lata ani jeden Żyd nie postawił stopy w obozie koncentracyjnym Auschwitz. Wkrótce kompleks zapełnił się polskimi więźniami politycznymi, którzy zostali poddani zwyczajowemu reżimowi obozowemu SS, czyli drobiazgowemu regulaminowi egzekwowanemu brutalną siłą. Höss sprowadził ze sobą z Sachsenhausen 30 weteranów spośród więźniów, kryminalistów, którzy stanowili trzon wewnętrznej administracji więziennej, kapo. Pracowali nad tym, żeby życie w obozie było okrutne i żałosne1092. Na tym etapie Auschwitz składał się z dwudziestu dwóch baraków dla więźniów oraz drewnianych stajni i dawnego magazynu tytoniu. Zespół koszarowy otaczał drut kolczasty,

a do środka wchodziło się przez bramę, nad którą znajdował się wykuty z żelaza napis Arbeit macht frei, praca czyni wolnym. W chwili przybycia więźniów prawie gotowy był już plac apelowy, a teren zapełniał się kolejnymi budynkami. Dawny skład amunicji tuż za ogrodzeniem przekształcono w krematorium. Od początku śmiertelność w Auschwitz była wysoka, a Niemcom bardzo zależało na szybkim pozbywaniu się ciał. Zwłoki zmarłych więźniów musieli przewozić do miejskiego krematorium aż do czasu, gdy specjalistyczna firma Topf und Söhne zainstalowała piece przy kostnicy1093. We wrześniu 1940 roku Oswald Pohl, który zajmował się przedsiębiorczością SS, obejrzał Auschwitz i dostrzegł ekonomiczny potencjał obozu. W następnym miesiącu Himmler uznał Auschwitz za kamień węgielny dalekosiężnych planów zgermanizowania południowozachodniej Polski; chciał zaprząc dziesiątki tysięcy osób do pracy niewolniczej przy budowie infrastruktury. Około 24 tysięcy Polaków, w tym cała ludność żydowska, zostało wysiedlonych z miasta i okolic, a ich miejsce mieli zająć etniczni Niemcy. Aby sfinansować to olbrzymie przedsięwzięcie, Himmler dogadał się z przemysłowym gigantem IG Farben. W marcu 1941 roku zrobił objazd terenu w towarzystwie przedstawicieli kierownictwa korporacji i zaproponował im miejsce w „strefie interesów” SS wraz z robotnikami przymusowymi do budowy fabryki produkującej kauczuk syntetyczny, tak zwaną bunę. W zamian za teren w Monowicach IG Farben zobowiązało się zapewnić kapitał i materiały budowlane do powiększenia Auschwitz oraz na budowę podobozów. Następnie Himmler rozkazał powiększyć główny obóz z 10 tysięcy do 30 tysięcy więźniów i zorganizować nowy obóz dla 100 tysięcy przewidywanych jeńców z Armii Czerwonej. Jednak chwilowo przygotowania do ataku na Rosję zwolniły. W październiku przyjechał Karl Bischoff z zarządu budowlanego SS i wziął sprawy w swoje ręce. Zreorganizował budżet i zwiększył liczbę zakładanych robotników z 97 do 125 tysięcy, nie planując jednocześnie dodatkowych kwater i udogodnień. W rzeczywistości napływ robotników przymusowych z frontu wschodniego nigdy nie nastąpił. Budowniczowie z SS musieli poprzestać na 10 tysiącach Rosjan, których przydzielili do budowy rozległego podobozu w oddalonej o około półtora kilometra wsi Brzezinka, którą Niemcy przemianowali na Birkenau. Ludzie ci pracowali przez zimę w tak straszliwych warunkach, że do lutego następnego roku przeżyły tylko 2 tysiące z nich. Klęska operacji „Barbarossa” i okrutne trwonienie życia ludzkiego podczas budowy drugiego obozu zmusiły Himmlera do znalezienia innych niewolników. Sześć dni po konferencji w Wannsee, która miała skoordynować realizację „ostatecznego rozwiązania” w całej Europie, Reichsführer SS wydał instrukcje Richardowi Glücksowi, szefowi zespołu, któremu podlegały wszystkie obozy koncentracyjne, aby do Auschwitz-Birkenau przekierował 100 tysięcy Żydów i 50 tysięcy Żydówek, przewidzianych do pracy przymusowej. Historyk obozów koncentracyjnych Nikolaus Wachsmann napisał: „Decyzja zastąpienia radzieckich jeńców wojennych Żydami została podjęta impulsywnie w najwyższym kręgu państwa nazistowskiego”1094. Opryskliwie sformułowane instrukcje Himmlera dla Glücksa tworzyły paradoks. Z jednej strony przygotowania do masowej eksterminacji Żydów w Polsce już trwały, a Adolf Eichmann planował deportacje coraz większej liczby Żydów z Niemiec, Protektoratu

i Europy Zachodniej „na Wschód”. Z drugiej Himmler przekierowywał Żydów zdolnych do pracy do systemu obozów koncentracyjnych, z którego praktycznie znikali. W kwietniu wykluczył Żydów w wieku 16–35 lat z wysyłki do obozów zagłady. Zamiast tego 17 tysięcy słowackich Żydów wywieziono do Auschwitz, gdzie mieli służyć jako siła robocza, a kolejne 40 tysięcy trafiło do obozów w dystrykcie lubelskim, chociaż wielu zamordowano zaraz po przybyciu na miejsce. Około 35 tysięcy polskich Żydów z gett Górnego Śląska oraz obozów pracy również przeniesiono do Auschwitz i innych miejsc pracy. Żydzi przyjeżdżający w transportach z Europy Zachodniej byli włączani w poczet więźniów na wiele miesięcy przed tym, jak śmierć stała się rutynowym losem prawie wszystkich pasażerów pociągów. Ów proces sprawił, że Birkenau stał się żydowskim obozem koncentracyjnym i ostatecznie ukształtował więźniów obozu jako całość. Co dziwi jeszcze bardziej, Birkenau jednocześnie wykorzystywano jako miejsce zagłady, gdzie mordowano Żydów zdolnych do pracy1095. Wyraźną sprzeczność tłumaczy po części gorączkowy nastrój panujący w nazistowskim przywództwie między zimowym kryzysem na froncie radzieckim a pełną potknięć operacją „Blau”. W pierwszych trzech miesiącach roku nazistowscy przywódcy zaakceptowali fakt, że wojna tak prędko się nie skończy, i zrozumieli, że koniecznie trzeba poprawić zarówno wydajność wojennej gospodarki, jak i uporać się z brakiem rąk do pracy. Himmler skwapliwie wykorzystał kryzys, aby wzmocnić pozycję SS, przekształcając więźniów obozów koncentracyjnych w siłę roboczą przemysłu zbrojeniowego. Na początku strategia SS, czego przykładem była fabryka IG Farben w Monowicach, polegała na wykorzystaniu więźniów do budowy fabryk na niezagospodarowanych terenach w pobliżu istniejących obozów. Jednak ta taktyka załamała się w większości przypadków. Albert Speer, minister uzbrojenia, nie chciał stracić na rzecz Himmlera kontroli nad produkcją broni, a przedstawiciele przemysłu nie mieli ochoty podporządkować się SS. Po wielu sporach SS musiało uznać, że lepiej będzie wysyłać więźniów do pracy w istniejących fabrykach i kwaterować ich w obozach, niż rozpoczynać nowe przedsięwzięcia całkowicie od zera. Oznaczało to wycofanie się z dumnych projektów i przesadnie ambitnych planów osadniczych snutych w lecie, kiedy wszystko wydawało się możliwe, i odzwierciedlało jednocześnie przekonanie, że zdecydowane zwycięstwo ponownie wymknęło się Rzeszy. 25 września 1942 roku Hitler osobiście rozsądził spór, skutkiem czego SS miało się zająć wynajmowaniem siły roboczej przemysłowi. Porozumienie przyśpieszyło rozwój nadzorowanych przez SS obozów pracy obsługujących zakłady zbrojeniowe, w których więźniami byli głównie Żydzi. Jednak ponowne docenienie żydowskich robotników nie oznaczało zerwania z prowadzoną w poprzednich miesiącach polityką kompletnej zagłady1096. Na mocy porozumienia z września 1942 roku SS otrzymywało zapłatę za pracę Żydów w wysokości 3–4 marek za osobę dziennie. Dlatego gdy tylko Żyd lub Żydówka tracili zdolność do pracy, stawali się ciężarem. Co więcej, ponieważ zasoby Żydów wydawały się niewyczerpane, uznano, że rozsądniej będzie co jakiś czas przeprowadzać badania, aby odrzucić osoby niezdolne do realizacji zleconych im zadań – podczas tak zwanych selekcji –

i zastąpić je nowymi. Żydów niezdolnych do pracy odsyłano do ośrodków zagłady lub po prostu pozwalano im umrzeć. Normy pracy również okazały się śmiertelne. Ponieważ więźniowie byli zagłodzeni i często chorzy, pracowali mniej wydajnie od robotników nieżydowskich. Z braku lepszego odżywiania i dostępu do służby medycznej jedyną możliwością zwiększenia ich wydajności było wydłużenie dnia pracy, co prowadziło do szybszego ich wycieńczenia. Poza tym, odkąd Żydów zatrudniano głównie do prac niewymagających kwalifikacji, głównie przy budowach, nie istniała potrzeba przeszkalania zastępców, a ich odejście nie wiązało się z żadnymi kosztami. Inaczej mówiąc, operacja zatrudniania Żydów dawała się idealnie powiązać z masową zagładą. Wykorzystywanie Żydów do pracy przed zamordowaniem rekompensowało przede wszystkim koszty ich deportacji. Metoda zaczęła funkcjonować pod kolokwialną nazwą „zagłady przez pracę”, chociaż nie istniał taki program. Faktycznie nazwę wymyślił minister sprawiedliwości Otto Thierack we wrześniu 1942 roku, w związku z zadaniem przeczesania więzień w Rzeszy i przekazania niektórych kategorii więźniów do obozów koncentracyjnych, gdzie mieli zapracować się na śmierć. Jego myśl została przypisana retrospektywnie i nieprecyzyjnie do losu Żydów. W rzeczywistości praca stanowiła dla nich ostatnią deskę ratunku i więcej z nich przeżyło jako więźniowie obozów pracy niż jako uciekinierzy z gett1097. 1091 Robert Jan van Pelt, A Site in Search of a Mission, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Yisrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 93–157; N. Wachsmann, KL, s. 289–314. 1092 Sybille Steinbacher, Auschwitz. A History, London 2005, s. 22–44; Irena Strzelecka, Piotr Setkiewicz, The Construction, Expansion and Development of the Camp and its Branches, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 1: The Establishment and Organisation of the Camp, red. Aleksander Lasik i in., Oświęcim 2000, s. 63–80; Robert Jan van Pelt, Debórah Dwork, Auschwitz, historia miasta i obozu, tłum. Katarzyna Bażyńska-Chojnacka i Piotr Chojnacki, Warszawa 2011, s. 160–200, 249–259; Henryk Świebocki, Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 4: The Resistance Movement, Oświęcim 2000, s. 65–79. 1093 R. van Pelt, D. Dwork, Auschwitz, s. 172–181. 1094 S. Steinbacher, Auschwitz, s. 45–51, 89–95; R. van Pelt, D. Dwork, Auschwitz, s. 185–197, 201–219; N. Wachsmann, KL, s. 295. 1095 Dieter Pohl, The Holocaust and the concentration camps, w: Concentration Camps in Nazi Germany, s. 149–166, szczególnie s. 151–152, 154; N. Wachsmann, KL, s. 299–302. 1096 Nikolaus Wachsmann, The dynamics of destruction. The development of the concentration camps, 1933–1945, oraz Jens-Christian Wagner, Work and extermination in the concentration camps, s. 29–31 i 132– 135; N. Wachsmann, KL, s. 361–368, 393–410. 1097 D. Pohl, The Holocaust and the concentration camps, s. 151–152; J.C. Wagner, Work and extermination in the concentration camps, s. 136–137, 139–141; N. Wachsmann, KL, s. 344–348, 474–479.

ŻYDZI PRZYBYWAJĄ DO AUSCHWITZ Pierwsi Żydzi, którzy przyjechali do obozu koncentracyjnego Auschwitz, pochodzili ze Słowacji. Byli ofiarami Słowackiej Partii Ludowej Hlinki (Hlinkova slovenská ľudová strana), rządzącej w kraju od marca 1939 roku, kiedy to ogłoszono niepodległość Słowacji. Partią Hlinki (zmarłego w 1938 roku) kierował Jozef Tiso, rzymskokatolicki ksiądz, który został premierem, a potem prezydentem nowego kraju. Dla Tisy 89 tysięcy Żydów ze Słowacji było mordercami chrześcijan, którzy nie powinni być pełnoprawnymi obywatelami w chrześcijańskim państwie. Pozbawił ich praw i zdegradował do poziomu obywateli drugiej kategorii. Inni przywódcy ruchu Hlinki – szczególnie Vojtech Tuka, minister spraw wewnętrznych i późniejszy premier, Alexander Mach, jego następca, i Ferdinand Ďurčanský, minister spraw zagranicznych – uważali Żydów za obcą grupę innej rasy, która zyskała polityczną i ekonomiczną władzę nad Słowakami. Ta frakcja dążyła do wywłaszczenia Żydów z legendarnego bogactwa i do ich całkowitego wygnania. W rzeczywistości słowaccy Żydzi żyli skromnie: około 12,3 tysiąca utrzymywało się z handlu, a 22 tysiące było zatrudnionych w różnych branżach, Mimo to w listopadzie 1939 roku twardogłowym udało się wyprawić 7,5 tysiąca Żydów z pogranicza na Węgry i zagarnąć ich majątek. Nieco ponad rok później zgromadzenie narodowe przegłosowało kompleksowe rozwiązanie kwestii żydowskiej na Słowacji. Powstało centralne biuro zajmujące się żydowskimi majątkami, przedsiębiorstwami i nieruchomościami. Jednocześnie władze nakazały Żydom założyć jedno ciało reprezentacyjne, Ústredňa Židov, które miało się zająć realizacją tych przepisów. W ciągu roku państwo przejęło 85 procent żydowskich firm, a tysiące bezrobotnych Żydów odesłało do obozów pracy. We wrześniu 1941 roku zwolennicy antysemityzmu na tle rasowym zyskali przewagę w rządzie w prowadzeniu polityki antyżydowskiej i ogłosili kodeks żydowski, który usystematyzował wcześniejsze antyżydowskie ustawodawstwo i oparł się na podobnych podstawach co ustawy norymberskie. Żydzi musieli teraz nosić żółtą gwiazdę. Około 6 tysięcy z nich zostało wygnanych ze stolicy i umieszczonych w obozach dla internowanych. Na tym etapie krajowy słowacki antysemityzm zbiegł się z polityką antyżydowską Trzeciej Rzeszy oraz potrzebami niemieckiej gospodarki wojennej1098. Przez jakiś czas rząd niemiecki, pilnie potrzebujący rąk do pracy, prosił rząd słowacki o przysłanie obywateli słowackich do Niemiec do pracy przymusowej. Rząd Tisy nie zareagował entuzjazmem, ale na początku 1942 roku zaproponował alternatywę. Czy Rzesza zaakceptuje Żydów? Dziesiątki tysięcy przebywa w obozach pracy w miejscowościach Nováky, Żylina i Sered’. Wysyłając ich do Niemiec, Słowacy mogli jednocześnie ugłaskać nazistowskich przywódców i zrealizować pragnienie pozbycia się Żydów z kraju. Negocjacje między władzami niemieckimi a słowackimi prowadził Dieter Wisliceny. Ten

jeden z najstarszych współpracowników Eichmanna na początku września 1940 roku został wysłany do Bratysławy jako przedstawiciel wydziału do spraw żydowskich Gestapo, aby asystować niemieckiemu ambasadorowi Hansowi Ludinowi w rozwiązaniu kwestii żydowskiej. Chociaż Ministerstwo Spraw Zagranicznych zostało powiadomione o rozmowach i miało w nich swój udział, słowaccy Żydzi trafili pod jurysdykcję RSHA: ich los posłużył za wzór dla późniejszych deportacji z Europy Zachodniej prowadzonych przez biuro Eichmanna w ramach „ostatecznego rozwiązania”. Jednak na początku transporty podążające do Auschwitz nie miały nic wspólnego z samym „ostatecznym rozwiązaniem”. Niemcy przyjęli słowacką ofertę przekazania Żydów do pracy przymusowej, ale wybrani zostali tylko mężczyźni i kobiety zdolni do pracy. Dano im prawo do zabrania 50 kilogramów bagażu, a każdemu transportowi towarzyszył lekarz. I tak, transporty zaczęły odjeżdżać nocą, a na granicy z Rzeszą strażników słowackich zastępowali niemieccy policjanci. Pierwszy transport słowackich Żydów dotarł do Auschwitz 26 marca 1942 roku i składał się z 999 Żydówek wysłanych z Popradu. Ponieważ budowa obozu w Birkenau miała jeszcze potrwać, kobiety umieszczono w głównym obozie, w sekcji baraków oddzielonych ogrodzeniem, gdzie powstał tymczasowy obóz dla kobiet1099. Radykalni antysemici ze słowackiego reżimu dostrzegli teraz możliwość pozbycia się całej ludności żydowskiej i spytali Wisliceny’ego, czy Rzesza nie wzięłaby też niepracujących Żydów. Po dyskusjach na temat warunków tej transakcji Niemcy się zgodzili. 10 kwietnia 1942 roku Heydrich osobiście podpisał umowę z premierem Tuką. Rzesza uwolni Słowaków od niechcianych obywateli żydowskich, po warunkiem że rząd słowacki opłaci koszty transportu i zakwaterowania, po 500 marek za osobę. Słowacy zatrzymali majątki Żydów, ale Niemcy pozwolili deportowanym zabrać ze sobą wszystko, co dadzą radę udźwignąć. Pierwszy transport, składający się z żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci, wyruszył ze Słowacji następnego dnia. Do 20 października 18 725 Żydów odtransportowano do Auschwitz, a 20 tysięcy trafiło do dystryktu lubelskiego. Większość tych ostatnich zginęła w Bełżcu i Sobiborze. Około 8 tysięcy Żydów uciekło przed wywiezieniem na Węgry. Naciski na katolickie i rządowe kręgi w Bratysławie, grające na rosnącym niepokoju, przyniosły oczekiwany skutek i przekonały Słowaków, aby zawiesić deportacje 24 tysięcy dusz zaraz przed zniszczeniem całej społeczności1100. Cztery dni po tym, jak pierwszy słowacki transport dotarł na stację Auschwitz, z Compiègne we Francji przyjechał wynajęty przez RSHA pociąg z 1112 żydowskimi pasażerami. Byli to zagraniczni Żydzi aresztowani w łapankach z 14 maja i 12 grudnia 1941 roku. Na wschód zostali odesłani nie w ramach „ostatecznego rozwiązania”, lecz z inicjatywy administracji wojskowej Paryża, w ramach alternatywy dla masowych rozstrzeliwań w odwecie za podziemną działalność. Masowe egzekucje francuskich obywateli stanowiły ulubioną odpowiedź Hitlera, ale armia uważała, że taka polityka tylko pobudza wrogość Francuzów. Lepiej by było, argumentowali, przerzucić karę na Żydów i wykorzystać internowanych cudzoziemców jako rezerwuar dla karnych deportacji. RSHA chętnie przystało na to rozwiązanie, ponieważ wywózki robiły miejsce dla kolejnych zagranicznych Żydów i większej liczby zakładników. I tak, po przybyciu na miejsce,

pierwsze transporty żydowskich deportowanych z Francji trafiły do głównego obozu i dołączyły do robotników przymusowych. Potem przyjechały kolejne transporty: 5 czerwca z Compiègne, 22 czerwca z Drancy, 25 czerwca z Pithiviers, 28 czerwca z Beaune-laRolande i 17 lipca z Pithiviers. We wszystkich przypadkach przybyszów dołączano do więźniów Auschwitz. Po 4–6 tygodniach jednak 70–80 procent z nich już nie żyło. Szacuje się, że na każdy tysiąc Żydów z tych transportów liczba ocalałych wahała się od 23 (z pierwszego) do 59 (z transportu z 25 czerwca)1101. Umierali wskutek nieustannej ciężkiej pracy, brutalnego traktowania przez kapo i esesmanów, niedożywienia i chorób, które szerzyły się z powodu fatalnych warunków sanitarnych. Po przyjeździe mężczyznom i kobietom golono głowy w budynku przyjęć, tatuowano numer na prawym ramieniu i zaopatrywano w więzienny ubiór, wykonany z szorstkiego materiału w pionowe niebiesko-szare pasy. Wszyscy więźniowie otrzymywali drewniane chodaki, źle dopasowane i zwykle powodujące pęcherze, w które szybko wdawało się zakażenie. Najpierw przechodzili kwarantannę, po czym trafiali do głównego obozu. Od tej chwili mieszkali w przepełnionych barakach, przydzieleni do pryczy, która oferowała powierzchnię niewiele większą od trumny. W takich warunkach łatwo mnożyły się wszy, a wczesnym latem 1942 roku w głównym obozie wybuchła epidemia tyfusu. Wszyscy więźniowie (oprócz tych z poświadczoną chorobą) musieli uczestniczyć w porannym apelu o 4.30 latem i 5.30 zimą, a potem w wieczornym, po powrocie z pracy. Apel mógł trwać kilka godzin, bez względu na pogodę1102. Sama praca była żmudna i ciężka. Od wiosny 1942 roku tysiące nowych więźniów przydzielono do pracy w zakładach produkcyjnych buny, co wiązało się z sześciokilometrowym marszem każdego dnia rano i wieczorem aż do końca października, kiedy otwarto podobóz w Monowicach (nazywany także Auschwitz III). Pod koniec roku IG Farben zatrudniało 2 tysiące robotników, głównie Żydów, oprócz tysięcy wykwalifikowanych pracowników zagranicznego pochodzenia i personelu niemieckiego. Kilka tysięcy Żydów skierowano do koncernu Reischswerke Hermann Göring, który rozpoczął produkcję w 1942 roku. Kolejne tysiące Niemcy rozdzielili między podobozami obsługującymi stację doświadczalną w Rajsku, prowadzone przez SS stawy hodowlane, farmy drobiu i kopalnie węgla. Wysoki odsetek więźniów pracował przy budowie Birkenau: zajmowali się przenoszeniem belek nośnych i stalowych legarów, cegieł i zaprawy po błotnistym terenie do brygad budujących kwatery dla więźniów i budynki administracji SS; kopali kanały odprowadzające wodę, które miały obniżyć poziom wody i pomóc kontrolować wylewy rzeki; wyrównywali drogi i ścieżki, ciągnąc ogromne betonowe walce. W ramach wyżywienia dostawali substytut kawy rano oraz kromkę oszukanego chleba z margaryną i odrobiną marmolady; na obiad jedli zupę, często przyrządzoną z brukwi lub innych warzyw; wieczorem otrzymywali letnią kawę i znów kawałek chleba. Niedzielę, dzień odpoczynku, więźniowie poświęcali na próby zdobycia dodatkowego jedzenia. Nieliczni uprzywilejowani członkowie wewnętrznej hierarchii obozowej mieli dostęp do kantyny, gdzie sprzedawano ledwo jadalne rzeczy, takie jak solone ślimaki, osobom otrzymującym niewielkie kwoty pieniędzy. Ci, którzy dostawali paczki żywnościowe

(dozwolone od połowy 1942 roku), wymieniali się cennymi zapasami, sprzedawali je albo się nimi dzielili. Żydzi nie mogli otrzymywać paczek, a tylko nieliczni mieli coś do przehandlowania1103. Uboga dieta była przyczyną częstych biegunek, a zła woda sprzyjała dyzenterii. Z powodu niedostatecznej liczby latryn, zbyt długich apeli i surowo egzekwowanej ciszy nocnej mężczyźni i kobiety regularnie się zanieczyszczali. Ekskrementy dostawały się do ran na nogach. Nawet lekkie obrażenia odniesione przy pracy lub podczas bicia, zwykle nieopatrywane, łatwo ulegały zakażeniom z powodu brudu i much. Niezdolni do pracy trafiali do obozowego szpitala, gdzie pomocy udzielał personel skompletowany spośród więźniów, ale pod nadzorem lekarzy z SS, który robił, co mógł, aby leczyć mimo braku podstawowego zaopatrzenia medycznego. Od lipca 1941 roku więźniowie z Auschwitz zbyt chorzy, by pracować, lub cierpiący na choroby zakaźne byli zabijani w ramach programu 14f13 w ośrodku w Dolnej Saksonii. Pojedyncze ofiary umierały od zastrzyków z trucizną ordynowanych przez lekarzy SS. Po selekcjach przeprowadzonych w sierpniu, wrześniu i listopadzie 1942 roku setki więźniów wycieńczonych nieustającym wysiłkiem i znęcaniem w Monowicach i Birkenau zostało zamordowanych w Auschwitz przy użyciu trującego gazu, cyklonu B1104. Jako pierwsi w Auschwitz-Birkenau umieszczeni zostali radzieccy jeńcy wojenni, których przeniesiono do obozu w marcu 1942 roku, aby kontynuowali morderczą pracę. W sierpniu 17 tysięcy kobiet, głównie Żydówek, które do tego czasu trafiły do Auschwitz, zostało przeniesionych z bardzo przepełnionych kwater w głównym obozie do szeregu murowanych baraków w sektorze BIa. W ten sposób powstał obóz dla kobiet Birkenau. Seweryna Szmaglewska, polska więźniarka, opisała to miejsce w powojennej relacji: „W głębi ciemnych nor, jak w piętrowych klatkach, przy mętnym świetle tu i ówdzie płonących świeczek, nagie, wychudłe postacie, zgięte w pałąk, sine od zimna, pochylone nad kupką brudnych łachów, z wtuloną w ramiona ogoloną głową, co chwila łapiące chudymi palcami insekty i zabijające je ostrożnie na brzegu koi – to obraz baraku z 1942 roku”1105. W bloku 30 dwóch esesmańskich lekarzy, Carl Clauberg i Horst Schumann, zaczęło eksperymenty nad masową sterylizacją przy wykorzystaniu promieni rentgenowskich i chirurgii. Clauberg był jednym z wielu nazistowskich medycznych ekspertów zaproszonych w połowie 1942 roku przez Himmlera do dyskusji o sposobach przeprowadzenia sterylizacji dużej liczby żydowskich mężczyzn i kobiet, do tego szybko i tanio. Himmler planował rozwiązać jedną z kwestii podniesionych na konferencji w Wannsee i zakończyć tym samym spór o los mischlingów. Clauberg poprosił o możliwość wypróbowania swoich technik na więźniarkach w Auschwitz i otrzymał pozwolenie na zajęcie pomieszczeń w jednym z bloków szpitalnych w obozie kobiecym. Pod koniec 1942 roku dołączył do niego Horst Schumann, który zażądał sprzętu i obiektów do wypróbowania proponowanych przez niego metod. Więźniarkom i więźniom Schumann naświetlał genitalia promieniami rentgenowskimi o różnym natężeniu. Często dochodziło przy tym do oparzeń radiacyjnych i zapaleń otrzewnej, które z kolei prowadziły do śmiertelnych infekcji. Przewidywalna długość życia tych ludzkich królików doświadczalnych skróciła się jeszcze

bardziej, kiedy Schumann przystąpił do pobierania naświetlonych jąder i jajników, by je zbadać1106. Tego samego dnia, w którym do Auschwitz przybył z Francji szósty konwój, komendantura dostała wiadomość, że ma się spodziewać kolejnego pociągu z Drancy. Kiedy 19 lipca 1942 roku transport został rozładowany w Auschwitz, na rampie odbyła się selekcja i 375 Żydów odesłano z miejsca do komór gazowych. Żydzi z czterech z następnych pięciu transportów przeszli do obozu bez selekcji i aż do początku sierpnia większość z kolejnych deportowanych została wysłana do pracy. Jednak wówczas szala przechyliła się na stronę eksterminacji. Z kilkoma wyjątkami, niemal całe transporty Żydów z Francji od numeru 15 do 43 zostały wymordowane w kilka godzin po rozładunku. Były to ofiary skoordynowanego programu deportacji z Europy Zachodniej, który miał zakończyć się ludobójstwem – „ostatecznym rozwiązaniem”1107. 1098 Eduard Niznansky, Expropriation and Deportation of Jews in Slovakia, w: Facing the Nazi Genocide, s. 205–230. 1099 R. van Pelt, D. Dwork, Auschwitz, s. 306–308; Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, t. 2, New York 1985, 718–730; N. Wachsmann, KL, s. 295–297; 26 marca 1942, Danuta Czech, Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992, s. 148. 1100 Franciszek Piper, Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 3: Mass Murder, Oświęcim 2000, s. 32–35; P. Longerich, Holocaust, s. 324–326. 1101 30 marca, 7, 24, 27 czerwca, 19, 21 lipca 1942, D. Czech, Kalendarz wydarzeń, s. 151, 178, 189, 191, 204–205; U. Herbert, The German Military Command in Paris and the Deportation of the French Jews, s. 143– 144; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 88–90. 1102 Irena Strzelecka, Quarantine on Arrival, Tadeusz Iwaszko, The Housing, Clothing and Feeding of the Prisoners, Irena Strzelecka, The Working Day for the Auschwitz Prisoners, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 2: The Prisoners – Their Life and Work, red. Tadeusz Iwaszko i in., tłum. William Brand, Oświęcim 2000, s. 45–70; S. Steinbacher, Auschwitz, s. 29–40, 51–60. 1103 Franciszek Piper, The Exploitation of Prisoner Labor, w: Auschwitz 1940–1945, t. 2, s. 71–136; S. Steinbacher, Auschwitz, s. 29–40, 51–60; N. Wachsmann, KL, s. 344–350. 1104 Irena Strzelecka, The Hospitals at Auschwitz Concentration Camp, w: Auschwitz 1940–1945, t. 2, s. 291–346. 1105 Seweryna Szmaglewska, Dymy nad Birkenau, Warszawa 1963, s. 16. 1106 I. Strzelecka, The Hospitals at Auschwitz Concentration Camp, s. 347–356; Robert Jay Lifton, Amy Hackett, Nazi Doctors, i Irena Strzelecka, Women, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 393–411, 301– 316; N. Wachsmann, KL, s. 427–443. 1107 F. Piper, Auschwitz 1940–1945, t. 3, s. 28–29; P. Longerich, Holocaust, s. 327–329.

AUSCHWITZ I „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” Auschwitz, w przeciwieństwie do obozów zagłady, w założeniu nie miał służyć masowym mordom na przemysłową skalę, dlatego administracja obozowa musiała opracować metody uśmiercania i pozbywania się ciał w czasie, kiedy proces już trwał. Z operacją, która wcale nie przebiegała płynnie i sprawnie, wiązał się szereg uciążliwości i błędów. Pierwsze transporty Żydów, które przyjechały ze Wschodniego Górnego Śląska wiosną 1942 roku, zostały rozładowane na rampie w obozie głównym, a przybysze przeszli lub przejechali ciężarówkami do parterowego budynku za ogrodzeniem, na wschodnim krańcu obozu. W budynku mieściła się kostnica i krematorium, gdzie pozbywano się zwłok tych, którzy nie przeżyli podróży lub zostali straceni. Działało tam sześć pieców zdolnych spopielić do 340 ciał dziennie. Kostnica, o powierzchni 17 na 4,6 metra, z niskim betonowym stropem, była hermetyczna i zaopatrzona w solidne, zaizolowane drzwi, które można było zaśrubować. W pomieszczeniu mieściło się do 1000 ludzi, jeśli mocno się ścisnęli, ale esesmani szybko odkryli, że nie ma sensu zabijać tylu osób naraz, ponieważ nie ma jak pozbyć się zwłok. Gdy ofiary znalazły się w środku, a drzwi zostały zamknięte, dwóch lub trzech esesmanów wspinało się na stromy nasyp ziemny, otaczający budynek z trzech stron, wkładało maski przeciwgazowe, zdejmowało pokrywy z otworów wentylacyjnych i opróżniało metalowe pojemniki z cyklonem B na stłoczonych poniżej ludzi. Następnie nakładali ciężkie pokrywy, a ciepłota ciał uwięzionych ludzi powodowała uwalnianie się silnie trującego związku; gdy opary dostały się do dróg oddechowych, ludzie zaczynali się dusić i umierali po kilku minutach. Cały proces trwał około 20 minut. Kiedy esesmani stwierdzili, że ofiary nie żyją, przekazywali obowiązek wyciągnięcia zwłok i pozbycia się ich grupie żydowskich więźniów. Więźniowie ci też musieli wypracować sobie najlepszy sposób na wykonanie makabrycznego zadania1108. Postępy esesmanów i więźniów sonderkommanda w pracy w krematoriach odnotował Filip Müller, dwudziestoletni słowacki Żyd z Seredu. Müller znalazł się wśród 4,5 tysiąca Żydów deportowanych do Auschwitz w kwietniu 1942 roku. Po przybyciu trafił do głównego obozu, ale za drobne przewinienie został wysłany do krematorium. Jego pierwszym zadaniem było wejście do komory gazowej i rozebranie zwłok. „Czekał tam na nas koszmarny widok zwłok – zmarłych mężczyzn i kobiet, leżących bezładnie wśród walizek i tobołków […]. Dotarło wtedy do mnie, że leżący u moich stóp ludzie zostali zabici przed chwilą”. Wprawnym okiem wychwycił ślady substancji, która musiała być toksyczna: „Tam, gdzie na podłodze leżały kryształki, nie było ciał, a zwłoki piętrzyły się w najdalszych kątach pomieszczenia, szczególnie przy drzwiach”. Müller uświadomił sobie, że chociaż praca była koszmarna, oferowała głodującemu człowiekowi niezłe profity. Esesmani nadzorowali ich niezbyt gorliwie, dlatego udawało mu się wykradać jedzenie

z walającego się bagażu. Niestety, kiedy Müllera przeniesiono do krematorium, wszystko poszło źle. W sonderkommandzie było dwudziestu mężczyzn – za mało, by wykonać wszystkie zadania. Oprócz rozbierania trupów musieli ostrzyc kobiece włosy i zapakować je oraz wyrwać zmarłym złote zęby. Piece obsługiwali inni członkowie komanda, z których kilku nie miało żadnego doświadczenie i nie znało procedur. Zwłoki przeciągali do krematorium i ładowali na wysuwane żelazne nosze na rolkach, które wjeżdżały do pieca, ale jeśli pasy, których więźniowie używali do przytrzymania ciał, przetarły się o ścianę pieca, mogły uszkodzić ognioodporną okładzinę. Podczas próby wykonania tego manewru Müller z kolegami przypadkiem oderwał kilka cegieł szamotowych w jednym z pieców. Kawałki cegieł zablokowały przewód kominowy, przez co z pieca zaczął wydobywać się gęsty, ohydny dym i wymykający się spod kontroli ogień. W końcu trzeba było wezwać strażaków i esesmani przerwali pracę. Podczas gdy trzech więźniów uznanych za winnych wypadku rozstrzelano (faktycznie przerwali pracę i błagali o śmierć, gdyż nie mogli już tego dłużej wytrzymać), Müller z resztą sonderkommanda przeszedł do ładowania setek pozostałych trupów na ciężarówki. Pojechali nimi na łąkę, gdzie wycieńczeni Żydzi musieli wrzucać je do dołu. Müller i reszta po powrocie trafili na noc, a potem, na jeszcze dłużej, do bloku karnego1109. Kiedy sonderkommando zostało wezwane ponownie, Müller zauważył, że esesmani poprawili technikę. Transport składał się z 600 żydowskich mężczyzn i kobiet z Sosnowca, w większości w średnim wieku, oraz z nielicznych starców i dzieci. Tym razem esesmani kazali im się rozebrać na placu przed krematorium. Naturalnie wiele osób zaskoczył ten nakaz i zdejmowali ubrania w ślimaczym tempie, próbując ustalić, o co chodzi. Esesmani ukrócili jednak te namysły krzykami i ciosami, następnie zagnali ich do środka. Sonderkommando uprzątnęło ubrania i rzeczy osobiste, pozostawiając pusty plac dla następnej grupy. Do obsługi krematorium Niemcy wysłali inny oddział, a grupa Müllera miała segregować ubrania i cenne przedmioty, co było teraz o wiele łatwiejsze. Trzy dni później nadjechał kolejny transport i Filip zauważył dalsze usprawnienia. Dwóch oficerów SS, Hans Aumeier i Maximilian Grabner, wygłosiło z dachu krematorium przemówienie do Żydów na placu i zapewniło ich, że będą umieszczeni w obozie pracy. Grabner spytał Żydów o wykonywane zawody, co jeszcze bardziej ich uspokoiło. Potem powiedział im, że teraz muszą iść do odwszenia i kąpieli. „Uspokojeni i oszukani mężczyźni, kobiety i dzieci, setki ich […] poszli niewinnie i bez walki do wielkiej, pozbawionej okien komory w krematorium”. Gdy tylko kryształki cyklonu B zostały wsypane w otwory wentylacyjne, Grabner rozkazał odpalić silniki w ciężarówkach, które przywiozły Żydów. „Wyraźnie słyszeliśmy rozdzierające szlochy, wołanie o pomoc, żarliwe modły, dobijanie się i kopanie w drzwi oraz zagłuszający wszystko hałas silników ciężarówek pracujących na najwyższych obrotach”. Jednak esesmani uznali rozwiązanie za niezadowalające. Komora gazowa znajdowała się zbyt blisko głównego obozu i za bardzo na widoku; miejsce do pozbywania się zwłok również było ograniczone. Pomimo dobudowania nowego komina piece nie nadążały z kremacją. Dlatego proces zagłady został następnie przeniesiony do Birkenau1110. Nowe komory gazowe w Birkenau również były prowizorką. Na początku SS adaptowało

domy chłopskie, które zachowały się po zniszczeniu wsi Brzezinka. Więźniowie rzemieślnicy otynkowali ściany i zamurowali okna, pozostawiając tylko otwór z ciężką drewnianą klapą, przez który wrzucano cyklon B. Obozowi robotnicy wykonali także mocne, hermetyczne drzwi, zamykane na śruby. Komora gazowa miała 15 na 6 metrów i mogła pomieścić 800 osób. Pośpiesznie wybudowano prymitywne baraki, w których ofiary miały się rozbierać przed pójściem do tak zwanych pryszniców. Przerobiony dom, nazywany Bunkrem I, został oznaczony jako łaźnia, a w pobielonej komorze gazowej zamontowano fałszywe natryski. Na pobliskich łąkach więźniowie wykopali doły grzebalne i otoczyli je płotem. Położyli tory dla wózków do przewożenia ciał do dołów. W lipcu zakończyła się adaptacja drugiego domu, akurat w momencie rozpoczęcia masowych deportacji z Francji, Belgii i Holandii. Wówczas sonderkommando z Krematorium I, w tym Müller, zostało przeniesione do Birkenau, gdzie ich sytuacja znacznie się poprawiła. Jednak nowy układ nie był tak do końca dogodny dla SS. Z rampy do bunkra szło się 2,5 kilometra, a po drodze esesmani musieli swoim zachowaniem przekonać Żydów, że nic im nie grozi. Kolumnę eskortował ambulans, by sprawić wrażenie troski o zdrowie prowadzonych, chociaż faktycznie pojazd przewoził puszki z cyklonem B1111. SS wkrótce stanęło w obliczu tego samego problemu, który mniej więcej w tym samym czasie wywołał chaos w Treblince: ponieważ nastało gorące lato, a liczba zamordowanych w Auschwitz i Birkenau sięgnęła 200 tysięcy, z rozkładających się zwłok zaczęły wyciekać płyny, a w dołach wytwarzały się śmierdzące gazy. „Czarna, obrzydliwie cuchnąca ciecz przesiąkała przez ziemię i zanieczyszczała wody gruntowe w okolicy”, wspominał Müller. Wezwano sonderkommando, aby potraktowało ciała wapnem i chlorem, ale niewiele to dało. Podczas wizyty w Birkenau w lipcu 1942 roku Himmler, po pokazowym masowym morderstwie w bunkrach, zarządził, że od tej chwili ciała trzeba kremować. Pogrzebane zwłoki należy ekshumować i również spalić1112. 1108 F. Piper, Auschwitz 1940–1945, t. 3, s. 121–133; N. Wachsmann, KL, s. 299–314, 350–353. 1109 Filip Müller, Eyewitness Auschwitz. Three Years in the Gas Chamber, Chicago 1999, s. 11–22. Müller pierwszy raz opisał swoje przeżycia w 1946 roku, zostały wówczas opublikowane w skróconej formie w: Ota Krauss, Erich Kulka, Továrna na smrt, Praha 1946, wydanie angielskie nosiło tytuł: The Death Factory, Oxford 1966, s. 156–160. Swoje świadectwo rozbudował w latach sześćdziesiątych z „literacką współpracą” Helmuta Freitaga. 1110 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 31–39. 1111 F. Piper, Auschwitz 1940–1945, t. 3, s. 134–138. 1112 Tamże, s. 138–140; F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 50–53.

ŻYDZI Z RZESZY I „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” Ostateczne rozwiązanie” jako projekt ogólnoeuropejski ewoluowało powoli i chaotycznie od czasu konferencji w Wannsee, przy licznych opóźnieniach z powodu wojny, ale też wśród rozważań o wciągnięciu do współpracy partnerów z Osi lub opanowanych krajów. 31 stycznia 1942 roku Adolf Eichmann poinformował centralę policji i wydziały emigracyjne zajmujące się sprawami żydowskimi, że „ewakuacja Żydów na Wschód, przeprowadzana niedawno w niektórych rejonach, stanowi pierwszy etap ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w Starej Rzeszy, Ostmarku [Austria] i Protektoracie […]. Obecnie trwa opracowywanie możliwości przyjmowania i deportowania dalej kolejnych kontyngentów […]”. Jednak trudności z transportem i kryzys na froncie wschodnim zatrzymały deportacje na jakiś czas. Kilka tygodni później, 6 marca, Eichmann poinstruował osoby odpowiedzialne za sprawy żydowskie we wszystkich placówkach Gestapo w Rzeszy, aby przygotowały do ewakuacji na Wschód do 55 tysięcy Żydów. Zakładał, że 20 tysięcy przyjedzie z Wiednia, 18 tysięcy z Pragi i reszta z Rzeszy. Żydzi z zagranicznym obywatelstwem, zatrudnieni w przemyśle wojennym, starzy i młodzi mieli zostać wyłączeni. Aby uniknąć przepychanek w przypadkach specjalnych, usunięto czeskich Żydów z Theresienstadt i powstało tam „getto Rzeszy”: miejsce przetrzymywania wybitnych osobistości żydowskich, Żydów odznaczonych Krzyżem Żelaznym i tych, którzy odnieśli na wojnie ciężkie rany, oraz ogólnie osób starszych. W tamtym miesiącu ruszyła nowa fala deportacji, w ramach której 35 tysięcy niemieckich Żydów przeniesiono do Theresienstadt, a 10 tysięcy do gett na Wschodzie, w tym do Mińska, Warszawy i kilku innych miejsc w Generalnym Gubernatorstwie1113. Znakowanie niemieckich Żydów i pierwsza fala deportacji nie złagodziły niechęci, którą wielu Niemców odczuwało na widok Żydów wciąż przebywających w kraju w tak trudnych czasach. Nie tylko prawdziwi naziści, uważający się za członków społeczności rasowej, wylewali swój gniew na tych nielicznych, wymizerowanych niedobitków; robili to też zwykli ludzie, dla których napięcie wojennego czasu stało się nie do zniesienia. SD w Höxter poinformowało, że obywatele są wściekli za przeniesienie godzin zakupów dla Żydów na środek dnia. Oznaczało to, że dobrzy Niemcy muszą kupować rankiem, kiedy jest zimno, lub po południu, po tym, jak Żydzi rzekomo wybrali najlepsze artykuły. Obywateli przychodzących do sądów irytowało, że urzędnicy nadal zajmują się rozstrzyganiem spraw prawnych dotyczących Żydów. Faktycznie, wyróżnianie się Żydów z powodu noszenia żółtej gwiazdy i świadomość, że tysiące już zostało deportowanych, działały jak płachta na byka. Wydział żydowski RSHA odnotował, że duża część opinii publicznej uważała żółtą gwiazdę „jedynie za początek dalszych, drastyczniejszych środków, których celem będzie ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”1114.

Naciski na pozostających jeszcze w kraju Żydów nie słabły. W czerwcu 1942 roku Victor Klemperer wyliczył szykany i obciążenia, jakie musieli znosić. „1) Obowiązkowa obecność w domu po 20 zimą i po 21 latem. Kontrola! 2) Pozbawienie prawa do mieszkania we własnym domu; 3) Zakaz posiadania radia i telefonu; 4) Zakaz chodzenia do teatrów, kin, muzeów i na koncerty; 5) Zakaz prenumerowania i kupowania czasopism; 6) Zakaz korzystania z komunikacji (trzy fazy): a) zakaz korzystania z autobusu, tramwajem wolno jeździć tylko na przednim pomoście; b) zakaz korzystania z komunikacji z wyłączeniem dojazdów do pracy; c) także do pracy na piechotę, jeździć mogą tylko ci, którzy mieszkają ponad 7 kilometrów od miejsca zamieszkania lub są chorzy (ale o zaświadczenie lekarskie trzeba ciężko walczyć). Oczywiście również zakaz korzystania z taksówek; 7) Zakaz kupowania «towarów deficytowych»; 8) Zakaz kupowania cygar oraz jakichkolwiek wyrobów tytoniowych; 9) Zakaz kupowania kwiatów; 10) Odebranie kartki na mleko; 11) Zakaz chodzenia do fryzjera; 12) Z usług rzemieślniczych można korzystać tylko po uprzednim złożeniu wniosku w Gminie Żydowskiej; 13) Przymusowe oddawanie maszyn do pisania; 14) futer i wełnianych koców; 15) rowerów – wolno nimi jeździć do pracy (niedzielne wycieczki i odwiedziny zabronione); 16) leżaków; 17) psów, kotów, ptaków; 18) Zakaz opuszczania Drezna; 19) Przebywania na terenie dworca; 20) Chodzenia po «ministerialnym» nabrzeżu Łaby oraz przebywania na terenie dworca; 21) Chodzenia po Bürgerwiese oraz ulicach przylegających do Großer Garten (Parkstraße, Lennestraße, Karcherallee); to ostatnie obostrzenie obowiązuje dopiero od wczoraj; od przedwczoraj – zakaz przebywania na terenie hali targowej; 22) Od 19 września gwiazda żydowska; 23) Zakaz posiadania w domu zapasów żywności (Gestapo zabiera także produkty zakupione na kartki); 24) Zakaz korzystania z wypożyczalni książek; 25) Z powodu gwiazdy niedostępne są dla nas wszystkie restauracje […]; 26) Żadnej karty odzieżowej; 27) Żadnych kartek rybnych; 28) Żadnych specjalnych przydziałów, takich jak: kawa, czekolada, owoce, mleko skondensowane; 29) Podatki specjalne; 30) Nieustanne zmniejszanie kwoty limitu, w moim przypadku: najpierw 600, potem 320, teraz 185 marek; 31) Ograniczenie czasu zakupów do jednej godziny […] – 31 punktów. Myślę, że wyliczyłem wszystko. No, ale przecież wszystko to razem i tak jest niczym wobec nieustannego zagrożenia – zagrożenia rewizją, biciem, więzieniem, obozem koncentracyjnym i nagłą śmiercią”. Ponieważ najdrobniejsze złamanie zasad mogło skończyć się zatrzymaniem i więzieniem, jego największe obawy były aż nadto realne. Odtąd dziennik Klemperera stał się litanią nazwisk Żydów zastrzelonych w obozach, deportowanych i tych, którzy sami odebrali sobie życie1115. Ponieważ Żydów nie zostało już wielu, cała wrogość skierowała się na mischlingów i chronione osoby z małżeństw mieszanych. W Niemczech pozostawało około 19 tysięcy uprzywilejowanych Żydów, o których losie nie zadecydowano na konferencji w Wannsee, ale RSHA gromadziło dowody popierające żądanie całkowitego ich wyplenienia. Dlatego Sicherheitsdienst z Minden poinformował centralę w Berlinie, że ludziom nie podoba się, iż uprzywilejowani Żydzi mogą poruszać się nieoznaczeni i niewidoczni. Funkcjonariusze zwrócili uwagę na fakt, że obywatele, których członkowie rodzin służą na froncie wschodnim, boją się zagrożenia ze strony tych niewidocznych Żydów. Takie nastroje

dostarczały podstaw do naciskania na aryjskich współmałżonków, aby się rozwodzili z żydowskimi partnerami, z którymi wówczas można będzie się rozprawić. Klemperer skarżył się, że na jego żonę plują i wyzywają od „żydowskich dziwek”. Przerzucano ich z jednego żydowskiego domu do drugiego. Eva jednak została u boku męża. Natomiast małżeństwo Lilli i Ernsta Jahnów nie przetrwało. Nazistowski burmistrz Immenhausen, gdzie Lilli nadal mieszkała, raz po raz jej groził. Musiała przekazać mężowi wszystkie swoje aktywa i udział we własności domu. Ale i tak przyjaciele ciągle ostrzegali Ernesta przed prawdopodobnymi konsekwencjami, a ten w końcu zdecydował się rozwieść z Lilli i ożenić z kochanką, matką jego nieślubnego dziecka. Lilli napisała potem do przyjaciółki: „Czuję się bezgranicznie samotna i opuszczona”. Od tej chwili znalazła się w grupie zagrożonych deportacją1116. Z chwilą ustania emigracji z Rzeszy i wzrostu tempa ewakuacji Reichsvereinigung der Juden in Deutschland zostało uwikłane w zniszczenie społeczności. Organizacja sporządzała listy Żydów przeznaczonych do deportacji, zakładała ośrodki tranzytowe, przez które musieli przejść w drodze na Wschód, oraz zaopatrywała ich w jedzenie i medykamenty na drogę. Urzędnicy z Reichsvereinigung informowali Żydów, że muszą wyjechać, zbierali ich i eskortowali do punktu zbiórki. Urzędnikom zwykle towarzyszyli gestapowcy, co od razu nasuwało podejrzenie współpracy. Jeszcze bardziej niepokoił fakt, że przedstawiciele Reichsvereinigung zbierali pieniądze od deportowanych na pokrycie kosztów podróży i oddawali wszystko Gestapo. Urzędnicy i księgowi sporządzali dokumentację pozostawianych nieruchomości. A jednak kierownictwo ciągle negocjowało z nazistowskimi władzami, próbując uzyskać ustępstwa. Jako główny argument podawali wartość Żydów pracujących w przemyśle zbrojeniowym – i udało im się uzyskać dla nich odroczenie. Wynegocjowali też tymczasowe wyłączenie z deportacji własnego personelu, który liczył łącznie 1500 osób. Organizacja poprosiła też urzędników SS o wstrzymanie deportacji Żydów powyżej 60. roku życia, wiekowych inwalidów i weteranów odznaczonych podczas Wielkiej Wojny. Żydzi podpadający pod te kategorie faktycznie zostali oszczędzeni do czerwca 1942 roku, a większość trafiła do Theresienstadt. Ostatecznie zabójstwo Heydricha i akcje grupy Bauma zniweczyły wysiłki Reichsvereinigung. Latem Klemperer zauważył: „[…] aresztowanie jest teraz równoznaczne z wyrokiem śmierci, i to wykonanym od razu, tutaj, na miejscu”1117. W obliczu narastającego niebezpieczeństwa coraz więcej Żydów przebywających nadal w Niemczech decydowało się zejść do podziemia. Ruth Andreas-Friedrich dołączyła do siatki zapewniającej schronienie żydowskim uciekinierom. Karmienie ich w okresie ścisłego racjonowania żywności stanowiło jedno z wyzwań, przed jakimi stawali pomocnicy. W czerwcu 1942 roku, w samym środku akcji, którą nazywała „trzecią migracją”, napisała: „Ogromna rzesza ludzi z poczuciem winy w oczach taszczy po ulicach Berlina siatki na zakupy pełne warzyw”. Andreas-Friedrich zauważyła też, że mischlingowie z powodzeniem uzyskują w Reichssippenamt, Urzędzie do spraw Rasowych, zmianę kategorii przez przedstawienie dowodów, że są dzieckiem z nieprawego łoża dwojga aryjskich rodziców. „Nigdy wcześniej nie było tak wielu przypadków żołnierskiej niewierności, nigdy też tak

wiele córek i synów nie zeznawało pod przysięgą o kaprysach matek”. Faktycznie eksperci z SD wyrazili „zdumienie” gotowością Reichssippenamtu do wyrażania zgody na zmianę statusu przez tak wielu wyrzekających się pochodzenia Żydów, co miało ich uchronić przed deportacją. Nie było wcale tak, że wszyscy niemieccy Żydzi biernie akceptowali swój los: na uniki, ukrywanie się, ucieczki i opór decydowało się coraz więcej Żydów. Szacuje się, że od końca 1942 roku od 10 do 12 tysięcy Żydów pozbyło się gwiazdy (o ile w ogóle ją nosiło) i próbowało uchodzić za Aryjczyków lub się ukrywało. W samym Berlinie 5 tysięcy Żydów zdecydowało się żyć nielegalnie w nadziei, że uda im się uniknąć deportacji1118. 1113 P. Longerich, Holocaust, s. 320–322. 1114 RSHA, Wydz. III (SD), Raporty z Rzeszy, 29 stycznia 1942; Biuro okręgowe SD Höxter, Godziny zakupów dla Żydów, 19 stycznia 1942; RSHA, Wydz. III (SD), Raporty z Rzeszy, 2 lutego 1942, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 571–575. 1115 2, 6 czerwca, 19 sierpnia 1942, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 416–419, 422–423, 533–535. 1116 J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 225, 254–255; M. Meyer, Between Self-Assurance and Forced Collaboration, s. 168–169; Zarząd Okręgowy SD w Minden, Raport, 21 lutego 1942, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 576; 23 maja, 13, 21 listopada 1942, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 402–403, 599–600, 605–607; M. Doerry, My Wounded Heart, s. 95–98. Zob. też: Beate Meyer, The Mixed Marriage: A Guarantee of Survival or a Reflection of German Society during the Nazi Regime?, w: Probing the Depths of German Antisemitism, s. 54–76. 1117 M. Meyer, Between Self-Assurance and Forced Collaboration, s. 155–162; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 239–240, 244; 25, 27 lipca 1942, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 496–497, 501–506. 1118 Arnold Paucker, Konrad Kwiet, Jewish Leadership and Jewish Resistance, w: Probing the Depths of German Antisemitism, s. 381–382; 23 lutego, 9, 19 czerwca 1942, Andreas-Friedrich, Berlin Underground, s. 68–69, 70, 71; 10 sierpnia 1942, The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 601–602.

THERESIENSTADT Do czasu masowego przesiedlenia niemieckich Żydów do Theresienstadt to getto-obóz zdominowane było przez czeskich Żydów. Pod koniec 1941 roku mieszkało tu 7545 Żydów z Pragi i Brna. Przez następne sześć miesięcy w twierdzy zostało osadzonych 26 524 Żydów z całych Czech i Moraw. Od lipca do grudnia 1942 roku liczba przybywających do obozu czeskich Żydów się podwoiła, ale do tego czasu tysiące z nich deportowano. Ich miejsce zajęło blisko 53 tysiące niemieckich i 13 tysięcy austriackich Żydów, chociaż wielu z nich także wywieziono dalej na Wschód zaledwie po kilku tygodniach lub miesiącach. Od połowy 1942 roku wewnętrzna administracja, podobnie jak wygląd zewnętrzny i atmosfera panująca w Theresienstadt zmieniły się, co odzwierciedlało demograficzną transformację1119. Helga Weiss z rodziną znalazła się wśród pierwszych przymusowo przesiedlonych praskich Żydów. Po kilku tygodniach od przyjazdu Weissowie przeżyli dwa wstrząsy. Pierwszy, 9 stycznia, gdy dziewięciu młodych mężczyzn zostało powieszonych z powodu drobnego przewinienia: próby przeszmuglowania do getta listów. Po tej makabrycznej akcji nadeszła wiadomość, że tysiąc mieszkańców odjechało transportem do Rygi. Helga wyraziła rozczarowanie: „Myśleliśmy, że przynajmniej tutaj, w Terezínie, będzie nam to oszczędzone”. Przyszło im jednak wieść życie w ciągłej obawie przed deportacją. Lęk przed wywózką mieszał się z przyjemnością spotykania przyjaciół i rodzin, w miarę jak dojeżdżały następne transporty. Spotkań tych było tak dużo, że Weiss zauważyła: „Cała Praga przyjechała”1120. Do połowy 1942 roku deportowani Żydzi dzielili twierdzę z dotychczasowymi mieszkańcami. Jednak podczas gdy czescy Żydzi mieszkali w domach rodzinnych, pozostali zostali podzieleni według płci i umieszczeni w dawnych koszarach oraz kwaterach w przystosowanych do tego celu innych obiektach. W Koszarach Sudeckich w każdym pomieszczeniu mieszkało 50 mężczyzn, stłoczonych na piętrowych pryczach; kobiety w Koszarach Magdeburskich miały nieco więcej miejsca. Dziewczęta zostały razem z matkami, a chłopcy z ojcami, do czasu osiągnięcia 12 lat, kiedy to przenoszono ich do domów dziecięcych, gdzie mieli więcej miejsca, lepsze warunki i sale do nauki. Dorośli, z wyjątkiem starych i chorych, musieli dołączyć do brygad pracujących, z których wiele działało poza murami twierdzy. Getta strzegło od 120 do 150 czeskich żandarmów. Żydzi rzadko widywali Niemca1121. W okresie czeskim Eichmann ze swoim zastępcą, Siegfriedem Seidlem, odpowiedzialnym za prowadzenie getta, wyznaczyli na starszego Jacoba Edelsteina, a Ottona Zuckera na jego zastępcę. Obaj byli syjonistami z wieloletnim doświadczeniem w służbie publicznej. Kierowali Radą Starszych liczącą 13 członków, którzy nadzorowali kilka wydziałów

zajmujących się administracją, budynkami i konserwacją, finansami, zatrudnieniem i ekonomią oraz służbą zdrowia. Ordnungswache, czyli Straż Porządkowa, patrolowała ulice i eskortowała Żydów wychodzących poza granice getta. Najważniejsze było jednak to, że wewnętrzna administracja odpowiadała za rejestrację wszystkich mieszkańców oraz wskazywanie osób do wywózki, kiedy Niemcy zarządzali deportację. Listy deportacyjne sporządzała Komisja Transportowa. Ponieważ jej członkowie zawsze byli intensywnie nagabywani na kilka dni lub godzin przed deportacją, specjalna Komisja Odwoławcza rozpatrywała prośby o wyłączenia. Z pozoru Niemcy dokładnie określili kategorie w wytycznych dla rady wydanych 5 marca 1942 roku. Nie należy rozdzielać rodzin z małymi dziećmi. Weterani odznaczeni za służbę wojskową oraz ci, którzy odnieśli ciężkie rany, mają zostać wyłączeni. Deportacja nie będzie dotyczyć osób chorych, powyżej 65 lat i z małżeństw mieszanych. Osoby z obcym obywatelstwem (z wyjątkiem obywateli polskich, radzieckich i Luksemburga) zostawali w obozie. Wreszcie uprzywilejowani pozostawali ludzie z pierwszych dwóch transportów z Pragi; wśród nich znajdowało się wielu urzędników wewnętrznej administracji. Poza tymi oficjalnymi kategoriami istniało wiele podstaw do odwoływania się i naciskania na komisję1122. Norbert Troller, czterdziestosześcioletni architekt z Brna i weteran Wielkiej Wojny, został deportowany do Theresienstadt w marcu 1942 roku, po okresie pracy przymusowej w fabryce. Po przybyciu dostał pryczę w Koszarach Sudeckich i rozpoczął trzytygodniowy okres pracy fizycznej, jak wszyscy nowi. Potem przydzielono go do działu technicznego, gdzie zajmował się projektowaniem pomieszczeń dla więźniów i esesmanów. Troller szybko zorientował się, że Theresienstadt to nic innego jak stacja końcowa, a o przetrwaniu decyduje uzyskanie „ochrony” jakiegoś pracownika administracji, który dopilnuje, żeby twoje nazwisko nie znalazło się na liście do transportu. „Koncepcja «ochrony» – napisał we wspomnieniach – miała dla nas tak pierwszorzędne znaczenie, że przeważała nad wszystkimi innymi zmartwieniami”. Mimo to w okresie między transportami, które odjeżdżały co tydzień, Theresienstadt tętniło życiem. „Był czas na pracę i czas na lenistwo, troskę o warunki sanitarne, mieszkaniowe, opiekę zdrowotną, opiekę nad dziećmi, prowadzenie dokumentacji, budowanie, teatr, koncerty, odczyty, wszystko funkcjonowało najlepiej, jak mogło w tych warunkach”. Jednak gdy tylko rozeszła się wieść, że lada dzień znowu tysiąc lub 2 tysiące osób będzie musiało wyjechać, ludzie myśleli tylko o „ochronie”1123. Troller na chłodno przeanalizował demoralizujący skutek walki o uniknięcie transportu. „W obliczu śmierci człowiek zapomina, z początku powoli, ale potem z zawrotną szybkością, o zasadach etyki, przyzwoitości, uczynności […]. Za wszelką cenę próbowaliśmy zapobiec wykonaniu wyroku śmierci na nas i naszych bliskich […]. Aby uniknąć tego losu, każdy gotów był zrobić wszystko, by znaleźć się w grupie «uprzywilejowanych»”. Sam miał ogromne szczęście, że wyuczony zawód pozwolił mu zakwalifikować się do personelu żydowskiej administracji. Jego przełożony w biurze architektonicznym uchronił go przed 25 czystkami. Troller mógł zatem wyświadczać przysługi jeszcze wyżej postawionym figurom w getcie, a nawet wreszcie dostać pracę dla

SS. Ale nadal nie miał mocy, by ochronić siostrę i jej dwie córki, które odjechały transportem mniej więcej sześć miesięcy po ich przyjeździe do obozu. Troller ubolewał nad systemem tworzenia list i „psychologicznej korupcji”, która dotykała poszczególne osoby, gdy walczyły między sobą, aby uniknąć deportacji. „Z szatańską nikczemnością i przebiegłością [esesmani] zrzucili ciężar selekcji na samych Żydów; żeby sami wybierali spośród swoich współwyznawców, krewnych, przyjaciół. W końcu ten nieznośny, rozpaczliwy, cyniczny ciężar zniszczył przywódców społeczności, którzy zostali zmuszeni do przeprowadzania selekcji. Władza nad życiem i śmiercią, narzucona Radzie Starszych, była główną przyczyną, nieuniknioną, narastającej korupcji w getcie […]”. Ale wiedział, że sam nie jest niewinny. „Jakże miałbym sobie wybaczyć te wszystkie egoistyczne, okrutne, niezrozumiałe uczynki wobec wspólników mego cierpienia za każdym razem, gdy groziło niebezpieczeństwo […]”1124. Zdeterminowani, próbując zachować choć pozory normalnego życia, szczególnie dla dzieci, i ocalić resztki człowieczeństwa, Żydzi z Theresienstadt wspierali liczne inicjatywy edukacyjne i kulturalne. Helga Weiss zaczęła chodzić na lekcje i przeniosła się do budynku dla dzieci, gdzie uczyła się czeskiego, geografii, historii i matematyki. Dzieci, z którymi mieszkała, miały dużo książek i urządzały przedstawienia na strychu, jedynej wolnej przestrzeni nadającej się do tego celu. „Wczoraj poszłam zobaczyć Pocałunek. Grali na poddaszu Magdeburga. Mimo tego, że jako akompaniament występowało wyłącznie pianino, nie było kurtyny ani kostiumów, wrażenia o niebo przewyższały Teatr Narodowy”. Dorośli również lubili te rozrywki, jak również szukali bardziej przyziemnych przyjemności. Troller z niechęcią obserwował mężczyzn wślizgujących się do piwnicy na węgiel w koszarach dla kobiet na umówione spotkanie z żonami, które wyłaniały się potem z „uczernionymi węglem zadkami”. Niewierność małżeńska stała się zjawiskiem powszechnym, podobnie jak upadek innych tradycyjnych standardów moralnych, które kruszyły się w obliczu ciągłego zagrożenia życia. Pomimo głodu i niewyobrażalnego odoru niemytych ciał mężczyźni i kobiety nawiązywali romanse, niektórzy z miłości, inni, kierując się bardziej praktycznymi pobudkami. „Z jednej strony były przypadki spontanicznej, prawdziwej, dozgonnej miłości; z drugiej ludzie żyli w ciągłym strachu przed rozdzieleniem, z nierozładowanym napięciem seksualnym, w atmosferze pośpiechu, szybciej, szybciej, bez zbędnych słów, zanim następny transport na Wschód nas rozdzieli”. Nieżonatym mężczyznom, takim jak Troller, szczególnie uprzywilejowanym, nie brakowało dziewcząt. Wraz z przyjacielem zbudowali kumbal, pakamerę, w której mieli odrobinę prywatności i mogli się zabawiać. Mimo to obowiązywała ścisła etykieta. Uprzywilejowany pracownik, który miał pakamerę, obowiązany był ofiarować podarek odwiedzającej go przyjaciółce, na przykład jedzenie lub papierosy. Czasami jednak chodziło po prostu o zaspokojenie popędu. Pewnego popołudnia Lilly, towarzyszka Norberta, weszła do niego i oznajmiła: „Nori – chodź, wypieprz mnie”1125. Przybycie tysięcy starszych Żydów niemieckich ostudziło bezczelnie witalną atmosferę w getcie, podtrzymywaną przez młodych Czechów, ale wzbogaciło jego życie kulturalne. Wśród nowo przybyłych w lipcu 1942 roku znaleźli się Philipp Manes z żoną. Manes był

sześćdziesięciosiedmioletnim weteranem Wielkiej Wojny odznaczonym Krzyżem Żelaznym. Prowadził w Berlinie zakład futrzarski, póki nie odebrali mu go naziści; przez kilka miesięcy pracował jako operator wiertarki w fabryce. W dzienniku opisał ostatnie godziny w domu, w którym mieszkał z żoną i w którym wychowali czworo dzieci. „Wydawało się niewyobrażalne, że musimy oddać cały nasz majątek, zostawić za sobą wszystko, co zgromadziliśmy przez ponad 37 lat małżeństwa […]. Wszystkie nasze rzeczy miały przejść na własność obcych. Mieli myszkować w szufladach i kredensach i wyrzucać przedmioty dla nich bezwartościowe – a dla nas ukochane. Niewyobrażalne”. Ale o wpół do dziesiątej rano wyznaczonego dnia dwaj oficerowie Gestapo i dwaj żydowscy policjanci przyszli, żeby odprowadzić małżonków do wozu przeprowadzkowego, który służył jako transport. Kilka godzin później zostali wysadzeni pod Żydowskim Domem Starców przy Grosse Hamburgerstrasse wraz z dziesiątkami innych deportowanych. Następnego dnia usłyszeli, że pozbawiono ich mienia, gdyż byli wini „działalności komunistycznej”. Manes, zagorzały konserwatysta, „przyjął to upokorzenie w milczeniu”. W ich paszporty wbito pieczęć „ewakuowani z Berlina 23 lipca” i tym samym „skończyło się nasze życie jako obywateli Niemiec”. O trzeciej następnego ranka przewieziono ich na Dworzec Anhalcki. „Porzucaliśmy życie, które sobie urządziliśmy, pracując przez pięćdziesiąt lat, aby nasza firma odniosła sukces […] a teraz staliśmy z nielicznymi rzeczami, które mogliśmy zabrać ze sobą w torbach i plecakach”1126. Wraz z narzuconymi towarzyszami podróży mieli nadzieję, że Theresienstadt spełni obietnice. Jednak to, co tam zastali, wstrząsnęło nimi. Najpierw zostali ograbieni z drogocenności i walizek. Przez resztę lata Manes był skazany na chodzenie w grubej, zimowej odzieży, którą założył na drogę. Zaprowadzono ich do ceglanej stajni i kazano spać na ziemi. Mieli do dyspozycji tylko jeden kran i odrażającą wspólną latrynę. Ostatecznie dostali śpiwory i nieco rzeczy osobistych, które zabrali do nowych kwater wyposażonych w prycze. To jednak wiązało się z oddzieleniem mężczyzn i kobiet, a w pryczach gnieździły się pluskwy. Theresienstadt zdecydowanie nie był domem spokojnej starości, lecz codzienną walką o przetrwanie. „«Getto» oznacza wyrzeczenie się moralności albo moratorium na nią”, zwierzył się Manes w dzienniku. „Kiedy głód triumfuje nad cywilizowanym zachowaniem i pękają wszelkie zahamowania, każdy poddaje się jednemu uczuciu i celowi: zaspokojeniu za wszelką cenę. Sprawiedliwość, bezpieczeństwo, własność i porządek po prostu ustępują temu naturalnemu instynktowi. Ci, którzy nie widzieli, jak pod koniec rozdawania jedzenia starzy ludzie nurkowali w puste kotły, wyskrobując je łyżkami, a nawet skrobali nożami stoły, na których podawano posiłek, w poszukiwaniu resztek, nie mogą zrozumieć, jak szybko traci się ludzką godność”1127. Po kilku tygodniach administracja poprosiła Manesa o zorganizowanie jednostki pomocniczej przy Straży Porządkowej, aby wspomóc zdezorientowanych lub zdemencjonowanych starców, których wędrówki i cierpienie niepokoiły resztę mieszkańców getta. Wykorzystał swoją pozycję, by wygłaszać odczyty, a wkrótce słuchały ich setki osób. Ostatecznie jego wykłady zmieniły się w program kulturalny z udziałem 65 osób. Wykłady, przedstawienia i recitale poezji po niemiecku dawały pociechę berlińczykom

i wiedeńczykom, którzy poza tym obracali się w czeskojęzycznym środowisku. Manes podziwiał czeskich Żydów za patriotyzm i żydowską dumę, ale zauważył, że nie odwzajemniali tego uczucia. Obie grupy walczyły o władzę, podważając rozdział przywilejów, pracy i racji. „Z jednej strony była obfitość i dobre życie, których nie dzielono; z drugiej zaś niekończący się głód”. Manes szczególnie nie lubił tego, że czescy Żydzi mieli prawo otrzymywać paczki żywnościowe i wydawało się, że dostawali z kuchni lepsze porcje. „Trzeba przyznać – napisał z pewną dozą samooskarżenia – że czeski Żyd nas nie kocha. Widzi w nas tylko Niemców”1128. Nawet pomimo usunięcia nieżydowskich mieszkańców z miasta przybycie Żydów niemieckich i austriackich spowodowało dotkliwe przeludnienie. W połączeniu z niedożywieniem wywołanym skąpymi dostawami żywności i złymi warunkami sanitarnymi doprowadziło to do gwałtownego wzrostu śmiertelności. W grudniu 1941 roku zmarło w getcie tylko 48 Żydów. W marcu roku następnego liczba ta wzrosła do 259, ale pozostawało to mniej więcej w proporcji do rosnącej populacji. W lipcu 1942 roku przeciętnie odnotowywano 32 zgony dziennie, łącznie 2327 w sierpniu i nie mniej niż 131 dziennie we wrześniu. Według Manesa był to „czas wielkiego wymierania starych i bardzo starych, którzy ze schorowanymi, słabymi ciałami, złamanymi, wykorzenionymi duszami i nienasyconą tęsknotą za oddalonymi dziećmi nie mogli oprzeć się nawet łagodnym chorobom”1129. We wrześniu 1942 roku Niemcy zarządzili deportację starszych Żydów, by obniżyć średni wiek populacji i przywrócić równowagę między pracującymi a niepracującymi. Helgę Weiss przeraził widok tych transportów. „Altertransporte. 10 tysięcy chorych, kulawych, umierających, wszyscy powyżej 65 lat […]. Dlaczego odsyłają bezbronnych? […] Dlaczego nie mogą umrzeć tu w spokoju? W końcu to właśnie ich czeka. Strażnicy gettowi krzyczą i biegają pod naszymi oknami; zamykają ulicę. Inna grupa jest w drodze […]. Walizki, nosze, trupy. Tak to trwa cały tydzień. Zwłoki na dwukołowych wózkach i żywi w karawanach […]”. W ciągu dwóch miesięcy 17 780 najstarszych więźniów opuściło getto przez „Schleuse” (śluzę), rampę, która prowadziła do stacji Bohušovice. Pod koniec roku odsetek więźniów getta w wieku ponad 65 lat spadł z 45 do 33 procent1130. Seidl nalegał na odtworzenie rady tak, by odzwierciedlała proporcje niemieckich, austriackich i czeskich Żydów. W październiku Heinrich Stahl, jeden z przywódców Reichsvereinigung, został mianowany zastępcą Edelsteina. Na początku 1943 roku, kiedy liczba Czechów i Niemców się zrównała, Seidl nakazał stworzenie triumwiratu złożonego z Edelsteina, Paula Eppsteina, członka przywództwa berlińskich Żydów, i Josefa Loewenherza z Wiednia. Wkrótce potem Seidl przekazał władzę w ręce Eppsteina; jego zastępcami zostali wiedeńczyk Benjamin Murmelstein i Edelstein. Przez następne półtora roku ci ludzie decydowali, kto zostanie w Theresienstadt, a kto wyjedzie w transportach1131. 1119 Zdenek Lederer, Ghetto Theresienstadt, London 1953, s. 35–44, 247–250 (dane statystyczne); Livia Rothkirchen, Gateway to Death: The Unique Character of Terezin (Theresienstadt), w: L. Rothkirchen, The Jews of Bohemia & Moravia, s. 233–247.

1120 Z. Lederer, Ghetto Theresienstadt, s. 20–23; bez daty, H. Weiss, Helga’s Diary, s. 56–57, 61–66. 1121 Z. Lederer, Ghetto Theresienstadt, s. 17–24, 59–73. 1122 Tamże, s. 24–28. 1123 Norbert Troller, Theresienstadt. Hitler’s Gift To The Jews, Chapel Hill 1991, s. 8–17, 30–31, 34–35. 1124 N. Troller, Theresienstadt, s. 34, 39–40, 44. 1125 H. Weiss, Helga’s Diary, s. 63–64, 67–70; N. Troller, Theresienstadt, s. 77–78, 89–98, 118–124. 1126 Marzec–lipiec 1942, 19, 23 lipca 1942, Philipp Manes, As if it were life. A WWII Diary from the Theresienstadt Ghetto, tłum. Janet Foster, Ben Barkow i Klaus Leist, red. Ben Barkow i Klaus Leist, London 2009, s. 1–5, 13–15, 19. 1127 P. Manes, As if it were life, s. 23–30, 40, 42–43. 1128 Tamże, s. 44–52, 70–72. 1129 Z. Lederer, Ghetto Theresienstadt, s. 48–50; P. Manes, As if it were life, s. 64–68. 1130 Z. Lederer, Ghetto Theresienstadt, s. 50–51; H. Weiss, Helga’s Diary, s. 72–73. 1131 Z. Lederer, Ghetto Theresienstadt, s. 39–51.

„OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” WE FRANCJI We Francji „ostateczne rozwiązanie” postępowało chaotycznie. Bez względu na decyzje podjęte w Wannsee i najwyraźniej linearny rozwój polityki antyżydowskiej w następnych miesiącach, to, co się stało, nosi oznaki oportunizmu i planowania na ostatnią chwilę. Zmiana równowagi sił we Francji między frakcjami w tamtejszym rządzie i w administracji okupacyjnej z pewnością sprzyjała bardziej radykalnemu podejściu do Żydów, ale to był tylko zbieg okoliczności. W lutym 1942 roku Xavier Vallat pokłócił się z Theodorem Danneckerem o prześladowania Żydów. Chełpił się, że Vichy robi więcej niż Niemcy, i protestował przeciwko jednostronnym akcjom antyżydowskim podejmowanym przez administrację wojskową na północy. Vallata nieszczególnie interesowały tamtejsze obławy; Żydzi byli pionkami w jego rozgrywce, by obronić suwerenność reżimu Vichy nad całą Francją. Jednak jego zaczepna postawa doprowadziła Wernera Besta do ochrzczenia go sarkastycznie „komisarzem do spraw ochrony Żydów”. W kwietniu Pierre Laval, który w grudniu 1941 roku stracił tekę premiera, wrócił na urząd z osobistą misją wyrwania Niemcom spraw francuskich, nawet kosztem nasilonej kolaboracji w pewnych kwestiach. W maju usunął nieprzejednanego germanofoba Vallata i mianował Louisa Darquier de Pellepoix na kierownika Commissariat général aux questions juives. Darquier de Pellepoix był założycielem organizacji weteranów i w różnych okresach punktem odniesienia dla niemal wszystkich skrajnie prawicowych i antysemickich ruchów we Francji międzywojennej. Cieszył się wyjątkowo złą sławą, wypełnił więc CGQJ swoimi kolegami i podbierał pieniądze z aryzowanych firm. Jednak jego zastępca, Joseph Antignac, był chłodnym i skutecznym administratorem, który dobrze współpracował z Niemcami. Mniej więcej w tym samym czasie Laval promował uzdolnionego młodego prefekta, René Bousqueta, na szefa francuskiej policji. Przedstawicielem Bousqueta w strefie okupowanej był Jean Leguay, równie dynamiczny i skuteczny urzędnik1132. Świeża francuska ekipa musiała się zmierzyć z nowymi osobami po stronie niemieckiej. W lutym 1942 roku Otto von Stülpnagel zrezygnował z kierowania administracją wojskową, ponieważ nie chciał dłużej aprobować coraz surowszych represji i masowego rozstrzeliwania zakładników. Zastąpił go kuzyn, generał Carl-Heinrich von Stülpnagel, który lepiej odnosił się do skłonności naczelnego dowództwa do brania zakładników i egzekucji w ramach represji za działalność ruchu oporu. Miesiąc później Himmler wykorzystał pogarszającą się sytuację i mianował Carla Oberga na pierwszego wyższego dowódcę SS i policji na Francję. Ten krok oznaczał zasadnicze uszczuplenie kompetencji administracji wojskowej. Oberga postawiono na czele wszystkich niemieckich sił bezpieczeństwa, a także podporządkowano mu policję francuską. Sipo-SD otrzymało władzę wykonawczą w strefie okupowanej

i zezwolenie na przeprowadzanie aresztowań. To źle wróżyło Żydom, ponieważ jako wyższy dowódca SS i policji w dystrykcie radomskim Oberg nadzorował zniszczenie licznych społeczności żydowskich. W maju Eichmann wysłał Herberta Hagena, jednego ze swych zaufanych adiutantów, by wspomógł Helmuta Knochena, szefa policji bezpieczeństwa. Rola Hagena polegała przede wszystkim na wywieraniu presji na Francuzów, by przyjęli bardziej rygorystyczną politykę antyżydowską. Dwa miesiące później Eichmann dołączył Heinza Röthkego, dawnego studenta teologii, do ekipy odpowiedzialnej za realizację działań antyżydowskich. Po tej zmianie w kierownictwie aparatu bezpieczeństwa Werner Best usunął się w cień i ostatecznie wyjechał, by objąć stanowisko przedstawiciela Rzeszy w Danii1133. Dannecker i Carl-Theo Zeitschel, którzy zajmowali się sprawami żydowskimi w niemieckiej ambasadzie, od dawna naciskali na usunięcie Żydów z Francji i osiągnęli ograniczony sukces w postaci transportów z obozów internowania. Na początku maja Heydrich odwiedził Paryż, ale tym razem nie przewidywał masowych deportacji przez wiele miesięcy. Wkrótce potem jednak Dannecker zaczął negocjacje z władzami kolejowymi, by uzyskać środki do przewiezienia jeszcze większej liczby Żydów z Francji na Wschód. Przypadkowo wyższy niemiecki urzędnik odpowiedzialny za ruch kolejowy zaproponował, że udostępni tabor; znienacka impas został przełamany i wydarzenia przyśpieszyły. Tydzień później Abetz, ambasador Niemiec, poinformował Knochena, że ambasada czeka na ostateczną decyzję z Berlina dotyczącą losu Żydów we Francji. Tego samego dnia administracja wojskowa wydała rozkaz nr 8, by wszyscy Żydzi w strefie okupowanej (poza obywatelami państw sojuszniczych Niemiec) nosili żółtą gwiazdę ze słowem „Juif”. Sprzeciw rządu Vichy sprawił, że Żydzi w wolnej strefie nie musieli nosić gwiazd. Jednak władze Vichy okazały się bardziej uległe w innych kwestiach1134. 11 czerwca Judenreferenten (urzędnicy do spraw żydowskich) wysłani do Francji, Belgii i Holandii przez Wydział IVB4 Gestapo zostali odwołani do Berlina na pilne konsultacje. Według notatek Danneckera Eichmann powiedział im, że „z powodów wojskowych deportacje Żydów z Niemiec na tereny wschodnich operacji tego lata nie wchodzą w grę. Reichsführer SS polecił tym samym przeniesienie wielkich grup Żydów z południowego wschodu (Rumunia) lub z okupowanych ziem zachodnich do obozu koncentracyjnego Auschwitz do pracy”. Deportowani mieli mieć od 16 do 40 lat i zdolność do ciężkiej pracy, chociaż 10 procent każdego transportu mogło się składać z Żydów niezdolnych do pracy. Żydzi z mieszanych małżeństw i obywatele państw neutralnych oraz państw Osi zostali wyłączeni (podobnie jak Żydzi, których zdaniem Niemców można było wymienić na obywateli niemieckich internowanych przez Brytyjczyków i Amerykanów). Eichmann podał liczby: 15 tysięcy Żydów z Holandii, 15 tysięcy z Belgii i 100 tysięcy z Francji, z obu stref1135. Gdy Dannecker wrócił do Paryża, wydał wskazówki dla przygotowywanej akcji i zaangażował się w rozmowy z urzędnikami Vichy. Dla niemieckiego procesu decyzyjnego i wprowadzania polityki charakterystyczne było, że Berlin lekceważył wszystkie propozycje. Chociaż deportacje przypuszczalnie planowano, aby zwiększyć zasoby siły roboczej

w Auschwitz, to w przeciwieństwie do transportów wysłanych w marcu i czerwcu jedynie nieliczna część francuskich deportowanych trafiła do pracy. Zamiast tego zginęli w komorach gazowych. Jak widzieliśmy, urządzenia te nie zostały odpowiednio przygotowane do przewidywanych deportacji i były pośpiesznie zbudowanymi, prymitywnymi instalacjami. I znów wojna zniweczyła niemieckie plany. Mając do dyspozycji jedynie trzy bataliony policyjne w sile 3 tysięcy ludzi, kontyngent Sipo-SD w Paryżu miał za mało personelu, by przeprowadzić operację na taką skalę. Nie dało się ściągnąć posiłków. Nawet po tym, jak Eichmann nagle zmniejszył kontyngent dla Francji do 40 tysięcy, Sipo-SD wciąż potrzebowało pomocy reżimu Vichy. Dzięki spisowi Żydów w strefie okupowanej wydział żydowski policji paryskiej dysponował kartoteką 149 793 Żydów zarejestrowanych w mieście. Żandarmi, policja municypalna i gardes mobiles dostawali rozkazy nie od Niemców, ale od komendantów policji w poszczególnych prefekturach, a oni z kolei otrzymywali rozkazy od szefa policji René Bousqueta. Dawało to Francuzom poważną siłę przetargową i umożliwiło ustalenie warunków, które pozostawały sprzeczne z aspiracjami Niemców1136. Podczas gdy Laval i Pétain z radością patrzyli, jak Niemcy usuwają z Francji Żydów zagranicznych i bezpaństwowców, a także opróżniają obozy internowania na północy i południu – włącznie z dziećmi i rodzinami – nie pozwalali Niemcom tknąć Żydów z francuskim obywatelstwem, nabytym przez urodzenie lub naturalizację przed 1927 rokiem. Bousquet i Leguay zgodzili się oddać do dyspozycji Niemcom francuską policję tylko po spełnieniu tego warunku. Kiedy Dannecker zażądał aresztowania 22 tysięcy Żydów w Paryżu i 10 tysięcy ze strefy okupowanej, co obejmowało 40 procent Żydów z obywatelstwem francuskim, jego francuscy odpowiednicy zreferowali sprawę Lavalowi. W rezultacie doszło do chwilowego kryzysu w relacjach niemiecko-francuskich, który zagroził pokrzyżowaniem cierpliwych starań Oberga o zapewnienie współpracy z francuską policją. 30 czerwca Eichmann wyjechał do Paryża i spędził dwa dni na porządkowaniu spraw. Kolejne memorandum podało, że współpraca na północy przebiega poprawnie, ale na południu „rząd francuski mnoży trudności”. Kilka dni później Oberg, Knochen i Hagen osiągnęli kompromis z Bousquetem. Niemcy zadowolą się Żydami zagranicznymi i bezpaństwowcami, ale będą oni pochodzić z obu stref. Policja francuska przeprowadzi aresztowania na północy i południu i zapewni żądany personel. Dannecker musiał tylko spytać Berlin, czy deportowanie dzieci jest akceptowalne. Tym razem uzyskał odpowiedź sugerującą, że Eichmann nie brał pod uwagę tej części umowy1137. Kosztem niechcianych Żydów Bousquet zdołał ochronić suwerenność swoich obywateli i podporządkować reżimowi Vichy operacje policyjne w strefie okupowanej. Niemcy nie mieli wyboru, musieli przystać na te warunki, przynajmniej w tamtej chwili. Jednak zależność od reżimu Vichy faktycznie uzależniała ich od francuskiej opinii publicznej, ponieważ ich francuscy partnerzy nie mogli ignorować nastrojów społecznych. Umowa była ryzykowna. Żydzi pozostawali całkowicie nieświadomi tych machinacji. Hélène Berr w dzienniku w kwietniu i maju 1942 roku opisywała swoje postępy studenckie na Sorbonie, wesołe

przyjęcia i wieczorki muzyczne oraz weekendy na wsi z chłopakiem. Chociaż Hélène pracowała ochotniczo w L’Entraide Temporaire, organizacji pomagającej żydowskim dzieciom, których urodzeni za granicą rodzice zostali internowani lub deportowani, ona i jej rodzina wiedli zupełnie normalne życie. Bezpośrednio wpłynęło na nich dopiero zarządzenie o obowiązku noszenia żółtej gwiazdy przez Żydów. 1 czerwca napisała: „Maman przyszła i opowiedziała mi o żółtej gwieździe, ale odprawiłam ją, mówiąc «Porozmawiamy o tym później»”. Hélène zmagała się z decyzją, czy nosić, czy nie nosić gwiazdę, i analizowała, co to oznacza dla jej tożsamości: Francuzki i Żydówki. Mimo że bez wątpienia noszenie oznaki stanowiło upokorzenie, „byłoby tchórzostwem jej nie nosić w obliczu osób, które to zrobią”. Doszła do wniosku, że jeśli „przez cały czas będę elegancka i dystyngowana, ludzie zrozumieją, co to znaczy. Chcę wykazać się największą odwagą”. Mimo wielokrotnego przemyślenia sytuacji, pierwszego dnia, gdy musiała pokazać się publicznie z gwiazdą na płaszczu, przeżycie okazało się bolesne. Próbowała trzymać głowę wysoko i nawiązywać kontakt wzrokowy z przechodniami, ale wiele osób odwracało głowy. Poczuła dziwne uczucie na widok innych osób oznaczonych gwiazdami, Żydów, którzy wcześniej nie wyróżniali się z tłumu. Kiedy ludzie uśmiechali się ze współczuciem, oczy zachodziły jej łzami. Gdy jednak wyśmiały ją dzieci, poczuła się zredukowana do tylko jednej tożsamości: żydowskiej. Następnego dnia w drodze na uniwersytet musiała wsiąść do ostatniego wagonu tramwajowego. W okolicach Sorbony „nagle poczułam, że już nie jestem sobą, że każdy się zmienił, a ja stałam się obca, jak w sennym koszmarze”1138. „Nie ma słów na taką hańbę”, oburzał się Raymond-Raoul Lambert w dzienniku, chociaż jako obywatel wolnej strefy jedynie obserwował wydarzenia na północy. Gwiazda była ostatnią z serii nieprzyjemnych zmian od chwili powrotu Lavala i odejścia Vallata. Do tej pory wierzył, że poczynił znaczący postęp, zakładając UGIF i niosąc pomoc Żydom z zagranicy i z Francji narażonym na dyskryminacyjną politykę reżimu Vichy lub niemieckie represje. Robił to mimo niepewnych początków. Pod koniec 1941 roku Vallat nałożył na społeczność żydowską grzywnę w wysokości miliarda franków i obarczył UGIF odpowiedzialnością za jej zebranie. Grzywna naruszyła wiarygodność nowego ciała i ściągnęła zjadliwą krytykę ze strony Consistoire. „Zgodziłem się na współpracę na poziomie technicznym”, zapewniał obronnie, odmalowując ich sprzeciw jako czysto egoistyczny. „Bardzo bogaci Żydzi, którzy stanowią większość w Consistoire, boją się, że Union [UGIF] każe im za dużo płacić na biednych”. W marcu 1942 roku poczuł jednak sukces i wierzył, że UGIF ma trwałe podstawy1139. Hélène Berr zrozumiała znaczenie UGIF-u, kiedy jej ojciec został aresztowany za to, że nie potrafił poprawnie nosić żółtej gwiazdy. Niemiecki oficer zabrał go na posterunek policji, gdzie postawiono go w stan oskarżenia i wysłano do obozu internowania w Drancy. Gdy policja powiadomiła rodzinę, Hélène pobiegła do biura żydowskiego na komisariacie z rzeczami, których ojciec mógł potrzebować. Później mogła wysyłać listy do ojca za pośrednictwem biura UGIF-u. Dwa tygodnie później sama zarejestrowała się w UGIF-ie, chociaż nie mogła pozbyć się uczucia, że to niebezpieczne organizować Żydów na podstawie kryteriów rasowych. „Nie cierpię tych wszystkich mniej lub bardziej syjonistycznych

ruchów, które mimowolnie działają na korzyść Niemców”. Mimo to wkrótce została wolontariuszką w biurze UGIF-u w niepełnym wymiarze godzin1140. Życie toczyło się dalej. Hélène wyjechała na wieś, by zbierać maliny, spacerowała po Ogrodach Luksemburskich i odwiedzała ulubione księgarnie. 15 lipca zanotowała: „Coś się szykuje, coś, co będzie tragedią, a może nawet Tragedią”. Dostała ostrzeżenie, że Niemcy szykują rafle, obławę, na 20 tysięcy Żydów. „Przez te ostatnie kilka dni wszystkich ogarnęła zgroza. Wygląda na to, że SS przejęło dowodzenie we Francji i że musi dojść do terroru”. Przyjaciele przynaglali ją do ucieczki na południe1141. Plotki o przygotowywanej łapance były prawdziwe. Po dwudniowym pobycie Eichmanna w stolicy SS ustaliło szczegóły pierwszej wielkiej akcji we Francji. Bousquet poinformował swych współpracowników, że francuska policja weźmie aktywny udział w operacji. Dziewięciuset umundurowanych funkcjonariuszy, wspieranych przez 400 członków prawicowego stowarzyszenia paramilitarnego, zbierze się 16 lipca o czwartej rano w sześciu arrondissements. Ich celem miało być 28 tysięcy niefrancuskich Żydów z list dostarczonych przez biuro żydowskie paryskiej policji. Funkcjonariuszy poinstruowano, by dali Żydom dość czasu na zabranie odzieży i jedzenia na dwa dni. Jeśli opuszczali mieszkanie, mieli się upewnić, że gaz i prąd są wyłączone. Należało starannie spisać inwentarz przed opieczętowaniem lokalu. Pięćdziesiąt autobusów z zamalowanymi oknami czekało w gotowości, by zabrać aresztowanych do punktów zbiorczych, gdzie mieli zostać poddani selekcji przed deportacją. Selekcja była niezbędna, ponieważ obowiązywały liczne wyjątki: ciężarne, kobiety z dziećmi poniżej dwóch lat, żony jeńców wojennych, wojenne wdowy, małżonkowie osób objętych wyjątkiem i wszyscy zarejestrowani jako pracownicy UGIFu1142. Z wojskową precyzją oddziały policji przystąpiły do aresztowań: funkcjonariusze wchodzili do domów, do mieszkań, do czynszówek i dobijali się do drzwi z listami w rękach. Publikacje ruchu oporu z tamtego okresu, rozpowszechniane kilka miesięcy później, przedstawiały relacje naocznych świadków: „Zabierali kobiety i dzieci powyżej dwóch lat, kobiety w siódmym, ósmym, nawet dziewiątym miesiącu ciąży; chorych ludzi wywleczonych z łóżek wynosili na krzesłach albo na noszach […] trzeba podkreślić, że w tej łapance przede wszystkim brano dzieci. Od drugiego roku życia zostały uznane za kandydatów do obozów koncentracyjnych! W wielu przypadkach matki siłą odrywano od niemowląt. Krzyk i płacz rozlegał się na ulicach”. Jednak poczta pantoflowa działała tak skutecznie, że tysiące mężczyzn zadbały o to, żeby nie być w domu. Zagranicznym Żydom, którzy przywykli do nalotów policyjnych od lat trzydziestych, nie trzeba było dwa razy powtarzać ostrzeżenia. Wielu miało przygotowane kryjówki. Licznym oficerom policji akcja się nie podobała, więc przekazywali ostrzeżenia znajomym. Inni pukali do drzwi raz lub dwa i odpuszczali. Niektórzy przymykali oko na Żyda wyślizgującego się tylnym wyjściem lub boczną uliczką. W ostatniej chwili komunistyczny ruch oporu wydał ostrzeżenie w jidysz, chociaż dotarło ono do ograniczonej liczby odbiorców. Do wieczora policja zatrzymała 11 363 osoby, o wiele mniej, niż wymagała władza. Po kolejnych nalotach z 17 lipca liczba zatrzymanych wzrosła do 12 884 osób. Jednak w grupie tej znalazło się 3031 mężczyzn,

5802 kobiety oraz nie mniej niż 4051 dzieci1143. Prawie 5 tysięcy Niemcy odesłali prosto do Drancy, które obecnie podwoiło rozmiary jako obóz tranzytowy. Ponad 8 tysięcy Żydów przewieziono autobusami na Vélodrome d’Hiver (w skrócie Vél’ d’Hiv), tor kolarski w 15. arrondissement, i tam przetrzymano ich przez pięć dni. Warunki na Vél’ d’Hiv były okropne. W ogromnym upale uwięzieni nie dostawali wody i mieli do dyspozycji tylko kilka toalet. Kilkanaście pielęgniarek i lekarzy próbowało ogarnąć gromadę cierpiących, odwodnionych dorosłych i dzieci, z czego wielu już w chwili sprowadzenia znajdowało się w kiepskim stanie. Na welodromie panował chaos. Pracownik nieżydowskiej opieki społecznej, który dobrowolnie zgłosił się z pomocą, oświadczył, że „nikt nic dla nich nie przygotował. Nie było nawet słomy. Internowani zostali «zainstalowani» na trybunach, reszta musiała siedzieć na ziemi. Nocą dzieci spały na ziemi, dorośli na siedząco […]. Przez dwa dni nie dostali nic do jedzenia. Ci, którzy nie wzięli ze sobą prowiantu, głodowali. Nie było wody pitnej ani do mycia. Toalety, w sumie dwanaście, szybko się zapchały […]. Krzyki dzieci ogłuszały. Można było oszaleć”. Jedyną korzyścią całego tego zamieszania było to, że wielu Żydom udało się wymknąć i uciec1144. Od 19 do 22 lipca Żydzi z Vél’ d’Hiv partiami przeszli na Gare d’Austerlitz, skąd pociągami odjechali do obozów tranzytowych w Pithiviers i Beaune-la-Rolande. Tutaj zakwaterowano ich w drewnianych barakach, gdzie oczekiwali na następny etap swojej ponurej odysei. Jednak zanim on nastąpił, Niemcy musieli podjąć kluczową decyzję: czy dzieci mają być deportowane? Początkowo plan zakładał wyłączenie z deportacji małych dzieci i osób bardzo starych. Kiedy francuscy urzędnicy poinformowali, że chcą dołączyć do wywózek małoletnich, Dannecker musiał prosić Eichmanna o instrukcje. Dopiero 20 lipca nadeszła odpowiedź z Berlina: dzieci też mogą jechać na Wschód. Skutkiem tego od 31 lipca do 7 sierpnia cztery pociągi z dorosłymi i starszymi dziećmi odjechały bezpośrednio do Auschwitz. Wszystkie osoby z tego pierwszego transportu zostały zarejestrowane w obozie; pozostali przeszli selekcję. Transport z 5 sierpnia był pierwszym, z którego większość pasażerów została zamordowana od razu po przyjeździe1145. Pozostałe dzieci wywieziono do Drancy. W 1961 roku na procesie Adolfa Eichmanna w Jerozolimie Georges Wellers, żydowski funkcyjny w obozie, wspominał stan, w jakim się znajdowały. „Te dzieci przyjechały do Drancy po dwóch lub trzech tygodniach spędzonych w Beaune-la-Rolande i Pithiviers, gdzie nikt o nie nie dbał – przyjechały w brudnych, podartych ubraniach i w bardzo złym stanie, często bez guzików albo w jednym bucie, gdyż drugi zaginął, z ranami na ciele. Prawie wszystkie cierpiały na biegunkę; nie były w stanie dojść do dziedzińca, gdzie znajdowały się latryny. Dlatego na rampie ustawiono kubły na nieczystości, ale najmniejsze dzieci nie mogły z nich skorzystać, bo były dla nich za duże […]”. Następnie dzieci rozdzielono między różne transporty odjeżdżające między 17 a 31 sierpnia. W tym momencie były rozłączone z rodzicami już od kilku tygodni i bardzo to przeżywały. Niektórym maluchom towarzyszyło starsze rodzeństwo, ale niektóre zostały całkiem same. Wellers opisywał, jak wyglądał dzień deportacji dzieci. „Budzono je o piątej rano; dostały kawę. Wstawały bardzo, bardzo przygnębione. O piątej rano, nawet w sierpniu, w Paryżu było jeszcze ciemno, prawie jak w nocy, a kiedy kazali im zebrać się na

dziedzińcu, zwykle nie obywało się bez trudności. Ochotniczki próbowały przekonać starsze dzieci, aby poszły na miejsce zbiórki pierwsze, ale kilka razy działo się tak, że dzieci zaczynały płakać i stawiać opór. Nikt nie potrafił wyprowadzić ich na dziedziniec, więc policjanci musieli chodzić po pomieszczeniach i wynosić na rękach walczące i krzyczące dzieci. Zanosili je na dziedziniec”1146. W Drancy Niemcy skonfiskowali Żydom cenne przedmioty i odsiali wszystkich, którzy zostali zatrzymani przez pomyłkę. Przedstawiciele UGIF-u i Amelotu, stowarzyszenia opieki nad imigrantami, zwrócili się do Niemców o uwolnienie osób urodzonych we Francji lub chronionych innymi ustaleniami. Udało się im wyciągnąć prawie 1000 dzieci, w tym 192 urodzonych we Francji. Bardziej kontrowersyjne było to, że UGIF zaopatrzył zatrzymanych w jedzenie i ubrania oraz wyposażył ich w podróż na Wschód. Od 19 do 31 sierpnia z dworca Le Bourget koło Drancy odjechało 16 transportów z 16 tysiącami Żydów1147. Grand rafle z 16–17 lipca wstrząsnęła Żydami francuskimi, ale bezpośrednio nic w ich sytuacji nie zmieniła. Hélène Berr zapisała w dzienniku w następną niedzielę: „W czwartek [16 lipca] pomyślałam, że moje życie się kończy. Ale ono trwało nadal. Ruszyło dalej przed siebie”. Wróciła do nauki w bibliotece Sorbony i snuła marzenia o młodym człowieku, który jej się podobał. Hélène nie spanikowała, nie zeszła do podziemia ani nie uciekła – chociaż jej rodzina rozważała przeniesienie się do strefy nieokupowanej. Manifestowanie normalności nie wynikało z braku informacji o horrorach rozgrywających się w dzielnicach Montmartre i Fauberg Saint-Denis. Hélène czuła się raczej prowokująco, a motywująco działało na nią „współczucie ludzi na ulicy, w metrze. Mężczyźni i kobiety patrzą na ciebie z taką dobrocią, że serce ci topnieje”. Atak na Żydów w rzeczywistości wzmocnił jej poczucie więzi z narodem francuskim. „Sztuczne podziały rasowe, religijne i społeczne nie stanowią już problemu […] wspólnie stawiamy czoła złu i jednoczymy się w cierpieniu”. Hélène dowiedziała się także, że weterani wojenni i obywatele francuscy, czyli jej ojciec, którzy nadal tkwili w Drancy, zostaną zwolnieni. Współpracownik z biura UGIF-u, gdzie ochotniczo pracowała, ostrzegł ją, że „wkrótce przyjdzie kolej na kobiety, które mają francuskie obywatelstwo”, ale Hélène ze wszystkich sił starała się nie myśleć, co to oznacza dla niej. Nawet kiedy pociągi odjeżdżały na Wschód, zajmowała się książkami i chłopcami. „Spędziliśmy przemiłe popołudnie w bibliotece – napisała 26 lipca – słuchaliśmy płyt przy oknach otwartych na nieskończenie spokojny, a jednak tętniący życiem, zalany słońcem ogród”1148. Szacuje się, że 15 tysięcy Żydów, głównie mężczyzn, wymknęło się z wielkiej łapanki w Paryżu. Jej wyniki były tak mizerne, że Niemcy zwrócili oczy na strefę nieokupowaną, żeby dopełnić kontyngent. Tysiące urodzonych za granicą Żydów mieszkało tam w dużych miastach, a kolejne tysiące, w tym Irène Némirovsky, przeniosły się w 1940 roku z północy. Akcja z 16–17 lipca uruchomiła dalszy odpływ ludzi na południe, z potajemnym wsparciem UGIF-u i Amelotu. Jednak ten ruch nie mógł ujść uwadze, a mieszkańcy odnosili się do uchodźców z niechęcią. Ponieważ ludziom doskwierały coraz większe braki w zaopatrzeniu, obwiniali o nie przybyszów, a każdego, kto miał pieniądze, zwykle podejrzewano o handlowanie na czarnym rynku. Mimo to identyfikowanie i namierzanie Żydów w strefie

nieokupowanej nie było proste. Tutaj nie nosili gwiazdy i, do grudnia 1942 roku, nie musieli mieć w dokumentach adnotacji o żydowskim pochodzeniu. Niestety, Lambert zgodził się jednak przesłać na południe, do CGQJ, listy Żydów spisane przez UGIF. CGQJ natychmiast podzieliło się wiedzą z Sipo-SD. W każdym razie wielu zagranicznych Żydów trafiło do obozów dla internowanych, a tam stanowili łatwy cel. Irène Némirovsky, która zbiegła do Issy-l’Évêque, została aresztowana 13 lipca, jeszcze przed główną łapanką, i przeniesiona do Pithiviers, skąd z tysiącami innych zagranicznych Żydów wyruszyła z transportem 17 lipca. Zmarła na „grypę” miesiąc po przyjeździe do Auschwitz1149. René Bousquet ustalił z Danneckerem, że 10 tysięcy Żydów zostanie dostarczonych ze strefy nieokupowanej. 5 sierpnia wysłał instrukcje do prefektów, kto ma być objęty akcją, a kto nie. Potencjalnymi deportowanymi byli Żydzi zagranicznego pochodzenia w wieku 18–60 lat. Policja miała zostawić w spokoju kobiety w ciąży, matki karmiące, inwalidów, weteranów Wielkiej Wojny z rodzinami, małżonków obywateli francuskich oraz dzieci urodzone we Francji, a także przydatnych fachowców. Zwolnienie uzyskiwał też Żyd będący w związku małżeńskim z osobą objętą jedną z powyższych kategorii. Wysiedlenia zaczęły się od obozów, najpierw w Gurs, gdzie marne schronienie znaleźli Żydzi wydaleni w 1940 roku z Badenii-Wirtembergii. W Noé, Récébédou, Rivesaltes, Le Vernet i Les Milles komisje selekcyjne oddzieliły osoby wyłączone z deportacji. Żydowskie organizacje pomocowe wykorzystały proces selekcji do targowania się o każdy wątpliwy przypadek. OSE, żydowska organizacja opieki społecznej dla dzieci, szybko przystąpiła do ratowania urodzonych we Francji małoletnich. Urzędnicy UGIF-u i rabini, którzy służyli jako kapelani wojskowi, zakwestionowali tyle przypadków, że chociaż 3436 Żydów pojechało na północ do Drancy, władzom francuskim nadal brakowało 5 tysięcy osób do wyznaczonej liczby. Dlatego też Bousquet zmienił kategorie wyłączonych, rozkazał przeprowadzić łapanki w większych miastach i wysłał oddziały policji do klasztorów i zapadłych wsi. Rezultat był nadal rozczarowujący: w Marsylii, Nicei i Lyonie, jak oszacował Bousquet, od 40 do 75 procent zagranicznych Żydów uciekło. Z 6701 aresztowanych Żydów 5259 odesłano do Drancy. Następne naloty przyniosły kolejne 1113 osób. Do listopada siedemnaście transportów odwiozło 11 012 Żydów ze strefy nieokupowanej do Drancy, a stamtąd do Auschwitz1150. Raymond-Raoul Lambert lamentował: „Prześladowania Żydów w strefie okupowanej się podwoiły. Teraz aresztowania obejmują kobiety i dzieci, do tego masowe deportacje mężczyzn. […]. Gdzie jest teraz Francja, która pozwala bez protestu, aby torturowano jej niewinnych obywateli?”. Deportacje wymagały reakcji, ale przywództwo żydowskie nie potrafiło ustalić wspólnego stanowiska. Lambert wyjechał do Vichy, gdzie spotkał się z Jacques’em Helbronnerem, przewodniczącym Consistoire, tylko po to, by się dowiedzieć, że „los cudzoziemców w ogóle go nie wzrusza”. Kiedy UGIF połączył siły z Consistoire i do Lavala wyruszyła wspólna delegacja, Helbronner odmówił przerwania letniego urlopu, aby do niej dołączyć. Upierał się przy zachowaniu swojego przywileju – bezpośredniego dostępu do samego Lavala. Delegacja, która 6 sierpnia spotkała się z premierem Vichy, wróciła z niczym. Laval upierał się, że „Francja ma prawo odsyłać cudzoziemców do Niemiec; mogą

sobie tam z nimi zrobić, co chcą”. Lambert napisał, że „pan Laval pozostał głuchy na humanitarne i prawne argumenty przedstawione mu przez przedstawicieli organizacji”1151. Trzy dni później szef UGIF-u wszystkie wysiłki skupił na ratowaniu przed deportacją Żydów ze strefy nieokupowanej. Symptomatyczny dla podwójnej roli UGIF-u był z jednej strony nadzór nad zaopatrywaniem pociągów deportacyjnych, a z drugiej walka o odroczenia lub zwolnienia dla pojedynczych osób. 10 sierpnia pojechał do prefektury Marsylii z listą urodzonych we Francji dzieci, które przebywały w Les Milles, a potem udał się do samego obozu, gdzie zmuszono go do obejrzenia „rozdzierającego serce widowiska. Autobusy zabierały siedemdziesięcioro dzieci oderwanych od rodziców, którzy mieli odjechać wieczorem. Zorganizowałem to tak, żeby dzieci wyjechały pierwsze, żeby nie oglądały rodziców zebranych na apelu […]. Musieliśmy odgrodzić ojców i matki od autobusów odjeżdżających z placu. To zawodzenie i łzy, te gesty biednych ojców, których czekała deportacja, gładzących twarz syna lub córki, jakby chcieli na niej zostawić odciski swych palców! Matki krzyczały z rozpaczy, a wielu z nas nie mogło powstrzymać łez […]”. Apel odbył się w palącym słońcu i wielu więźniów zemdlało. Część żandarmów z niechęcią wykonywała zadanie, ale następnego dnia „brutalni policjanci, którzy nie mówili ich językiem”, zapakowali Żydów do wagonów. Czterdziestu zostało „oddanych, ponieważ byli Żydami, przez mój kraj, który obiecał im schronienie, a przekazał ich w ręce przyszłych oprawców. Są tu dzieci, starcy, weterani wojenni, kobiety, kaleki, staruszki […] nie mogę patrzeć […] muszę się gdzieś ukryć i wypłakać”1152. Lambert wrócił do Vichy i zażądał, by policjanci respektowali przywileje przysługujące pracownikom UGIF-u, weteranom wojennym i posiadaczom wiz emigracyjnych. Podczas podróży udało mu się spotkać z Darquierem de Pellepoix, ale spotkanie uświadomiło mu tylko, że szef CGQJ jest „wykluczony z procedur deportacyjnych”. Bystro zauważył, że „to dziwny reżim, którego ofiary stają się świadkami jego administracyjnego bałaganu”. Na początku września wrócił do Les Milles i ponownie walczył o wyłączenie ludzi, gdy nagle zorientował się, że ratuje deportowanych, których wyciągnął z transportu kilka dni wcześniej. Ku swemu rozgoryczeniu raz zobaczył dowódcę policji, który był tak zdeterminowany, by zapełnić dwa puste wagony, że nawet nie pozorował selekcji i urządził losowanie, żeby wskazać więźniów, którzy pojadą. Kiedy Lambert zauważył, że jedną z ofiar jest znany wiedeński wydawca, stracił panowanie nad sobą. W dzienniku opisał tę scenę: „Nie zniosę tego dłużej! Ruszam przez dziedziniec jak wariat. «Nie może pan deportować kawalera Legii Honorowej», mówię komendantowi. «Więc go zabieraj!». Odpycham strażników, łapię Fischera za ramię i ciągnę za sobą […]”1153. Do początku września Niemcy w 32 transportach deportowali do Auschwitz 32 130 Żydów. Mimo to wciąż było daleko do zrealizowania założonego celu. W rezultacie doszło do gorączkowych łapanek w Paryżu na Żydów, których wcześniej chroniło obywatelstwo. 24 września francuska policja złapała 1594 Żydów rumuńskich, pięć dni później przyszła kolej na 1700 Belgów, a 5 listopada 1060 Żydów z greckim obywatelstwem. Ostatecznie Knochen i Röthke mogli dodać do listy deportowanych 6766 cudzoziemskich Żydów. Jednak w tamtym momencie stanęli w obliczu gwałtownej reakcji opinii publicznej,

a urzędnicy Vichy ostrzegali, że akcje na wielką skalę nie są już więcej pożądane. Dzień po zgarnięciu rumuńskich Żydów Knochen poinformował Himmlera, że „nie ma już więcej możliwości ewakuowania większych kontyngentów Żydów”. Ostatni transport z Drancy odjechał do Auschwitz 11 listopada. Do tej chwili wywieziono 42 500 Żydów, większość w pięciotygodniowym okresie między 26 lipca a 1 września. Część zatrzymała się w Kozłowie (Kosel) na Górnym Śląsku, gdzie kilkuset młodych mężczyzn i kobiet zabrano do pracy niewolniczej, co mgliście nawiązywało do pierwotnego planu deportowania Żydów na Wschód, by zastąpili przy pracy radzieckich jeńców wojennych1154. Aż do wielkich obław latem 1942 roku francuska opinia publiczna pozostawała w większości obojętna na los Żydów. Aresztowania i karne deportacje w pierwszej połowie roku zostały przyjęte milczeniem przez intelektualistów, kręgi podziemia i Kościoły. Jednak widok kobiet i dzieci pędzonych ulicami i wywożonych w bydlęcych wagonach w „nieznanym kierunku” wywołał falę odrazy. Duchowni wszystkich wyznań dali wyraz zaniepokojeniu. Zaledwie kilka dni po rafle w Paryżu kardynał Emmanuel Suhard, arcybiskup Paryża, wysłał do Pétaina list protestacyjny i rozpowszechnił jego treść wśród księży. W następnym miesiącu kardynał Pierre-Marie Gerlier, arcybiskup Lyonu i prymas Galii, dał publicznie wyraz swemu przerażeniu. W ich ślady poszedł pastor Marc Boegner, przewodniczący Francuskiej Federacji Protestanckiej, 23 sierpnia kardynał Jules-Géraud Saliège z Tuluzy wydał zdecydowany w tonie list pasterski: „W naszej własnej diecezji w obozach Noé i Récébédou rozegrały się najbardziej zatrważające sceny. Żydzi są istotami ludzkimi. Cudzoziemcy są istotami ludzkimi. Nie wszystko jest dozwolone wobec nich, wobec tych mężczyzn, wobec tych kobiet, wobec tych ojców i matek. Oni należą do rodzaju ludzkiego; są naszymi braćmi, podobnie jak wielu innych. Chrześcijanin nie może o tym zapominać”. List kardynała został potem wykorzystany we francuskiej audycji radiowej BBC. Miesiąc później Zgromadzenie Narodowe Kościoła Reformowanego zebrało się w trybie pilnym, by wyrazić zaniepokojenie społeczności protestanckiej. Pastor Boegner przypomniał swej trzódce, że Jezus był Żydem1155. Deportacje wywołały falę artykułów w prasie podziemnej. „Le Franc-Tireur” wzywał swych czytelników do „ujawniania grozy Paryża; do wyrażania solidarności ze wszystkimi ofiarami – chronienia ich, ukrywania, do braku zgody na psucie Francji”. „Libération” (w strefie południowej) rozpowszechnił 70 tysięcy egzemplarzy wydania z opisami okrucieństw na Vél’ d’Hiv’. Ojciec Chaillet w „Cahiers du Témoinage Chrétien” deklarował: „Musimy wykrzyczeć nieświadomemu i obojętnemu światu nasze obrzydzenie i nasze oburzenie, że takie polowania na ludzi odbywają się na naszej ziemi”. W październiku 1942 roku „Combat” deklarował, że „cudzoziemscy Żydzi, awangarda francuskiego żydostwa i cały naród francuski cierpią niemieckie prześladowania i znoszą bolesne męczeństwo. Ich cierpienie i prześladowania czynią ich tym cenniejszymi. Wszyscy, którzy cierpią z rąk Niemców, Żydzi bądź nie, komuniści bądź nie, są naszymi braćmi”. Komunistyczna broszura przynaglała czytelników: „chrońcie, osłaniajcie, ukrywajcie żydowskie dzieci i ich rodziny; ocalcie honor Francji”. W połowie września Jean Moulin, szef gaullistowskiego ruchu oporu we Francji, raportował do centrali w Londynie, że

„aresztowania cudzoziemskich Żydów i przekazywanie ich Niemcom, a nawet jeszcze bardziej haniebne środki stosowane wobec żydowskich dzieci, o czym początkowo szeroka publiczność nie wiedziała, zaczęły poruszać powszechną świadomość”. Wtedy po raz pierwszy Moulin otwarcie nawiązał do antyżydowskich środków. Wolni Francuzi z Londynu wzmocnili przekaz podziemnej prasy. We francuskich serwisach BBC nadanych między 1 sierpnia a 15 września 1942 roku znalazło się siedem wzmianek o deportacjach. André Labarthe, założyciel „La France libre”, londyńskiego dziennika gaullistów, ostrzegał słuchaczy: „Francuzi! Nie pozwólcie na to. Zjednoczcie się przeciwko szerzącej się zarazie, od której możecie zginąć wszyscy: Żydzi, Bretończycy, Lotaryńczycy, Baskowie…”. Jak sugerują słowa Labarthe’a, gaulliści, nie mniej niż komuniści, starannie wpisywali los Żydów w kategorie uniwersalne i odmalowywali go jako preludium do zagłady całego narodu francuskiego. Ich napomnienia nie były fantazją; wkrótce ruch oporu zwracał się przeciwko poborowi Sauckla, werbowaniu francuskich robotników dla niemieckiego przemysłu w ramach Service du travail obligatoire (STO). Przed końcem roku zainteresowanie podziemnej propagandy przeniosło się na wywózki francuskich robotników. Jednak wprowadzenie STO dało bodziec konspiratorom i pobudziło pomoc dla ludzi, którzy musieli się ukrywać, by uniknąć wymagających przełożonych. Nawet jeśli powody były niewłaściwe, pobudziło to poczucie solidarności z uciekającymi Żydami, chociaż w bardzo odmiennych okolicznościach1156. Od jesieni 1942 roku reżim i opinia publiczna miały wyraźniejsze poczucie, z czym wiązała się deportacja, nawet jeśli szczegóły pozostawały niejasne. Podczas gdy społeczeństwo wzdrygało się z przerażeniem, politycy Vichy rozważali na nowo strategię kolaboracji. Ich ostrożność pogłębił decydujący zwrot w wojnie. Po dwóch tygodniach ciężkich walk z przeważającymi siłami, 4 listopada Rommel rozkazał niedobitkom sił włosko-niemieckich wycofać się z linii El-Alamejn. Cztery dni później wojska brytyjskie i amerykańskie zaatakowały kontrolowane przez Francuzów Maroko i Algierię, prowokując Niemców do zajęcia wolnej strefy. Potem z frontu wschodniego nadeszły wieści, że oddziały niemieckie mają potężne problemy z powodu wielkiej radzieckiej kontrofensywy pod Stalingradem. Niemcy już nie mogli liczyć we Francji na tak szeroką współpracę w kwestiach polityki antyżydowskiej; przeciwnie, napotykali coraz większe utrudnienia1157. 1132 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 116–118, 222–226; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 251–253. O Darquierze de Pellepoix zob. Carmen Callil, Bad Faith. A Forgotten History of Family and Fatherland, London 2006. 1133 Thomas J. Laub, After the Fall. German Policy in Occupied France 1940–1944, Oxford 2010, s. 181– 188; M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 222–227. 1134 T.J. Laub, After the Fall, s. 228–229. 1135 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 228–229. 1136 Tamże, s. 241–242. 1137 Serge Klarsfeld, The Influence of the War on the Final Solution in France, w: The Shoah and the War,

s. 271–281; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 97–102. 1138 7, 8, 15 kwietnia, 1, 8, 9 czerwca 1942, Hélène Berr, Journal, London 2008, s. 15–29, 48, 50–51, 53– 55. 1139 8 stycznia, 11 lutego, 29 marca 1942, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 89–95, 100–105, 111–113; zob. J. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 81–102. 1140 24 czerwca, 2, 6 lipca 1942, H. Berr, Journal, s. 67–76, 84–85, 93. 1141 15 lipca 1942, H. Berr, Journal, s. 97. 1142 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 248–249. 1143 Adam Rayski, The Choice of the Jews Under Vichy. Between Submission and Resistance, tłum. Will Sayers, Notre Dame 2005, s. 88–95; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 104–108. 1144 A. Rayski, The Choice of the Jews Under Vichy, s. 90; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 111–116. 1145 S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 112–113. 1146 Zeznanie Georges’a Wellersa, rozprawa 32, 9 maja 1961, w: The Trial of Adolf Eichmann, t. 2, s. 583– 585. 1147 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 260–262; zob. J. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 109–129. 1148 18, 19, 21, 22, 23, 24, 26 lipca 1942, H. Berr, Journal, s. 98–110. 1149 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 181–186, 246–249; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 270–272; J. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 43–46; Donna F. Ryan, The Holocaust and the Jews of Marseille. The Enforcement of Anti-Semitic Policies in Vichy France, Urbana 1996, s. 79–107, 163–166. Olivier Philipponnat, Patrick Lienhardt, The Life of Irène Némirovsky 1903– 1942, London 2011, s. 1–5, 369–384. 1150 S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 118–134. 1151 21 lipca, 6 września, 4 października 1942, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 127–128, 132–137; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 288–291. 1152 11 października 1942, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 137–140; J. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 109–129. 1153 11 października 1942, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 142–144. 1154 T.J. Laub, After the Fall, s. 234–236; S. Klarsfeld, The Influence of the War on the Final Solution in France, s. 277–278; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 157–162; M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 260–262. 1155 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 270–282; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 292–302; D.F. Ryan, The Holocaust and the Jews of Marseille, s. 169–171. 1156 Renée Poznanski, French Public Opinion and the Jews during World War II: Assumptions of the Clandestine Press, w: Facing the Nazi Genocide, s. 123–133, oraz eadem, The French Resistance: An Alternative Society for the Jews?, w: Nazi Europe and the Final Solution, red. David Bankier i Yisrael Gutman, Jerusalem 2009, s. 411–434.

1157 S. Klarsfeld, The Influence of the War on the Final Solution in France, w: The Shoah and the War, s. 277–278.

„OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” W BELGII, HOLANDII I NORWEGII Chociaż 11 czerwca Eichmann wydał jednolite instrukcje dla Judenreferenten, musieli oni pracować w różnych warunkach. W Belgii Kurta Aschego osaczała administracja wojskowa i miał niewiele zasobów do dyspozycji. Na miejscu nie było wyższego dowódcy SS i policji, a personel Sipo-SD był nieliczny. Jednak Aschemu udało się uzyskać w pewnych kwestiach pomoc armii. W listopadzie 1941 roku dowódca armii zgodził się założyć jednolite żydowskie ciało przedstawicielskie, Stowarzyszenie Żydów w Belgii (Association des Juifs en Belgique, AJB). Niemcy wyznaczyli na przewodniczącego organu głównego rabina Solomona Ullmanna, którego otaczało wiele równie szacownych osobistości. Asche dążył do tego, by ściągnąć wszystkich Żydów w Belgii pod patronat AJB, ale stowarzyszenie okazało się niezbyt przydatne. Kiedy w marcu–kwietniu przeprowadzono spis, tysiące osób zignorowały groźbę kary za uchylanie się od rejestracji. Chociaż większość belgijskich Żydów zastosowała się do zarządzenia, wielu Żydów o obcym obywatelstwie zdecydowało się na unik. Podobny opór nastąpił przy narzucaniu obowiązku noszenia żółtej gwiazdy. Nawet AJB odmówiło Niemcom pomocy przy wprowadzaniu znienawidzonej naszywki. Anne Somerhausen, lewicowa parlamentarzystka, która prowadziła podczas okupacji dziennik, zdumiała się, że jednego dnia gwiazdy pojawiły się, a następnego zniknęły1158. Mosze Flinker, szesnastoletni Holender, znalazł się wśród Żydów zagranicznych, którzy zdecydowali się nie nosić gwiazdy. Jego rodzina przeniosła się z Hagi do Brukseli w połowie 1942 roku i zaczęli tam mieszkać, rezygnując z oznakowania. Za ogromną sumę jego ojciec kupił pozwolenie na pobyt stały, gwarantujący rodzinie pewien stopień bezpieczeństwa. Oderwany od szkoły, w obcym otoczeniu, Mosze miał dużo czasu, aby przemyśleć ich sytuację. Ponieważ był ortodoksyjny zarówno w poglądach, jak i z wyglądu, patrzył na los Żydów przez pryzmat żydowskiej historii i świętych pism. „Jakiż inny cel miałby [Bóg], pozwalając, aby to wszystko na nas spadło? – rozmyślał. – Jestem pewny, że dalsze problemy nie sprowadzą żadnego Żyda z powrotem na drogę prawości; wręcz przeciwnie, myślę, że kiedy doświadczą tak niewyobrażalnego cierpienia, pomyślą, że we wszechświecie nie ma żadnego Boga […]”. Mosze potrafił sobie wytłumaczyć tragedię tylko w jeden sensowny sposób: Bóg ocali jego naród i tym samym dowiedzie swego zwierzchnictwa nad rodzajem ludzkim i wszelkim stworzeniem. Zgodnie z filozofią Moszego Niemcy byli narzędziem w rękach Wszechmocnego1159. Instrukcje Eichmanna dla Sipo-SD nakazywały deportację 10 tysięcy Żydów w wieku od 16 do 40 lat, a 10 procent każdego planowanego transportu mogło obejmować niepracujących Żydów. Podobnie jak we Francji, Niemcy planowali zacząć od Żydów

zagranicznych i bezpaństwowców. Asche liczył na to, że zbierze ich pod pozorem werbunku do służby pracy, Arbeitseinsatz, organizowanej przez AJB. Pod koniec lipca zaczęły wychodzić obwieszczenia podpisane przez Maurice’a Benedictusa, producenta cygar i członka rady AJB, jednak reakcja była mizerna. Asche musiał uciec się do obław na ulicach w tych dzielnicach Antwerpii, Brukseli, Liège i Charleroi, gdzie istniały największe skupiska ludności żydowskiej. Aby działania przyniosły skutki, Asche potrzebował ludzi, ale belgijscy urzędnicy i władze policyjne okazali się oporni. Pomijając dwie operacje na większą skalę w Antwerpii w sierpniu, miejscowa policja odegrała w procesie niewielką rolę. Asche musiał zatem skorzystać z pomocy 1800 funkcjonariuszy Feldgendarmerie, żandarmerii wojskowej, i formacji paramilitarnych belgijskich partii faszystowskich, Flemish Rexists i Walloon Vlaams Nationaal Verbond, oraz ochotników z flamandzkiej Waffen-SS. Żydzi łapani na ulicach podążali w ślad ochotników do służby pracy do Mechelen (Malines). Tutaj Sipo-SD pośpiesznie zorganizowało obóz tranzytowy w dawnych koszarach wojskowych, Dossin Casern, dogodnie położonych blisko głównych linii kolejowych przecinających Belgię, które biegły też dalej na wschód1160. Niemcy napotkali zdecydowany opór. Anne Somerhausen dowiedziała się, że burmistrzowie zaczęli szybko wydawać Żydówki za mąż za Belgów, żeby dostały belgijskie obywatelstwo. Niedługo po tym, jak ogłoszono nabór do służby pracy, komuniści żydowscy włamali się do biur AJB i podpalili akta z nazwiskami Żydów. 29 sierpnia Żyd z komunistycznej Partisans Armés zamordował Roberta Holzingera, urzędnika AJB odpowiedzialnego za gromadzenie Żydów do deportacji. Rabin Ullmann, nie chcąc dalej legitymizować deportacji, w następnym miesiącu odszedł z AJB. Kiedy w odpowiedzi SipoSD aresztowało rabina i resztę żydowskich przywódców, to jeszcze głębiej podkopało pozory niewinnej mobilizacji do służby pracy i tysiące kolejnych Żydów zeszło do podziemia. Tymczasem żydowscy komuniści i lewicowi syjoniści założyli Comité de Défense des Juifs, by pomóc ukrywającym się. Comité miał związki z główną belgijską strukturą konspiracyjną, która była już dobrze zorganizowana i silna1161. Pomimo początkowo mało sprzyjających okoliczności i gwałtownej reakcji, w ciągu zaledwie stu dni policji bezpieczeństwa udało się schwytać i deportować o 50 procent więcej Żydów, niż założono. Od 4 sierpnia do 31 października siedemnaście pociągów wywiozło z Belgii do Auschwitz 16 882 Żydów; niekiedy wyruszały po dwa transporty dziennie1162. W Holandii Niemcy rozpoczęli deportacje od żądania, by żydowscy uchodźcy z Rzeszy stawili się w Centralnym Biurze Emigracji Żydowskiej, rzekomo do pracy przymusowej. Kiedy odpowiedzialność za wydanie obwieszczeń spadła na radę żydowską, w jej szeregach zapanował niepokój i odezwały się głosy przeciwne kolaboracji. Po trudnym posiedzeniu 13 lutego 1942 roku Joodse Raad, rada żydowska, postanowiła ulec. Heinz Hesdörffer skomentował gorzko: „Holenderscy Żydzi ucieszyli się, zadowoleni z tego, że pozbędą się niemieckich uchodźców i sami pozostaną bezpieczni. «Jesteśmy Holendrami, nic się nam nie może stać». Jednak radość okazała się krótkotrwała”. 29 kwietnia Niemcy poinformowali Abrahama Asschera i Davida Cohena, że od 2 maja wszyscy Żydzi w kraju będą musieli nosić żółtą gwiazdę. Asscher i Cohen zaprotestowali, ale potem przedstawili sprawę na

nadzwyczajnym zebraniu rady żydowskiej. Większość zgodziła się przyjąć zarządzenie i dystrybuować naszywki. Kiedy na ulicach pojawili się Żydzi oznaczeni gwiazdą, spotykali się z wieloma oznakami współczucia i niezliczonymi gestami solidarności. Miejscowi żartowali, że Waterlooplein, serce dzielnicy żydowskiej, powinno zmienić nazwę na Place d’Étoile (plac Gwiazdy). Jednak uśmiechy nie mogły złagodzić nieustannej presji ze strony niemieckiej administracji. Mniej więcej w tym samym czasie Żydów z prowincji zmuszono do przeprowadzki do dzielnicy żydowskiej w Amsterdamie, nadając jej w coraz większym stopniu charakter zatłoczonego getta. Rada musiała zakwaterować i wesprzeć przybyszów1163. W kwietniu Eichmann odwiedził Westerbork i powiedział Williemu Zöpfowi, swemu przedstawicielowi w Holandii, że wywózka Żydów na Wschód nastąpi latem. Na spotkaniu Judenreferenten 11 czerwca oznajmił, że z kraju zostanie deportowanych 25 tysięcy Żydów, z typowymi wyjątkami. Jednak dziesięć dni później liczba podskoczyła do 40 tysięcy, żeby zrekompensować przewidywane zmniejszenie liczby wywiezionych z Francji. 26 czerwca aus der Fünten wezwał Abrahama Asschera i Edwina Sluzkera, żydowskiego uchodźcę z Austrii, który pełnił funkcję łącznika z Zentralstelle, i powiedział im, że rada żydowska musi skłonić Żydów i Żydówki w wieku od 16 do 40 lat, by stawiali się w Zentralstelle do pracy w Niemczech w liczbie 800 dziennie. I znów Asscher i Cohen zaprotestowali, i znów Joodse Raad przez wiele godzin toczyła dramatyczne dyskusje. 4 lipca żydowskie przywództwo zgodziło się ulec, pod warunkiem że Niemcy zgodzą się rozszerzyć listę wyłączonych. To doskonale pasowało do niemieckiego myślenia: dowiedzieli się z praktyki, że dopóki jedna grupa Żydów uważa, że jest bezpieczna, dopóty chętnie pomoże usunąć inną, oszczędzając okupantom ludzi i wysiłku, jak również zachowując pozory porządku1164. Już następnego dnia ukazały się ogłoszenia o „Arbeitseinsatz im Osten”, służbie pracy na Wschodzie, i „w siedzibie rady żydowskiej rozpętało się piekło”. Jacob Presser, który później jako historyk opisywał te wydarzenia, wspominał, że „ludzie gorączkowo zbierali dokumenty, załatwiali wyłączenie, błagali o tygodniową zwłokę, przedstawiali zaświadczenia lekarskie, że są uzależnieni od narkotyków, okaleczeni lub niepełnosprawni […]. Stali w kolejkach po zaświadczenia od specjalistów, po porady prawne, referencje od swych przywódców religijnych lub od «przyjaciela» – ważnego Niemca, który mógłby użyć swych wpływów. Gdyby tylko udało się zdobyć dokument «niezastąpionego» Żyda!”. Kwitły korupcja i kumoterstwo. Heinz Hesdörffer, który miał bezpieczną pracę w komitecie pomocy uchodźcom w Arnhem pod opieką Gertrude van Tijn, obserwował „straszliwe sceny, które rozgrywały się na korytarzach Nieuwe Keizersgracht [gmachu rady żydowskiej] […] Starcy, ciężarne, dzieci z amsterdamskiej dzielnicy żydowskiej w nędznej odzieży, ramię w ramię z dżentelmenami i damami z Zuid, najelegantszej okolicy – wszyscy z wezwaniami w kieszeniach i próbujący ocalić się do ostatniej chwili. Dniem i nocą słyszało się wycie skazanych na śmierć, ale nie wszystkich dało się zatrudnić”1165. Podobnie jak w Belgii, tysiące odmówiły stawienia się na wezwanie. W rezultacie Niemcy urządzili ogromny nalot na dzielnicę żydowską, zagarniając 700 osób, które zamierzali przetrzymywać w charakterze zakładników, póki 4 tysiące Żydów nie odpowiedzą na

wezwanie. Taktyka zadziałała: przez kilka tygodni rada żydowska zapewniała odpowiedni kontyngent. Żydzi napływali na dziedziniec gmachu Zentralstelle, gdzie ich spisywano i z amsterdamskiego dworca głównego wysyłano do Westerborku. Mimo to na początku sierpnia liczba deportowanych znowu spadła i Niemcy urządzili kolejne łapanki. Przyjęli także nową metodę i zaczęli nocami nachodzić żydowskie domy. Zajmował się tym specjalny batalion amsterdamskiej policji. Oddział Schalkhaar, nazwany tak od akademii policyjnej, w której się szkolił, został sformowany w 1941 roku przez komendanta głównego policji amsterdamskiej Sybrena Tulpa. Składał się głównie z funkcjonariuszy z doświadczeniem wojskowym i w przeciwieństwie do regularnej policji stacjonował w koszarach. Tulp, członek holenderskiej partii narodowosocjalistycznej, założył również u siebie w jednostce biuro żydowskie. Kierowane przez fanatycznego antysemitę Dahmena von Bucholza, zajmowało się ściganiem Żydów podejrzanych o naruszanie antyżydowskich regulacji. Nawet jednak z tymi dodatkowymi siłami wypełnienie wagonów odjeżdżających z dworca głównego do Westerborku okazało się trudne. By uzupełnić kontyngent, Hanns Rauter, wyższy dowódca SS i policji, opróżnił obozy pracy, w których od 1941 roku pracowali Żydzi holenderscy i zagraniczni. Zamiast wykorzystywać Zentralstelle jako punkt zbiorczy, Niemcy uparli się urządzić zbiórkę w teatrze Hollandsche Schouwburg, który znajdował się blisko dzielnicy żydowskiej. Od października tam selekcjonowano Żydów schwytanych w obławach, zanim nieszczęśników odprowadzono do oczekujących pociągów deportacyjnych1166. Po przyjeździe do Westerborku holenderskich Żydów czekała nieprzyjemna niespodzianka: obóz prowadzili wyłącznie niemieccy Żydzi, uwięzieni od końca 1941 roku, którzy nie czuli sympatii do nowo przybyłych. Zajmujący nieco ponad 4 tysiące metrów kwadratowych, otoczony przez tereny rolnicze, Westerbork założono w 1939 roku, by pomieścić żydowskich uchodźców z Niemiec. Funkcjonowały tam dobry szpital, oddział kwarantanny i warsztaty. Więźniowie pracowali też na farmach i w gospodarstwach warzywnych w sąsiedztwie. W pierwszych latach okupacji obóz nadzorowało holenderskie Ministerstwo Sprawiedliwości, jednak 1 lipca 1942 roku przejęła go niemiecka policja bezpieczeństwa i przekształciła w obóz tranzytowy. Pierwszym komendantem został Albert Gemmeker. Mianował on Kurta Schlesingera, niemieckiego Żyda, szefem wewnętrznej administracji obozowej. Schlesinger z kolei mianował niemieckich Żydów na większość stanowisk funkcyjnych i zajął się centralną kartoteką, która określała, kto pojedzie na Wschód. Presser skomentował, że „ci paladyni, prawie bez wyjątku niemieccy Żydzi, mieli władzę nad życiem i śmiercią, byli więc zasypywani pochlebstwami, naciskani, przekupywani; zazdroszczono im, nienawidzono ich i faktycznie nie cierpiano”. Schlesinger utrzymywał porządek w obozie za pomocą Ordendienstu (Służby Porządkowej) oraz Fliegende Kolonne, kolumny ruchomej; ich członkowie byli w sporej części eksżołnierzami. We wtorki, kiedy zestawiano tygodniowy transport, ci mężczyźni pilnowali, żeby nieszczęśnicy wybrani do odjazdu wsiedli do wagonów. Ponieważ teren wokół obozu patrolowali holenderscy policjanci, Niemcy mogli prowadzić go z minimalnym personelem własnym1167.

Joodse Raad rozpaczliwie próbowała ochronić możliwie najwięcej Żydów. Cohen poprosił o wyłączenie 35 tysięcy osób i udało mu się uzyskać od Niemców 17 500 zwolnień. Żydzi ci dostali numer i pieczątkę w dokumentach. Wśród szczęśliwców znalazło się 1500 ochrzczonych Żydów, 1800 osób, których status rasowy nadal był nieustalony, 800 chronionych przez pewnych Niemców, 3800 pracowników przemysłu zbrojeniowego, wytwórców futer i szlifierzy diamentów oraz 1800 urzędników rady żydowskiej. Niestety, system, który miał uporządkować proces i zapewnić ochronę, w rzeczywistości „doprowadził do upadku moralnego na ogromną skalę”. Presser zjadliwie podsumował, że „nadając czasowe przywileje mniejszości, [Niemcy] zdołali pozbyć się reszty bez zamieszania i nie zadając sobie większego trudu”1168. Przez dłuższą chwilę przywódcy żydostwa holenderskiego nie byli pewni, co oznacza „Arbeitseinsatz im Osten”. Wiedzieli, że deportacja do Mauthausen prawie na pewno równa się wyrokowi śmierci, ale holenderscy i zagraniczni Żydzi od wielu miesięcy byli wysyłani do pracy przymusowej przy budowie fortyfikacji wzdłuż wybrzeża Morza Północnego. Niemcy powiększyli jeszcze zamęt, zmuszając setkę holenderskich Żydów, którzy przyjechali do Auschwitz-Birkenau, żeby wysłali do rodzin pocztówki z informacją, że mają się dobrze. Zatem zamiast ostrzegać Żydów lub też doradzać im uchylanie się od wezwań, rada żydowska ułatwiała im wyjazd na Wschód. Komitet na rzecz uchodźców Gertrude van Tijn zajął się dostarczaniem plecaków, menażek, ubrań i jedzenia dla deportowanych. Nie padł też ani jeden głos przeciwko deportacjom ze strony holenderskich urzędników; ci trzymali się taktyki unikania konfliktów z okupantami, aby zachować kontrolę nad najważniejszymi, według nich, interesami narodu holenderskiego1169. Chociaż latem 1942 roku w audycjach holenderskiej sekcji BBC pojawiały się informacje o masowym mordowaniu Żydów w Polsce, tylko mniejszość Holendrów powiązała ten fakt z deportacjami. Większość nadal uważała, że Żydzi są odsyłani do straszliwych obozów pracy. Mimo to Żydzi, ani urodzeni za granicą, ani obywatele holenderscy, nie słuchali posłusznie przywódców. W grudniu 1941 roku Lodewijk Visser, wyrzucony z Sądu Najwyższego z powodu żydowskiego pochodzenia, założył komitet dla obrony praw Żydów i odmówił przyjęcia dowodu tożsamości ostemplowanego literą „J”. Zmarł, zanim jego protest mógł uzyskać szerszy rozgłos albo też zanim rozprawiliby się z nim Niemcy. Walter Süsskind, były przedsiębiorca, zorganizował ucieczkę dla kilkuset dzieci z Hollandsche Schouwburg, ale potem, w 1943 roku, sam został deportowany do Theresienstadt (a stamtąd do Auschwitz-Birkenau, gdzie zginął z całą rodziną). Ponad 4 tysiące Żydów wykorzystało sefardyjskie pochodzenie, żeby uzyskać obywatelstwo portugalskie, podczas gdy kilka tysięcy opóźniało deportację, kwestionując w ogóle zaliczenie ich do Żydów. Syjonistyczny ruch młodzieżowy organizował grupy po kilkadziesiąt osób, które udawały się na południe, przekraczając nielegalnie granicę na fałszywych dokumentach, w nadziei, że uda im się dotrzeć do Hiszpanii przez Pireneje. Jednak najbardziej rozpowszechniona forma oporu polegała na ukrywaniu się. Szacuje się, że około 25 tysięcy Żydów zeszło do podziemia z pomocą zaprzyjaźnionych Holendrów. Najlepiej znanym tego rodzaju przypadkiem jest rodzina Franków. Jednak ojciec Anne Frank nie był przeciętnym człowiekiem, jeśli wziąć

pod uwagę zasoby, jakie miał do dyspozycji, oraz siatkę lojalnych miejscowych pomocników. Niewielu Żydów mogło znaleźć kryjówkę, nie mówiąc o tym, że nie miałby kto dostarczać im żywności i innych niezbędnych rzeczy, nawet jeśli mieli na to pieniądze. W każdym przypadku większość najbardziej obawiała się odkrycia i wywózki do Mauthausen, o którym wiedzieli więcej niż o deportacjach w nieznanym kierunku. Ci, którzy pod koniec roku nadal byli na wolności, zaczęli żyć nadzieją na niemiecką klęskę wojskową i uważali, że jeśli uda im się przetrwać jeszcze trochę, będą ocaleni1170. Eichmann czuł się wielce usatysfakcjonowany płynnym odpływem Żydów z Holandii. Od lipca do grudnia 1942 roku na wschód, do Auschwitz-Birkenau, odjechały czterdzieści dwa transporty z 38 606 Żydami. Osiemnaście pociągów zatrzymało się w Kozłowie, gdzie wysiadło 3,5 tysiąca młodych mężczyzn i kobiet skierowanych do obozów pracy. Proces z pewnością przebiegał z mniejszymi trudnościami niż we Francji, gdzie Niemcy musieli liczyć się z niezależnym rządem, który miał własne zdanie, i z dwiema różnymi strefami działania, czy w Belgii, gdzie ich potencjalne ofiary okazały się oporne i nieuchwytne. Ale system zgłaszania się na ochotnika zawiódł również w Holandii, a Niemcy musieli znów organizować łapanki, co wymagało znacznych zasobów ludzkich i wywoływało współczucie dla ofiar. Wysoka liczba deportowanych z Holandii stanowiła po części skutek istniejących wcześniej rezerwuarów ofiar w Westerborku i więźniów obozów pracy z rodzinami. Umożliwiło to deportację 12 tysięcy Żydów w samym tylko październiku 1942 roku, co stanowiło ponad jedną trzecią wszystkich deportowanych w tym roku i 10 procent łącznej liczby wszystkich wywiezionych z Holandii1171. Było to również niezwykle dochodowe przedsięwzięcie. Do maja 1943 roku Niemcy opróżnili 17 225 domów i mieszkań. Setki barek i wagonów towarowych wywoziły zrabowane mienie do Niemiec, gdzie rozdzielano je między Niemców, którzy stracili dobytek w wyniku bombardowań. Władze dokonujące aryzacji przejęły 20 tysięcy nieruchomości i 560 hipotek oraz ogromną liczbę diamentów. Fikcyjny bank Lippmanna– Rosenthala, Liro, wchłonął skradzioną gotówkę, konta bankowe, polisy ubezpieczeniowe i długi wobec żydowskich finansistów. Liro miało nawet „filię” w Westerborku, która służyła oskubywaniu Żydów do czysta, zanim wysłano ich na śmierć. Niemcy mówili nieustająco o przywiązaniu Żydów do pieniędzy i ich legendarnej chciwości, ale w toku likwidacji społeczności holenderskich Żydów sami dali się skorumpować i okazali chciwość na niespotykaną skalę1172. W listopadzie uwaga głównej kwatery SS w Berlinie nagle zwróciła się ku Norwegii, krajowi z niewielką społecznością żydowską. Tamtejszych 2171 Żydów, włącznie z żydowskimi uchodźcami takimi jak Ruth Maier, żyło stosunkowo spokojnie aż do początku 1942 roku, kiedy Vidkun Quisling wezwał szefów kolaboranckiego rządu i zaczął dowodzić słuszności szerszych nazistowskich celów. Jednak operacja przeciwko Żydom była prawdopodobnie niespodziewanym substytutem większej akcji przeciwko Żydom duńskim. Werner Best, który we wrześniu przybył do Kopenhagi z Francji, szybko ocenił sytuację i pojął, że deportacja duńskich Żydów wywoła niepokoje i zagrozi płynnemu przepływowi kluczowych dla Rzeszy dostaw żywności. Ponieważ Terboven i Quisling

kontrolowali policję i siły bezpieczeństwa w Norwegii, ten kraj był łatwiejszym celem. 23 października przekazano rozkaz norweskiej policji i trzy dni później rozpoczęły się aresztowania Żydów. Operacja jednak „najwyraźniej była przygotowywana w pośpiechu”. Policja bezpieczeństwa dokonywała aresztowań zarekwirowanymi taksówkami. Łącznie schwytano i deportowano 770 Żydów. Około 930 uciekło przez granicę do Szwecji, gdzie znaleźli bezpieczną przystań1173. W marcu 1942 roku Ruth Maier mieszkała u rodziny Strømów w Lillestrøm, kiedy polecono jej się zgłosić na policję. Wcześniej główne ograniczenia, z jakimi się spotkała, wynikały z jej statusu uchodźcy. Nie mogła dostać pozwolenia na pracę i przez większość poprzedniego roku pracowała jako wolontariuszka w narodowej służbie pracy. Kilka razy odwiedziła ambasadę amerykańską, żeby zbadać możliwości emigracji, ale usłyszała, że limity zostały wyczerpane aż do początków następnego roku. W czerwcu 1941 roku musiała porzucić pracę na farmie koło Stavanger po tym, jak dołączył do niej bliski przyjaciel, Gunvor Hofmo. Gunvor niedawno siedział w więzieniu za działalność polityczną, ale antysemityzm pogarszał ich sytuację. „Zrobili problem z moich «rasowych związków» i z poglądów politycznych Gunvora”, wyjaśniała Ruth w dzienniku. Jesienią wróciła do przybranej rodziny i zaczęła kurs stenografii w Oslo. Podczas nauki poznała kilku współwyznawców, pierwszych Żydów, jakich spotkała od dłuższego czasu. Skutek był zaskakujący: „Wywarli na mnie – jak by to ująć? – erotyczny wpływ. Obudzili we mnie pragnienie miłości. Poczułam się z nimi związana”. Pomimo tej więzi nigdy nie czuła się całkowicie przynależna do narodu żydowskiego. Kiedy mijała oddział austriackich strzelców górskich przybyłych z północy na urlop, chciała „z nimi porozmawiać. Moi rodacy, chciałam móc powiedzieć. A mimo to wcale nie moi”1174. Nieszczęśliwa w przybranym domu, Ruth zdecydowała się na przeprowadzkę do Oslo i znalazła miejsce w hostelu. Pracowała w małych firmach, które produkowały pamiątki, chodziła na kurs rysunku i cieszyła się niezależnością. Jej przyjaźń z Gunvorem miała wzloty i upadki, zaczęła więc flirtować z rzeźbiarzem, któremu pozowała. Potem, 27 września, zapisała w dzienniku, że Terboven, komisarz Rzeszy na Norwegię, „zwrócił się do naszego hostelu z pytaniem, kto w nim mieszka. Spodziewam się wyrzucenia lada dzień. Spróbuję zachować spokój, nie dam po sobie poznać, że płakałam, ani nie będę żebrać, żeby tu zostać. W takich chwilach czuję solidarność z tymi wszystkimi, którzy cierpią w swoich krajach. To hańba, że tylko to, iż jesteśmy Żydami, czyni z nas męczenników”. Dwa dni później informowała: „Aresztują Żydów. Wszystkich żydowskich mężczyzn w wieku od 16 do 72 lat. Żydowskie sklepy są zamknięte […]. Po prostu czuję się chora. Nie jestem już dumna z bycia Żydówką. Jestem zmęczona słuchaniem, że znów będą aresztować Żydów. Zastanawiam się, po co zadają sobie ten trud. […]. Och, po prostu dajcie nam spokój!”. Ruth nie chciała wyrzec się żydowskich korzeni, ale upierała się, by swoją złą sytuację umieszczać w kontekście cierpień innych uciskanych. „Torturują nas, ponieważ jesteśmy Żydami. Chciałabym móc zniszczyć tę granicę, która czyni Żydów z Żydów”. Jej notatka kończy się zdaniem: „Może mnie też złapią. Qui sait?”1175. Złapali. 26 listopada Niemcy oprócz żydowskich mężczyzn zaczęli wyłapywać kobiety

i dzieci. Wczesnym rankiem para norweskich policjantów wyprowadziła Ruth i dwie inne Żydówki z hostelu do auta i wywiozła je do portu, gdzie wraz z 530 innymi wsadzono je na liniowiec „Donau”. Statek wypłynął po południu, ale Ruth zdołała przeszmuglować pożegnalny liścik do Gunvora. „Myślę, że to dobrze, że tak się stało. Czemu nie mielibyśmy cierpieć, skoro dokoła jest tyle cierpienia? Nie martw się o mnie. Być może nie zamieniłabym się z tobą miejscami”. „Donau” przybił do portu w Szczecinie, a stamtąd więźniów przewieziono do Auschwitz-Birkenau. Po przybyciu 186 osób zarejestrowano w obozie, resztę zaś zamordowano w komorach gazowych. Tu urywa się ślad Ruth; miała 22 lata1176. 1158 Maxime Steinberg, The Jews in the Years 1940–1944: Three Strategies for Coping with a Tragedy oraz The Judenpolitik in Belgium within the West European Context: Comparative Observations, w: Belgium and the Holocaust, s. 205–213, 353–362; Anne Somerhausen, Written in Darkness. A Belgian Woman’s Record of the Occupation 1940–1945, New York 1946, s. 144–148. 1159 24 listopada, 2 grudnia 1942, Young Moshe’s Diary, red. Shaul Esh, Jerusalem 1979, s. 19–26, 30–31. 1160 Pim Griffioen, Ron Zeller, Comparing the Persecution of the Jews in the Netherlands, France and Belgium, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, s. 55–91. 1161 Maxime Steinberg, The Trap of Legality: the Association of the Jews in Belgium, w: Patterns of Jewish Leadership in Nazi Europe 1933–1945, red. Yisrael Gutman i Cynthia Haft, Jerusalem 1979, s. 353–368; Bob Moore, Survivors. Jewish Self-Help and Rescue in Nazi-Occupied Western Europe, Oxford 2010, s. 171–177; A. Somerhausen, Written in Darkness, s. 144–148. Zob. też: Dan Michman, Problematic National Identity, Outsiders and Persecution: Impact of the Gentile Population’s Attitude in Belgium on the Fate of the Jews in 1940–1944, oraz Jean-Philippe Schreiber, Belgium and the Jews under Nazi Rule: Behind the Myths, w: Nazi Europe and the Final Solution, s. 455–488. 1162 M. Steinberg, The Jews in the Years 1940–1944: Three Strategies for Coping with a Tragedy, s. 347– 350; L. Yahil, The Holocaust, s. 393–394; P. Longerich, Holocaust, s. 362–363. 1163 B. Wasserstein, The Ambiguity of Virtue, s. 128–133; H. Hesdörffer, Twelve Years of Nazi Terror, s. 18; J. Presser, Ashes in the Wind, s. 118–137. 1164 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 135–143; B. Wasserstein, The Ambiguity of Virtue, s. 138–140. 1165 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 141; H. Hesdörffer, Twelve Years of Nazi Terror, s. 22–23. 1166 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 143–153, 158–164, 170–173; Guus Meershoek, The Amsterdam Police and the persecution of the Jews, w: The Holocaust in History, the Known, the Unknown, the Disputed, and the Reexamined, red. Michael Berenbaum i Abraham Peck, Indiana 1998, s. 284–300. 1167 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 407–409, 415–428; Jacob Presser, Introduction, w: Philip Mechanicus, Waiting for Death. A Diary, tłum. Irene R. Gibbons, London 1968, s. 5–10. 1168 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 164–169. 1169 Tamże, s. 246–254, 264–277, 348–356; B. Wasserstein, The Ambiguity of Virtue, s. 141–142, 146–148. 1170 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 378–384, 383–400; Van der Boom, Ordinary Dutchmen and the Holocaust: A Summary of Findings, s. 38–48. 1171 P. Griffioen, R. Zeller, Comparing the Persecution of the Jews in the Netherlands, France and

Belgium, w: red. P. Romijn i in., The Persecution of the Jews in the Netherlands, s. 55–92; J. Presser, Ashes in the Wind, s. 68–73, 357–374. 1172 Gerard Aalders, Nazi Looting. The Plunder of Dutch Jewry During the Second World War, tłum. Arnold i Erica Pomerans, Oxford 2004, s. 11–83, 104–163, 175–183, 185–201, 203–209. 1173 P. Longerich, Holocaust, s. 370–372. 1174 22 kwietnia, 8 czerwca, 22 listopada 1941, 20 czerwca 1942, Ruth Maier’s Diary, s. 324–325, 341, 373–374, 393–394. 1175 27, 29 września 1942, Ruth Maier’s Diary, s. 405–407. 1176 Tamże, s. 411–412.

W POLSCE Po deportacjach przeprowadzonych od stycznia do maja 1942 roku do łódzkiego getta wróciła stabilizacja. Na początku czerwca populacja liczyła 104 469 osób, w tym Żydów przesiedlonych z likwidowanych gett w Kraju Warty. Było mnóstwo pracy. Tysiące osób pracowały przy sortowaniu bagażu i mienia zwożonego do magazynu Hansa Biebowa z nieistniejących już gmin żydowskich – samego obuwia było 20 ton. Dotarły nowe maszyny do szycia do fabryk, które mogły teraz realizować więcej zamówień. I nie było przestojów: w lipcu niemiecka komisja handlowa zrobiła objazd po warsztatach i zapewniła mieszkańcom getta dość pracy na kilka miesięcy naprzód. Getto produkowało teraz zimowe mundury maskujące dla Wehrmachtu, kombinezony spadochronowe, hełmofony dla czołgistów oraz słomiane ochraniacze do butów na zimę dla żołnierzy piechoty. Koncern AEG otworzył w getcie zakład elektrotechniczny. Dawid Sierakowiak pisał z zadowoleniem: „Getto ciągle się rozwija […] tworzy się coraz to nowe, najrozmaitsze resorty”. Pracował jako urzędnik biurowy w jednym z przedsiębiorstw i cieszył się z nowych, kolosalnych zamówień. Jednak chociaż pracowało około 70–80 tysięcy mieszkańców getta, nie wszystkim gwarantowało to bezpieczeństwo. Rumkowski zaczął uczyć dzieci obsługi maszyn do szycia i prac krawieckich1177. Chociaż zatrudnienie rosło, kurczyły się racje żywnościowe. Śmiertelność rosła, a wydajność spadała. 2 sierpnia kronika getta beznamiętnie przytoczyła raport szefa służby zdrowia: „Plagą ludności getta są obrzęki głodowe”. Kronikarz ujął rzecz bardziej obrazowo: „Po getcie suną blade cienie z obrzękami na nogach i twarzy, zniekształcone, zdeformowane postacie ludzkie, których jedynym marzeniem jest przetrwać i wytrwać […]”. Kronika odnotowała 13 tysięcy zgonów w pierwszych siedmiu miesiącach roku; niemożliwością stało się dostatecznie szybkie grzebanie zmarłych. Życie codzienne stało się ponurą rutyną, jak to opisał Dawid Sierakowiak: „Dzień za dniem upływa, wychodzą racje, wykupuje się je, zjada, głoduje się przed, podczas i po jedzeniu i czeka się uporczywie, ciągle i niezachwianie końca tej przeklętej, diabelskiej wojny. Resort, dom, posiłki, czytanie, noc z pluskwami i karaluchami i tak bez końca, przy ciągłym ubytku sił, znikającej sprawności ciała i umysłu”1178. Przeciętnemu mieszkańcowi o wiele ciężej było znosić swój los ze świadomością, że nie wszyscy w getcie musieli cierpieć. W maju Dawid poszedł na koncert, który powinien był być, jak to ujął Oskar Rosenfeld, „dowodem niezniszczalności ducha żydowskiego”. Zamiast tego jednak Dawid zaobserwował: „Zebrało się same [sic!] doborowe towarzystwo, wypasione i wystrojone. Przepaść między rozmaitymi częściami ludności getta staje się coraz większa. Jedni kradną i żrą, inni żrą oficjalnie, a reszta puchnie i umiera z głodu”. Dawid odkrył, że jedzenie kradł mu jego własny ojciec. Rosenfeld również wiedział

o korupcji i groteskowej nierówności w getcie. Wspomniał, że „podczas gdy tysiąc ludzi głoduje, kilku żarłoków ma marmoladę truskawkową, mleko skondensowane, wino, likiery, dobre papierosy i tak dalej”1179. Morale jeszcze bardziej podkopywały historie przynoszone przez ocalałych z czystek w gettach w Pabianicach i Brzezinach. Z jednej strony wydawało się, że Niemcy przygotowują się do rozdzielenia rodzin i zachowania tylko osób zdolnych do pracy, a z drugiej – sama zdolność do pracy nie gwarantowała przetrwania. Dawid Sierakowiak zanotował ponuro, że wśród nich „starców, dzieci i chorych to w ogóle nie ma. Ostatnio zabija się już nawet bez rozróżnienia na zdolnych i niezdolnych do pracy”. Getto popadło w przygnębienie po wieściach z Warszawy o deportacjach i o śmierci Czerniakowa. Te brutalnie przeprowadzane przemieszczenia ludności deprymowały kronikarzy. „Logicznym rozumowaniem niczego przewidzieć nie można”, ubolewali. Pod koniec sierpnia autorzy kroniki rozpaczali, że „do dnia dzisiejszego nie została wyjaśniona sprawa decentralizacji naszego getta przez masowe wysiedlenia i niezrozumiały jest fakt wysiedlania Żydów z okolicznych miasteczek”1180. Potem, 1 września, Niemcy ponownie uderzyli w Łódź. W związku z lipcowym zarządzeniem Himmlera, że w okupowanej Polsce mogą zostać tylko pracujący Żydzi, Rumkowski dostał rozkaz odesłania 25 tysięcy Żydów, w tym wszystkich poniżej 10. i powyżej 65. roku życia. Getto sparaliżował strach. Rumkowski zawiesił ruch pieszy i dodał Służbie Porządkowej do pomocy strażaków, a komisja wysiedleńcza gorączkowo przerzucała księgi ewidencji ludności i dom za domem wyszukiwała osoby do deportowania. Funkcjonariusze Służby Porządkowej usłyszeli, że jeśli zrealizują cel, ich rodziny zostaną oszczędzone. W kilka godzin po obwieszczeniu Służba Porządkowa i niemiecka policja opróżniły szpital i domy starców. „Przy ładowaniu chorych działy się dantejskie sceny – pisał Dawid Sierakowiak. – Ludzie wiedzą, że idą na śmierć! Walczyli nawet z Niemcami i siłą musiano ich wrzucać na wozy”. Chorzy i kalecy wyskakiwali przez okna i uciekali, ale okazało się, że Służba Porządkowa zabiera ich krewnych jako zakładników. Rosenfeld w siedzibie rady żydowskiej dostał kartkę z wiadomością z domu starców: „Proszę, uratujcie mnie, dom jest otoczony. Rosa Steiner, pisarka, Wiedeń”. Cała produkcja stanęła, ponieważ „wszyscy rzucili się załatwiać zaświadczenia o zatrudnieniu dla niepracujących członków rodziny; rodzice nieszczęsnych dzieci próbowali je ratować na wszelkie możliwe sposoby”. Rumkowski zamknął biuro meldunkowe, aby zapobiec przerabianiu dat urodzenia na metrykach i wystawianiu fałszywych aktów zgonu1181. Na wielorakie niebezpieczeństwa narażone były w getcie młode kobiety, które padały ofiarą zarówno Żydów, jak i Niemców. Kiedy Lucille Eichengreen przyszła do kierownika fabryki, aby go błagać o zatrudnienie dwunastoletniej siostry, ten spytał ją, co dostanie w zamian. Kiedy mu wyjaśniła, że nie ma pieniędzy, mężczyzna szeroko się uśmiechnął i odparł, że „nie to miał na myśli”. Lucille była w szoku, że takie rzeczy dzieją się „wśród swoich”. Abram Cytryn powiedział coś podobnego siostrze, Lusi, kiedy ich matka została zabrana w łapance. „Wszyscy mówią, że mam piękną siostrę. Ale co mi z tego? Dlaczego nie zostaniesz kochanką jakiejś ważnej figury w getcie?”. Wysłał ją do jakiegoś człowieka,

wróciła kilka godzin później „dosłownie cała rozszarpana”. Jej niewyobrażalne poświęcenie okazało się zbyteczne: matka została już wcześniej zwolniona1182. Cztery dni po fatalnym rozkazie Rumkowski przemówił do mieszkańców z podwyższenia na placu Strażackim. „Ogromny cios spadł na getto – zaczął drżącym głosem. – Zażądali od nas rzeczy najcenniejszej – dzieci i osób starszych”. On sam nie został pobłogosławiony potomstwem, ciągnął, ale najlepsze lata życia poświęcił pracy dla dobra dzieci. „Nigdy nie wyobrażałem sobie, że własnymi rękami będę kładł ofiarę na ołtarzu. W moim podeszłym wieku muszę wyciągać ręce i błagać: Bracia i siostry, dajcie je mnie! Ojcowie i matki: dajcie mi swoje dzieci!”. Sądził, że Niemcy zostawią ich w spokoju po opróżnieniu szpitali i domów starców, ale „okazało się, że co innego jest nam przeznaczone. Takie to już szczęście Żydów; zawsze cierpieć więcej i mocniej, szczególnie podczas wojny”. Dzień wcześniej Niemcy powiedzieli mu: wyślij 20 tysięcy albo „my to zrobimy”. Jego jedyną myślą było: jak wielu uda się ocalić? Skonsultował się z najbliższymi współpracownikami i wspólnie doszli do wniosku, że „bez względu na to, jak to będzie dla nas trudne, musimy wziąć na siebie wykonanie rozkazu. Muszę przeprowadzić tę trudną i krwawą operację. Muszę odciąć członki, by ocalić ciało! Muszę zabrać dzieci, ponieważ w przeciwnym razie, Boże uchowaj, inni również zostaną zabrani”. W tym momencie rozległy się głośne szlochy tysięcy zgromadzonych na placu. Rumkowski nawet nie próbował ich pocieszać. Zamiast tego wyznał, że „przychodzę jak złodziej, by zabrać wam to, co macie najlepszego w sercach!”. Prosił o możliwość zachowania dzieci poniżej dziewiątego roku życia, ale Niemcy odmówili. Więc, prosił, pozwólcie wziąć dzieci chore na gruźlicę, te skazane na śmierć. Potem zaczął się załamywać, jąkając się i powtarzając. „Stoi przed wami złamany człowiek. Nie zazdrośćcie mi. To najtrudniejsze rozporządzenie, jakie kiedykolwiek musiałem wydać. Wyciągam do was moje złamane, trzęsące ręce i błagam: Oddajcie ofiary w moje ręce, aby przez nie uniknąć dodatkowych ofiar, aby ochronić kehillah [wspólnotę] 100 tysięcy Żydów. Obiecali mi to: jeśli sami dostarczymy ofiary, tu będzie spokój”. Kiedy dorośli wykrzykiwali, że sami pójdą, albo naglili Rumkowskiego, żeby zabrał dzieci z dużych rodzin, gestem uciszył ich protesty. „Nie mam siły ciągnąć dyskusji z wami”, stwierdził i przypomniał wzniesionym twarzom los małych społeczności z okolic. Nie było innego wyjścia, jak tylko ustąpić1183. W swym dzienniku wielkiej deportacji Josef Zelkowicz uchwycił ostatnie chwile, które matki i ojcowie mogli spędzić ze swym urodzonym pod złą gwiazdą potomstwem. Ojcowie próbowali zachować spokój; matki po raz ostatni karmiły i pieściły swe dzieci. Zauważył zgryźliwie, że członkom Beiratu łatwo było wzywać zwykłych mieszkańców do złożenia ofiary, podczas gdy „sami zdołali uzyskać od Niemców wyłączenia od deportacji dla dzieci dyrektorów szopów, strażaków, policjantów, lekarzy, instruktorów, Beiratu i diabeł wie dla kogo jeszcze”. Niemcy mieli zabrać ludzi, „którzy mimo iż zdolni do pracy, zostali i tak poświęceni w imię «ustosunkowanych» dzieci i starców”. O siódmej rano obserwował Służbę Porządkową „ładującą starych mężczyzn i kobiety na ciężarówki jak szmelc”. Gdzieniegdzie wywiązała się walka, kiedy rodzice odmawiali oddania dzieci. Zelkowicz zastanawiał się: „Co stało się z żydowskimi policjantami, że skłonili się do podjęcia tego

zadania? Czy poszaleli? Czy wycięto im serca i zastąpiono kamieniami?”. Czy też „oszołomiła” ich obietnica ochrony dla najbliższych i dodatkowe racje? Trwało to przez wiele dni. Starsze kobiety farbowały włosy i nakładały róż, żeby wydać się młodszymi. „Ludzie, którzy ukrywają swoje dzieci na poddaszach, w wychodkach i innych dziurach, tracą zmysły z rozpaczy”. Wszystko na próżno. Pomimo wysiłków Służby Porządkowej i zapewnień Rady Starszych, w ciągu paru dni Niemcy wkroczyli do getta. Sam Hans Biebow brał udział w obławach, wybierając niezdolnych do pracy z tłumu Żydów stłoczonych na podwórkach kamienic. W toku wielkiej akcji deportowano 15 859 Żydów, 600 zastrzelono w getcie, a 20 powieszono za próbę ucieczki przed huraganem1184. Po wszystkim getto wyglądało i czuło się zupełnie inaczej. Rumkowski się skurczył, jego władza została jeszcze bardziej ograniczona, gdy Niemcy przekształcili jego domenę w obóz pracy i bardziej bezpośrednio zajęli się wewnętrznym zarządzaniem. Służba zdrowia upadła całkowicie i choroby szerzyły się bez przeszkód. Rosenfeld miał dziwne wrażenie, że nie mieszka już wśród Żydów, gdyż nikt już nie nosił tradycyjnych chałatów, bród ani pejsów. Podczas największych świąt wszyscy pracowali. Jednak dla ludności liczącej wówczas 89 325 osób pozostało nieco więcej jedzenia do podziału. W czasie Simchat Tora, święta dla uczczenia początku nowego cyklu czytań z Pięcioksięgu Mojżeszowego, uczestniczył w ceremonii, podczas której podano posiłek z wódką, koniakiem, czulentem, grochem, ziemniakami, mięsem i piernikami. W listopadzie Niemcy zezwolili na dostarczenie 5 milionów papierosów – rocznego przydziału. Gdy rok się kończył, Dawid Sierakowiak cieszył się z wieści o lądowaniu aliantów w Afryce Północnej, odwrocie Rommla i postępach spektakularnej ofensywy rosyjskiej. Getto zmienione w obóz pracy odczuwało radość pomieszaną z lękiem przed niemieckim odwetem1185. 1177 1, 4, 8–10 czerwca; 2, 21, 23 lipca; 4 sierpnia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 2, s. 7–13, 21–30, 41– 49, 103–108, 144–153, 188–189; 26 czerwca, 22 lipca, 26 sierpnia 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 281– 282, 293, 312; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 196, 199–201. 1178 25, 28 czerwca, 2, 30, 31 lipca, 28 sierpnia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 2, s. 84–97, 103–108, 170–177, 227–230; 11 sierpnia 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 304. 1179 27, 29, 30 maja 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 262, 265–266; 9 czerwca, 6–8 sierpnia 1942, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 69–70, 115. 1180 20–21 maja, 27 lipca, 28, 30 sierpnia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 1, s. 583; t. 2, s. 161–164, 229– 230, 231–234; 27 lipca, 12, 27 sierpnia 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 200, 205, 211. 1181 4, 14 września 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 2, s. 243–250; 1–4 września 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 315–319; 1–3 września 1942, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 119–122; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 203–213. 1182 Lucille Eichengreen, From Ashes to Life: My Memories of the Holocaust, San Francisco 1994, s. 48– 49; Avraham Cytryn, Youth Writing Behind the Walls. Notebooks from the Lodz Ghetto, red. Su Newman, Jerusalem 2005, s. 247–250. 1183 I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 272–275. 1184 1–12 września 1942, J. Zelkowicz, In Those Terrible Days, s. 251–349.

1185 25 września, 5 listopada, 3 grudnia 1942, Kronika getta łódzkiego, t. 2, s. 264–266, 345–347, 417–418; wrzesień 1942, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 136–137; 21 listopada 1942, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 334–335.

OŚ, ALIANCI I „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” W szczytowym momencie postępów Wehrmachtu latem 1942 roku, kiedy niemieckie szpice zbliżały się do Stalingradu i Kaukazu, wydział żydowski Reichssicherheitshauptamtu w Berlinie wspólnie z Ministerstwem Spraw Zagranicznych podwoił wysiłki, aby przekonać partnerów z Osi do deportowania ich Żydów do Niemiec. Rezultaty były mieszane, a im dłużej odwlekało się zwycięstwo na froncie, tym trudniejsze stawało się to zadanie. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaczęło od grzecznej prośby do Bułgarów, czy zgodziliby się na to, żeby niemieckie władze deportowały Żydów z bułgarskim obywatelstwem, mieszkających w Rzeszy i innych państwach zachodniej Europy. Bułgarzy się zgodzili, dzięki czemu zniknęła co najmniej jedna kategoria cudzoziemskich Żydów z listy wyjętych z obław. W sierpniu Rumuni dali swą zgodę na podobną propozycję. Rząd węgierski jednak kategorycznie odmówił Niemcom zgody na deportowanie jakichkolwiek swoich obywateli. Od marca 1942 roku Miklós Kállay pełnił urząd premiera i narastał w nim niepokój związany z niemal każdym aspektem sojuszu z Niemcami. W odpowiedzi Wilhelmstrasse szorstko poradziło Węgrom, by repatriowali do końca roku swych żydowskich obywateli; po tym terminie stracą ochronę. Włosi również odrzucili niemieckie żądania, stwierdzając, że żydowscy obywatele zamieszkali za granicą pełnią ważne funkcje w krajowej gospodarce. Ludzie Eichmanna z Wydziału IVB4 RSHA odnieśli większe sukcesy w przypadku mniejszych klientów Niemiec. W lipcu uruchomili deportacje Żydów z Chorwacji. Większość tamtejszej społeczności żydowskiej już była internowana, ale pod koniec miesiąca ci wciąż pozostający na wolności zostali wezwani do rejestracji. Dwa tygodnie później pierwszy pociąg, z 1200 Żydami, wyruszył z Zagrzebia do Auschwitz. Po nim wyjechały jeszcze cztery transporty, które zawiozły do komór gazowych 5 tysięcy kolejnych ofiar1186. Na początku wydawało się, że Rumunia zachowa się równie uprzejmie. Deportacje do Transnistrii już się w zasadzie zakończyły, ale w lutym 1942 roku rząd założył centralną instytucję – Centrala Evreilor din România – dla rumuńskich Żydów, których obecność zapowiadała tylko choroby. W kolejnym miesiącu wszyscy Żydzi w wieku od 20 do 57 lat musieli zarejestrować się do pracy przymusowej, a na początku czerwca Emil Dorian usłyszał, że w społeczności kipi od plotek, że znów mają zacząć się deportacje. Faktycznie dopiero w lipcu Gustav Richter, przedstawiciel Eichmanna w Bukareszcie, spotkał się z wicepremierem Mihaiem Antonescu, aby omówić sprawę przeniesienia rumuńskich Żydów do obozów w dystrykcie lubelskim. Ponieważ działał bez konsultacji i z pominięciem niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, nastąpiło opóźnienie w realizacji, co okazało się kluczowe. We wrześniu, podczas wizyty w ukraińskiej kwaterze głównej Hitlera, Mihai Antonescu podkreślił kilkakrotnie swoje zaangażowanie w sprawę

wyplenienia rumuńskich Żydów, ale rząd musiał to dokładniej przemyśleć. Kiedy eksperci od deportacji z Berlina zorganizowali planowane spotkanie 26–27 września, nie pojawił się żaden przedstawiciel Bukaresztu. W kolejnym miesiącu marszałek Ion Antonescu wstrzymał przygotowania do wydalenia rumuńskich obywateli żydowskich, a trzy dni później zawiesił deportacje do Transnistrii. Poinformował Richtera, że „jeśli chodzi o postępowanie wobec Żydów, nie wycofuję się, ale też nie zamierzam zwiększać skali przedsięwzięcia”. W rzeczywistości reżim wykonał zwrot o 180 stopni. Nie tylko zadbał o bezpieczeństwo populacji żydowskiej, ale też pozwolił Żydom z Bukaresztu wysłać pomoc do 90–95 tysięcy wygnańców w Transnistrii1187. Zmiana kierunku polityki nie wynikała ze zmiany nastawienia. Marszałek Ion Antonescu skupił się natomiast na rumuńskiej sytuacji strategicznej. Mimo iż Rumunia mocno wspierała operacje w Rosji, nie zbliżyła się ani o krok do odzyskania utraconego Siedmiogrodu. Dlaczego Rumunia miałaby się pozbywać żydowskich obywateli, którzy mimo wszystko byli pożyteczni, podczas gdy Węgry tego nie zrobiły? Poza tym rumuńskie przywództwo Żydów nie zasypiało gruszek w popiele. Wilhelm Filderman, przywódca rumuńskich Żydów, zręcznie rozgrywał wszystkie te zastrzeżenia w serii memorandów wysyłanych do marszałka Antonescu, a także mobilizował zaprzyjaźnionych intelektualistów do zarzucania rządu petycjami. Inicjatywy te prawdopodobnie dały jednak mniej niż klęska niemieckiego marszu na Kaukaz. Armia niemiecka utknęła niedaleko Baku, a pola naftowe, które zajęła, były tak poważnie zniszczone, że minęło wiele miesięcy, zanim udało się je odbudować. W najbliższej przyszłości Trzecia Rzesza miała być skazana na pola naftowe w Ploeszti. Marszałek Antonescu trzymał w ręku wszystkie atuty, jeszcze zanim radziecki walec przetoczył się przez jego wojska na północ i południe od Stalingradu, grzebiąc niemiecką 6 Armię. Od tej chwili wiedział, że Niemcy są raczej ciężarem niż cennym sojusznikiem1188. W lipcu Węgrzy wyszli z propozycją przesiedlenia Żydów z anektowanego Siedmiogrodu do Transnistrii, ale Himmler, w całym swym majestacie, odrzucił to częściowe rozwiązanie na rzecz projektu dotyczącego wszystkich węgierskich Żydów. Eichmann odrzucił podobną ofertę pod koniec września w obawie, że wyłapywanie Żydów obcego pochodzenia zaalarmuje węgierskich przywódców żydowskich i utrudni później ich schwytanie. I Himmler, i Eichmann nie dostrzegali uciekającej szansy. Na początku października, kiedy Ministerstwo Spraw Zagranicznych odbyło już konsultacje z węgierskim ambasadorem w Berlinie, Döme Sztójayem, na temat deportacji jego rodaków z zachodniej Europy, Węgrzy usztywnili stanowisko. Sztójay poinformował Wilhelmstrasse, że węgierskich Żydów z Rzeszy i innych krajów można wysiedlić, ale z samych Węgier żadnych deportacji nie będzie. Kilka dni później niemiecki ambasador w Budapeszcie poniewczasie zwrócił się do węgierskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych z żądaniem wydalenia wszystkich Żydów z terytorium węgierskiego. Po sześciu tygodniach przyszła odpowiedź: lakoniczna odmowa1189. Wydarzenia podobnie przebiegły w Bułgarii, ojczyźnie 48 400 tysięcy Żydów, z których 10 procent mieszkało w Sofii. Rząd bułgarski wprowadził prawa antyżydowskie w grudniu

1940 roku, demonstrując w ten sposób raczej proniemieckie stanowisko niż dając wyraz głębiej zakorzenionemu lokalnemu antysemityzmowi. Żydzi otrzymali zakaz pracy w służbie publicznej i wolnych zawodach. Musieli mieszkać w określonych dzielnicach, w edukacji podlegali segregacji, a do tego obowiązywało ich mordercze opodatkowanie. Antyżydowskie ustawy opierały się na definicji rasowej Żydów i zakazywały im małżeństw z Bułgarami; jednak protesty polityków, intelektualistów, a przede wszystkim bułgarskiej Cerkwi prawosławnej doprowadziły do wyłączenia z ustaw ochrzczonych Żydów. W 1941 roku Bułgaria dostała części Jugosławii i Grecji w zamian za zgodę na działanie wojsk niemieckich na jej terytorium. Przyłączenie tych rejonów wiązało się z przyjęciem kolejnych 15 tysięcy Żydów. W 1942 roku antyżydowskie stanowisko rządu jeszcze bardziej się umocniło. W sierpniu założony został Komisariat do spraw Żydowskich, ze znanym z nienawiści do Żydów Aleksandrem Belewem na czele, i Żydzi w wieku od 20 do 45 lat zostali powołani do pracy przymusowej. Bułgarzy również odcięli się od Żydów – obywateli bułgarskich z terenów okupowanych przez Niemcy. Ale zupełnie nie byli skłonni przeprowadzać deportacji Żydów z własnego terytorium. We wrześniu i październiku RSHA i Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaangażowały władze bułgarskie w projekt deportacji obywateli żydowskich. Jednak Bułgarzy odpowiedzieli, że wolą zachować miejscowych Żydów do pracy przymusowej1190. Kiedy Niemcy próbowali sięgnąć po ludność żydowską Grecji, musieli najpierw uporać się z Włochami, którzy okupowali większą część kraju. Chociaż największa gmina, licząca 55 tysięcy osób, znajdowała się w Salonikach, które okupowali Niemcy, pod władzą włoską pozostawało kolejne 13 tysięcy Żydów. RSHA liczył na przeprowadzenie jednolitej akcji w całym kraju, ale wymagało to zgody Włochów. W lipcu 1942 roku Włosi odrzucili projekt nakazu noszenia żółtej gwiazdy. Gdy Niemcy zaprowadzili surowy reżim w obozie pracy przymusowej dla Żydów w Salonikach, setki ich uciekły do strefy włoskiej, gdzie nikt ich nie niepokoił. Nawet kiedy w sierpniu Mussolini zgodził się na usunięcie Żydów z terenów okupacji włoskiej do Chorwacji, władze w Rzymie nie wywierały zbytniej presji na realizację zadania. Po tym, jak w październiku niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych ponagliło Włochów, ci odparli, że woleliby internować Żydów w swoich strefach, zamiast się ich pozbywać. Internowanie w Chorwacji faktycznie oznaczało pewną formę ochrony. Żydzi zostali zgromadzeni wzdłuż wybrzeża Dalmacji w obozach prowadzonych przez włoską armię, która nie miała zamiaru współpracować z Niemcami. Miesiąc później Rosjanie zaczęli atakować włoskie siły nad Donem. Utrata tamtejszej włoskiej pozycji i klęski w Afryce Północnej rzuciły jeszcze jaskrawsze światło na kolejne żądania Niemców1191. Przebieg wojny odegrał równie fundamentalną rolę w formułowaniu odpowiedzi aliantów na los Żydów, jak w określeniu postawy, jaką partnerzy Niemców z Osi przyjęli wobec środków antyżydowskich. W pierwszej połowie 1942 roku do Londynu i Waszyngtonu dotarły informacje o tragedii Żydów w okupowanej przez Niemcy Europie, ale alianci niewiele mogli z tym zrobić. Faktycznie dla Churchilla, Wielkiej Brytanii i imperium okres od lutego do czerwca to prawdopodobnie najgorszy moment pod względem sytuacji

wojskowej i poziomu morale w czasie całej wojny. 11 lutego dwa niemieckie pancerniki „Scharnhorst” oraz „Gneisenau” z ciężkim krążownikiem „Prinz Eugen” wymknęły się z Brestu, niewykryte przez Royal Navy, i przedarły przez rzekomo superszczelny kanał La Manche na bezpieczne wody holenderskie. Cztery dni później nadeszły wieści, że po krótkim oblężeniu Singapur skapitulował przed Japończykami. Ponieważ Niemcy udoskonalili maszynę szyfrującą Enigma, do sierpnia brytyjscy kryptolodzy w Bletchley Park nie byli w stanie odczytywać wiadomości wymienianych z U-Bootami na Atlantyku. Straty na morzu osiągnęły taki poziom, że były nie do uzupełnienia właśnie w tym czasie, kiedy Amerykanie starali się przerzucać ludzi i zaopatrzenie do Wielkiej Brytanii. 20 czerwca, gdy Churchill uczestniczył w spotkaniu na szczycie z prezydentem Rooseveltem w Waszyngtonie, dowiedział się, że Tobruk padł i otworzył Rommlowi drogę do Kanału Sueskiego. Do końca lipca wydawało się, że ponownie ważą się losy wojny1192. Ale co opinia publiczna wiedziała o losie Żydów? Londyńska „Jewish Chronicle” jako jedyna gazeta regularnie publikowała doniesienia o masakrach Żydów na terenie Polski i ZSRR, ale nawet i te relacje były szczątkowe. Niewiele z tych artykułów doczekało się jakiegokolwiek komentarza redakcyjnego. Niektóre pochodziły od rzeczników rządu radzieckiego, ale wiele opierało się na nieprecyzyjnych źródłach. Dopiero w czerwcu rząd polski na uchodźstwie i Bund zwróciły uwagę środków masowego przekazu na masowe mordowanie Żydów w Polsce przy użyciu trującego gazu w specjalnych obozach zagłady. 25 czerwca 1942 roku wysoko ceniony „Daily Telegraph” podał informację, że 700 tysięcy polskich Żydów zostało zamordowanych, wskazując Chełmno jako jedno z miejsc ludobójstwa. Dane pochodziły od Szmula Zygielbojma, przedstawiciela Bundu w Radzie Narodowej RP w Londynie. Zebrali je członkowie Bundu w Polsce i przekazali do Londynu za pośrednictwem polskiego podziemia. Światowy Kongres Żydów (World Jewish Congress, WJC) zorganizował następnie konferencję prasową prowadzoną przez Sidneya Silvermana, żydowskiego posła z ramienia Partii Pracy oraz aktywistę WJC, na której głos zabrał Ignacy Szwarzbart, inny żydowski przedstawiciel polskiej Rady Narodowej na uchodźstwie. Następnego dnia rano „Daily Telegraph” poinformował, że w Polsce zginął milion Żydów. Oficjalnie uznane informacje i wiarygodne doniesienia prasowe otworzyły furtkę dla dalszego rozgłosu. Każda większa ogólnokrajowa i lokalna gazeta w Zjednoczonym Królestwie podchwyciła najnowszy temat. Ale 3 lipca „Jewish Chronicle” opublikowała artykuł wstępny o ujawnionych zbrodniach, który stanowił przykład problemu dziennikarzy i opinii publicznej ze zrozumieniem tego, czego właśnie się dowiedzieli: „Podane do wiadomości odrażające szczegóły rzezi dokonanej przez Niemców na żydowskich mężczyznach, kobietach i dzieciach w Polsce i na Litwie czyta się jak wytwór wyobraźni jakiejś istoty otumanionej narkotykami, która próbuje opisać koszmar piekła. Przeciętny umysł nie jest w stanie uwierzyć w prawdziwość tych potwornych doniesień […]”. 9 lipca Schwarzbart i Zygielbojm ponownie wystąpili przed prasą, tym razem wraz z Brendanem Brackenem, ministrem informacji. Od tej pory los polskich Żydów stał się głównym tematem serwisów informacyjnych: czytelnicy gazet dowiedzieli się o deportacjach z Warszawy i śmierci Czerniakowa zaraz po wydarzeniach. 11 grudnia

„Jewish Chronicle” ukazała się z czarną żałobną obwódką na pierwszej stronie z informacją, że 2 miliony Żydów zostało wydanych na śmierć w okupowanej przez Niemców Europie1193. Podobnie było w Stanach Zjednoczonych. Odkąd Ameryka przystąpiła do wojny, prześladowaniom Żydów poświęcano więcej artykułów w prasie, jednak nie traktowano ich z równym niepokojem jak doniesień o tragediach innych alianckich narodów. Jedną z przyczyn były nieformalne źródła pochodzenia i brak oficjalnego potwierdzenia ze strony agencji rządowych. Prezydent i administracja nie wydali żadnego konkretnego oświadczenia na temat losu Żydów z obawy przed insynuacjami niemieckiej propagandy, że interesami Żydów manipuluje się w Białym Domu. Stąd doniesienia Bundu wylądowały na pierwszej stronie tylko kilku głównych amerykańskich dzienników; 27 czerwca wzmianka pojawiła się u dołu piątej strony „New York Timesa”. Jednak 22 lipca „New York Times” dał na pierwszą stronę tekst o wiecu zorganizowanym przez Amerykański Kongres Żydów, B’nai Birth oraz Żydowski Komitet Pracy w Madison Square Garden. Publiczność licząca 20 tysięcy osób usłyszała przesłania Roosevelta i Churchilla deklarujących ukaranie winnych zbrodni wojennych1194. W tym samym czasie, gdy informacje o zagładzie Żydów trafiły do prasy, przez tajne kanały łączności sygnalizowano, że Niemcy rozpoczęli ogólnoeuropejską kampanię zagłady. W lipcu niemiecki przemysłowiec Eduard Schulte, który prowadził interesy w rejonie Auschwitz, dowiedział się o rozkazie Himmlera, że Żydzi muszą zostać unicestwieni. Pod koniec miesiąca Schulte, regularnie podróżujący do Szwajcarii, przekazał tę wiadomość żydowskiemu stowarzyszeniu przedsiębiorców w Zurychu, którzy podali ją dalej, do Gerharda Riegnera, przedstawiciela Światowego Kongresu Żydów. Riegner zsumował wszystko, czego się dowiedział, w krótkim komunikacie i przekazał go do brytyjskiego i amerykańskiego konsulatu w Genewie z prośbą o przetelegrafowanie go odpowiednio do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Departamentu Stanu: „Otrzymałem alarmujące wiadomości, że w kwaterze głównej Führera omawia się i rozważa plan, aby wszyscy Żydzi z krajów okupowanych i zależnych od Niemiec, w liczbie od 3,5 do 4 milionów, po deportowaniu i skoncentrowaniu na Wschodzie zostali za jednym zamachem zgładzeni, co raz na zawsze ma rozwiązać kwestię żydowską w Europie. Akcja planowana jest na jesień. Wciąż dyskutuje się nad sposobem egzekucji, jedną z propozycji jest użycie kwasu pruskiego. Przekazujemy tę informację z koniecznym zastrzeżeniem, że nie potrafimy potwierdzić tych doniesień. Nasz informator ma bliskie powiązania z najwyższymi władzami niemieckimi i jego raporty są zwykle wiarygodne. Proszę o poinformowanie Nowego Jorku i skonsultowanie się z nim”. Riegner liczył na to, że dyplomaci dopilnują, aby kopie komunikatu trafiły do Sidneya Silvermana w Londynie i doktora Stephena Wise’a w Nowym Jorku. Dwa dni później Silverman został zaproszony do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie sceptyczni urzędnicy przekazali mu depeszę. Jeszcze bardziej podejrzliwy Departament Stanu poinformował Wise’a dopiero po upływie dwóch tygodni. Nawet wówczas amerykańscy urzędnicy przekonali go, by nie publikował informacji, zanim nie zostanie zweryfikowana. Wise czekał do 24 listopada z konferencją prasową, kiedy to ujawnił szokujące dowody na to, że Niemcy planują zabić 4 miliony Żydów1195.

Drugie ostrzeżenie, które przekonało pracowników Whitehallu i Waszyngtonu, że alarmująca depesza Riegnera mówiła prawdę, przyszło za pośrednictwem polskiego rządu na uchodźstwie. Od maja 1942 roku miesięczne raporty Armii Krajowej, docierające do Londynu, zawierały szczegóły masowych mordów na Żydach w Bełżcu i Treblince. W listopadzie kurier podziemia działający pod pseudonimem Jan Karski dotarł do Londynu po długiej i niebezpiecznej podróży i przyniósł wiadomości z pierwszej ręki z warszawskiego getta po deportacjach oraz o obozie, który według niego był Bełżcem, choć w rzeczywistości chodziło o pobliski obóz pracy. Karski, w towarzystwie wysokiego rangą polskiego dyplomaty, który ręczył za jego wiarygodność, zrelacjonował wydarzenia bezpośrednio Anthony’emu Edenowi w Londynie, a następnie prezydentowi Rooseveltowi i potwierdził, że do tej pory blisko dwa miliony Żydów straciło życie. Dostarczył również mikrofilm z kluczowymi wiadomościami dotyczącymi ludobójstwa w Auschwitz, chociaż sensacyjny charakter jego doniesień o innych zbrodniach mógł nieumyślnie przesłonić ich znaczenie1196. Podczas gdy urzędnicy wciąż rozważali powagę doniesień o okrucieństwach wobec Żydów, aktywiści organizowali publiczne protesty i wywierali naciski na rząd, aby zareagował. Na początku września Partia Pracy urządziła w Londynie wiec z udziałem ministra spraw wewnętrznych Herberta Morrisona. Amerykański Kongres Żydów zwołał nadzwyczajny zjazd organizacji żydowskich, by opracować plan działania, który można by przedstawić administracji, chociaż niewiele praktycznych rozwiązań udało się uzgodnić. 3 grudnia przedstawiciele głównych organizacji brytyjskiej społeczności żydowskiej spotkali się z przedstawicielami rządu na uchodźstwie, żeby ustalić wspólną odpowiedź. Silverman oświadczył, że jeśli nie będzie głośnego oficjalnego protestu, niebawem londyński żydowski East End wybuchnie gniewem i frustracją. Dlatego w grudniu doszło do wielu wydarzeń publicznych, otwieranych opłakiwaniem i modlitwą, a ich kulminacją była delegacja do ministra spraw zagranicznych na dwa dni przed świętami Bożego Narodzenia1197. Po obu stronach Atlantyku urzędnicy administracji państwowej i politycy zastanawiali się, jak najlepiej dać odpór nasilającej się fali oburzenia i żądań działania. Żaden kraj nie był gotów przyjąć żydowskich uchodźców, nawet gdyby udało im się wydostać ze zdominowanej przez nazistów Europy. W październiku amerykański chargé d’affaires w Vichy, Somerville Pinkney Tuck, postawił wszystko na jedną kartę i potępił deportację podczas spotkania w cztery oczy z Lavalem. Niezadowolony ze słownego potępienia, Pinkney Tuck zaproponował Departamentowi Stanu, aby Stany Zjednoczone ewakuowały 4 tysiące najbardziej zagrożonych żydowskich dzieci z obozów dla internowanych. Sekretarz stanu Summer Welles odniósł się do pomysłu przychylnie, ale jego asystent Breckinridge Long stanowczo zaoponował przeciwko łamaniu zaostrzonych zasad imigracji. Pomimo osobistej interwencji prezydenta na korzyść wiz dla dzieci, plan ratunkowy ciągle jeszcze był przedmiotem sporu, gdy Niemcy rozpoczęli okupację wolnej strefy, i pomysł upadł1198. Najbezpieczniejszym gestem była obietnica ukarania winnych po zakończeniu wojny. 7 października rządy brytyjski i amerykański ogłosiły utworzenie United Nations War Crimes Commission (Komisja Narodów Zjednoczonych do spraw Zbrodni Wojennych),

która zajęła się gromadzeniem dowodów na potrzeby przyszłych procesów osób odpowiedzialnych za zbrodnie. Jednak ujawnienie informacji o skali tragedii Żydów i strat w Polsce wywołało falę reakcji opinii publicznej. Do gazet napływały setki listów od duchownych, związkowców i polityków z wyrazami współczucia i propozycjami bardziej lub mniej rozsądnych akcji ratunkowych oraz oczekiwaniami, że rząd pokieruje działaniami. Czując, że sytuacja robi się gorąca, Roosevelt ugiął się wreszcie pod apelami Wise’a i 8 grudnia spotkał się w Białym Domu z delegacją żydowską. Jednak Żydzi nie przedstawili konkretnych propozycji, a Roosevelt miał niewiele do zaoferowania poza ostrymi ostrzeżeniami pod adresem nazistów, że sprawcy zbrodni wojennych zostaną ukarani. Było to pierwsze i ostatnie spotkanie prezydenta z przedstawicielami amerykańskiego żydostwa dotyczące losu europejskich Żydów1199. Dziesięć dni później amerykańska administracja i rząd brytyjski wydały wspólne oświadczenie na temat niemieckich zbrodni wojennych. Eden odczytał je w Izbie Gmin w odpowiedzi na pytanie Sidneya Silvermana. Powiedział milczącym zgromadzonym: „Z żalem muszę poinformować Izbę, że rząd Jego Królewskiej Mości otrzymał niedawno wiarygodne raporty dotyczące barbarzyńskiego i nieludzkiego traktowania Żydów w okupowanej przez Niemców Europie”. Przede wszystkim odniósł się do nagłośnionego komunikatu polskiego rządu na uchodźstwie, w którym padała liczba żydowskich ofiar: milion. Następnie przytoczył wspólne oświadczenie wydane jednocześnie w Londynie, Waszyngtonie i Moskwie: „Władze niemieckie, nieusatysfakcjonowane odebraniem osobom rasy żydowskiej na wszystkich terytoriach, które znalazły się pod ich barbarzyńskim rządami, elementarnych ludzkich praw, teraz wprowadzają w życie wielokrotnie wspominany przez Hitlera zamiar eksterminacji całej ludności żydowskiej w Europie. Ze wszystkich krajów okupowanych Żydzi są przewożeni, w przerażających, wstrząsających warunkach, do Europy Wschodniej. W Polsce, która stała się główną nazistowską rzeźnią, niemieccy najeźdźcy pozakładali getta, które teraz są systematycznie opróżniane ze wszystkich Żydów, z wyjątkiem fachowców potrzebnych w przemyśle wojennym. Po wywiezionych osobach ginie wszelki ślad. Osoby w dobrej kondycji fizycznej powoli zaharowują się na śmierć w obozach pracy. Chorych porzucają tam na pewną śmierć z wyczerpania i głodu lub likwidują podczas masowych egzekucji. Liczbę ofiar tych niewiarygodnie krwawych okrucieństw szacuje się na setki tysięcy całkowicie niewinnych mężczyzn, kobiet i dzieci”. Rządy sojusznicze „potępiają w najbardziej stanowczych słowach tę bestialską politykę zagłady z zimną krwią”. Po tym, jak Eden odpowiedział na pytania, z czego kilka dobitnie sugerowało, jakie działania rząd powinien podjąć, szeregowy poseł spytał przewodniczącego Izby Gmin, czy rzeczą właściwą byłoby wyrażenie „poparcia dla protestu przeciwko temu odrażającemu barbarzyństwu” minutą ciszy. Przewodniczący zostawił decyzję posłom. Wtedy wszyscy co do jednego powstali z pochylonymi głowami1200. Los Żydów został przesądzony1201. 1186 P. Longerich, Holocaust, s. 363–365.

1187 11 lutego, 10 marca, 7 czerwca 1942, E. Dorian, The Quality of Witness, s. 195, 199–200, 211–212; R. Ioanid, The Holocaust in Romania, s. 238-248; zob. J. Ancel, The History of the Holocaust in Romania, s. 470–484. 1188 J. Ancel, The History of the Holocaust in Romania, s. 486–499; P. Longerich, Holocaust, s. 365–366, 369–370. 1189 The Holocaust in Hungary. Evolution of a Genocide, s. 61–65; P. Longerich, Holocaust, s. 367, 371– 326. 1190 P. Longerich, Holocaust, s. 367–368, 370–371; Frederick Chary, The Bulgarian Jews and the Final Solution 1940–44, Pittsburgh 1972, s. 35–84. 1191 P. Longerich, Holocaust, s. 368, 372; Susan Zuccotti, The Italians and the Holocaust. Persecution, Rescue and Survival, London 1987, s. 75–78. 1192 Max Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord 1940–45, London 2009, s. 234–253, 295–298. 1193 D. Cesarani, The Jewish Chronicle and Anglo-Jewry 1841–1991, s. 176–179; Richard Bolchover, British Jewry and the Holocaust, Cambridge 1993, s. 8–10; Walter Laqueur, The Terrible Secret. Suppression of the Truth about Hitler’s Final Solution, London 1980, s. 67–76. 1194 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 194–198; L. Leff, Buried by the Times, s. 140– 158; D.E. Lipstadt, Beyond Belief, s. 159–173, 180–187. 1195 Walter Laqueur, Richard Breitman, Breaking the Silence. The Secret Mission of Eduard Schulte, who brought the world news of the Final Solution, London 1986, s. 96–117, 123–134, 136–137. 1196 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 349–359; M. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, s. 148–157. 1197 Bernard Wasserstein, Patterns of Jewish Leadership in Great Britain during the Nazi Era, w: Jewish Leadership during the Nazi Era, s. 29–43; R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 199–201. Na temat sprzecznych interpretacji brytyjsko-żydowskiej reakcji zob. Meier Sompolinsky, Britain and the Holocaust. The Failure of Anglo-Jewish Leadership, Brighton 1999, s. 55–75; Pamela Shatzkes, Holocaust and Rescue. Impotent or Indifferent? Anglo-Jewry 1938–1945, London 2002, s. 110–116, oraz R. Bolchover, British Jewry and the Holocaust, s. 54–73. Na temat Stanów Zjednoczonych zob. Ne’eman Arad, America, its Jews and the rise of Nazism, s. 213–220. 1198 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 202–204. O krytycznej ocenie reakcji amerykańskich Żydów i administracji zob. David Wyman, The Abandonment of the Jews. America and the Holocaust 1941–1945, New York 1985, s. 19–58. 1199 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 204–206; zob. D. Wyman, The Abandonment of the Jews, s. 61–78. 1200 17 grudnia 1942, „Hansard”, seria 5, t. 385, kol. 2082–7208; B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 151–163. 1201 P. Longerich, Holocaust, s. 297–298; P. Longerich, Himmler, s. 551–553.

Część siódma

WOJNA TOTALNA

PRZEBIEG WOJNY A ZMIANY W POLITYCE ANTYŻYDOWSKIEJ Na przełomie 1942 i 1943 roku Żydzi z całej Europy mieli nadzieję, że lądowanie aliantów w Afryce Północnej i klęska pod Stalingradem zapowiadają upadek Niemiec. Emil Dorian w Bukareszcie rozmyślał: „Czy święta te będą ostatnim Bożym Narodzeniem tej wojny?”. Kiedy Victor Klemperer usłyszał o przełamaniu frontu pod Stalingradem przez Armię Czerwoną, zastanawiał się: „[…] Może to jednak zmierza ku końcowi”. Cztery tygodnie później pisał, że „nigdy jeszcze żaden komunikat wojskowy z Rosji nie brzmiał równie żałośnie […]. To może oznaczać początek katastrofy”. W Warszawie Hillel Seidman zauważył, że religijni Żydzi interpretują bitwę pod El-Alamejn jako „początek końca” – nie w tonie retoryki Winstona Churchilla, lecz jako ostateczną konfrontację Goga i Magoga na granicy Ziemi Świętej. Herman Kruk, kronikarz wileńskiego getta, zanotował, że Żydzi zaczynają życzyć sobie nawzajem „niech nadchodzi”, mając na myśli pochód Armii Czerwonej. Raymond-Raoul Lambert, mieszkający wówczas na południu Francji pod niemiecką okupacją, napisał o anglo-amerykańskim sukcesie w Afryce Północnej: „Naprawdę sądzę, że jesienią ’43 będzie już po wszystkim”. Po tym, jak zwrócił uwagę na sfatygowane wyposażenie okupantów i wiek niemieckich żołnierzy – „albo bardzo młodzi, albo starzy” – zadumał się: „Czy to już 1918 […]?”. Ale wszyscy wyrażali tę samą obawę: czy Niemcy nie odegrają się na Żydach z wściekłości na swoje klęski? Czy pozwolą Żydom przetrwać? Wszyscy zadawali sobie to samo pytanie co Lambert: „Czy wytrzymamy?”1202. W rzeczywistości to błędne szacunki wojskowe i dyplomatyczne aliantów, połączone z uporem i okrucieństwem Niemców, sprawiły, że cierpienia Żydów pogłębiały się i tragicznie przeciągały. Tajna misja aliantów, która miała doprowadzić do zainicjowania powstania przeciwko rządowi Vichy w Algierii, skończyła się fiaskiem. W kilku miejscach napastnicy napotkali silny opór, a Francuzi zgodzili się na zawieszenie ognia tylko pod warunkiem zachowania istniejących reżimów kolonialnych. W mocy pozostały nawet antyżydowskie ustawy wprowadzone przez Vichy. Następnie brytyjska i amerykańska awangarda ruszyła na Tunis, położony setki kilometrów od przyczółków. Kiedy czoło kolumny dotarło do granic Tunisu, oddziały natrafiły na silne niemieckie pozycje obronne. Ku zaskoczeniu atakujących Hitler przetransportował mostem powietrznym tysiące żołnierzy, aby zabezpieczyć tyły Afrika Korps. Tymczasem wojska Rommla wycofały się ponad 3 tysiące kilometrów od El-Alamejn, ewakuowały Trypolis i odeszły z Libii. Na początku lutego pozostałe na miejscu oddziały Afrika Korps wkroczyły do Tunezji i zajęły Linię Mareth, łańcuch umocnień wybudowanych przez Francuzów w latach trzydziestych XX wieku. Ale pancerne i mobilne jednostki Rommla dalej posuwały się na zachód i zadały potężną klęskę Amerykanom. Chociaż włosko-niemiecki przyczółek w Tunezji był nietrwały

i niewiele wart pod względem strategicznym, zatrzymał postęp aliantów aż do początku marca 1943 roku. W tych decydujących miesiącach niemieckie najwyższe dowództwo mogło nie martwić się o ewentualną inwazję w północno-zachodniej Europie: widać było wyraźnie, że w tym momencie cała uwaga aliantów skupia się na strategii śródziemnomorskiej1203. Na froncie wschodnim radzieckich dowódców zaskoczyła liczba wojsk niemieckich i Osi otoczonych w kotle stalingradzkim, kiedy 22 listopada 1942 roku zamknęły się kleszcze od północy i południa. Równoległe kryzysy w Tunezji i w południowej Rosji pokazały, jak bardzo musiały się rozciągnąć niemieckie siły zbrojne. Na domiar złego 19 grudnia druga fala koncentrycznych ataków radzieckich zmiotła włoską 8 Armię i zagroziła Rostowowi, odcinając dwie niemieckie armie na Kaukazie. Hitler musiał ściągnąć posiłki, aby odblokować kocioł, ale uparł się, aby raczej zaopatrywać 6 Armię z powietrza, niż dopuścić do jej wycofania. Most powietrzny okazał się kosztowną klęską. 250 tysięcy żołnierzy w stalingradzkim kotle było skazanych na dwa miesiące głodu i chorób, podobnie jak od dwóch lat Żydzi z Warszawy i Łodzi. Między 10 stycznia a 2 lutego 1943 roku Armia Czerwona ostatecznie zlikwidowała kocioł. Jednak Erichowi von Mansteinowi, głównodowodzącemu Hitlera na tym teatrze wojny, udało się ściągnąć główny trzon Grupy Armii A z Kaukazu i przeprowadzić kontratak na nadmiernie rozciągniętą wówczas Armię Czerwoną. W marcu udało mu się ustabilizować front. Kiedy przyszła odwilż i operacje trzeba było przerwać, niemieckie armie znajdowały się mniej więcej w tym samym miejscu, z którego wyruszyły w maju 1942 roku. Niemcy stracili ponad pół miliona ludzi, 220–250 tysięcy w samych walkach o Stalingrad, ale nie zostali pokonani i nadal dysponowali dostateczną siłą, aby przeprowadzić kolejny, choć ograniczony, kontratak i obrócić na swoją korzyść wcześniejsze triumfy Mansteina1204. Podczas gdy niemieckie porażki chwilowo podniosły na duchu udręczonych Żydów, wręcz przeciwny skutek wywarły na niemiecką opinię publiczną. Ogromne straty pod Stalingradem i kres wszelkich perspektyw na szybkie zakończenie wojny spowodowały gwałtowny spadek morale. Hitler, zdruzgotany klęską, usunął się w cień i zostawił Goebbelsa, aby wypełnił próżnię w przywództwie natchnioną retoryką i próbami zracjonalizowania wojennej ekonomii. Nienawiść i strach przed żydowskim wrogiem stanowiły zasadniczy element jego postawy. Nowy rok zaczął się nie tylko od wznowienia propagandy antyżydowskiej, ale też od kolejnej fali deportacji z Rzeszy1205. Kwestia żydowska zawsze miała związki z kwestiami bezpieczeństwa, ale z powodu postępów militarnych aliantów zyskała nowy wymiar geograficzny i stała się nagląca. Do czasu klęski armii Osi w Tunezji tamtejsi Żydzi, w liczbie 85 tysięcy, narażeni byli na działania Einsatzkommando, które początkowo miało zostać wysłane do Palestyny. Ponieważ wojska aliantów umocniły się w Afryce Północnej, jej całe północne wybrzeże idealnie nadawałoby się na drugi front, którego otwarcia Stalin zażądał od zachodnich aliantów. Skutkiem tego ludność żydowska, która dotąd unikała „troskliwości” SS, stała się celem jako potencjalna piąta kolumna i źródło wsparcia dla ingerencji sprzymierzonych. Hitler rozkazał natychmiast rozciągnąć okupację na południową Francję i wzmocnić

niemieckie garnizony na Bałkanach. Wszystkie gminy żydowskie w tych strefach traktowano od teraz jako źródło potencjalnego oporu, przyczółek dla aliantów. Żydzi z miast portowych byli szczególnie narażeni w związku z tymi przesadnie wyolbrzymionymi wyobrażeniami. I tak, w styczniu 1943 roku Hitler zarządził dużą akcję przeciwko rzekomemu ruchowi oporu w Marsylii, a w lutym RSHA skierował uwagę na Saloniki, duże miasto portowe w północno-wschodniej Grecji. Paradoksalnie, kolejne sukcesy aliantów w basenie Morza Śródziemnego – opanowanie i kapitulacja Włoch – wystawiły na prześladowania kolejnych Żydów1206. Pogarszająca się sytuacja militarna Rzeszy wywarła również wpływ na antyżydowską politykę na poziomie relacji dyplomatycznych. Dążąc w latach 1941–1942 do wciągnięcia Europy do krucjaty antybolszewickiej i antyżydowskiej, Hitler i nazistowskie przywództwo wykorzystywali strach przed radzieckim podbojem dla wzmocnienia więzi między państwami Osi. Z punktu widzenia Berlina potwierdzenie wspólnych celów musiało objąć też bezlitosne potraktowanie Żydów. Historyk Peter Longerich napisał: „W drugiej połowie wojny […] Judenpolitik stanowiła główną oś niemieckiej okupacji i sojuszy politycznych. Zdaniem przywódców narodowych socjalistów, im bardziej wojna była zaawansowana, tym większe znaczenie miało systematyczne mordowanie Żydów w imię solidarności niemieckiego bloku wpływów”. Jeśli tak było, to takie podejście musiało skończyć się fatalną klęską. We wszystkich stolicach państw Osi każdy zwrot w wojnie wymagał ponownego rozważenia sojuszu z Niemcami i przewartościowania polityki antyżydowskiej. Raz po raz niemieccy dyplomaci spotykali się z odmową, kiedy nawoływali do deportacji ludności żydowskiej. Dopiero kiedy rządy upadły – zwykle wskutek klęski militarnej – i władzę przejęły wcześniej marginalne, radykalne pronazistowskie grupy, Rzesza ponownie mogła liczyć na całkowitą współpracę. Ponieważ niemieckie zasoby ludzkie gwałtownie się kurczyły, współpraca ta nabrała szczególnego znaczenia. Faktycznie to rosnące zagrożenie dla pozycji Osi skłaniało bojowników różnych narodowości do służby Niemcom. Na początku byli to walczący fanatycy, broniący europejskiej cywilizacji przed azjatyckimi hordami, ale za nimi przyszli desperaci, którzy nie mieli nic do stracenia1207. 1202 15, 26 listopada, 11, 22 grudnia 1942, 24 stycznia 1943, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 600–601, 609–610, 615–618, 622–623; 17 stycznia 1943, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 409; 12 listopada 1942, 6 stycznia 1943, H. Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania, s. 409, 445; 29 listopada, 2, 18 grudnia 1942, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 152, 155, 158. 1203 M. Citino, Death of the Wehrmacht, s. 267–288, oraz The Wehrmacht Retreats. Fighting a Lost War, 1943, Lawrence 2012, s. 4–40; Simon Ball, The Bitter Sea, London 2009, s. 158–211; Douglas Porch, Hitler’s Mediterranean Gamble. The North African Campaign and the Mediterranean in Campaigns in World War II, London 2004, s. 348–414. 1204 G. Fritz, Ostkrieg, s. 303–326; M. Citino, Death of the Wehrmacht, s. 289–302, oraz The Wehrmacht Retreats, s. 31–74; J.S.A. Hayward, Stopped at Stalingrad, s. 227–310. 1205 I. Kershaw, Hitler 1889–1936, s. 550–555, 561–577; R.J. Evans, The Third Reich at War, 420– 432; G. Fritz, Ostkrieg, s. 326–336. 1206 M. Mallman, M. Cüppers, Nazi Palestine, s. 116–124, 167–184; P. Longerich, Holocaust, s. 390–396;

P. Longerich, Himmler, s. 647–649, 662–663. 1207 P. Longerich, Holocaust, s. 374.

WOJNA TOTALNA I KONIEC NIEMIECKIEGO ŻYDOSTWA 18 lutego 1943 roku w Sportpalast, dwa tygodnie po tym, jak niemieckie radio ogłosiło upadek 6 Armii, w przemówieniu do starannie dobranej publiczności Goebbels przyznał, że Niemcy stanęły w obliczu trudnego wyzwania. Nie ma innego wyjścia, trzeba zmierzyć się z ZSRR, nawet jeśli „nie doszacowaliśmy radzieckiego potencjału wojennego”. Teraz naród musi spojrzeć w oczy groźbie radzieckiego zwycięstwa. „Celem bolszewizmu jest światowa rewolucja żydowska. Chcą sprowadzić na Rzeszę i Europę chaos, wykorzystać poczucie beznadziei i rozpaczy, aby narzucić swoją międzynarodową, kapitalistyczną tyranię pod pozorami bolszewizmu”. Goebbels roztoczył następnie wizje okrucieństw, które stanowiły odbicie tych popełnianych przez Rzeszę. „Bolszewizacja Rzeszy będzie oznaczać likwidację całej naszej inteligencji i przywództwa, popadnięcie naszych robotników w bolszewickożydowskie niewolnictwo […]. Za nadciągającymi radzieckimi dywizjami widzimy żydowskie komanda eksterminacyjne, a za nimi terror, widmo masowego głodu i kompletnej anarchii”. Tylko narodowosocjalistyczne Niemcy są wolne od żydowskich wpływów, dlatego to one muszą stanąć na czele walki ze złem. W apelu do milionów słuchaczy radia w Niemczech i poza granicami kraju ostrzegał: „Teraz jedynym wyborem jest albo życie pod ochroną Osi, albo w bolszewickiej Europie”. Następnie powiązał walkę z międzynarodowym żydostwem z bezwzględnymi środkami wprowadzonymi, by wesprzeć niemiecki wysiłek wojenny. „Żydowscy terroryści mają na usługach w Rosji 200 milionów ludzi […]. Mrowie czołgów wystawionych przeciwko nam na froncie wschodnim jest wynikiem 25 lat społecznej niedoli i udręk bolszewickiego ludu. Musimy odpowiedzieć podobnymi metodami, jeśli nie chcemy zakończyć gry jako przegrani”. Dlatego nakazał zamknięcie barów i nocnych klubów, luksusowych restauracji i sklepów, anulowanie zwolnień ze służby wojskowej i wprowadzenie większej liczby kobiet na rynek pracy. W momencie kulminacyjnym swojej perory Goebbels spytał słuchaczy, czy chcą wojny totalnej – nie wzywał ich tylko do obrony Niemiec i Europy i nie prosił ich o zgodę na obniżenie poziomu życia; on zażądał aprobaty dla wojny totalnej przeciwko Żydom1208. W styczniu 1943 roku w Rzeszy nadal mieszkało blisko 50 tysięcy Żydów. Większość z nich stanowili mężczyźni w pełni sił, jak na przykład Victor Klemperer, którzy pracowali przymusowo w fabrykach związanych z machiną wojenną. Ale Hitler już od dawna chciał pozbyć się tych ostatnich pracujących Żydów, a Himmler uważał ich obecnie za potencjalne źródło zagrożenia. Co więcej, ponieważ do Rzeszy napływało coraz więcej robotników z zagranicy, nie było już dłużej powodu trzymać Żydów. 27 lutego władze aresztowały 7 tysięcy Żydów z Berlina, zatrudnionych w przemyśle zbrojeniowym. Wydarzenia opisała Ruth Andreas-Friedrich: „Dziś od szóstej rano po Berlinie krążą ciężarówki pod eskortą uzbrojonych esesmanów. Zatrzymują się u bram fabryk, przed prywatnymi domami;

dokonują załadunku ludzkiego towaru […]”. Wśród zabieranych znalazły się tysiące mężczyzn z małżeństw mieszanych, których planowano raczej przenieść, niż usunąć całkowicie. Jednak ich aryjskie żony nie wiedziały o tym, więc zebrały się na Rosenstrasse, gdzie przetrzymywano ich mężów, i głośno domagały się przekazania im jedzenia i ubrań. Ośmielone swoją liczbą i dezorientacją policjantów, zaskoczonych demonstracją i niechętnych, by użyć siły, kobiety zaczęły żądać uwolnienia małżonków. Po paru dniach kilka tysięcy odzyskało partnerów, ale dopiero po przeprowadzeniu selekcji, po której deportowano 3 tysiące pełnych Żydów. Ruth Andreas-Friedrich stwierdziła: „Przynajmniej niektórzy wrócili – tak zwani uprzywilejowani; żydowscy małżonkowie z rasowo mieszanych małżeństw”. Uratował ich jednak wcześniej nabyty status ochronny, a nie spontaniczne protesty żon1209. W podobny sposób naziści przeczesali Drezno. 28 lutego Klemperer dowiedział się, że obóz pracy w Hellerbergu został zablokowany i deportowano jakieś 3 tysiące Żydów. W Berlinie Klemperer znalazł się wśród innych oszczędzonych uprzywilejowanych. W kwietniu jednak dostał nakaz stawienia się do pracy przymusowej przy paczkowaniu i ważeniu herbaty. Wiedział, że Gestapo bezlitośnie ściga Żydów z mieszanych małżeństw, że jego życie wisi na włosku. W Höxter, mniej więcej w tym samym czasie, w jakim nastąpiła akcja w fabryce, SD poinformowało, że jeden Żyd, Hartwig Stein, ma zostać deportowany, ponieważ jego aryjska żona zmarła. Pod koniec roku Klemperer dowiedział się o osiemdziesięcioośmioletnim mężczyźnie, którego wywieziono do Theresienstadt po śmierci aryjskiej żony. Od stycznia do marca 1943 kolejna antyżydowska nagonka skończyła się wywiezieniem do Auschwitz-Birkenau 16 tysięcy niemieckich Żydów1210. Rozwiedziona z mężem Ernstem Lilli Jahn stała się teraz łatwym celem dla Gestapo. W lipcu 1943 roku burmistrz Immenhausen zmusił ją do opuszczenia miasta i przeniesienia się z dziećmi do sąsiedniego Kassel. Jej starszy syn, Gerhard, pełnił wówczas służbę pomocniczą w artylerii przeciwlotniczej, ale to nie uchroniło jej przed Gestapo. Pod koniec sierpnia została aresztowana za używanie tytułu doktorskiego i pominięcie imienia Sara na tabliczce na drzwiach mieszkania. Została skazana na przymusową pracę w obozie resocjalizacyjnym w Breitenau. Prawie połowa tamtejszych więźniów była Żydami, którzy pracowali w zakładach chemicznych. Warunki były ciężkie. Lilli mogła kontaktować się z dziećmi za pośrednictwem jednego listu miesięcznie, pisanego na odwrocie etykiety od butelki. Zwierzyła się przyjaciółce: „Rzecz jasna jest tu o wiele gorzej, niż opisuję w listach do dzieci. Za mało jedzenia, nieodpowiednie ubrania […]. Nawet sobie nie wyobrażasz, jak to wygląda”. Lilli prosiła dzieci, aby przekonały Ernsta, który pracował wówczas w szpitalu wojskowym, by się za nią wstawił. Żaden z tych apeli nie odniósł skutku. 17 marca 1944 roku Lilli Jahn została przeniesiona do Auschwitz i przyjęta do obozu. Miesiąc później odnotowano jej zgon1211. Do połowy 1943 roku liczba Żydów w Rzeszy spadła do 32 tysięcy, z czego 18,5 tysiąca przebywało w Berlinie. Prawie wszystkich chronił aryjski współmałżonek lub inne przywileje. Kilka tysięcy pozostawało pod opieką instytucji prowadzonych przez Reichsvereinigung lub w nich pracowało. Alois Brunner z zespołu Eichmanna zaczął

metodyczne opróżnianie tych ośrodków. W maju nadzorował likwidację dawnego żydowskiego domu starców przy Grosse Hamburgerstrasse, który przekształcono w Judenhaus. Wśród deportowanych znalazła się Lucie Adelsberger, ceniona pediatra i pracownik naukowy, która pozostawała tam uwięziona przez dwanaście miesięcy. W powojennym pamiętniku wspominała, że zabrano ich na ustronną stację towarową przy Putlitzstrasse, gdzie czekał transport. Trafiła do „wagonu medycznego”, gdzie było nieco lepiej niż w pozostałych, ale i tak trzydziestosześciogodzinna podróż była ponura i wyczerpująca. „Powietrze w szczelnie zamkniętym wagonie, którego nikt nie otwierał od wyjazdu, jest duszne i ciężkie […]. Kubeł z ekskrementami jest przepełniony i jego zawartość rozlewa się na boki przy każdym szarpnięciu pociągu, spryskując znajdujące się najbliżej osoby, które nie mogą się odsunąć z powodu tłoku. Koniec wagonu zastawiony jest wózkami dziecięcymi, ponieważ mamy w grupie wiele niemowląt. Dzieci płaczą w mokrych pieluszkach i nie da się im pomóc, gdyż nie mamy czym ich wytrzeć i napoić”. 19 maja w środku nocy pociąg wtoczył się na stację w Auschwitz1212. 10 czerwca 1943 roku wreszcie przyszła kolej na sam Reichsvereinigung. Przywództwo, po tym, jak starało się tak długo, jak to możliwe, podtrzymać funkcjonowanie społeczności i dbało o dobro Żydów aż do deportacji, zostało wywiezione do Theresienstadt. Kilku jego członków dostało nominację do rady żydowskiej i nadal odgrywało przywódczą rolę. Gestapo przywłaszczyło sobie pokaźny majątek pozostawiony przez gminę żydowską. W Berlinie pozostała jedna żydowska instytucja: szpital żydowski przy Iranischestrasse. Przebywało w nim 800 uprzywilejowanych Żydów i paru żydowskich zarządców. Kilka pokojów zajmowali Żydzi pracujący bezpośrednio dla Gestapo. Informatorzy ci bronili się przed deportacją, myszkując po Berlinie i wyszukując tak zwanych U-Bootów, Żydów, którzy zeszli do podziemia po ostatniej fali deportacji. Setki z nich ukrywały się w Berlinie na fałszywych dokumentach lub w kryjówkach zorganizowanych przez odważnych, takich jak Ruth Andreas-Friedrich. Zarówno ukrywającym się Żydom, jak i ich pomocnikom stale groziło niebezpieczeństwo ze strony tych Żydów, którzy zajmowali się oddawaniem współwyznawców w ręce Gestapo1213. Klęski na polu bitwy i spadek morale Niemców znajdowały oddźwięk w postawie opinii publicznej wobec polityki antyżydowskiej. Deklaracja aliantów z 17 grudnia 1942 roku w sprawie niemieckich zbrodni wojennych została nadana przez niemiecką sekcję BBC, a liczne audycje ze stycznia i lutego uświadomiły znaczną część niemieckich słuchaczy, co dokonuje się w ich imieniu, albo potwierdziły ich podejrzenia. „Na całym świecie nasilają się działania przeciwko nam – zanotował w dzienniku Ulrich von Hassell. – O okrucieństwach, do jakich dochodzi na terenie Polski, dramatycznie mówi się w Izbie Gmin. W kraju narasta nerwowość wynikająca z niepokoju o wynik wojny i obawy o spokój w kraju”. Był doskonale poinformowany o wszystkim przez zarządcę Generalnego Gubernatorstwa, oddanego członka NSDAP, który mimo wszystko potępiał rozgrywające się wydarzenia. „To było tak potworne, że nie mógł tego znieść […]. Nieustające, niewyobrażalne masowe mordowanie Żydów”. Byłemu dyplomacie doświadczenie polityczne i charakter podpowiadały, by uwierzyć w zasłyszane informacje. Z kolei

informator SD ze Schwabachu w północnej Bawarii donosił, że „na początku grudnia wśród okolicznej ludności panował nastrój przygnębienia, szczególnie w związku z opowieściami żołnierzy z frontu […]. Jednym z najpotężniejszych źródeł obaw w kręgach duchownych i wśród ludności wiejskiej są w chwili obecnej doniesienia z Rosji o rozstrzeliwaniach i eksterminacji Żydów. Wieści te budzą poczucie wielkiego niepokoju, emocjonalnego zasmucenia i lęk […]. W szerokich kręgach ludności wiejskiej uważa się, że wcale nie wiadomo, czy wygramy wojnę, a jeśli nie, to kiedy pewnego dnia Żydzi powrócą, wezmą na nas straszliwy odwet”1214. Obawę przed żydowską zemstą w parze z lękiem przed klęską świadomie rozbudzał Goebbels. Jednak powiązanie żydowskiego odwetu z groźbą radzieckiego zwycięstwa było mieczem obosiecznym. Im bardziej reżimowa machina propagandowa kierowała uwagę na okrucieństwo Sowietów i potencjalne grabieże, tym więcej Niemcy myśleli o zbrodniach popełnianych po ich własnej stronie. Wiele miesięcy po kapitulacji 6 Armii landrat Szwabii informował, że „wstrząs po Stalingradzie jeszcze do końca nie minął. W wielu kręgach panują obawy, że jeńcy wzięci tam przez Rosjan mogą zginąć w ramach zemsty za domniemane masowe niemieckie egzekucje Żydów na Wschodzie”. Ów syndrom uwidocznił się szczególnie mocno, kiedy Goebbels podchwycił temat odkrycia masowych grobów z rozkładającymi się szczątkami 4,5 tysiąca polskich oficerów zamordowanych wiosną 1940 roku przez radziecką tajną policję NKWD w Katyniu na Białorusi. Goebbels uznał, że może wykorzystać tę masakrę jako przeciwwagę dla stawianych Niemcom przez aliantów zarzutów popełniania zbrodni wojennych, a także spróbować za jej pośrednictwem skłócić zachodnich aliantów z ZSRR. Był to też wspaniały dowód potwierdzający jego ostrzeżenia przed losem krajów, które znajdą się na drodze Armii Czerwonej, jeśli front się załamie. Jednak propagandowy blitz przyniósł nieplanowane skutki1215. Na podstawie doniesień agentów centrala Sicherheitsdienst przy RSHA potwierdziła zainteresowanie opinii zbrodnią katyńską oraz fakt, że wywołała ona „falę nienawiści i strachu przed bolszewizmem”. Ale panowało również przekonanie, że propaganda to hipokryzja. „Nie mamy prawa wyrażać oburzenia postępkami Sowietów, ponieważ Niemcy wyeliminowali o wiele większą liczbę Polaków i Żydów”. Biuro SD we Friedbergu wykryło, że „tu i tam padają głosy, że nasi wrogowie również znajdą masowe groby na terytoriach wschodnich przez nas podbitych. Nie Polaków, lecz Żydów, systematycznie mordowanych przez nasze wojsko. Dlatego nie powinno się nagłaśniać takich spraw […]”. Hassell, informowany na bieżąco przez kolegę z Generalnego Gubernatorstwa, nie dał się nabrać ani przez chwilę. Ubolewał, że podczas gdy „ta banda na próżno próbuje oszukać opinię świata na temat zbrodni w Katyniu, SS w Polsce postępuje stokroć bardziej karygodnie. Wielu, wielu Żydów zagazowali w specjalnych komorach, co najmniej 100 tysięcy”. Kiedy reżim próbował zastosować tę samą sztuczkę po odkryciu masowych grobów w Winnicy na Ukrainie, berlińskie SD zauważyło, że raporty przyciągnęły „niewielką uwagę”. „Często słyszy się wyrażany pogląd, że my podobnie byliśmy nieustępliwi w zwalczaniu wszystkich elementów opozycyjnych na Wschodzie, szczególnie Żydów. Dużą rolę odegrały w tym opowieści żołnierzy i innych osób pełniących służbę na Wschodzie”. SD w Bad Neustadt

przekazało krążącą lokalnie historię, że nieprzyjacielski rząd wysłał przez Czerwony Krzyż zapytanie do Hitlera o los niemieckich Żydów. „Wówczas Führer musiał wykopać Żydów, a ich szczątki spalić, żeby po dalszym odwrocie ze Wschodu Sowieci nie mogli uzyskać materiałów propagandowych takich jak te odkryte koło Katynia”. Niemieckie wysiłki, by ukryć zbrodnie, spełzły na niczym wskutek sukcesu Goebbelsa w nagłośnieniu zbrodni radzieckiej1216. Dominująca, choć nie zawsze dokładna wiedza o straszliwym losie, który spotkał Żydów, szczególnie na Wschodzie, wpłynęła również na reakcje Niemców na strategiczne bombardowania RAF-u. Od początku 1942 roku Dowództwo Bombowe RAF-u zmieniło strategię atakowania konkretnych celów, takich jak fabryki, na bombardowania strefowe, które miały „pozbawić dachu nad głową” i złamać cywilów, ale też zniszczyć potencjał produkcyjny. Skala i niszczycielska siła tych nalotów zwiększały się stopniowo od pierwszego „nalotu tysiąca bombowców” na Kolonię w 1942 roku, aż do burzy ogniowej wywołanej w centrum Hamburga w lipcu 1943 roku. Pożary i spadające bomby coraz dotkliwiej nękały mieszkańców, a Niemcy rzucili się szukać wyjaśnień lub kozłów ofiarnych. Manifestując świadomość, w której rozwaga rywalizowała z poczuciem winy, powiązali „terror bombowy” (jak to ujął Goebbels) z listopadowym pogromem z 1938 roku, aryzacją i deportacjami1217. Oddział terenowy NSDAP w norymberskiej dzielnicy Maxfeld zasygnalizował, że mieszkańcy obecnie żałują, iż Żydzi zostali wygnani z miasta, chociaż nie ze współczucia: „Gdybyśmy zatrzymali Żydów jako zakładników, moglibyśmy ich teraz użyć jako karty przetargowej przeciwko nalotom”. Ludzie najwidoczniej uważali, że RAF nie zbombardował Augsburga, ponieważ wciąż znajdował się tam szkielet synagogi. Podobnie oddział SD z Würzburga przekazał pogląd, że miasto „nie zostanie zaatakowane przez nieprzyjacielskie samoloty, ponieważ żadna z tamtejszych synagog nie została podpalona. Ale inni mówią, że samoloty przylecą też do Würzburga, ponieważ ostatni Żyd zniknął z miasta dawno temu”. Ofiary nalotów w Barmen-Wuppertal w Zagłębiu Ruhry wyrażały przekonanie, że „tylko Żyd, i nikt inny, jest przyczyną tego barbarzyństwa. Mówią, że wpadł w złość, ponieważ teraz ktoś inny korzysta z jego dawnego majątku w Niemczech”. Po tym, jak poważnie uszkodzona została katedra w Kolonii, SD przekazało opinię miejscowych, że „to, co się teraz dzieje, jest «karą boską»”. To samo, co Niemcy zrobili z synagogami, działo się teraz z kościołami. Przechadzający się w sierpniu 1943 roku wśród ogłuszonych mieszkańców Schweinfurtu po ciężkim (i niszczącym) dziennym nalocie amerykańskich sił powietrznych na miejską fabrykę łożysk kulkowych informatorzy SD często „słyszeli ludzi przyznających, że to kara za to, co zrobiliśmy Żydom w listopadzie 1938 roku”1218. Powiązywanie bombardowań z żydowską zemstą przynosiło też inne efekty przeciwne do zamierzonych. Kiedy nazistowska propaganda próbowała przypisać Żydom zniszczenie tam rzecznych w Eder i Möhne, SD w Halle skomentowało doniesienia prasowe: „Panuje wielkie zainteresowanie publikacjami obarczającymi Żydów winą za ataki na tamy. Plan ten wywołał nasilenie nastrojów antyżydowskich […]. Z drugiej strony część ludności ma zgoła przeciwne zdanie. Niektórzy z Halle twierdzą, że NSDAP postąpiło nieodpowiedzialnie,

sięgając po takie środki wobec Żydów. Teraz, mówią, zemsta Żydów będzie straszliwa, a wszystkiemu temu winny jest wyłącznie rząd. Gdyby strona niemiecka nie zaatakowała Żydów, już mielibyśmy pokój”. Kancelaria NSDAP przyjęła inny kurs. Inni, których zdaniem tamy, jako ważny cel militarny, należało lepiej chronić, twierdzili, że „podkreślenie roli Żydów jest całkowicie niezrozumiałe”1219. 1208 J. Herf, The Jewish Enemy, s. 190–196; Tekst przemówienia Goebbelsa: http://www2.warwick.ac.uk/fac/arts/history/students/modules/hi369/reading/week8/goebbelstotal/. 1209 28 lutego, 7 marca 1943, R. Andreas-Friedrich, Berlin Underground, s. 81–83; P. Longerich, Holocaust, s. 386. Nathan Stoltzfus, Intermarriage and the Rosenstrasse Protest in Nazi Germany, New York 1996, stawia protesty w bardziej idealistycznym świetle. 1210 17 stycznia, 28 lutego, 25 kwietnia 1943, 5 grudnia 1944, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 2, s. 15–16, 42–43, 61–67; Biuro okręgowe SD w Höxter, Żyd Hartwig Stein, 27 lutego 1943, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 611; J.A.S. Grenville, The Jews and Germans, s. 251–252. 1211 M. Doerry, My Wounded Heart, s. 97–112, 114–116, 121–123, 149–233, 241–249. 1212 Lucie Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, Boston 1995, s. 13–17, 21–22. 1213 M. Meyer, Between Self-Assurance and Forced Collaboration, s. 159–161; Avraham Barkai, The Final Chapter, w: German History in Modern Times, t. 4, s. 378–388; 1 grudnia 1942, R. Andreas-Friedrich, Berlin Underground, s. 76. Zob. też: Christian Dirks, Snatchers: The Berlin Gestapo’s Jewish Informants, w: Jews in Nazi Berlin: From Kristallnacht to Liberation, red. Beate Meyer, Hermann Simon, Chana Schütz, Chicago 2009, s. 249–273; Peter Wyden, Stella: One Woman’s True Tale of Evil, Betrayal, and Survival in Hitler’s Germany, New York 1992. 1214 20 grudnia 1942, U. von Hassell, The Von Hassell Diaries, s. 249–250; Zarząd okręgowy SD w Schwabach, Raport za grudzień 1942, 23 grudnia 1942, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 607–688; Jeremy D. Harris, Broadcasting the Massacres. An analysis of the BBC’s contemporary coverage of the Holocaust, „Yad Vashem Studies” 1996, t. 25, s. 65–98; Eric A. Johnson, Nazi Terror. The Gestapo, Jews and Ordinary Germans, London 1999, s. 444–457. 1215 Landrat Szwabii, Raport za maj 1943, 10 czerwca 1943, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 623; J. Herf, The Jewish Enemy, s. 201–209. Później odkryto kolejne masowe groby, łącznie 22 tysięcy ofiar. 1216 RSHA, Wydz. III (SD), Raporty z Rzeszy, 19 kwietnia 1943; Zarząd okręgowy SD we Friedbergu, III A4, Nastroje i sytuacja, 23 kwietnia; RSHA, Wydz. III (SD), Raporty o sprawach wewnętrznych, 26 lipca 1943; Zarząd okręgowy SD w Bad Neustadt, Powszechne nastroje i sytuacja, 15 października 1943, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 615–619, 629–630, 635; 15 maja 1943, U. von Hassell, The Von Hassell Diaries, s. 272. 1217 Nick Stargardt, Speaking in public about the murder of the Jews: What did the Holocaust mean to the Germans?, w: Years of Persecution, Years of Extermination. Saul Friedländer and the Future of Holocaust Studies, red. Christian Wiese, Paul Betts, London 2010, s. 140–149; zob. Richard Overy, The Bombing War. Europe 1939–1945, London 2013, s. 289–301, 323–338, 447–448. 1218 Oddział lokalny NSDAP, Norymberga-Maxfeld, Raport o sytuacji ideologicznej, 9 kwietnia 1943; Zarząd okręgowy SD we Friedbergu, Raport, 14 maja; Żandarmeria, Sandberg, Raport ogólny, 28 czerwca 1943; RSHA, Wydz. III (SD), Raport na temat spraw wewnętrznych, 8 lipca 1943; Zarząd okręgowy SD w Würzburgu, Powszechne nastroje i sytuacja, 3 sierpnia 1943; Zarząd okręgowy SD w Schweinfurcie, Powszechne nastroje i sytuacja, 6 września 1943, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 614–615, 628–629, 631, 634.

1219 Oddział regionalny SD w Halle/S. III C 4, Ogólne wskazówki dotyczące prasy, 22 maja 1943; NSDAP, Kancelaria Partii, II B4, Fragmenty raportów z biur starosty i innych, 29 maja 1943, w: The Jews in the Secret Nazi Reports, s. 622, 624–625.

AFRYKA PÓŁNOCNA I POŁUDNIOWA FRANCJA Razem z wojskiem, które w listopadzie 1942 roku zostało przerzucone do Tunezji, RSHA wysłało do Afryki Waltera Rauffa. Rauff był wcześniej adiutantem Heydricha i kierował wydziałem technicznym w centrali SS, który w 1941–1942 roku koordynował rozwój programu ciężarówek do gazowania ludzi. Rauff dowodził dwudziestopięcioosobowym Einsatzkommando, które początkowo znajdowało się w głównej kolumnie sił Rommla maszerujących na Egipt, a potem miało udać się w ślad za nimi do Palestyny. Zamiast tego oddział tkwił w Atenach i był przydzielany do innych zadań, do czasu, aż Afryka Północna wróciła na szczyt listy celów przeznaczonych do eksterminacji1220. Żydzi z Maroka, Algierii i Tunezji zostali włączeni na listę celów ustaloną na konferencji w Wannsee, ale dotąd uniknęli bezpośrednich niemieckich prześladowań. Jednak ustawy antyżydowskie Vichy obowiązywały także w Maroku i Algierii. Pod koniec 1941 roku zostały zlikwidowane żydowskie przedsiębiorstwa w Algierii, a w każdym marokańskim mieście, gdzie mieszkała większa liczba Żydów, musieli oni przenieść się z powrotem do mellah, dawnej i zwykle zrujnowanej żydowskiej dzielnicy. Przynajmniej 2 tysiące europejskich Żydów zostało deportowanych z Francji Vichy do Algierii, do obozów pracy przy budowie linii kolejowej przez Saharę. Reżim w tych obozach był równie surowy jak teren; szacuje się, że setki z nich zginęły. Żydzi uwolnili się spod oficjalnej dyskryminacji dopiero w sierpniu 1943 roku, kiedy Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego de Gaulle’a objął władzę w Maghrebie1221. W Tunezji sytuacja Żydów przedstawiała się lepiej dzięki łagodnemu zarządcy kolonii (francuskiemu generalnemu gubernatorowi, admirałowi Jeanowi-Pierre’owi Estevie), szczególnej naturze ludności europejskiej, a także interwencji włoskiej. Europejscy mieszkańcy w Tunezji dzielili się niemal równo na osadników francuskich i włoskich. Chociaż Francuzi zagarnęli Tunezję w 1881 roku, Włosi wykorzystywali swoich rodaków jako nośnik wpływów i wreszcie jako pretekst do przejęcia zwierzchności. Dlatego Esteva ochoczo prześladował Żydów z włoskim obywatelstwem, ale łagodnie obchodził się z Żydami francuskimi. I na odwrót, Włosi zawzięcie bronili swoich obywateli. Ten dziwaczny impas upadł nagle, gdy Oś zawładnęła regionem1222. Niedługo po przybyciu na miejsce Rauff wezwał naczelnego rabina Tunisu oraz kilku przywódców gmin, aby utworzyli radę żydowską i dostarczyli mu 2 tysiące mężczyzn w wieku od 20 do 50 lat do pracy przymusowej przy budowie umocnień i lotniska. Kiedy do pracy zgłosiło się tylko 150 Żydów, Rauff wziął zakładników. W ciągu kilku następnych tygodni przeprowadził spis Żydów, nałożył specjalną grzywnę w wysokości 20 milionów franków oraz wyłudził 43 kilogramy złota od starożytnej żydowskiej gminy z Dżerby. W kwietniu rozciągnął obowiązek pracy na wszystkich dorosłych Żydów. Wielu z nich

trafiło do obozów pracy przy lotniskach, a kilkudziesięciu zginęło podczas przeprowadzonych przez aliantów licznych bombardowań pasów startowych. Rauff miał ambicje ewakuować wszystkich Żydów do Niemiec, ale udało mu się wywieźć tylko dwudziestu, zanim upadł włosko-niemiecki przyczółek. Razem ze swoim personelem odleciał 9 maja 1943 roku jednym z ostatnich samolotów transportowych1223. Odniesienie sukcesów w Tunezji zajęło aliantom więcej czasu, niż przewidywano, a to uniemożliwiło Anglikom i Amerykanom inwazję przez kanał La Manche w 1943 roku. Zamiast tego na konferencji w Casablance w styczniu 1943 roku Amerykanie niechętnie przyjęli brytyjską propozycję ataku na Sycylię, a potem na Włochy. Uprzedzając alianckie zamiary wobec południowej Europy, Hitler wysłał Wehrmacht do wolnej strefy w południowej Francji z rozkazem aresztowania i deportacji Żydów oraz komunistów, których uważał za pomysłodawców wrogiego ataku. W ramach dodatkowych środków ostrożności Knochen zażądał od policji Vichy, by ewakuowała Żydów z terenów nabrzeżnych i pasów przygranicznych. Niemiecka policja bezpieczeństwa uważała sytuację na południu za szczególnie palącą, ponieważ wielu Żydów uciekło tam po wielkich obławach w Paryżu. W Lyonie populacja żydowska podwoiła się, podczas gdy w Marsylii wzrosła o 50 procent. Na szczęście dla przepracowanego Sipo w połowie grudnia 1942 roku władze Vichy zażądały, żeby wszyscy Żydzi w dawnej wolnej strefie posługiwali się dokumentami tożsamości ostemplowanymi słowem „Juif”. Joseph Antignac, szef Section d’Enquête et de Contrôle SEC (policji antyżydowskiej) na południu, wszczął tysiące dochodzeń w sprawie tożsamości, dokumentów, własności i działań Żydów1224. 22 stycznia 1943 roku policja bezpieczeństwa we współpracy z władzami francuskimi rozpoczęła operację „Tygrys”, która miała ukrócić działalność ruchu oporu w porcie w Marsylii. Ponieważ Niemcy uważali Żydów za wrogów per se, akcja zmieniła się w ogromną obławę na Żydów cudzoziemskich i francuskich. W ciągu siedmiu dni zatrzymano 6 tysięcy Żydów, z których 3 tysiące następnie zwolniono. Resztę Niemcy wywieźli do Compiègne lub do Drancy, a stamtąd na Majdanek lub do Sobiboru. Lambert dostał cynk o operacji, więc pośpiesznie udał się do miasta, które było centrum działalności UGIF-u. Pomimo jego protestów w prefekturze i u szefa policji nie zdołał nawet zapobiec aresztowaniu etatowych pracowników UGIF-u. Rozpaczliwie szukając pomocy, Lambert razem z naczelnym rabinem Strasburga René Hirschlerem i głównym rabinem Marsylii Israelem Salzerem (naczelnym rabinem francuskich sił zbrojnych) wysłali depeszę do Lavala i Pétaina: „Poufne stop W wyniku prowadzonej na ogromną skalę akcji policyjnej władz francuskich wielu obywateli francuskich absolutnie niełamiących prawa naszego kraju szczególnie weterani z Alzacji i Lotaryngii trafiło do więzień młode dziewczęta i nieletni zostali aresztowani ponieważ są Żydami i część z nich została wysłana w nieznane miejsce stop Protestujemy resztkami sił przeciwko takim metodom stop Z całą mocą żądamy aby w okolicznościach tego rodzaju władze paryskie nie odmawiały pomocy naszej religii i naszym organizacjom”. Nie otrzymali odpowiedzi. Po wszystkim Lambert wyznał w dzienniku: „Przez ten czas doświadczyliśmy strachu, którego nigdy nie zapomnę”1225. Całą strefę południową dotknęły naloty. Obławami kierował Klaus Barbie, młody członek

ekipy Eichmanna, niedawno oddelegowany do Francji. Pod jego dowództwem policja bezpieczeństwa nie zważała na obywatelstwo czy zaświadczenia wydane przez UGIF. Ludzie Sipo-SD osaczali Żydów w Nîmes, Awinionie, Carpentiers, Aix-en-Provence i wywozili ich na północ w liczbie 40 tygodniowo. Wywlekali Żydów z pociągów i biur UGIF-u. W odpowiedzi około 30 tysięcy stałych mieszkańców i uchodźców żydowskiego pochodzenia uciekło do włoskiej strefy okupacyjnej, gdzie jednostki niemieckie nie mogły działać i gdzie Żydzi żyli nie niepokojeni. Setki przez Pireneje przekradło się do Hiszpanii, wielu po niebezpiecznych górskich szlakach pod opieką passeurs. Część z tych przewodników należała do ruchu oporu, podczas gdy inni żądali opłat tak niebotycznych jak stoki, które pokonywali. Setki innych przedzierały się do Szwajcarii, legalnie lub nielegalnie. Większość po prostu się rozproszyła. Na południu Niemcy i policja antyżydowska SEC nie prowadzili kartotek i rejestrów, które wcześniej pozwalały im namierzać Żydów. Zostali skazani na pracochłonne operacje przesiewowe i losowe kontrole dokumentów na ulicach, w kawiarniach lub środkach transportu. Żydzi też zresztą nie pozostawali bierni czy ulegli. Po fiasku w Marsylii Lambert i przywódcy UGIFu zdecentralizowali działania opiekuńcze i pomoc. Nawiązali też kontakt z żydowskim podziemiem. Organizacje charytatywne afiliowane przy UGIF-ie prowadziły teraz podwójne życie, oficjalnie organizowały pomoc, a potajemnie pomagały Żydom zniknąć. OSE, agencja pomocy dzieciom, umieściła 6 tysięcy dzieci z domów i sierocińców w kryjówkach1226. Jednak ani kierownictwo UGIF-u, ani przywódcy społeczności nie ostrzegli Żydów, co tak naprawdę oznaczają deportacje, ani nie potwierdzili pogłosek o Treblince i Auschwitz. Jacques Adler, historyk, który przeżył Holokaust, oskarżył później jednych i drugich o zaniedbanie obowiązków: „W Consistoire, który od sierpnia 1942 roku wiedział, że w tych obozach odbywa się eksterminacja, panowała kompletna cisza. Nie chcąc zwracać na siebie uwagi, ani nie zaprzeczył, ani nie potwierdził informacji. W Paryżu kierownictwo UGIFu zachowywało milczenie, jak gdyby ta kwestia go nie interesowała”. Adler twierdzi, że Niemcom udało się uśpić czujność francuskich Żydów, ponieważ w pierwszej kolejności zwrócili się przeciwko Żydom cudzoziemskim i bezpaństwowcom, wykorzystując wcześniejsze podziały. „Milczenie francuskiego judaizmu pomogło oszukać społeczność żydowską co do planowanej roli narzuconej reprezentacji. Francuski judaizm nigdy tak naprawdę nie zaakceptował faktu, że Żydom francuskim groziło takie samo niebezpieczeństwo jak cudzoziemskim”. „Nie istniało poczucie solidarności” – aż wreszcie było za późno1227. Wielu Żydów z południa nie potrzebowało takiego ostrzeżenia. Z własnej inicjatywy tysiące z nich przeniosły się do względnie bezpiecznej strefy włoskiej. W listopadzie 1942 roku włoska 4 Armia opanowała dziesięć departamentów na południowym wschodzie, włącznie z Niceą, Tulonem i Grenoble. Kiedy policja Vichy próbowała aresztować i internować cudzoziemskich Żydów i „niepożądanych obcych”, włoskie garnizony zapobiegły temu siłą. Miejscowy dowódca tolerował nawet żydowski komitet pomocy pod kierownictwem Angela Donatiego, włoskiego przedsiębiorcy pochodzenia żydowskiego, który zapewniał żydowskim uchodźcom dokumenty, pozwalające im legalnie mieszkać

w Nicei i chroniące przed policyjnymi nalotami. Ta rycerska postawa wobec wrogów Rzeszy tak mierziła Knochena, że poskarżył się Berlinowi. W styczniu 1943 roku Himmler protestował u Ribbentropa, że Włosi chronią Żydów, którzy są „źródłem działalności konspiracyjnej i komunistycznej propagandy w regionie”. Ribbentrop podjął kwestię podczas oficjalnej wizyty u Mussoliniego miesiąc później. Duce zareagował nominacją wyższego funkcjonariusza policji, Guida Lospinoso, na szefa Królewskiego Inspektoratu Policji Rasowej w strefie włoskiej we Francji. Jego rzekomym zadaniem było ewakuowanie Żydów w głąb kraju, gdzie nie mogliby wspierać alianckiej inwazji. Jednak Lospinoso działał wyjątkowo opieszale. Gdy zaczął pozbywać się Żydów, robił to we współpracy z komitetem pomocy Donatiego. Kiedy wysocy rangą esesmani, włącznie z Eichmannem, zażądali rozmowy z nim, by ustalić, co u licha wyprawia, odwoływał kolejne spotkania. W chwili kiedy się wydawało, że da zgodę na przekazanie niemieckich i austriackich Żydów Niemcom, Mussolini został obalony i włoska pomoc stała się już i tak tylko teoretyczna1228. Przez jakiś czas wydawało się, że Niemcom nic się nie udaje. Heinz Röthke skarżył się, że „czy to z ogłoszeniem, czy bez, ustaw denaturalizacyjnych nie możemy dłużej liczyć na współpracę francuskiej policji przy masowych aresztowaniach Żydów. Chyba że w najbliższych dniach lub tygodniach wyraźnie poprawi się niemiecka sytuacja militarna”. Jednak Francuzi nie dali zgody na ekspatriację swoich obywateli, a większość Żydów urodzonych za granicą została już deportowana albo żyła w ukryciu. Niemcy znaleźli się w impasie. Aby zapełnić pociągi deportacyjne, potrzebowali francuskiej współpracy i niefrancuskich ofiar; ale póki nie pozbawią francuskich Żydów obywatelstwa, nie będą mogli liczyć na wsparcie potrzebne do ich wyłapywania. Helmut Knochen naciskał Lavala, aby pozbawił obywatelstwa Żydów, którzy otrzymali je po 1927 roku, co znacznie zwiększyłoby pulę ofiar; ale Laval ciągle zwlekał. Francuski premier coraz bardziej niepokoił się o wynik wojny i wiedział, że polityka antyżydowska to jedna z nielicznych kart przetargowych, jakie mu zostały. Chociaż 20 czerwca 1943 roku podpisał konieczne ustawy, wstrzymywał się z ich publikacją. Tydzień później Knochen zażądał posiłków z Berlina, ale został zbyty informacją o „niezwykle trudnej sytuacji w zasobach ludzkich”. Nie mógł również oczekiwać realnego wsparcia ze strony SEC, antyżydowskiej policji CGQJ. Pod koniec 1943 roku CGQJ oraz SEC, które nawet w najlepszych czasach nie dysponowało pełną obsadą, skurczyły się do rozmiarów urzędów, które obsługiwały same siebie i wymuszały haracze za ochronę. Kiedy urzędnicy dostawali donos na Żyda, który się ukrywał lub funkcjonował nielegalnie, równie dobrze mogli zażądać od wskazanego w donosie łapówki, jak i go aresztować. Nie oznaczało to, że stanowili nieistotną siłę. Drobiazgowe przetrząsanie dokumentów i sporadyczne polowania zawsze prowadziły do schwytania kilku nieszczęśników. Każde aresztowanie i deportacja niosły ze sobą powiew terroru1229. W czerwcu Knochen uzyskał posiłki w postaci Aloisa Brunnera oraz sześciu ludzi z SipoSD, którzy współpracowali z nim przy deportacjach Żydów z Wiednia i Salonik. Od marca z Drancy nie wyjechał żaden transport, ale w tamtym okresie polowanie na Żydów we Francji przybrało na sile. Serie nalotów oddziałów Sipo-SD doprowadziły do ujęcia na wpół

tajnej organizacji pomocowej Amelot i rozbiły nową komunistyczną inicjatywę dobroczynną zwaną Solidarité. Niedługo po przyjeździe do Paryża Brunner spotkał się z przywódcami UGIF-u z północy i poinformował ich, że odtąd podlegają jemu, a nie CGQJ. Aby podkreślić nowy układ, zwolnił francuską policję z Drancy i wprowadził w obozie zarząd Sipo-SD. Następnie zreorganizował administrację wewnętrzną i zmusił UGIF do zapewniania zapasów i konserwacji obozu. Przewidując wprowadzenie ustawy denaturalizacyjnej, polecił również personelowi Sipo-SD sporządzić plan masowego aresztowania 20 tysięcy Żydów w Paryżu, 6 tysięcy w strefie północnej oraz do 30 tysięcy na południu. Kiedy ustawa o pozbawieniu obywatelstwa nie weszła w życie, Brunner zrobił to, co musiał1230. Zgarnął wszystkich podopiecznych instytucji dobroczynnych UGIF-u, takich jak domy dziecka i szpitale, aresztował też samych pracowników UGIF-u. W lipcu zamknął André Baura, wiceprzewodniczącego organizacji, który nadzorował jej działalność na północy, pod pretekstem, że będzie zakładnikiem za krewnego, który uciekł z Drancy. Prawdziwym powodem było to, że Baur, urodzony we Francji i zajmujący niepodważalną pozycję społeczną, zaprotestował niedawno u Lavala i CGQJ przeciwko taktyce Brunnera. Lambert interweniował u władz Vichy, gdy tylko dowiedział się o zatrzymaniu Baura. Kiedy jego starania nie przyniosły rezultatów, utyskiwał: „Wydaje mi się, że rząd to tylko fikcja. Jego przedstawiciele unikają wzięcia na siebie odpowiedzialności”. Lambertowi UGIF ciążył na barkach bardziej niż kiedykolwiek. Właśnie obchodził 49. urodziny i życzył sobie emerytury oraz, równie mocno, zemsty. Kiedy usłyszał o ciężkim nalocie RAF-u na Bonn, pytał sam siebie: „Czy będę potrafił zachować człowieczeństwo, kiedy nadejdzie czas wyrównania rachunków?”. Myślał również o przyszłych pokoleniach. W dzienniku pod datą 20 sierpnia 1943 roku zamieścił szkic ulotki, która broniła jego działań w czasie, gdy kierował UGIFem. To prawda, współpracował z Niemcami, ale przynajmniej robił coś dobrego, podczas gdy Consistoire swoją polityką wstrzymywania się nie osiągnął nic. „Woleli własną wygodę od niepewności i bohaterstwa walki – twierdził. – My wybraliśmy bohaterstwo niepewności i pracę, rzeczywistość konkretnych działań”. Następnego dnia Raymond-Raoul Lambert został aresztowany z żoną, trzema synami i córką urodzoną w lutym 1942 roku. Otrzymała imię Marie-France, „wyrażające wsparcie i nadzieję”. Wszyscy zostali w Drancy do 7 grudnia 1943 roku, kiedy to zostali wywiezieni do Auschwitz-Birkenau i zamordowani. André Baur z żoną i czwórką dzieci pojechali ich śladem dziesięć dni później1231. 1220 K.M. Mallman, M. Cüppers, Nazi Palestine, s. 116–124, 154–184. 1221 Robert Satloff, Among the Righteous. Lost Stories from the Holocaust’s Long Reach Into Arab Lands, New York 2006, s. 30–37, 57–61, zob. też Michel Abitbol, The Jews of North Africa in World War II, Detroit 1989. 1222 Daniel Carpi, Between Mussolini and Hitler. The Jews and the Italian Authorities in France and Tunisia, Hanover 1994, s. 195–199, 200– 227. 1223 K.M. Mallman, M. Cüppers, Nazi Palestine, s. 170–176, 184; D. Carpi, Between Mussolini and Hitler, s. 228–240. 1224 G.L. Weinberg, A World at Arms, s. 431–438; M. Citino, The Wehrmacht Retreats, s. 165–170; M.R.

Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 302–306; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 356–365. 1225 1 lutego 1943, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 163–169; D. Ryan, The Holocaust and the Jews of Marseille, s. 1–9, 180–193; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 173. 1226 18 maja 1943, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 180–188; R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 394–421. 1227 J. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. IX–XIII, 202. Zob. też Richard I. Cohen, The Burden of Conscience. French Jewry’s Response to the Holocaust, Bloomington 1987, s. 94–98, 173–178, i A. Rayski, The Choice of the Jews Under Vichy, s. 151–153, 230–231. 1228 D. Cesarani, Eichmann, s. 144; D. Carpi, Between Mussolini and Hitler, s. 102–132, 136–163, 183– 184; M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 161. 1229 S. Klarsfeld, The Influence of the War on the Final Solution in France, s. 278–280; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 178. 1230 H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 174–175; Mary Felstiner, Alois Brunner: „Eichmann’s Best Tool”, „Simon Wiesenthal Centre Annual” 1986, t. 3, s. 1–46. 1231 11 lutego 1942, 18, 20 sierpnia 1943, R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. 95, 197–199; na temat losów Lamberta zob. Richard I. Cohen, Introduction, w: R.R. Lambert, Diary of a Witness, s. LXI–LXIV; J. Adler, The Jews of Paris and the Final Solution, s. 149–157; R.I. Cohen, The Burden of Conscience, s. 89–92, 128– 130.

SALONIKI I SOFIA Saloniki, podobnie jak Marsylia, był to port o znaczeniu strategicznym na północnym wybrzeżu Morza Śródziemnego. Mając świadomość tego faktu, Niemcy kontynuowali okupację miasta i okolic po zakończeniu podboju Grecji w kwietniu 1940 roku. Resztę kraju podzielili między siebie Włosi, okupujący większość obszaru, i Bułgarzy, którzy dostali Trację i Macedonię Egejską. W Atenach zainstalowany został marionetkowy rząd z premierem Georgiosem Tsolakoglou, generałem, który używał antysemityzmu, aby dyskredytować swoich wrogów i ugłaskiwać Niemców. W ciągu roku okupacji niemiecka polityka pozyskiwania żywności w połączeniu z blokadą aliancką stworzyła idealne warunki do pojawienia się głodu. Tak jak resztę ludności, gminy żydowskie poważnie dotknęły upadek gospodarki i niedostatek1232. W Grecji mieszkało od 70 do 80 tysięcy Żydów podzielonych na dwie społeczności. Romanioci, obecni w tym rejonie od czasów rzymskich, żyli we względnie niewielkich gminach rozrzuconych po Peloponezie i wyspach greckich. Przeszli całkowity proces akulturacji, mówili po grecku i byli doskonale zintegrowani z miejscową ludnością. Natomiast w Salonikach znajdowała się gmina żydowska licząca około 53 tysięcy mówiących w ladino Żydów sefardyjskich, istniejąca tu od exodusu hiszpańskich Żydów z Półwyspu Iberyjskiego po 1492 roku. Składała się na nią elita bogatych kupców i ludzi wolnych zawodów, duża klasa średnia drobnych kupców i sklepikarzy oraz, co niezwykłe, grupa dokerów i pracowników fizycznych. Żydzi stanowili tak ważną część siły roboczej w porcie, że trzeba było go zamykać w ważne żydowskie święta religijne. Jednak dominacja Żydów w gospodarce i handlu prowadziła do napięć na tle etnicznym. W okresie międzywojennym niewielkie, lecz nieustępliwe ruchy antyżydowskie przykładały się do psucia relacji między chrześcijanami a Żydami w mieście pełnym greckich uchodźców z Anatolii, którzy uważali, że mają prawo do domów i pracy1233. Mimo wszystko pod niemiecką okupacją dzielnice żydowskie w zasadzie pozostawiano w spokoju – aż do chwili wybuchu wojny z ZSRR. Wówczas, w lipcu 1941 roku, wojskowa administracja z Salonik pod przywództwem doktora Maxa Mertena przeprowadziła spis wszystkich żydowskich mężczyzn w wieku od 18 do 45 lat w celu skierowania ich do przymusowej pracy. 11 lipca 9 tysięcy Żydów zgromadziło się na placu Plateia [Wolności], gdzie w palącym słońcu musieli biegać i wykonywać upokarzające ćwiczenia. Następnie kolumnami przemaszerowali na budowę lotniska i dróg. Do grudnia większość robotników została uwolniona lub wykupiona przez gminę żydowską1234. W tym samym miesiącu Himmler wskazał na wielkie zagrożenie, jakie Żydzi rzekomo stanowią w porcie, ale dopiero lądowanie aliantów w Afryce Północnej skłoniło centralę SS do działania. W styczniu 1943 roku Eichmann wysłał swoją prawą rękę, Rolfa Günthera, aby

ten przeprowadził rozpoznanie społeczności żydowskiej. Za nim wkrótce podążyli Dieter Wisliceny oraz Alois Brunner. Na początku lutego zostali przydzieleni do policji porządkowej, z którą zaczęli realizować antyżydowskie posunięcia. Korzystali również ze wsparcia greckiego burmistrza Vasilisa Simonidesa oraz miejscowej policji. Zaledwie kilka tygodni wcześniej władze miejskie wydały zgodę na zniszczenie rozległego cmentarza żydowskiego, który leżał zbyt blisko centrum i przez to uważany był przez wielu mieszkańców za przeszkodę w rozwoju miasta1235. Wisliceny i Brunner zaczęli od powołania rady żydowskiej, następnie przeprowadzili spis Żydów i zmusili ich do noszenia żółtej gwiazdy. Żydzi musieli zamieszkać na trzech wyznaczonych obszarach, mniej więcej pokrywających się z istniejącymi dzielnicami żydowskimi. Najuboższa, nazywana kwartałem barona Hirscha, leżała dogodnie blisko stacji kolejowej i dlatego została wybrana na getto i obóz tranzytowy w jednym. W lutym Żydzi musieli oznakować wszystkie swoje firmy i domy, następnie zostali wykluczeni z działalności gospodarczej i społeczności miejskiej. Naczelny rabin, Cwi Korec, przewodniczący rady żydowskiej, okazał się być naiwnym i uległym instrumentem. Niemcy mogli polegać też na równie skłonnej do współpracy żydowskiej Służbie Porządkowej dowodzonej przez władających niemieckim Jacques’a Albalę i Vitala Hassona, byłego krawca. Kwartał barona Hirscha stał się osobistym folwarkiem Hassona, gdzie wykorzystywał nowo ustanowioną władzę do wyciągania pieniędzy od żydowskich pobratymców. Niektórzy tamtejsi Żydzi, na przykład doktor Albert Menasche, zauważyli, że wszystko, co dobre i znajome, zaczęło się rozpadać w przerażającym tempie. Menasche był dumnym obywatelem: praktykował medycynę w Salonikach od dwudziestu lat, służył w greckiej armii i odnosił sukcesy jako muzyk amator. Nagle okazało się, że żadna z tych rzeczy nie mogła pomóc ani jemu, ani jego żonie i córce1236. 1 marca w gminie wybuchła panika, kiedy Żydzi dostali nakaz złożenia zeznań majątkowych. Korec dodawał im otuchy, ale kilka dni później Niemcy zablokowali żydowskie dzielnice i poinformowali radę żydowską, że mieszkańcy nie mogą już wychodzić na zewnątrz. Wszystkie trzy dzielnice otoczono drutem kolczastym; stały się więc w praktyce gettami. Kiedy Żydów zmuszono do oddania kluczy od warsztatów i przedsiębiorstw, miejscowe władze zasypane zostały wnioskami chętnych do kupna lub poprowadzenia tych interesów. Dwa tygodnie później Niemcy zaczęli opróżniać kwartał barona Hirscha. Pierwszy pociąg wywiózł 2800 z około 16 tysięcy zamieszkujących tam Żydów; pięć dni zajęła im podróż do Auschwitz-Birkenau, gdzie większość zamordowano po przyjeździe. W ciągu następnych dwóch tygodni kolejne cztery transporty wyruszyły do Auschwitz, a jeden do Treblinki. Kiedy kwartał barona Hirscha został opróżniony, spędzono do niego Żydów z innych gett. Gdy tylko wyszli z domów, miejscowi weszli do opuszczonych lokali i ograbili je tak doszczętnie, że wiele przestało nadawać się do zamieszkania. Od początku kwietnia do początku maja do Auschwitz wyjechało jedenaście kolejnych transportów. Na początku czerwca pozostało jedynie około 2 tysięcy Żydów oraz około tysiąca wyłapanych w okolicy miasta. Wśród nich był Marco Nahon, młody lekarz z Dimoteki nad granicą turecką. Schwytał go oddział Sipo-SD wraz z innymi mężczyznami

z jego małej gminy na początku maja 1943 roku; przetrzymywano ich w miejskiej synagodze. Niemcy zmusili mężczyzn do wezwania żon i rodzin, aż wreszcie zebrali dość ludzi do transportu. Następnie 740 nieszczęśników przeniesiono do getta w kwartale barona Hirscha. 1 czerwca zostali wywiezieni wraz z większością rady żydowskiej i administracji. Między nimi znalazł się Albert Menasche z rodziną. Nie mieli pojęcia, dokąd ich wiozą. „W Salonikach rzadko słyszeliśmy ludzi mówiących o tym mieście”, napisał w powojennej relacji, odnosząc się do braku wiedzy o Auschwitz1237. Korec, Albala i inni członkowie administracji zostali deportowani, chociaż nie do Polski. Ich celem stał się nowy obóz koncentracyjny w Bergen-Belsen koło Celle w północnych Niemczech, niedawno założony do przetrzymywania Żydów, których Niemcy uważali za ewentualnych kandydatów do wymiany za obywateli niemieckich więzionych przez aliantów. Transport do Bergen-Belsen objął też kilkuset Żydów, którzy uzyskali (bądź twierdzili, że uzyskali) obywatelstwo hiszpańskie dzięki sefardyjskim korzeniom. Kiedy 10 sierpnia wyruszył ostatni pociąg z Żydami, których wcześniej zabrano do pracy przymusowej, 48 500 Żydów brutalnie usunięto z miasta. Podniósł się tylko słaby pomruk niezadowolenia ze strony greckich mieszkańców, a zaledwie garstka pomogła Żydom uciec przed Niemcami. Z wrodzonego poczucia lojalności większość młodych Żydów pozostała z rodzinami. Tylko nieliczni zdecydowali się przedostać przez blokadę i szukać schronienia u przyjaciół w mieście lub ruszyć w góry w poszukiwaniu partyzantów. Kilkuset uciekinierów z pomocą włoskiego konsula dotarło do Aten, ale ten azyl okazał się chwilowy i niepewny1238. Całymi miesiącami po tym, jak zniknęli ostatni Żydzi, greccy cywile i niemieccy żołnierze plądrowali opustoszałe dzielnice. Wisliceny i Brunner starali się nie dopuszczać do takich ekscesów i skłonili gubernatora Simonidesa do stworzenia Służby Rozdziału Mienia Żydowskiego, ale zadanie okazało się tak gigantyczne, że nowe ciało nie mogło odpowiednio szybko zaspokoić lokalnych apetytów. Nie mniej niż 27 magazynów wypełniono wyposażeniem wywiezionym z żydowskich domów. Jedynie ułamek z 2 tysięcy przedsiębiorstw czekających na nowy zarząd został właściwie wyceniony i przekazany. Zamiast tego rozdział pożydowskich dóbr charakteryzował się chaosem i korupcją i nie przyczynił się do złagodzenia braków lokalowych w mieście ani do odrodzenia wyniszczonej gospodarki1239. Mniej więcej w tym samym czasie, gdy Wisliceny i Brunner przyjechali do Salonik, Theo Dannecker został wysłany do Sofii. Wkrótce zawarł z Aleksandrem Belewem, szefem Komisariatu do spraw Żydowskich, porozumienie w kwestii deportacji 20 tysięcy Żydów z okupowanej Tracji i Macedonii. Potem miało nastąpić wywiezienie 8 tysięcy Żydów z samej Bułgarii. Realizacja planu zaczęła się na początku maja, kiedy bułgarscy żołnierze i policjanci schwytali 4700 Żydów w Tracji i ponad 7 tysięcy w Macedonii, włącznie z 3500 z samego Skopje. Traccy Żydzi byli przetrzymywani w koszmarnych warunkach w obozach do 18–19 marca, kiedy pociągami przewieziono ich do Łomu nad Dunajem, a tam wsadzono na cztery barki, które popłynęły w górę rzeki do Wiednia, skąd z kolei odjechali do Treblinki. Po drodze jedna barka zatonęła, zginęła większość ludzi na pokładzie.

Macedońscy Żydzi przejechali lądem do Treblinki w trzech transportach1240. Kroki te podjęto za wiedzą i zgodą rządu bułgarskiego, ale kiedy Belew nakazał aresztować żydowskich obywateli w licznych miastach prowincjonalnych, podniosła się wrzawa. Kilku przedstawicieli wolnych zawodów i intelektualistów udało się do Sofii i spotkało z Dimitarem Peszewem, wiceprzewodniczącym Zgromadzenia Narodowego, aby zaprotestować przeciwko zagrożeniu dla żydowskich przyjaciół i kolegów. Peszewa poruszyło to, co usłyszał o losie starców, kobiet i dzieci w Tracji, przygotował więc petycję przeciwko stosowaniu takich metod wobec obywateli bułgarskich. Do jej podpisania zdołał przekonać 42 członków parlamentu. Równocześnie Kirył, biskup Płowdiw, potępił przygotowywane deportacje. Te gesty sprawiły, że premier Bogdan Filow nakazał zwłokę. Zbiegiem okoliczności król Borys, przywódca państwa bułgarskiego, pod koniec marca złożył oficjalną wizytę Hitlerowi w Berchtesgaden. Borys wyjaśnił swemu gospodarzowi, że chociaż z radością pozbył się żydowskich komunistów, to chce zatrzymać swych żydowskich poddanych do pracy. W maju 1943 roku Belew podjął drugą próbę. Tym razem król interweniował osobiście i opowiedział się za planem rozproszenia 25 tysięcy Żydów z Sofii na prowincji. Pomimo protestów, a nawet ulicznych demonstracji stołecznych Żydów, wywózki przeprowadzono siłą, w związku z czym nie obyło się bez ofiar. Jednak Żydzi uniknęli deportacji, a inwazja aliantów na Sycylię w lipcu 1943 roku ostatecznie odwiodła rząd bułgarski od dalszego sprzyjania niemieckiej polityce antyżydowskiej1241. 1232 M. Mazower, Inside Hitler’s Greece, s. 15–22. 1233 Steven M. Bowman, The Agony of Greek Jews 1940–1945, Stanford 2009, s. 2, 28–29, 50–53; Andrew Apostolou, „The Exception of Salonika”. Bystanders and collaborators in Northern Greece, „Holocaust and Genocide Studies” 2000, t. 14, nr 2, s. 165–166; Mark Mazower, Salonica. City of Ghosts. Christians, Muslims and Jews 1430–1950, London 2004, s. 421–424. 1234 H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 150–154. 1235 M. Mazower, Salonica, s. 421–424; D. Bowman, The Agony of Greek Jews, s. 59–62; H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 154–157. 1236 M. Mazower, Salonica, s. 424–433; D. Bowman, The Agony of Greek Jews, s. 62–66; H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 157–162; Doctor Albert Menasche (nr 124 454), Birkenau (Auschwitz II), Memoirs of an Eye-Witness. How 72,000 Greek Jews Perished, New York 1947, s. 9–17. 1237 M. Mazower, Salonica, s. 431–434; D. Bowman, The Agony of Greek Jews, s. 80–93; R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, t. 2, s. 692–701; A. Menasche, Birkenau, s. 17; Marco Nahon, Birkenau. Camp of Death, tłum. J.H. Bowers, red. Steven Bowman, Tuscaloosa 1989, s. 21–29. 1238 M. Mazower, Salonica, s. 434–442; D. Bowman, The Agony of Greek Jews, s. 138–154, 162–172. 1239 M. Mazower, Salonica, s. 443–449; H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 162–167. 1240 Frederick B. Chary, The Bulgarian Jews and the Final Solution 1940–44, Pittsburgh 1972, s. 69–114, 122–128; zob. Tzvetan Todorov, The Fragility of Goodness. Why Bulgaria’s Jews Survived the Holocaust, tłum. Arthur Denner, London 1999, s. 7–9. 1241 F.B. Chary, The Bulgarian Jews and the Final Solution, s. 90–100, 142–157; T. Todorov, The Fragility

of Goodness, s. 19–40, oraz wyjątki z niepublikowanych wspomnień Dimitara Peszewa, s. 137–183.

LOS ŻYDÓW POZOSTAŁYCH W WARSZAWIE Na początku stycznia 1943 roku Himmler odwiedził Warszawę. Ku swej irytacji odkrył, że pomimo rozkazu oczyszczenia Generalnego Gubernatorstwa z Żydów i zamknięcia wartościowych żydowskich robotników w obozach prowadzonych przez SS, w getcie wciąż przebywało co najmniej 40 tysięcy ludzi. Natychmiast wydał rozkaz, by pracujących Żydów przenieść do bezpiecznych ośrodków w okolicach Lublina. Wielki plan Himmlera polegał na połączeniu środków bezpieczeństwa z finansowymi interesami SS poprzez przewiezienie robotników i urządzeń do przedsiębiorstw działających pod egidą Globocnika. Jednak kiedy Oswald Pohl, kierownik WVHA, zauważył, że nie da się tego szybko wykonać, Reichsführer zgodził się na utrzymanie obozu koncentracyjnego w mieście, pod warunkiem jednak, że nadmiar Żydów zostanie usunięty. W gąszczu rozkazów i kontrrozkazów warszawscy Żydzi wzięli własny los w swoje ręce1242. Po Wielkiej Akcji w getcie legalnie przebywało 36 tysięcy Żydów mających pracę i świadectwa zatrudnienia. Większość z nich zamieszkiwała kilkanaście kwartałów na północ od ulicy Gęsiej, między Bonifraterską na zachodzie a Smoczą na wschodzie. Było tu około 2 tysięcy zatrudnionych przez radę żydowską, kilkuset funkcjonariuszy Służby Porządkowej z rodzinami, robotnicy zewnętrzni i nie mniej niż 4 tysiące zatrudnionych w Werterfassungstelle – zajmującym się gromadzeniem mienia po wywiezionych zespole magazynów, gdzie sortowano i przechowywano rzeczy. Werterfassungstelle było największym pracodawcą w getcie, posiadającym sekcje zajmujące się odzyskiwaniem wszystkiego: od materaców przez naczynia i meble po instrumenty muzyczne. Potrzebowano tylu rąk do pracy, że zatrudnienie znajdowało wielu nielegalnych mieszkańców. Około 20 tysięcy Żydów bez zaświadczeń mieszkało na dziko w opuszczonych mieszkaniach przy ulicach dawno oczyszczonych z mieszkańców. Na południe od oficjalnie niezamieszkanego, „czystego” pasa cztery wielkie szopy i pół tuzina mniejszych, prowadzonych przez Niemców przedsiębiorstw zatrudniało 20 tysięcy Żydów. Do największych należały fabryka odzieżowa przy Lesznie, założona przez Walthera Többensa w połowie 1941 roku, oraz zakład futrzarski Schultza, który wytwarzał również mundury wojskowe. Robotnicy mieszkali w ogrodzonych koszarach, składających się z sąsiadujących domów i czynszówek. Przy południowej granicy starego getta 4 tysiące Żydów pracowało w szopie szczotkarskim1243. Demografia getta zmieniła się równie radykalnie jak jego geografia i struktura ekonomiczna. Trzy czwarte ocalałych liczyło od 20 do 50 lat. Stosunek mężczyzn do kobiet uległ odwróceniu, więc teraz przypadało 100 mężczyzn na każde 78 kobiet. Niemal nie było dzieci: jedynie najmłodsze, pozostałe w rodzinach uprzywilejowanych i chronionych, niedobitków Judenratu i Służby Porządkowej. Sytuacja żywnościowa znacznie się

poprawiła. Pracownicy szopów dostawali dość jedzenia, by szmugiel stał się niepotrzebny. Jednak względna obfitość żywności nie oznaczała, że każdy jadł tyle, ile chciał. Żydzi zaczęli gromadzić zapasy, zaopatrywać kryjówki, które – jak podejrzewali – pewnego dnia okażą się potrzebne. Tymczasem harowali od świtu do zmierzchu1244. „Przechodzą ciężkie dni – pisał ze smutkiem Abraham Lewin na początku października – bez wstrząsów, bez strachu, nabrzmiałe w cierpienia i żałobę”. Hillel Seidman twierdził, że życie codzienne stało się „nieustającą rutyną poszukiwania jedzenia, schronienia i jak największego bezpieczeństwa”. W warsztatach obowiązywał surowy reżim. Każdy pracownik miał numer i dokumenty tożsamości przypisujące go do konkretnego miejsca. Robotnicy mieszkali w specjalnych kwaterach, bez żon i dzieci. Ringelblum wspominał z goryczą, że „niewolnicy nie powinni mieć rodziny”. O świcie maszerują do pracy grupami, a przez cały dzień są eksploatowani i bici przez wszechmocnych majstrów. Nie wolno im protestować, nie wolno im chorować, gdyż nie ma już w getcie ambulatoriów i szpitali. Po namyśle Ringelblum dochodzi do wniosku, że „są traktowani gorzej niż niewolnicy, gdyż tamtym nie groziła śmierć […]. Żydzi są morituri, skazani na śmierć”. Religijny i społeczny charakter getta został tak okrutnie zmieniony, że nie potrzeba w nim szkół i chederów. Pewien rabin, który przeżył, opowiedział Seidmanowi, że „religijnym rodzinom prawie nie zostawiono dzieci […]. Większość nie miała pieniędzy ani protekcji i dlatego nie mogły uratować dzieci. Te dzieci, które przetrwały, pochodzą głównie z rodzin asymilacjonistów, którzy mają i pieniądze, i wpływy”1245. Przerażeni, niezdający sobie sprawy z tego, co rozgrywa się przed ich oczami, ci, którzy przetrwali krwawą zawieruchę, wykorzystywali okres spokoju, by zdobyć tyle zapasów, ile zdołali. „Obecna tragedia jest tak przytłaczająca, że nikt z nas nie potrafi zaakceptować czy choćby ocenić jej ogromu – pisał Seidman. – Ani społeczność, ani pojedynczy człowiek nie są w stanie pojąć katastrofy”. „Czyżby naprawdę wszystkich wymordowano w Treblince? – pytał Lewin. – Ponad trzysta tysięcy ludzi? Tak trudno uwierzyć w tę straszną i tragiczną prawdę […]. W ciągu ośmiu tygodni w tak okropny i wstrząsający sposób wymordowano ponad trzysta tysięcy Żydów”. Ringelblum zastanawiał się, dlaczego nie było oporu. Jak 50 esesmanów i 200 pomocników mogło zniszczyć tak ogromną, pełną życia społeczność? „Dlaczego dali się prowadzić jak owce na rzeź?”. Wytłumaczenie znalazł w taktyce Niemców – selekcje, sztuczka ze stworzeniem wrażenia, że warsztaty są bezpieczne, a potem zrobienie z nich pułapek, powtarzające się blokady, głód i osłabienie ofiar. Ale ostro skrytykował również radę żydowską i Służbę Porządkową. „Nie padło ani jedno słowo protestu przeciwko odrażającej funkcji, polegającej na prowadzeniu swoich braci na rzeź”. Nie zostali przekupieni przez Niemców: oni przewyższali ich wrogością. Odnajdywali najlepsze kryjówki i odprowadzali ofiary na Umschlagplatz. „Skąd taka wściekłość u naszych Żydów? Kiedy wyhodowaliśmy tyle setek zbójców?”. Seidman twierdził, że Służba Porządkowa stanowiła „trudny i bolesny rozdział”. Tłumaczył jej postępowanie w świetle własnych przekonań religijnych. Funkcjonariusze Służby Porządkowej ochoczo wykonywali rozkazy Niemców, ponieważ byli to zasymilowani Żydzi, którzy gardzili ortodoksyjnymi wyznawcami: same przechrzty, „złota młodzież”, „obcy element, wrogowie

własnego ludu”. Ostatecznie jednak Niemcy stworzyli okoliczności, w których niektórzy Żydzi „żyli kosztem naszych braci Żydów”. „Nie ulega już żadnej wątpliwości – ubolewał Lewin – że nastąpił kres polskiego żydostwa, nie ma już takiego. Zniszczył je Hitler”. Ponieważ polscy Żydzi stanowili demograficzny i kulturalny rezerwuar światowego żydostwa, globalna społeczność żydowska otrzymała śmiertelny cios1246. Jednak w zaskakująco krótkim czasie ludzie się podnieśli. Słonecznego dnia na początku listopada Lewin obserwował Żydów snujących się po Miłej i Zamenhofa. Getto opanował nowy nastrój: determinacja, żeby stawić opór, i pragnienie odwetu. Medytując podczas nabożeństw w Jom Kippur, Dniu Pojednania, który kończył Wielką Akcję w 1942 roku, Seidman przenosił myśli od spekulacji o boskiej odpowiedzi do „ducha goryczy, który zawładnął wszystkimi […]. Zemsta to jedyne, co może teraz dać nieco pociechy”. Stanisław Adler wyczuwał „u niemal wszystkich pragnienie, by wytrwać, i w miarę upływu czasu chęć odwetu się nasilała”. „Wydaje mi się – twierdził Ringelblum – że nie pójdą już na rzeź jak owce”. Kiedy Elijahu Różański, członek Żydowskiej Organizacji Bojowej, zamordował Jakuba Lejkina, zastępcę dowódcy Służby Porządkowej, spotkało się to z powszechną aprobatą. Autorytet Judenratu wyparował, a Służbę Porządkową postrzegano jako kolaborantów. Wsparcie przenosiło się na młodych przywódców ruchu oporu. Zaburzywszy pokoleniową i płciową równowagę ludności getta, jak również niszcząc rodziny, Niemcy mimowolnie stworzyli optymalne warunki dla buntu1247. W ciągu dwóch ostatnich miesięcy 1942 roku żydowskie stronnictwa podziemne wreszcie osiągnęły jedność organizacyjną i uzgodniły cele. Większość zasług za ten sukces przypada Mordechajowi Anielewiczowi, charyzmatycznemu młodemu członkowi Ha-Szomer ha-Cair, młodzieżówki syjonistycznej, który przez dwa poprzednie lata uczestniczył w działalności konspiracyjnej w innych regionach Polski. Anielewicz wszedł do getta w listopadzie 1942 roku i szybko objął dowodzenie Żydowską Organizacją Bojową. Aby przekonać polskie podziemie, że Żydzi są odpowiedzialnymi partnerami, rozmaite stronnictwa zgodziły się stworzyć, obok jednolitej struktury dowodzenia, dodatkowo Żydowski Komitet Narodowy. Cukunft, młodzieżowe skrzydło Bundu, formalnie wstąpił do ŻOB-u, chociaż jego macierzysta organizacja wzdragała się na myśl o przystąpieniu do „żydowskiego” komitetu narodowego. Na odwrót, milicja syjonistów rewizjonistów, Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW), zgodziła się jedynie na luźną współpracę z ŻOB-em, ponieważ ten ostatni obejmował bundowców i komunistów. Był to poważny wyłom, gdyż ŻZW szczycił się członkostwem wielu przedwojennych żydowskich oficerów Wojska Polskiego i nawiązał dobre stosunki z Armią Krajową. W rezultacie zdołał wyposażyć swoich 250 bojowców w imponujący arsenał. Podczas wizyty w ich kwaterze głównej przy Muranowskiej 7 Ringelblum ujrzał stojaki z rozmaitymi typami broni, karabinami maszynowymi, karabinami, rewolwerami różnych typów, granatami ręcznymi, torbami amunicji i niemieckimi mundurami1248. ŻOB wznowił starania o zdobycie broni i wsparcia od Armii Krajowej. Arie Wilner z ramienia ŻOB-u, Adolf Berman jako reprezentant Żydowskiego Komitetu Narodowego i bundysta Leon Feiner podjęli się niebezpiecznego zadania nawiązania kontaktu z polskim

podziemiem poza gettem. Te negocjacje nie były ani łatwe, ani bezpośrednie. Hillel Seidman wspominał rozczarowujące spotkanie z polskimi konspiratorami, podczas którego rozmówcy stwierdzili: „nie jesteśmy gotowi na rozbijanie polskiego podziemia dyskusjami o kwestii żydowskiej”. Kiedy Seidman zasugerował, żeby Polacy prowadzili sabotaż na liniach kolejowych, którymi wywożono Żydów do obozów zagłady, zapadła cisza. „Żadna grupa społeczeństwa polskiego nie zamierzała odpowiedzieć na nasze gorączkowe wezwania o pomoc”, stwierdził gniewnie. W grudniu, po kolejnych żądaniach, ŻOB otrzymał 10 pistoletów w kiepskim stanie. Szacuje się, że w owym czasie około 600 działaczy gotowych było do walki z Niemcami1249. By zdobyć gotówkę na zakup dodatkowej broni, ŻOB apelował do bogatych i rozpoczął kampanię przymusowego opodatkowania tych, którzy nie kwapili się płacić dobrowolnie. Grożąc bronią, pobierano „składki” od kierowników warsztatów. Judenrat przekazał 5 milionów złotych. Tymczasem ludność opanował szał przygotowywania bunkrów. „Wszyscy szykują kryjówki – zanotował Ringelblum. – Budują je wszędzie – we wszystkich «szopach», w getcie. Stało się to po prostu specjalnym zawodem, który świetnie się rozwija. Zarabiają przy tym rzemieślnicy, inżynierowie i inni”. Bunkry miały nadawać się do zamieszkania w mrozy i mieć zaopatrzenie wystarczające „na długie miesiące (konserwy, suchary itp.)”. „Obecnie kryjówki nie są – jak latem – prowizoryczne, są to właściwie podziemne bądź zamaskowane mieszkania; jest w nich gaz, elektryczność, woda i ustęp. Niektóre kosztowały dziesiątki tysięcy złotych”. Seidman odwiedził jedno z takich miejsc, które mieściło całą jesziwę. Oczywiście tylko bogaci i dobrze ustosunkowani mogli sobie pozwolić na takie schronienia. Biedni polegali na własnej pomysłowości. Ringelblum stwierdzał: „Ludzie boją się jednak, że kiedy wybije owa straszna godzina, Niemcy wynajdą taki chytry środek, że wniwecz obróci wszystkie wysiłki Żydów. Przyszłość pokaże, czy pogląd ten jest słuszny”1250. 10 stycznia 1943 roku do getta dotarły pogłoski o przygotowywanej deportacji. W rzeczywistości Niemcy nie planowali wymordowania populacji; komendant policji bezpieczeństwa w mieście, Ferdinand von Sammern-Frankenegg, zamierzał raczej pozbyć się nielegalnych Żydów i przenieść warsztaty w rejon Lublina, zgodnie z rozkazem Himmlera. ŻOB o tym nie wiedział. Spodziewając się powtórki deportacji z 1942 roku, przywódcy zebrali się, ale nie mogli dojść do porozumienia, czy już nadszedł czas, by odkryć karty. Seidman napisał, że polskie podziemie sygnalizowało niechęć do udzielenia jakiegokolwiek wsparcia. Oszacował arsenał ŻOB-u na 143 rewolwery i 4 karabiny1251. Chwila próby nadeszła rankiem 18 stycznia 1943 roku, kiedy niemiecka policja, prowadzona przez ludzi ze Służby Porządkowej, weszła do getta i zaczęła polowanie na osoby bez dokumentów. Wieść lotem błyskawicy obiegła dzielnicę i ulice oraz warsztaty opustoszały. Rozzłoszczeni Niemcy łapali więc wszystkich, którzy im wpadli w ręce. Łapanka zaskoczyła żydowskie oddziały i niewielu zdołało wydostać broń ze schowków czy liczniej się zgromadzić. Tylko pojedynczy bojownicy, działając z własnej inicjatywy, zaczęli strzelać do Niemców na ulicach. W tych chaotycznych potyczkach zabili kilkunastu Niemców, jednak zginęła też większość żydowskich powstańców. Cukierman

z towarzyszem, Zacharią Artsteinem, znaleźli się na górnym piętrze domu przy Zamenhofa, kiedy weszło czterech Niemców. „Ja siedziałem w pokoju, z bronią gotową do strzału. Słyszeliśmy ich krzyki «Raus!» («Wychodzić!»). Potem słyszeliśmy, jak wchodzą po schodach […]. Gdy weszli do naszego pokoju, Zacharia oddał pierwszy strzał, prosto w ich plecy. I wówczas zaczęliśmy również strzelać, a Niemcy zaczęli uciekać. Po pierwszym strzale nie zdążyli nawet wyjąć swej broni. Tacy byli pewni siebie. […]. Zabrałem broń Niemcowi, który upadł w pokoju. Żył jeszcze; szkoda było marnować na niego pocisk. Zabraliśmy broń i granaty wszystkim Niemcom”. W pierwszym dniu akcji Niemcy zgarnęli około 3 tysięcy Żydów. Jednak dla bojowników „zaczął się nowy okres” w życiu. Cukierman wspominał później: „Nigdy w życiu nie byłem taki szczęśliwy”1252. Następnego dnia Anielewicz, który znalazł się w środku wiru walk, spotkał się z przywódcami ŻOB-u, aby omówić dalszą taktykę. Zdecydowali, że zamiast bezpośredniej konfrontacji z Niemcami będą walczyć z przygotowanych stanowisk, a potem wciągać ich w uliczki, na podwórza i do budynków, gdzie przewaga niemieckiego uzbrojenia traciła znaczenie. W ciągu następnych dni doszło do kolejnych potyczek, ale Niemcy unikali wchodzenia do domów, a bojownicy nie wychodzili na ulicę. Chociaż schwytali żywcem około 2 tysięcy Żydów, to napastnicy dodatkowo zabili około tysiąca mieszkańców getta. Ich plany i uproszczone oceny zachowania Żydów po raz pierwszy upadły. Cukierman chełpił się: „[…] jeszcze kilka miesięcy wcześniej wystarczyło, by krzyknęli «Raus!» – i Żydzi wychodzili. Tym razem żaden Żyd nie wyszedł. Tym razem oni musieli wchodzić do nas na górę, a my ich zabijaliśmy”1253. Bunkry i meliny zdały egzamin, chociaż trwanie w ukryciu przez wiele dni było pouczającym doświadczeniem. Podłogę bunkra Adlera pokrywały ekskrementy i mocz. Było bardzo zimno. Część Żydów miała tyfus. Były kobiety i garstka przerażonych dzieci. Aby nie kwiliły, gdy Niemcy znajdowali się w pobliżu, podawano im leki. Adler wspominał: „śmiertelna cisza obejmuje schronienie. Ponad trzy setki ludzi nasłuchują, unieruchomione i w napięciu, odgłosu dudniących strzałów. Napięcie sięga zenitu, kiedy tupot prawdziwych bądź wyimaginowanych esesmanów rozlega się na ulicy obok kryjówki albo kiedy słyszymy dźwięki wskazujące, że Niemcy szukają czegoś na parterze budynku nad nami. Tylko betonowy sufit dzieli nas od nich”1254. Doktor Edward Reicher, lekarz, który w 1941 roku przybył do Warszawy ze Lwowa, opisywał warunki w typowej małej melinie. „Wślizgiwaliśmy się pod deski podłogi do naszej króliczej nory – napisał w okupacyjnej relacji, odtworzonej z pamięci po 1945 roku. – Przybywało coraz więcej ludzi. Ostatecznie zamiast trzydziestki było nas siedemdziesięcioro, licząc przyjaciół i krewnych mieszkańców, mieszkańców sąsiednich budynków, w tym starsi, chorzy i dużo dzieci. Jak mogliśmy odmówić? To oznaczałoby pewną śmierć. Siedemdziesiąt osób na powierzchni 14 metrów kwadratowych, wysokiej na zaledwie 2 metry. Staliśmy przyciśnięci do siebie, ledwo mogliśmy się ruszyć. Brakowało powietrza, a po kilku godzinach kończył się tlen. Nie było prądu. Świece migotały i zaczynały gasnąć. Chorzy i starzy cierpieli z braku powietrza, ale nie mogliśmy nic dla nich zrobić. Na górze Niemcy przeczesywali budynek piętro po piętrze”. Kiedy dziecko

zaczęło płakać, a matka bezskutecznie próbowała je uciszyć, inna kobieta zaatakowała ją i zabiła niemowlę. „Gdzie był Bóg? – pytał siebie Reicher. – Czy nie widział, co się tu działo?”1255. Wydarzenia z 18–22 stycznia, chociaż same w sobie na niewielką skalę, miały ogromny wpływ na mieszkańców getta, Polaków i Niemców. Cukierman wspominał: „Teraz, po walkach styczniowych, przedstawiciele polskiego podziemia nie mogli już zarzucać nam, że nie walczyliśmy. Otrzymaliśmy od Polaków wiadomość, że «salutują nam», cenią ducha walki Żydów i nawet posyłają broń. Przysłali nam pistolety. Byli to ludzie z AK. […]. Potem przesłali nam granaty zaczepne i obronne. Dostarczyli nam również kilka kilogramów materiałów wybuchowych”. Gdy autorytet ŻOB-u gwałtownie wzrósł, jego dowódcy stali się de facto przywódcami społeczności. Edward Reicher wspominał: „Życie w getcie się zmieniło. Teraz oficjalnie przewodziła mu młodzież. Rada żydowska była faktycznie marionetką władz niemieckich. Letarg starszego pokolenia ustąpił energii młodych. Zrozumieli oni, że postawa poprzedniego pokolenia okazała się porażką. Gdyby nie wzięli spraw w swoje ręce, nikt by nic nie zrobił”. Budowa bunkrów wciąż przyśpieszała, a architekci projektowali podziemne schronienia dla cywilów i jako bazy, z których mogły działać oddziały zbrojne. Do ŻOB-u napływało wsparcie i pieniądze, tolerowano też „składki” pobierane od gettowej elity. Jedną z takich misji wspominał Simcha Rotem: „Jeden z nas zapukał do drzwi. Kiedy nam otworzono, wtargnęliśmy do środka, zajmując odpowiednie pozycje. Najpierw wyjaśniliśmy gospodarzowi, że przyszliśmy po składkę – to znaczy pieniądze dla Żydowskiej Organizacji Bojowej. Oczywiście odmówił. Przytknąłem mu do brzucha lufę rewolweru. Po prostu oniemiał, nie mógł wykrztusić słowa”. Potem Rotem i jego koledzy odeszli z pieniędzmi. Posłużyły one do zakupu broni, granatów i amunicji1256. Anielewicz i dowództwo wojskowe odebrali trudną lekcję ze styczniowej akcji. Przekształcili system dowodzenia w bardziej elastyczny i postanowili, że jednostki bojowe będą w gotowości przez cały czas. Dzięki gotówce i otrzymywanemu wówczas wsparciu bojownicy mogli cały dzień prowadzić ćwiczenia i obserwację. Na stanowiskach w kluczowych punktach getta mieli 22 oddziały złożone z 10–20 bojowników z jednej frakcji politycznej. Oprócz około 200 pistoletów mieli 10 karabinów, jeden karabin maszynowy, setki granatów i materiały wybuchowe, z których sami produkowali bomby i miny. Cukierman wolał pistolety. Niewielu Żydów umiało załadować i obsłużyć karabin, poza tym ciężko było się nimi posługiwać na ograniczonej przestrzeni; rewolwery i pistolety wymagały krótszego szkolenia i były poręczniejsze w małych pokojach, na schodach i w piwnicach. Bojownicy robili też koktajle Mołotowa, chociaż trudno im było dostać benzynę. Zamiast trzymać oddziały w oczekiwaniu, Anielewicz wysyłał grupy lub pojedynczych ludzi na regularne misje. Aby nie dopuścić do likwidacji zakładów pracy i przeniesienia ich pracowników do obozów pracy, grupy bojowe podpalały warsztaty. Wysadziły też magazyny Werterfassungstelle, wywołując duże zniszczenia. Przynajmniej jeden z tych wypadów doprowadził do strzelaniny ze strażnikami warsztatu. Oddziały uderzeniowe wykonały też kilka wyroków śmierci, między innymi na Mieczysławie

Brzezińskim, dowódcy Służby Porządkowej przy Umschlagplatzu, oraz doktorze Alfredzie Nossigu, starszym niemieckim Żydzie podejrzanym o współpracę z Gestapo1257. Podczas gdy część Żydów szkoliła się w walce, a inni budowali bunkry, tysiące zdecydowały się ukryć po stronie aryjskiej. Przenosili się do „utajonego miasta”, które narodziło się w chwili ustanowienia getta. Na tamtym etapie Żydzi w związkach małżeńskich z Polakami, konwertyci i ludzie silnie zasymilowani, którzy mieli własne firmy lub znajomych skłonnych im pomóc, unikali niemieckich rozporządzeń i albo nie przenosili się do getta, albo szybko się z niego wynosili. Przez następny rok Żydzi w getcie pocieszali się, że bez względu na to, jak jest źle, większe szanse na przetrwanie mają w getcie niż po drugiej stronie. Z zewnątrz docierały niekończące się opowieści o Żydach zastrzelonych podczas próby ucieczki lub zdradzonych zaraz po przekroczeniu ogrodzenia. Ponieważ praktycznie nie było możliwości wydostania się całą rodziną, dopiero po tym, jak rodziny zostały rozdzielone podczas wielkiej deportacji, ogromna liczba Żydów odczuła, że nic już ich nie trzyma, i rozpaczliwie korzystali ze swojej szansy. Icchak Cukierman zauważył, że „po wrześniu [1942 roku] Żydzi zaczęli wychodzić z getta – wszelkimi możliwymi drogami, mimo związanych z tym niebezpieczeństw. Szukali polskich przyjaciół, mieszkań”. Exodus nasilił się po styczniowych starciach. Nie było wątpliwości, że pomimo otrzymanych batów Niemcy wkrótce wrócą. Chociaż getto niegdyś wydawało się bezpieczniejsze niż życie w ukryciu, teraz sytuacja zmieniła się diametralnie1258. Wydostanie się to była ta łatwiejsza część planu. Potem następowała ta trudniejsza: znalezienie schronienia. Aby wynająć jakieś lokum, trzeba było mieć dużo pieniędzy na czynsz, często zawyżany, jeśli właściciel podejrzewał, że najemca jest Żydem. Kupno żywności wymagało kartki żywnościowej, a poruszanie się po ulicy było niemożliwe bez dokumentów. Te również bardzo drogo kosztowały. Ale zdobycie dokumentów nie miało sensu, jeśli się wyglądało i mówiło jak Żyd. Spolonizowani Żydzi, którzy mówili bez akcentu jidysz, o jasnych włosach i jasnych oczach, zawsze mieli większą szansę uchodzić za Aryjczyków. By przeżyć w polskich dzielnicach, należało też chodzić z prostymi plecami i pewnym siebie krokiem, być zadowolonym i uśmiechać się bez względu na wszystko. Dużą korzyść niosła też znajomość rzymskiego katolicyzmu oraz religijnych rytuałów, ponieważ złą odpowiedzią na pytanie o nie można się było łatwo zdradzić. Żydom po aryjskiej stronie zawsze groził donos ze strony polskich antysemitów lub oportunistów, którzy uważali Żydów za źródło łatwego zarobku. Cukierman, który od kwietnia 1943 roku aż do powstania warszawskiego w sierpniu 1944 roku działał po stronie aryjskiej, wspominał: „po drugiej stronie murów czyhali na nich niejednokrotnie szmalcownicy, którzy orientowali się nie gorzej niż my, którędy można wyjść z getta. Szmalcownicy stanowili największe zagrożenie dla Żyda szukającego schronienia po aryjskiej stronie. Przy wszystkich przejściach i bramach stały ich dziesiątki. Zabierali Żydom wszystko, co mieli przy sobie, grożąc, że w przeciwnym przypadku wydadzą ich Niemcom. A jeśli podejrzewali, że któremuś z Żydów pozostało jeszcze cokolwiek, śledzili go i wymuszali od niego wszystko, do ostatniego grosza. I niektórzy z nich, po odebraniu ofierze wszystkiego, wydawali ją w ręce policji polskiej lub Niemców”1259.

Jednak pod koniec 1942 roku kierownictwo polskiego podziemia założyło Radę Pomocy Żydom, o kryptonimie „Żegota”, aby organizować pomoc dla ukrywających się Żydów. Szacuje się, że w kulminacyjnym momencie działania Żegota – we współpracy z Żydowską Radą Narodową oraz Bundem – przekazywała pieniądze 8900 Żydom. W marcu 1943 roku cywilne władze podziemne wydały ostrzeżenie przed wydawaniem ukrywających się Żydów. Szmalcownicy, którzy urządzali polowania w miejscach publicznych, coraz częściej musieli liczyć się z wyrzutami ze strony zwykłych Polaków, którzy każdą akcję korzystną dla Niemców traktowali jak zdradę. Podczas gdy władze podziemne raczej nie podejmowały kroków prawnych przeciwko wyłudzeniom i donosom na Żydów, obawa przed interwencją członków ruchu oporu wymagała od szantażystów większej ostrożności i ograniczenia podłych praktyk. Historyk Gunnar S. Paulsson szacuje, że w przeddzień powstania warszawskiego ukrywało się po stronie aryjskiej 28 tysięcy Żydów. Władysław Szpilman wydostał się z getta w styczniu; wyszedł razem z grupą robotników i dostał się do załatwionego przez przyjaciół atelier malarskiego. Podobnie Michał Zylberberg dołączył do żony, która wyszła z getta w listopadzie poprzedniego roku. Oderwał się od kolumny robotników i przeszedł do mieszkania, gdzie z jakąś Polką mieszkała jego żona. Polka z radością przechowywała jego żonę, wspominał, „ponieważ uważała, że jej patriotycznym obowiązkiem jest ukryć kogoś przed Niemcami”. On był mniej mile widziany i wkrótce się wyniósł. Stanisław Adler wymknął się z getta w lutym na wozie wywożącym zwłoki1260. 13 kwietnia, krótko przed Paschą, Icchak Cukierman również opuścił getto. ŻOB wysłał go z misją: jego zadaniem było nawiązać kontakt z komunistyczną Armią Ludową, aby uzyskać broń i poparcie. Szóstego dnia od wyjścia obudziły go wybuchy dochodzące od strony getta – rozpoczął się niemiecki szturm. Początkowo akcją kierował Ferdinand von Sammern-Frankenegg. Miał do dyspozycji 9 oficerów i 821 żołnierzy z pułku grenadierów Waffen-SS, 6 oficerów i 228 ludzi z policji porządkowej oraz ponad 330 ukraińskich pomocników dowodzonych przez dwóch niemieckich oficerów. Jako posiłki mógł wezwać artylerię, 3 wozy pancerne i 13 ciężkich karabinów maszynowych. Tym razem jednak Żydowska Organizacja Bojowa dostała z uprzedzeniem ostrzeżenie o przygotowaniach Niemców i jednostki czekały w gotowości. Simcha Rotem, stacjonujący przy szopie szczotkarzy, wspominał, że „zobaczyliśmy nadciągające niemieckie wojsko od strony Nalewek. Czołgi, samochody pancerne, armatki i kolumny esesmanów na motocyklach. «Idą jak na wojnę»”, wykrzyknął do swojej towarzyszki. Zaraz potem usłyszeli huk wybuchów i strzały na północy. Marek Edelman dowodził oddziałem bundystów na drodze niemieckiego przejazdu. Obserwował przemieszczenie wojsk, jak gdyby odbywały się ćwiczenia. „Ale nie, myśmy się nie przestraszyli i nie byliśmy zaskoczeni. Czekaliśmy tylko odpowiedniego momentu. Nastąpił wkrótce. Gdy Niemcy rozłożyli się u zbiegu Miłej i Zamenhofa obozem, zabarykadowane w czterech rogach ulicy grupy bojowe otworzyły, jak to się mówi w terminologii wojskowej, koncentryczny ogień. Wybuchły pociski z nieznanej broni (to granaty naszej własnej produkcji) […]. Na ulicy pełno trupów niemieckich. Ocaleli jeszcze szukają osłony w pobliskich sklepach i bramach. Ale schronienie okazuje się niedostateczne”. Esesmani wzywają samochody pancerne, ale pierwszy z nich zostaje

trafiony koktajlem Mołotowa i staje w ogniu, przez co pozostałe trzymają się na dystans. Po niecałej godzinie Niemcy się wycofują. Druga potyczka toczyła się u wejścia do getta u zbiegu Nalewek i Gęsiej; trwała przeszło siedem godzin. I tutaj Niemcy zostali odparci. Tymczasem syjoniści rewizjoniści odpierali kolejne szturmy na ich siedzibę przy placu Muranowskim. Przez cały dzień na dachu powiewały dwie flagi – polska i żydowska z błękitną gwiazdą Dawida, co wzbudzało złość w Niemcach i zdumienie wśród zgromadzonych polskich gapiów, którzy tłoczyli się w punktach obserwacyjnych, aby śledzić imponujące widowisko, jak uzbrojeni Żydzi odpierają jeden po drugim ataki WaffenSS. Niemcom udało się zgarnąć zaledwie 580 mieszkańców getta1261. Następnego dnia Niemcy skierowali siły na teren szczotkarzy. Dowódca Rotema, Hanoch Gutman, poczekał, aż wejdą w obręb zabudowań, a potem odpalił minę, której przygotowanie pochłonęło wiele czasu i energii. „Ciała niemieckich żołnierzy wylatywały w powietrze, a razem z nimi kamienie i cegły walących się budynków. Nastąpiło niesamowite zamieszanie. Patrzyłem i nie wierzyłem: niemieccy żołnierze wrzeszczą, uciekają, zostawiają zabitych i rannych. Wyciągnąłem granat – jeden, drugi – rzuciłem. Także moi koledzy strzelali, rzucali «koktajlami Mołotowa». Nie wszyscy z nas byli dobrymi strzelcami, ale niektórzy Niemcy zostali trafieni, reszta uciekła”. Wrócili, ostrożniej, ale kilka razy zostali odparci. Ostatecznie żydowskie oddziały bojowe zostały zmuszone do opuszczenia kwatery, ponieważ budynek płonął. Jednostka ŻZW na Muranowskiej też ostatecznie została wypchnięta i wycofała się na stronę aryjską. Poza gettem oddział Armii Ludowej wspierał żydowskich bojowników, ostrzeliwując obsługę niemieckiego działa polowego. Kiedy Niemcy odwołali operację na ten dzień, mieli jedynie 505 Żydów do deportacji1262. 23 kwietnia Mordechaj Anielewicz napisał list do swego towarzysza Icchaka Cukiermana. „Nie wiem, o czym Ci pisać. Zostawmy tym razem osobiste sprawy. Tylko jednym wyrażeniem mogę określić moje i towarzyszy uczucia. Stało się coś, co przerosło wszystkie nasze najśmielsze marzenia: Niemcy uciekli dwukrotnie z getta. Jeden z naszych oddziałów wytrzymał w walce 40 minut, a drugi – ponad sześć godzin. Mina podłożona w rejonie szczotkarzy eksplodowała. My straciliśmy do tej pory tylko jednego człowieka […]”. Anielewicz cieszył się, że radiostacja Świt „nadała wspaniałą informację o naszej samoobronie”. Emocjonował się też przeprowadzeniem przez AK akcji wspierającej. Mimo to poinformował Cukiermana, że „od dziś wieczór przestawiamy się na działalność partyzancką”. Potrzebowali cięższej broni: karabinów i karabinów maszynowych. Potem dodał trochę szczegółów o życiu cywilów: „Nie mogę Ci opisać warunków, w jakich żyją Żydzi. Tylko nieliczni wytrzymają. Cała reszta prędzej czy później zginie. Los jest przypieczętowany. W bunkrach, w których ukrywają się nasi towarzysze, nie można w nocy zapalić świecy, bo brakuje powietrza…”. Warsztaty zostały zamknięte, a całe kwartały getta płonęły. „Bądź zdrów, mój drogi. Być może jeszcze się zobaczymy. Najważniejsze, że marzenie mojego życia spełniło się. Dane mi było zobaczyć żydowską obronę w getcie – w całej jej wielkości i chwale”1263. Niemcy nie mieli się czym chwalić. Goebbels pisał zdenerwowany w dzienniku: „Z części

okupowanych terytoriów otrzymuję sygnały o nieprzyjemnych sprawach. Walki w warszawskim getcie wciąż trwają, wykorzystując zasoby wojskowe […]. Żydzi stawiają rozpaczliwy opór […]. Przyczyną tego rozpaczliwego oporu jest między innymi to, że Żydzi są świadomi tego, co ich czeka, kiedy opór zostanie złamany. Nie mogą skapitulować”. Z powodu klęski pierwszych szturmów Sammern-Frankenegg został zastąpiony przez Jürgena Stroopa, generała SS, który zdobywał doświadczenie na froncie wschodnim. Zrezygnował on z dalszych ataków na dużą skalę i wysyłał niewielkie grupy bojowe wraz z saperami, by niszczyły domy i bunkry, podpalając całe kwartały. Apele kierowników zakładów, by Żydzi opuścili szopy w spokoju, zarzucono na rzecz całkowitego zniszczenia getta1264. W ciągu następnego tygodnia walki zmieniły się w izolowane potyczki z niemieckimi patrolami, które wpadały na oddziały ŻOB-u. Gdy wypierano ich z umocnionych pozycji, bojownicy szukali schronienia w cywilnych bunkrach. Żydowscy cywile, którzy zeszli pod ziemię, żyli w piekielnych warunkach. „Sytuacja w bunkrach stawała się coraz bardziej rozpaczliwa – napisał Simcha Rotem we wspomnieniach. – Brakowało powietrza, wody i żywności. Tak przeszedł jeden, drugi i dziesiąty dzień akcji. Getto było spalone. Nie mieliśmy już amunicji, nie było czym walczyć, a także nie mogliśmy znaleźć wroga. Niemcy stali za murami. Wtedy zapadła decyzja o wydostaniu się do lasu i kontynuowaniu walki w partyzantce”. 29–30 kwietnia Rotem przechodzi kanałami na polską stronę w nadziei, że znajdzie oficerów Armii Krajowej i zorganizuje ewakuację żydowskich bojowców, z których większość jeszcze żyła1265. Na tym etapie dowódcy ŻOB-u natknęli się na ogromną lukę w planie. Jak przyznał później Cukierman, „cała nasza strategia opierała się na założeniu, że dla bojowników nie ma ucieczki”. Podczas gdy w różnych punktach płonącego getta trwały walki, Rotem i Cukierman pośpiesznie szukali sposobów ewakuacji oddziałów bojowników i przeniesienia ich do bezpiecznych lokali albo do najbliższych lasów, gdzie mogliby przystąpić do działań partyzanckich. Jednak z każdym kolejnym dniem Niemcy odkrywali nowe bunkry i wypędzali następnych Żydów na Umschlagplatz. 8 maja siły niemieckie trafiły na bunkier dowództwa ŻOB-u przy Miłej 18. Znajdowało się tam około 300 bojowców. Niektórzy zginęli w strzelaninie, nieliczni zdołali przedostać się do przyległych piwnic i uciec. Około 120 osób, w obawie, że Niemcy posłużą się trującym gazem, odebrało sobie życie. Mordechaj Anielewicz zginął w otoczeniu młodych członków Żydowskiej Organizacji Bojowej1266. Dwadzieścia cztery godziny później Rotem wrócił z kanalarzami w charakterze przewodników. W tamtym momencie musiał grozić im pistoletem, żeby weszli głębiej w kanały tlącego się getta. Gdy wyszedł na powierzchnię, zastał tylko ruiny. Budynki stały w ogniu, bunkry wysadzono, a wśród gruzów błąkali się jedynie nieliczni zdezorientowani Żydzi. Zdołał zebrać 40 ocalałych i wyprowadzić ich kanałami. Kiedy dotarli do wyjścia, nie było transportu, więc wyczerpani, głodni bojownicy pozostali w obrzydliwych kanałach przez następną dobę. Rankiem 10 maja Rotem usłyszał, że zbliża się ciężarówka, i odsłonił właz. „Ludzie zaczęli wychodzić, nie poznawałem nikogo z nich, a przecież byli to moi

koledzy i przyjaciele. Wydawali się jakby nie z tego świata. […] tłum ciekawskich […] stale rósł i otaczał nas już ze wszystkich stron. Ktoś tam zażartował: «Koty wychodzą»”. Ekipę pomocniczą i ciężarówki zapewniła Armia Ludowa. Ku wściekłości Cukiermana AK nie okazała żadnego zainteresowania niedobitkami ŻOB-u. Wręcz przeciwnie, „chcieli skończyć nie tylko z powstaniem, lecz również z powstańcami. Jako bojownicy – z punktu widzenia AK – byliśmy zbędni wszędzie na polskiej ziemi”1267. Wskutek zamieszania jedna z grup pozostała w kanałach. Kiedy wreszcie wyszli na powierzchnię, Niemcy ich wystrzelali. Jedynie 80 bojowców uniknęło masakry w getcie i dotarło do lasów w okolicach Łomianek lub bezpiecznych lokali w mieście. Mniej niż połowa z nich przeżyła późniejsze spotkania z niemieckimi patrolami, polskimi nacjonalistami lub szmalcownikami. Niemcy stracili około 16 zabitych i 85 rannych; liczba ofiar wśród ukraińskich oddziałów pomocniczych jest niepewna. Według własnych obliczeń Niemcy usunęli z getta 53 667 Żydów. Co najmniej 7 tysięcy zginęło w walkach i 7 tysięcy wysłano prosto do Treblinki. Ponad 8 tysięcy przetrwało po stronie aryjskiej. Plan przeniesienia wszystkich żydowskich robotników do obozów w okolicach Lublina nigdy nie został zrealizowany, ale około 20 tysięcy Żydów skończyło jako robotnicy przymusowi na Majdanku lub w innych miejscach, co przedłużyło im życie1268. Polskie reakcje na powstanie i likwidację getta wahały się od podziwu przez współczucie do złośliwej satysfakcji. AK i AL przypuściły co najmniej 11 ataków wspierających na niemieckie cele na zewnątrz i co najmniej jeden oddział AK przeniknął do getta, by walczyć wspólnie z ŻZW. W biuletynie prasowym Armii Krajowej najwyższe dowództwo chwaliło „mężny, zacięty, kilkunastodniowy opór zbrojny […] bojownikom warszawskiego ghetta [sic!] należy się pełen szacunek i życzliwość”. W audycji radiowej z Londynu 4 maja generał Sikorski prosił swych rodaków „o użyczanie wszelkiej pomocy i ochrony mordowanym”. Dodawał: „równocześnie piętnuję wobec całej, zachowującej milczenie ludzkości te wszystkie okrucieństwa”. Jednak podziemna gazeta katolicka widziała tragedię jako okazję do nawrócenia Żydów: „[…] siłą pragnienia mogą być zbawieni w obliczu śmierci łaknąc chrztu i prawdziwej wiary. Dusze ich oczyści i odkupi chrzest krwi, równie ważny i święty jak chrzest wody”1269. W rzeczywistości opór w ruinach getta trwał przez jeszcze kilka tygodni, gdy grupy uzbrojonych Żydów z nieodkrytych bunkrów atakowały niemieckie patrole. Jedną z tych grup dowodził Zacharia Artstein, który walczył ramię w ramię z Icchakiem Cukiermanem w domu przy Zamenhofa. Nieliczne kryjówki przetrwały i ludzie mieszkali w nich aż do wyzwolenia Warszawy. Dając pokaz niezwykłego skąpstwa, SS założyło obóz koncentracyjny przy dawnej ulicy Gęsiej i ściągnęło tam 4 tysiące cudzoziemskich Żydów, aby przeczesywali gruzy i wybierali wszystko, co nadawało się do użytku. Zdołali zebrać 30 milionów cegieł i 6 tysięcy kawałków złomu. Warunki w obozie KL Lublin-Arbeitslager Warschau (zwanym potocznie Gęsiówką) były okropne i więźniów regularnie rozstrzeliwano. Ich ciała palono na stosach wśród ruin i popiołów getta1270. 1242 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 785–786; P. Longerich, Himmler, s. 664; I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 277–279.

1243 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 147–149, 415–418, 515–519, 749–753. 1244 I. Gutman,The Jews of Warsaw, s. 268–270, 273–274; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 275, 281– 282. 1245 5 października 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 229–231; 27 listopada 1942, 11 stycznia 1943, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 164–167, 209–210; 15 października 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 409–420. 1246 16 października, 1 listopada, 29 grudnia 1942, A. Lewin, Dziennik, s. 232–234, 238–240, 276–279; 15 października 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 409–420, 426–427; 12 października 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 152–157. 1247 21 września 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 128–130; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 282; 15 października 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 422; I. Gutman,The Jews of Warsaw, s. 283–285, 301–302. 1248 I. Gutman,The Jews of Warsaw, s. 285–291; D. Blatman, For Our Freedom and Yours, s. 104–105; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 773–781; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 181–187; 30 listopada, 9 grudnia 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 165–168, 175–179. O rewizjonistach syjonistach zob. David Wdowinski, And We Are Not Saved, London 1964, s. 81–82; I. Gutman,The Jews of Warsaw, s. 293–297; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 781. 1249 I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 297–301; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 242–243; 30 listopada, 9 grudnia 1942, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 165–168, 175–179. 1250 10, 11, 13 stycznia 1943, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 197–204, 210–214, 230–234; 24 grudnia 1942, E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 436–441. 1251 11 stycznia 1943, H. Seidman, The Warsaw Ghetto Diaries, s. 210–214; I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 278–280. 1252 I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 307–312; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 205–208. 1253 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 782–784; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 206. 1254 S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 297–301, 305–317. 1255 E. Reicher, Country of Ash, s. 117–122. 1256 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 785–790; I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 317–323, 350–354; E. Reicher, Country of Ash, s. 114–115; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 211–213; Simcha Rotem „Kazik”, Wspomnienia bojowca ŻOB, oprac. Iwona Śledzińska-Katarasińska, Warszawa 1993, s. 41. 1257 I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 336–346; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 788, 792; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 208, 210–214, 222, 228, 230–231. 1258 Gunnar S. Paulsson, Secret City. The Hidden Jews of Warsaw 1940–1945, New Haven 2002, s. 28–35, 78–90, 98–137; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, 200. 1259 G.S. Paulsson, Secret City, s. 147–159; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 200–201. 1260 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 780–781; G.S. Paulsson, Secret City, s. 20–21, 147– 159; D. Blatman, For Our Freedom and Yours, s. 155–159; W. Szpilman, Pianista, s. 124–125; M. Zylberberg, A Warsaw Diary, s. 82–84; S. Adler, In the Warsaw Ghetto, s. 315–330. Hillel Seidman również wydostał się z getta mniej więcej w tym czasie.

1261 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 796–798; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 248–249, 254–255; S. Rotem, Wspomnienia bojowca ŻOB, s. 45–49; M. Edelman, Getto walczy, 258–260. 1262 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 798–799; S. Rotem, Wspomnienia bojowca ŻOB, s. 47; Moshe Arens, The Warsaw Ghetto Uprising: A Reappraisal, „Yad Vashem Studies” 2005, t. 33, s. 101–142. 1263 I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 256–257. 1264 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 799. 1265 S. Rotem, Wspomnienia bojowca ŻOB, s. 53–56. 1266 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 801–808; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 225 1267 I. Cukierman, Nadmiar pamięci, 258–261; S. Rotem, Wspomnienia bojowca ŻOB, s. 62–69; M. Edelman, Getto walczy, s. 270–271; I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 420–425. 1268 Shmuel Krakowski, The War of the Doomed. Jewish Armed Resistance in Poland, 1942–1944, tłum. Ora Blaustein, New York 1984, s. 161–216, i I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 365–392, tu przebieg powstania i szacunki liczby ofiar; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 265–266, 317–318. 1269 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 812–814. 1270 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 820–830.

OPINIE WASZYNGTONU, LONDYNU I KONFERENCJI BERMUDZKIEJ Informacje o żydowskim oporze zbrojnym w warszawskim getcie docierały do Wielkiej Brytanii i Ameryki w krótkim czasie i z dość dużą dokładnością. O starciach ze stycznia 1943 roku londyński „Daily Telegraph” napisał 19 marca: „Warszawskie getto apeluje do aliantów”. Gazeta oparła się na pisemnych raportach przekazanych przez Szmula Zygielbojma, przedstawiciela Bundu przy Radzie Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej. Żydowska Agencja Telegraficzna przedstawiła dokładną relację z powstania w biuletynie z 24 kwietnia, chociaż pierwsze obszerniejsze doniesienia brytyjskie gazety zamieściły dopiero 7 maja 1943 roku. Potem „Manchester Guardian” nadał rozgłos sprawie, wspominając, że chociaż walki zaczęły się 19 kwietnia, Niemcom do tej pory nie udało się przełamać żydowskiego oporu. W artykule napisano: „Jest to pierwszy przykład zorganizowanego partyzanckiego oporu Żydów wobec Niemców na tak dużą skalę”. Powstanie trafiło na pierwszą stronę „Jewish Chronicle” jeszcze tego samego dnia. Biuletyn JTA z 12 maja podał, że opór został zmiażdżony, ale dwa dni później „Manchester Guardian” twierdził, że Żydzi nadal się bronią. Dopiero 25 maja „The Times” wydrukował krótki tekst zatytułowany Pogrom w warszawskim getcie. Rozpaczliwa walka Żydów. Artykuł opierał się na wiadomości z getta datowanej na 28 kwietnia i 11 maja, podanej przez kolegę Zygielbojma, doktora Ignacego Schwarzbarta. Żydowski opór okazał się inspirującym tematem, a powstanie wkrótce zmitologizowano jako „Gettograd”, szczególnie wśród lewicowych dziennikarzy. Jednak zainteresowanie prasy nie wpłynęło znacząco na faktyczną reakcję alianckiego rządu1271. Zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i Ameryce po grudniowej deklaracji z 1942 roku o nazistowskich zbrodniach wojennych przetoczyła się fala poruszenia: do prasy napływały listy, ludzie organizowali wiece i formowali komitety. Eleanor Rathbone sceptycznie podchodziła do rezultatów takich działań. Napisała do George’a Bella, biskupa Chichester: „Obawiam się, że ludzie raczej uspokoją w ten sposób sumienia i uznają, że nic więcej nie trzeba robić”. Ze szczególnym powątpiewaniem podchodziła do faktu, że deklaracja nie zawierała żadnych konkretnych propozycji pomocy dla Żydów. Zdecydowana podtrzymać impet rządowego oświadczenia, na początku stycznia Rathbone wraz z niezależnym posłem Archibaldem Hillem zorganizowała spotkanie działaczy żydowskich i nieżydowskich. Trzy tygodnie później do Anthony’ego Edena udała się imponująca delegacja. Rathbone następnie opublikowała broszurę z dwunastopunktowym planem ratunku dla europejskich Żydów, zatytułowaną The Nazi Massacres of Poles and Jews: what rescue measures are practically possible (Nazistowska rzeź Polaków i Żydów: jaka pomoc jest realnie możliwa). 9 marca założyła Komitet Narodowy dla Ratowania od Nazistowskiego Terroru. Wśród jego

wiceprzewodniczących znaleźli się arcybiskupi Yorku i Canterbury oraz sir William Beveridge, w uznaniu wobec jego niedawnej propozycji utworzenia państwa opiekuńczego. Działacze stali wysoko w sondażu Gallupa, zamówionym przez Komitet, który wykazał, że 78 procent społeczeństwa popiera przyjmowanie skazanych na śmierć Żydów, 68 procent na pobyt tymczasowy, a 10 procent na czas nieokreślony1272. Rathbone i jej współpracownicy nie wiedzieli, że komitet gabinetu wojennego, obejmujący ministra spraw zagranicznych, ministra spraw wewnętrznych oraz ministra do spraw kolonii (sprawującego nadzór nad Palestyną), już wcześniej omówił sprawę. Zapadła decyzja, że na razie nie zostanie podjęta żadna akcja, ponieważ pomoc dla uchodźców wymagałaby pomniejszenia zasobów idących na wysiłek wojenny, a i tak nie rozwiązałoby to problemu. Najlepszym sposobem uratowania Żydów jest zwycięstwo aliantów. Archibald Randall, urzędnik, który zajmował się sprawami uchodźców w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, napisał w notatce z 22 lutego 1943 roku w odpowiedzi na naciski Rathbone, że jest „niecierpliwą idealistką”, która „niewiele wie”. „Żydowska tragedia – kontynuował – stanowi tylko część ogromnego problemu ludzkiego w Europie znajdującej się pod nazistowską okupacją; pozostałe to głodujące dzieci, świadoma eksterminacja polskiej i czeskiej inteligencji, przymusowa praca i duchowe spaczenie młodzieży”. Randall wyraził następnie wątpliwość, czy Hitler kiedykolwiek wypuści większą liczbę Żydów, a nawet gdyby to zrobił, nie ma sposobu przetransportowania ich dokądkolwiek, nie ma też czym ich nakarmić. Jednak po licznych apelach o podjęcie działań ze strony takich luminarzy jak E.M. Forster, George Bernard Shaw oraz Rebecca West, którzy podpisali się pod poruszającym listem, wydrukowanym 16 lutego w „Timesie”, rząd zrozumiał, że musi coś zrobić. Dlatego Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaczęło badać możliwości wspólnej akcji z Amerykanami i razem z nimi ogłosiło, że niedługo odbędzie się konferencja poświęcona „problemowi uchodźców”1273. Podobne przekształcenie opinii dokonało się w Stanach Zjednoczonych. 1 marca 1943 roku Amerykański Kongres Żydowski we współpracy z federacją związków zawodowych AFL-CIO i organizacjami kościelnymi szczelnie wypełnili nowojorską Madison Square Gardens. Dzięki systemowi nagłaśniającemu dziesiątki tysięcy ludzi na zewnątrz również mogło wysłuchać wystąpień. Przemówili między innymi Stephen Wise, Chaim Weizmann, burmistrz Fiorello LaGuardia oraz senator Robert Wagner. W punkcie kulminacyjnym wiec zaaprobował jedenastopunktową rezolucję, która wzywała administrację do zaoferowania gwarancji finansowych państwom, które chcą przyjąć żydowskich uchodźców z okupowanej przez Niemców Europy, oraz zachęcenia krajów neutralnych do otwarcia granic przed zbiegami. Żądała także ułatwienia procedur imigracyjnych przy wjeździe do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Na koniec wzywała Organizację Narodów Zjednoczonych do założenia instytucji, która zajmie się ratowaniem uchodźców. Po wiecu powstał Nadzwyczajny Komitet Żydowski do spraw Europejskich Żydów, który miał zająć się realizacją postulatów1274. Osiem dni później w Madison Square Gardens odbył się zupełnie inny protest. Nowa organizacja, Nadzwyczajny Komitet dla Ratowania Żydowskiego Narodu Europejskiego,

wystawiła spektakularne i poruszające widowisko zatytułowane We Will Never Die (Nigdy nie zginiemy). Autorami pomysłu byli dwaj młodzi Żydzi z Palestyny, którzy przyjechali do Stanów Zjednoczonych jako wysłannicy rewizjonistycznej podziemnej organizacji zbrojnej Irgun, powstałej w 1940 roku. Hillel Kook (pseudonim Peter Bergson) oraz Samuel Merlin rozpoczęli działalność w Stanach Zjednoczonych od tajnego pozyskiwania wsparcia dla Irgun i otwartej kampanii na rzecz utworzenia armii żydowskiej, która przyczyniłaby się do wyzwolenia narodu żydowskiego spod władzy niemieckiej. Jednak kiedy Bergson przeczytał raport „New York Timesa” sporządzony na podstawie telegramu Riegnera, porzucił misję na rzecz pilniejszego jego zdaniem zadania. Zebrał imponującą grupę Żydów i nie-Żydów ze świata polityki, dziennikarstwa i rozrywki, którzy zajęli się rozpowszechnianiem informacji o tragedii żydowskiej, zbiórką pieniędzy na pomoc oraz naciskaniem na administrację, by ta podjęła zdecydowane kroki. Niestety „Bergson Boys” nie spróbowali nawet skoordynować działań ze Stephenem Wise’em lub powszechnie uznanym amerykańskim przywództwem żydowskim. Wise uznał wręcz, że akcja podzieliła społeczność żydowską, rozproszyła zasoby i zmąciła przesłanie, które próbował przekazać amerykańskim politykom. Wise szczególnie obawiał się, że głośna kampania faktycznie zrazi Biały Dom, więc osobiście zajął się powstrzymywaniem pomysłowej krucjaty Bergsona. To z pewnością stworzyło wrażenie, że amerykańscy Żydzi rzucili się sobie nawzajem do gardeł, ale nie zatrzymało rozpędzonej przez Bergson Boys machiny. We Will Never Die wystawiono przy pełnych salach w Waszyngtonie, Filadelfii, Bostonie, Chicago i Los Angeles1275. 11 marca James McDonald, przewodniczący prezydenckiego komitetu doradczego do spraw uchodźców politycznych, wzmocnił kampanię, wydając oświadczenie, w którym powtórzył program Nadzwyczajnego Połączonego Komitetu Żydowskiego. Te żydowskie i nieżydowskie interwencje wywarły wrażenie w Kongresie, gdzie przywódca większości przedstawił rezolucję Senatowi, wyrażając poparcie dla organizacji pomocy dla Żydów. Rzecznicy ratowania Żydów zabiegali o to, by stanowe zgromadzenia zastosowały podobne środki. W kwietniu Wise przemówił do 20 tysięcy uczestników podczas wiecu na stadionie w Chicago. Jednak przekładanie oburzenia na praktyczne kroki okazało się bardzo trudne – nie tylko dlatego, że rządy brytyjski i amerykański stanowczo unikały angażowania się w niewygodne, kosztowne i potencjalnie kłopotliwe działania na rzecz Żydów. Podczas marcowej wizyty w Waszyngtonie Eden powiedział wyraźnie, że rząd brytyjski nie będzie wywierał żadnych nacisków na kraje neutralne, aby przyjmowały żydowskich uchodźców, ani łamał blokady, żeby przesłać żywność do głodujących gett. Breckinridge Long, asystent amerykańskiego sekretarza stanu zajmujący się sprawami uchodźców, napisał szczerze w dzienniku: „Żydowska frakcja pod przywództwem rabina Stephena Wise’a była tak nieustępliwa w forsowaniu swojej sprawy […], że w rezultacie wywoływali reakcję godzącą w ich interes. […] We wszystkim tym tkwi niebezpieczeństwo, że ich działalność może nadać prawdziwości twierdzeniom Hitlera, że walczymy sterowani przez naszych żydowskich obywateli i jesteśmy przez nich podburzani”. Dodał, że takie działania „z pewnością mogą zaszkodzić naszemu wysiłkowi wojennemu”1276. Na takim właśnie tle brytyjscy i amerykańscy przedstawiciele spotkali się na

międzynarodowej konferencji w sprawie uchodźców. Konferencja odbyła się 19–29 kwietnia na Bermudach. Miejsce wybrano świadomie, ponieważ gwarantowało odcięcie się od żydowskich protestów. Jedynym Żydem na konferencji był kongresman Sol Bloom, lojalny wobec Roosevelta, który przewodził komisji Izby do spraw zagranicznych. W każdym razie delegaci mieli tam niewielkie pole manewru. Brytyjczycy zapowiedzieli, że wezmą udział, tylko jeśli podczas spotkania nie padnie zalecenie negocjowania z Niemcami, nie będzie rozważane wychodźstwo milionów ludzi ani wymiana jeńców wojennych na cywilów. Nie zgodzili się też na poruszenie kwestii złamania blokady. Tym samym wszystkie konkretne propozycje zostały odrzucone. Na przykład kiedy Amerykanie zaproponowali założenie w Afryce Północnej obozów dla żydowskich uchodźców, którzy utknęli w Hiszpanii, Brytyjczycy sprzeciwili się, gdyż przewóz Żydów w ten rejon mógłby urazić uczucia Arabów. Delegaci zgodzili się tylko, że pożądane będzie zachęcanie krajów neutralnych do przyjmowania uchodźców oraz powołanie Międzyrządowej Komisji do spraw Uchodźców wzorowanej na wysokiej komisji Ligi Narodów. Natomiast jednogłośnie ustalono, że należy zachować w sekrecie jałowe debaty: brytyjska delegacja zameldowała z satysfakcją, że „nie udało im się zbyt wiele osiągnąć”1277. Konferencja bermudzka przysłużyła się politykom po obu stronach Atlantyku. Od stycznia do kwietnia 1943 roku obietnica tajnego spotkania na wysokim szczeblu pozwalała odrzucać żądania dalszych działań, po wszystkim nastąpił okres oczekiwania na raport, a przez ten czas organizatorzy stracili ducha. Cynizm urzędników demonstrowały uwagi o wyniku rozmów Richarda Lawa z Ministerstwa Spraw Zagranicznych: „Działamy pod ogromną presją sojuszu organizacji żydowskich i arcybiskupów – zaczął. – Nie istnieje przeciwciśnienie ze strony zwykłych ludzi, którzy boją się obcych imigrantów w kraju, ponieważ lękają się o swoje źródła utrzymania po wojnie. Nie wątpię, że takie nastroje powszechnie panują w Anglii, ale nie przyjmują zorganizowanej formy protestu, dlatego do nas nie docierają”. Amerykanie znajdowali się na innej, trudniejszej pozycji, ponieważ znaleźli się między potężną żydowską grupą nacisku a narastającą antypatią do uchodźców. Chcieli pokazać, że coś robią, ale faktycznie nie robić nic. „Amerykanie zatem z jednej strony muszą starać się ze wszystkich sił ułagodzić żydowską opinię, z drugiej zaś nie urazić jednocześnie opinii «amerykańskiej»”1278. Stephen Wise łatwo się nie poddawał. Dziesięć dni po powrocie delegacji Departamentu Stanu do kraju, gdy nie zanosiło się na żadne oświadczenie o rezultatach konferencji, napisał do prezydenta skargę na „niewytłumaczalny brak jakichkolwiek działań, by ratować Żydów, których ciągle jeszcze można uratować – oczywiście bez najmniejszej szkody dla wysiłku wojennego”. Jednak Wise spotkał się z prezydentem dopiero w lipcu 1943 roku, kiedy to Roosevelt tylko powtórzył obietnicę o surowych karach dla niemieckich zbrodniarzy wojennych. Zaniepokojone głosy podnosiły się również w Zjednoczonym Królestwie. Jeszcze przed zakończeniem konferencji „Jewish Chronicle” zastanawiała się z niepokojem nad przyczyną blokady informacji. Rząd obiecał debatę parlamentarną o wynikach, a potem zapełnił ławy swoimi zwolennikami. Osbert Peake, minister spraw zagranicznych, rozpoczął obrady 19 maja od suchego podsumowania. Wyrecytowawszy skromną listę konkretnych

propozycji, ogłosił, że w każdym przypadku „w tej chwili dla tych ludzi nie ma żadnych możliwości ratunku”. Co więcej, „skala eksterminacji jest taka, że żadne środki ratunkowe czy pomoc, bez względu na skalę, nie będą współmierne do problemu”. Oprócz braku transportu, blokady i odciągnięcia zasobów potrzebnych do osiągnięcia zwycięstwa, które jako jedyne może zapewnić im wybawienie, stwierdził, że napływ uchodźców może wywołać antyżydowską reakcję. To było więcej, niż Rathbone mogła przełknąć. Odparowała, że „obelgą dla narodu brytyjskiego jest sugestia, że nawet ci, którzy «nie lubią Żydów», woleliby ich raczej dać zmasakrować, niż znaleźć schronienie dla dodatkowych kilku tysięcy z nich”. Sojusznik Rathbone, poseł z ramienia konserwatystów Victor Cazalet, pomstował, że „Żydzi są eksterminowani dziś”, i głosił, że chrześcijańskim obowiązkiem jest ich ocalić. Ich krasomówstwo odbiło się od nieprzejednanych ław rządowych. Rozpęd, jakiego ratowanie Żydów nabrało wczesną wiosną, zaniknął latem 1943 roku1279. Zbiegiem okoliczności konferencja bermudzka rozpoczęła się, kiedy żydowscy powstańcy w Warszawie toczyli swą ostatnią walkę. Przebieg tragedii obserwowali Zygielbojm i Schwarzbart, ale polski rząd na uchodźstwie wydał w tej sprawie oficjalne oświadczenie dopiero 4 maja. Wtedy generał Sikorski poświęcił powstaniu 28 wersów w liczącej 271 wersów audycji dla kraju. Sikorski wezwał do pomocy i ratowania bojowników oraz napiętnował milczenie świata, jednak jego uwaga skupiała się na czymś innym. Agonia warszawskiego getta zbiegła się z informacjami o Katyniu, co postawiło Polaków z Londynu w fatalnym położeniu. Z jednej strony chcieli zdemaskować okrucieństwa Sowietów i wykorzystać je, by pokazać zachodnim aliantom złowrogi charakter ich moskiewskiego partnera. Z drugiej zaś takie działanie tylko wzmocniłoby niemiecką propagandę i naraziło koalicję na szwank. Gorączkowe zabiegi Zygielbojma, żeby przekonać rząd na uchodźstwie do większej aktywności, nic nie dały. 11 maja powiedział polskiemu dziennikarzowi żydowskiego pochodzenia, Izaakowi Deutscherowi, że rozważa strajk głodowy, by przyciągnąć uwagę do masakry. Następnego dnia popełnił samobójstwo. W ostatnim liście do prezydenta Władysława Raczkiewicza Zygielbojm napisał: „Odpowiedzialność za zbrodnię wymordowania całej ludności żydowskiej w Polsce spada w pierwszym rzędzie na samych morderców, ale pośrednio obciąża ona także całą ludzkość, narody i rządy państw sojuszniczych, które do tej pory nie usiłowały przeprowadzić konkretnej akcji celem wstrzymania tej zbrodni”. W liście do przedstawiciela Bundu w Nowym Jorku wyjaśnił: „Mam nadzieję, że przez moją śmierć osiągnę to, czego nie udało mi się osiągnąć za życia – prawdziwą akcję dla uratowania choćby garstki […] z 300 tysięcy Żydów, którzy ocaleli […]”. Jednak w osobistej notatce dla brata zasugerował inny powód odebrania sobie życia: „Czemu nie toczę z nimi ostatniej walki? […] Jakie mam prawo, by przeżyć?”1280. Ignacy Schwarzbart sugerował ministrowi spraw zagranicznych rządu na uchodźstwie, hrabiemu Raczyńskiemu, żeby przed debatą o konferencji bermudzkiej rozpowszechnił ostatni list Zygielbojma do prezydenta wśród brytyjskich parlamentarzystów w nadziei, że skłoni ich to do pozytywnej reakcji. Polscy urzędnicy odmówili, ponieważ list samobójcy zawierał krytykę ich własnej nieudolności. Zamiast tego rząd polski zignorował dyskusję i jedyną gazetą, która opublikowała list, był „Manchester Guardian”. Przez następny rok rząd

na uchodźstwie zwykle okazywał zainteresowanie informowaniem o losie Żydów w Polsce tylko wtedy, gdy chciał zapobiec przejęciu wpływów przez Żydowski Komitet Antyfaszystowski wspierany przez Sowietów. Poza wykorzystywaniem żydowskiej tragedii dla przyciągania uwagi do losu Polski w ogólności władze nie wzięły udziału w działalności ratunkowej. Gest Zygielbojma okazał się daremny1281. Potwierdzenie, że Żydzi w Europie stanęli w obliczu brutalnej eksterminacji, dotarło do Jiszuwu, społeczności żydowskiej w Palestynie, w kilka tygodni po wyparciu Rommla z ElAlamejn. Ten zbieg okoliczności był ważny, ponieważ do tej pory Żydzi w Palestynie bardzo obawiali się, że Niemcy się przedrą – i mogli myśleć jedynie o obronie. Ich ulgę przesłoniły wtedy przerażające nowiny z Polski, wiadomości, które wstrząsnęły niemal każdym członkiem społeczności. Mimo to szefowie Agencji Żydowskiej wydawali się niezdolni do jakiejkolwiek stosownej odpowiedzi. David Ben-Gurion i przywódcy nie chcieli popierać strajków i demonstracji, które mogłyby zakłócić wysiłek wojenny. Nie chcieli też podsycać nastroju histerii. Rada Narodowa Jiszuwu, po konsultacji z Agencją Żydowską, ogłosiła na przełomie grudnia 1942 i stycznia 1943 roku miesiąc żałoby, ale jego utrzymanie okazało się niemożliwe. Kina, restauracje i przedsiębiorstwa sprzeciwiły się stratom wywołanym okresem postu i modlitwy. Świeckie związki zawodowe, które nadawały ton żydowskiemu społeczeństwu, wyśmiały sam pomysł. Zamiast tego Agencja Żydowska skupiła się na zbieraniu funduszy na pomoc i działania ratunkowe. Jej delegaci w Hiszpanii, Szwajcarii i Turcji zostali upoważnieni do znalezienia sposobów obejścia alianckiej blokady, aby móc przekazać pieniądze, paczki żywnościowe i dokumenty do okupowanych przez Niemcy części Europy. Dokumenty potwierdzające palestyńskie obywatelstwo dawały posiadaczowi prawo do bycia wymienionym na obywatela niemieckiego internowanego w Palestynie; ocalono w ten sposób 800 Żydów, podczas gdy samo posiadanie zaświadczenia emigracyjnego mogło być darem życia. Jednak ponieważ Ben-Gurion nie chciał ustanowić nowego, silnego organu, prace prowadził komitet Agencji Żydowskiej pod przewodnictwem Icchaka Grünbauma. Była to rozczarowująca postać i nie zdołała poruszyć opinii publicznej. Ostatecznie Wspólny Komitet Ratunkowy zebrał ułamek środków przeznaczonych na zakup ziemi na przyszłe osadnictwo w Palestynie i wysłannicy nigdy nie dostali dość funduszy nawet na to, co zdołali zorganizować. Izraelska historyczka Dina Porat uznała, że w 1944 roku „dyskusja nad stosowną odpowiedzią stopniowo ucichła”1282. 1271 David Cesarani, British reactions to the Warsaw Ghetto Uprising, w: Fifty Years After. Papers from the Conference organized by the Jewish Historical Institute of Warsaw, 29–31 March 1993, red. Daniel Grinberg, Warszawa 1994, s. 133–144; o reakcji amerykańskiej zob. D.E. Lipstadt, Beyond Belief, s. 216–217. 1272 A. Cohen, Rescue the Perishing, s. 173–174, 181–194; Louise London, British Government Policy and Jewish Refugees 1933–45, „Patterns of Prejudice” 1989, t. 23, nr 4, s. 35–43. 1273 A. Cohen, Rescue the Perishing, s. 188–189; B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 164– 169. 1274 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 217–218; zob. D. Wyman, The Abandonment of the

Jews, s. 79–92. 1275 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 218–225; zob. David S. Wyman, Rafael Medoff, A Race Against Death. Peter Bergson, America, and the Holocaust, New York 2002, s. 13–46. 1276 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 220; McDonald Diaries, t. 1, s. 310. 1277 B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 169–180; D. Wyman, The Abandonment of the Jews, s. 104–123; T. Kushner, The Holocaust and the Liberal Imagination, s. 182–190; R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 224–225; McDonald Diaries, t. 2, s. 305, 308–309. 1278 B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 180–181. 1279 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 226–227; B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 181–183; R.I. Cohen, Rescue the Perishing, s. 194–198. 1280 D. Blatman, For Our Freedom and Yours, s. 145–150; David Engel, Facing a Holocaust: The Polish Government-In-Exile and the Jews, 1943–1945, Chapel Hill 1993, s. 70–76. List Zygielbojma do prezydenta Raczkiewicza zob. https://pl.wikisource.org/wiki/Ostatni_list_Szmula_Zygelbojma_(1943). 1281 D. Engel, Facing a Holocaust, s. 76–77, 81–94. M. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, stwierdza, że polski rząd na uchodźstwie był sparaliżowany brytyjskim oporem wobec ujawnienia tragedii polskich Żydów i używał własnych kanałów, by upowszechniać te informacje wśród tych, którzy chcieli je wykorzystywać. 1282 D. Porat, The Blue and the Yellow Stars of David, s. 49–62, 64–69, 80–89, 110–136, 144–149. O kontrowersyjnej postawie Ben-Guriona w kwestii ratunku zob. też Shabetai Teveth, Ben-Gurion and the Holocaust, New York 1995. Ehud Avriel, Open the Gates!, s. 123–173, wspomina o zgryzotach i osiągnięciach kluczowych delegatów syjonistycznych.

LIKWIDACJA GETT W GENERALNYM GUBERNATORSTWIE I KRAJU WARTY Powstanie w getcie warszawskim potwierdziło najgorsze obawy i wyobrażenia, które pobudzały nazistowskich przywódców. 1 maja 1943 roku Goebbels uznał, że najważniejszą informacją z okupowanych ziem są „bardzo zacięte walki między naszą policją, z pewnym udziałem wojska, a zbuntowanymi Żydami. Żydom udało się ufortyfikować getto dla obrony. Walki są bardzo zawzięte […] to doskonały przykład tego, czego można się spodziewać po Żydach, jeśli dostaną broń do rąk”. Aby zapobiec dalszym wybuchom, 19 czerwca 1943 roku Hitler zaaprobował propozycję Himmlera, aby zlikwidować resztki Żydów na okupowanych terytoriach wschodnich, poza przebywającymi w obozach zarządzanych przez SS. Kiedy Himmler ogłosił całe Generalne Gubernatorstwo „strefą zwalczania partyzantów”, zasygnalizował powagę problemu bezpieczeństwa i, nieprzypadkowo, uzyskał dodatkowe kompetencje w walce z partyzantką. Ponownie realne kwestie bezpieczeństwa połączone z biegiem wojny, organizacyjnymi korzyściami i chorobliwymi obawami przed zagrożeniem ze strony żydowskiego wroga stopiły się, by przynieść natychmiastowe, katastrofalne konsekwencje1283. Decyzja o wyniszczeniu Żydów ze względów bezpieczeństwa, a nie z powodów czysto ideologicznych, położyła kres miesiącom uników, zamieszania i kłótni o wykorzystanie żydowskiej siły roboczej. Na początku roku w Generalnym Gubernatorstwie wciąż istniały 44 getta oraz żydowskie obozy pracy, które obsługiwały wiele różnych przedsiębiorstw. Realizując swój wcześniejszy plan ekonomiczny, Himmler rozkazał Krügerowi, wyższemu dowódcy SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie, przekazać Żydów zdolnych do pracy do obiektów podlegających Głównemu Urzędowi Gospodarczo-Administracyjnemu SS (WVHA). W rezultacie nastąpiła fala czystek w gettach i masowe mordy, które zadały ostateczne ciosy gettom w Radomiu, Krakowie i kilkunastu innym. Żydowskich robotników skupiono w kilku obozach, szczególnie w Płaszowie pod Krakowem. W marcu ambicja Himmlera, by uczynić z SS korporacyjnego giganta, dostała kolejny impuls wraz z założeniem Ostindustrie. Przedsiębiorstwo to, spółka WVHA z Globocnikiem, miało prowadzić obozy dostarczające robotników do fabryk zbrojeniowych pod zarządem SS. Aby uzyskać niezbędne ręce do pracy i maszyny, Himmler zamierzał przejąć zakłady produkcyjne w Warszawie, Białymstoku i Łodzi i przenieść je do dystryktu lubelskiego. Jednak postawa Żydów w Warszawie wskazywała, że przyszła siła robocza jest bardziej wybuchowa niż amunicja, którą miała produkować. Marzenie Himmlera o tym, by zostać przemysłowym potentatem, zastąpiła bardziej swojska rola naczelnego kata. Powstanie w getcie warszawskim tym samym przyśpieszyło likwidację około 400 tysięcy Żydów wciąż

żyjących w okupowanej przez Niemców Europie Wschodniej1284. W dystrykcie lubelskim zlikwidowano wszystkie istniejące jeszcze getta i obozy pracy, poza dziesięcioma najważniejszymi, głównymi elementami gospodarczego imperium Globocnika. Prowadził on kilka przedsiębiorstw zajmujących się wyłącznie sortowaniem rzeczy skradzionych zamordowanym Żydom; największe działało na starym lubelskim lotnisku. Około 5,5 tysiąca Żydów pracowało dla Deutsche Ausrustüngswerke (DAW, Niemieckie Zakłady Zaopatrzenia) w obozie przy Lipowej w Lublinie. Pomimo katastrofalnej porażki przy przenoszeniu warsztatów z Warszawy, Többens uruchomił nowe w obozie w Poniatowej i ostatecznie zatrudniał 16 tysięcy żydowskich niewolników, podczas gdy Schultz rozpoczął produkcję w obozie w Trawnikach, gdzie wykorzystywał do pracy około 6300 Żydów. Trzy tysiące Żydów stacjonowało w Budzyniu koło Kraśnika, obsługując fabrykę lotniczą Heinkla. Około 2 tysięcy podlegało armii w Dęblinie. Od marca do listopada 15 tysięcy Żydów pracowało w ośmiu fabrykach prowadzonych przez Ostindustrie przy produkcji szerokiej gamy wyrobów, od szkła do leków. Ostatecznie jednak przydatność i zyskowność tych zakładów okazała się bez znaczenia w zestawieniu z rzekomym zagrożeniem, jakie robotnicy stanowili dla niemieckiego bezpieczeństwa1285. Około 20 tysięcy Żydów z Warszawy trafiło na Majdanek, do hybrydy obozu koncentracyjnego, pracy i zagłady. Majdanek powstał w lipcu 1941 roku, kiedy Himmler zażądał zorganizowania obozu, który pomieści radzieckich jeńców wojennych, na rozległym terenie w Majdanie Tatarskim, przedmieściu Lublina, przy szosie Lublin–Zamość. Budowa przeciągnęła się do jesieni, a większość jeńców i Żydów wykorzystanych przy pracach zginęła w ich trakcie. Kiedy obóz wreszcie zaczął działać, pomieścił niecałe 10 tysięcy więźniów, z których trzy czwarte stanowili Żydzi. Większość z nich pochodziła z dystryktu lubelskiego lub getta warszawskiego. Do połowy 1943 roku liczba więźniów się podwoiła, a odsetek Żydów spadł do nieco ponad połowy. Majdanek został wówczas mianowany obozem koncentracyjnym pod zarządem WVHA. Dostarczał siłę roboczą do magazynów, gdzie odbywało się sortowanie łupów z operacji „Reinhard”, i do warsztatów prowadzonych przez DAW, w których szyto ubrania i wykonywano meble dla niemieckiej armii. Wyjątkowe było to, że został też wyposażony w komory gazowe wykorzystujące cyklon B oraz tlenek węgla. Po zamknięciu Bełżca właśnie tutaj zamordowano tysiące Żydów z dystryktu lubelskiego oraz Europy Środkowo-Wschodniej. Od jesieni 1942 do końca 1943 roku na Majdanek skierowano około 8,5 tysiąca Żydów słowackich, 3 tysiące czeskich i 3 tysiące z innych części Europy; zginęli tu lub zostali przeznaczeni do pracy. W obozie dominowali kapo, wyróżniający się szczególnym okrucieństwem. Tadeusz Stabholz, lekarz, który trafił do obozu z Warszawy, po spędzeniu prawie dwóch tygodni w bunkrze wspominał, że pewnego razu przypiekali więźnia ogniem. Jego relacja z pobytu na Majdanku jest katalogiem nieustannych okrucieństw. Majdanek był tak przerażający, że kiedy Stabholz został przeniesiony do Auschwitz-Birkenau na stanowisko lekarza, zauważył znaczącą poprawę warunków życiowych. Miał szczęście, że opuścił obóz przed listopadem 1943 roku, kiedy jednego dnia wymordowano wszystkich więźniów żydowskich1286. W Galicji i na zachodniej Ukrainie na początku 1943 roku żyło od 140 do 150 tysięcy

Żydów. Bełżec, utrzymywany w gotowości na przybycie rumuńskich Żydów, został zamknięty w grudniu 1942 roku, gdy stało się jasne, że transporty nie przybędą. Ponieważ brakowało transportu do przewozu Żydów do Treblinki lub Sobiboru, w styczniu Fritz Katzmann zaczął operacje likwidacyjne, obejmujące między innymi rozstrzelanie 10 tysięcy Żydów z getta lwowskiego. Kulminacją masakry stało się stracenie rady żydowskiej. Getto kadłubowe, z mniej więcej 25 tysiącami Żydów (w tym połowa „dzikich”), stało się „obozem żydowskim” prowadzonym przez SS. W maju kilka tysięcy zatrudnionych w zakładach Wehrmachtu przeniesiono do obozu przy ulicy Janowskiej, gdzie rozstrzelano więźniów, żeby zwolnić miejsce dla nowych przybyszów. Na początku czerwca Katzmann przystąpił do likwidacji resztek getta we Lwowie. W pierwszej fazie jego policjanci i służby pomocnicze natrafili na zbrojny opór i kilku zginęło. Po paru dniach opór Żydów zdławiono. Około 3 tysięcy zginęło w getcie, ale 7 tysięcy trafiło na Janowską, gdzie setki przeszły selekcję. Jednostki eksterminacyjne Katzmanna wymordowały 6 tysięcy Żydów w Tarnopolu, 4 tysiące w Drohobyczu, 3 tysiące w Buczaczu i tysiące kolejnych w mniejszych gettach. W Tarnopolu podczas finałowej akcji w lipcu natrafiono na zbrojny opór i setki Żydów uciekły z getta w okoliczne lasy. Niewielu jednak przetrwało obławy w następnych miesiącach. W Drohobyczu Niemcy oszczędzili kilkuset kluczowych robotników przemysłu naftowego, ale wreszcie i ich wysłali do obozu. Około 800 Żydów z Buczacza znalazło schronienie na zalesionych wzgórzach wokół miasta. Nie licząc tych wyjątków i 21 tysięcy Żydów w obozach SS, pod koniec czerwca 1943 roku Katzmann ogłosił, że Galicja jest wolna od Żydów. Jego skrupulatne zapisy wskazują, że zabito 434 329 żydowskich mieszkańców1287. Ostateczny raport Katzmanna dla wyższego dowódcy SS i policji Krügera, jego przełożonego, daje wgląd w mentalność esesmanów i kadry aparatu bezpieczeństwa. Przedstawia on politykę antyżydowską w sposób linearny, wskazując na konflikty z innymi instytucjami, ale implikując niezmienny cel SS w okresie od czerwca 1941 do czerwca 1943 roku. Katzmann opisuje pierwsze środki podjęte w celu znakowania Żydów, ograniczania czarnego rynku i zmuszania Żydów do pracy. Przechwala się utworzeniem obozów dostarczających siłę roboczą dla Durchgangstrasse IV, której 160 kilometrów ukończono (choć faktycznie było to żenujące osiągnięcie). Nie ma wzmianki o fali pogromów i masowych mordach latem 1941 roku, chociaż Katzmann dostrzegał trudności wynikające z ważnej roli Żydów we wszystkich gałęziach produkcji w regionie. Wymagało to starannego zarządzania robotnikami, w czym administracja cywilna i Wehrmacht wykazały się całkowitą niekompetencją. Cywile nie zdołali też zakończyć przygotowania żydowskich dzielnic mieszkaniowych, co narażało wojska przejeżdżające przez region na tyfus. Tym samym policja bezpieczeństwa musiała wkroczyć i zapanować nad sytuacją mieszkaniową oraz ponownie sprawdzić zaświadczenia o zatrudnieniu. W toku gettoizacji i reorganizacji siły roboczej wielu Żydów poddano „specjalnemu traktowaniu”. Katzmann nie rozwija przyczyn tego rozdwojenia. W kwietniu 1942 roku rozpoczęła się systematyczna ewakuacja z dystryktu. Wskutek wysiłków policji bezpieczeństwa „przesiedlono” 255 tysięcy Żydów. I znowu Katzmann pomija nieprzyjemniejsze aspekty tej operacji. Zamiast tego wyjaśnia,

jak w listopadzie 1942 roku został zmuszony przenieść wszystkich Żydów do obozów SS, aby przyśpieszyć usprawnianie. Ostatnia faza usuwania Żydów była szczególnie trudna: „Próbowali uciekać, a nawet ukrywali się w najbardziej nieprawdopodobnych zakamarkach, w kanałach odpływowych, kominach, dołach asenizacyjnych itp. Barykadowali się w podziemnych przejściach, w piwnicach przerobionych na bunkry, ziemiankach, wymyślnych kryjówkach pod podłogami lub w szopach, w meblach itp. Im mniejsza była liczba pozostałych przy życiu Żydów, tym większy stawiali opór. Do obrony służyła im wszelaka broń, szczególnie zaś pochodzenia włoskiego, którą Żydzi kupowali za bardzo wysokie sumy od stacjonujących w dystrykcie żołnierzy włoskich. […]. Wykryto podziemne bunkry z mistrzowsko zamaskowanymi wejściami, znajdującymi się w mieszkaniach lub na wolnej przestrzeni. W większości wypadków wejście do bunkra było takiej wielkości, że tylko jedna osoba mogła się przez nie przecisnąć. Wejścia do bunkrów były tak ukryte, że nie dawało się ich odszukać bez dokładnej znajomości terenu”. Katzmann podsumowywał, że „mimo wyjątkowych trudności, jakie każdy funkcjonariusz SS i policji musiał przezwyciężać w czasie trwania tej akcji, od pierwszego do ostatniego dnia panował wśród nich dobry nastrój i duch prawdziwie godny pochwały. Tylko dzięki osobistemu poczuciu odpowiedzialności każdego dowódcy i każdego szeregowca udało się w tak krótkim czasie opanować tę zarazę”1288. Obok tej typowo hiperbolicznej i pełnej użalania się nad sobą kody Katzmann przedstawia rozliczenie finansowe, które równocześnie podkopuje wzmianki o nieustraszonym przeciwniku i pokazuje nazistowską obsesję na punkcie gromadzenia pieniędzy: „Poza meblami, wielką ilością odzieży itp. zebrano i przekazano sztabowi specjalnemu «Reinhard» co następuje: […] 97,581 kg monet złotych, 82,600 kg naszyjników srebrnych, 6,640 kg naszyjników złotych, […] 20,050 kg złotych obrączek, 22,740 kg pereł, 11,730 kg złota z protez dentystycznych, 28,200 kg puderniczek srebrnych i metalowych, […] 343,100 kg papierośnic srebrnych i metalowych, 20,880 kg pierścieni złotych z kamieniami, 39,917 kg broszy, kolczyków itp., 18,020 kg pierścieni srebrnych, 6,166 kg różnych zegarków kieszonkowych, […] 2,892 kg zegarków kieszonkowych – złotych, 68 aparatów fotograficznych, 98 lornetek, 7 kompletnych kolekcji znaczków pocztowych, 3,290 kg – 1 szkatułka korali, […] 7,495 kg – 1 kufer z wiecznymi piórami i ołówkami automatycznymi, […] 1 kufer z zapalniczkami, 1 kufer ze scyzorykami, 1 kufer z częściami do zegarków”. Drobiazgowa lista Katzmanna miała odsuwać wszelkie podejrzenia, że miejscowe SS napychało sobie kieszenie, chociaż zaprzeczając własnej korupcji, jedynie wyraźniej zasygnalizował chciwość swoich podkomendnych. Katzmann, jak widać, nie przewidział, że odbiorcy nie mogliby wyjść ze zdziwienia, gdyby zestawili „brutalne metody”, niezbędne do schwytania niebezpiecznych Żydów, z faktem, że wielu z nich nosiło broszki i perłowe kolczyki, a ich najbardziej śmiercionośnym uzbrojeniem były pióra wieczne1289. Przeciwwagę dla punktu widzenia Katzmanna stanowi dziennik Samuela Golfarda, przedstawiający doświadczenia galicyjskiego Żyda w pierwszych miesiącach 1943 roku. Golfard mieszkał w Przemyślanach, małym miasteczku z mniej więcej 3 tysiącami

żydowskich mieszkańców. Około 450 mężczyzn z tej społeczności zostało rozstrzelanych w listopadzie 1942 roku, ale potem na ponad rok resztę zostawiono w spokoju. Wynikało to częściowo z tego, że wielu pracowało przy wydobyciu ropy z łupków. Mimo to spędzono ich do maleńkiego getta i pod koniec roku około 3 tysięcy deportowano do Bełżca. Najcenniejsi robotnicy, w tym Golfard, trafili do obozu pracy w Jaktorowie na obrzeżach miasta. Golfard zaczął dziennik od podsumowania dnia, w którym schwytano jego siostrę. „Żydowscy milicjanci”, którzy pomagali w obławie, nie byli „ani lepsi, ani gorsi od wielu Niemców, którzy za butelkę wódki albo puszkę sardynek oszczędzali czyjeś życie. Byli tylko nieco tańsi”. O czasie spędzonym w Jaktorowie napisał: „Zyskałem przekonanie, że nie ma, ani nigdy nie było, jakiejkolwiek solidarności rasowej wśród Żydów. Zamiast tego tu w obozie istniała solidarność bogatych i solidarność biednych, solidarność sytych i solidarność głodnych”. Jedynym bohaterstwem, jakie widział, był „heroizm ludzi idących na szubienicę bez słowa skargi”1290. Od początku kwietnia 1943 roku Golfard słyszał pogłoski o tym, że ze Lwowa deportowano robotników chronionych wcześniej przez Wehrmacht. Przewidując masakrę we własnym mieście, młodzi ludzie z getta zastanawiali się nad zbrojnym oporem, ale ostatecznie odrzucili wojownicze zapędy Golfarda. „Każdy z nich wciąż miał nadzieję, że ukryje się w chłopskiej stodole albo gdzieś indziej, i wciąż nie zgadzali się na jakiekolwiek wspólne działania, które mogłyby ocalić ich życie”. Los tych, którzy próbowali szczęścia w lasach, nie był zachęcający. Golfard dowiedział się, że sześciu żydowskich uciekinierów schwytano i torturowano przed egzekucją. Jakiś czas później Golfard opuścił getto. Pomógł mu Polak Tadeusz Jankiewicz i jego rodzina, ale ostatecznie Niemcy go złapali. Tylko jego słowa, przechowane przez Jankiewicza, przetrwały kataklizm1291. Społeczność żydowska w dystrykcie białostockim, która żyła stosunkowo spokojnie w 1942 roku, jako kolejna stanęła w obliczu zagłady. Getto w Białymstoku, z 43 tysiącami mieszkańców, zachowało się dzięki interwencji armii niemieckiej i gauleitera Prus Wschodnich Ericha Kocha, który odpierał mordercze zamiary RSHA, podkreślając wartość getta jako ośrodka produkcji. Grodno nie miało tyle szczęścia: około 6 tysięcy Żydów wyjechało stamtąd do Auschwitz w listopadzie; pozostało 17 tysięcy pracujących wraz z rodzinami. Pod koniec roku ponad 16 tysięcy Żydów z Wołkowyska, który służył jako miejsce zbiórki Żydów z regionu, wysłano do Treblinki, a 3 tysiące do Auschwitz. W styczniu 1943 roku centrala SS wznowiła żądania wyeliminowania Żydów z dystryktu białostockiego. Między 18 a 22 stycznia 11,5 tysiąca Niemcy wywieźli z Grodna do obozów zagłady. Kilkuset robotników pozostało do marca, kiedy ostatecznie zlikwidowano getto. Około 10 tysięcy Żydów wysłali też do Auschwitz z getta w Prużanach. Jednak kiedy uwaga SS znów skupiła się na Białymstoku, Albert Speer, minister uzbrojenia, wyraził sprzeciw. Speer podkreślił trudności związane z zastąpieniem wykwalifikowanych żydowskich robotników białoruskimi chłopami i opowiadał się za wstrzymaniem egzekucji. Speer i Koch odnieśli częściowe sukcesy. Na początku lutego biuro Eichmanna zaczęło szkicować harmonogramy deportacji tylko 10 tysięcy Żydów1292. Słowo Aktion wywołało bolesną dyskusję wśród oficjalnego i konspiracyjnego

przywództwa. Dzięki długiemu okresowi stabilności w Białymstoku i współczującej postawie prezesa rady żydowskiej Efraima Barasza getto stało się centrum żydowskiego oporu. Barasz wręcz omawiał taktykę z Mordechajem Tenenbaumem, członkiem syjonistycznej młodzieżówki Ha-Szomer ha-Cair, który stał się główną osobowością w rozdrobnionym żydowskim podziemiu. W przeciwieństwie do wielu swych towarzyszy, którzy radzili opuścić getto i rozpocząć walkę partyzancką, Tenenbaum uważał, że mają obowiązek zostać w getcie i bronić swych ludzi. Kiedy Barasz ogłosił, że deportacja obejmie część mieszkańców i że udało mu się przekonać Niemców o tym, że robotnicy z getta są niezbędni, Tenenbaum zgodził się, że to zły moment na opór. Mimo to, chociaż młodzi bojownicy się powstrzymali, doszło do masowych spontanicznych aktów nieposłuszeństwa: Żydzi ukrywali się w getcie, a tysiące szukały schronienia w fabrykach. Pewien człowiek oblał kwasem twarz niemieckiego oficera, co sprowokowało okrutny odwet, ale nie wstrzymało Aktion. Między 1 a 12 lutego Niemcy usunęli z getta 10 tysięcy Żydów i zastrzelili 900 na ulicach i w domach. Trzy transporty zawiozły ofiary do Treblinki, dwa do Auschwitz-Birkenau1293. Wraz z fiaskiem planów przeniesienia ludzi i urządzeń z Warszawy do Lublina, aby wyposażyć fabryki Ostindustrie, latem Himmler ponownie zwrócił oczy na Białystok. Jego determinację wzmacniała rosnąca aktywność partyzantki radzieckiej w regionie i niepewna sytuacja na froncie wschodnim. Jeśli jednak usunięto by zakłady i sprzęt, getto straciłoby rację bytu, a mieszkańcy wiedzieli, co to oznaczało. Tak więc, aby uchronić się przed powstaniem podobnym do warszawskiego, Globocnik zorganizował ochronę fabryk, zanim zabrał się za ludność. 15 sierpnia 1943 roku niemieckie siły otoczyły getto i Barasz usłyszał złe nowiny. Ponownie przywódcy ruchu oporu zostali zupełnie zaskoczeni i mieli niewiele czasu na uzgodnienia. Tenenbaum wysłał 200 bojowców z blisko 130 sztukami broni i ograniczoną ilością amunicji na kluczowe pozycje obronne, ale nie zdołał zmobilizować wszystkich mieszkańców getta. W ostatniej chwili ruch oporu wydał ulotkę z ostrzeżeniem: „Wszystkie transporty jadą na śmierć […] Nie macie nic do stracenia! Praca was już dłużej nie chroni”. Niestety Żydzi już się zbierali zgodnie z poleceniem, z Baraszem na czele. O dziewiątej następnego dnia, kiedy tysiące Żydów tłoczyły się na ulicach, spakowane i gotowe do wyjazdu, członkowie ruchu oporu otworzyli ogień do niemieckich policjantów. To było nierówne starcie: do południa większość oddziałów bojowych unicestwiono. Chociaż utrzymały się odizolowane punkty oporu, a coraz większa liczba Żydów wolała się ukryć, niż zgłosić do transportu, do 20 sierpnia Niemcy wysłali 12–13 tysięcy żydowskich robotników do Lublina. W ramach proponowanego programu wymiany niemal 2 tysiące dzieci, głównie z sierocińców, zabrano z miejsca zbiórki i przewieziono do Theresienstadt. Trzymano je tam przez sześć tygodni, póki plan nie upadł, a wtedy wysłano do AuschwitzBirkenau i zamordowano. Czternaście transportów wywiozło większość uznanych za niezdolnych do pracy do Treblinki; dwa zabrały Żydów do Auschwitz-Birkenau, gdzie drobny ułamek dołączył do robotników. Siedemdziesięciu bojowców, którzy czekali na okazję do przebicia się na zewnątrz, osaczono w jednym bunkrze i rozstrzelano partiami. Mordechaj Tenenbaum wolał popełnić samobójstwo, niż zginąć przed niemieckim plutonem

egzekucyjnym1294. Niechęć Himmlera do getta i jego pazerność na siłę roboczą skazały na likwidację getta na Wschodnim Górnym Śląsku, które zapewniały pracę i stabilizację tysiącom Żydów. Od czerwca do połowy sierpnia 1943 roku 35 tysięcy osób deportowano z Sosnowca i Będzina do Auschwitz-Birkenau. Około 6 tysięcy Niemcy przenieśli do pracy w innych miejscach. Gerda Weissmann, deportowana z rodzinnego Bielska do Sosnowca w połowie 1942 roku, miała szczęście należeć do wykwalifikowanych robotników. Od lipca 1942 do sierpnia 1943 roku pracowała w tkalni w Bolkowie. Robotnice mieszkały w barakach przy fabryce, która miała opinię „jednego z najlepszych obozów pracy dla kobiet w Niemczech”. Po nieprzyjemnym pobycie w zakładach lniarskich w Marciszowie, została przeniesiona do fabryki w Landshut, gdzie produkowano spadochrony. I znów warunki w obozie były znośne. Gerda nie mogła wiedzieć, że na tym etapie wojny zatrudnienie w niemieckim obozie pracy obsługującym przemysł zapewnia najlepsze warunki przetrwania. Getta, które opuściła, zostały brutalnie zlikwidowane1295. Dzieje Żydów w Kraju Warty i getcie łódzkim w 1943 roku pokazują napięcia w niemieckiej polityce między ideologią a pragmatyzmem, fanatyzmem a oportunizmem. Niechęć Himmlera do wszelkich skupisk Żydów poza nadzorem SS doprowadziła do likwidacji około setki małych obozów w rejonie Poznania, co skazało na śmierć 11 tysięcy żydowskich robotników. Ale kiedy Reichsführer zwrócił się przeciwko Łodzi, natrafił na podobną koalicję, jaka wystąpiła przeciwko niemu, kiedy chodziło o przyszłość Białegostoku, tyle że tym razem odniosła większy sukces. Speer, Arthur Greiser i wydział uzbrojenia Wehrmachtu zjednoczyły się w opozycji wobec jego żądań przeniesienia przedsiębiorstw gettowych do Lublina. Jak na ironię, wspomogła ich wizyta komisji śledczej SS, która stwierdziła, że getto jest nieopłacalne. Ten pesymistyczny raport na chwilę stłumił apetyty Himmlera1296. W rzeczywistości okres od stycznia do czerwca 1943 roku to jedyny czas, kiedy getto łódzkie wykazywało zysk. Chlubiło się 117 zakładami i warsztatami, sortowniami i magazynami. Gdy bombardowania dezorganizowały produkcję w Rzeszy, coraz więcej fabryk przenosiło się do Łodzi poza zasięg RAF-u i amerykańskiego lotnictwa. Prawie każdy z 85 804 Żydów w getcie pracował. Mimo to ich wydajność była żałosna. Produkcja w większości pozostawała niezmechanizowana, a robotnicy fizyczni byli wycieńczeni z niedożywienia. Od połowy 1943 roku płacono im stawkę godzinową, która nie motywowała do większej wydajności. W każdym przypadku płaca ledwo pozwalała na wykupienie przydziałów. Jedynym sposobem zwiększenia produktywności było wydłużenie godzin pracy. W maju robotnicy pracowali po 12 godzin, na dwie zmiany. Połączenie długich godzin pracy z marnym wyżywieniem dodatkowo podkopywało ich zdrowie i wydajność1297. Rumkowski jednak wykorzystał sukces ekonomiczny i logikę wojny totalnej, by wzmocnić swoją strategię i uratować autorytet. 13 marca 1943 roku powiedział mieszkańcom getta: „Jest wojna i w Rzeszy panuje całkowita mobilizacja; należy tworzyć nowe fabryki, dla których muszą się znaleźć dodatkowi robotnicy. Skąd się wezmą ci

robotnicy? Problem można rozwiązać tylko przez reorganizację i lepiej, żebyśmy stawili temu czoła poważnie i sami podjęli niezbędne kroki, aby zapobiec chaosowi”. Mimo to kontrproduktywne skutki niedożywienia, chorób i nierówności były oczywiste dla gettowych kronikarzy – którzy coraz słabiej starali się skrywać pogardę dla reżimu Rumkowskiego. Wkrótce po zagrzewającej do wysiłku przemowie prezesa kronika cytowała raport lekarski, który wśród najpowszechniejszych schorzeń w getcie wymieniał „szkorbut, pelagrę, obrzęk głodowy i ropnie […] zapalenie oskrzeli, zapalenie opłucnej, […] rozmiękczenie kości […]”. Miesiąc później kronikarze stwierdzili: „Poza niewielką elitą, która ma wszystko i może wszystko uzyskać, mieszkańcy getta dosłownie powłóczą nogami”. Kronikarz Oskar Rosenfeld sardonicznie zauważył: „Pytanie: «Jak długo to jeszcze potrwa?», powoli traci sens. Śmierć urządza paradną defiladę. Nie rodzą się dzieci. Getto samoistnie dokonuje swojej likwidacji”1298. Dziennik Dawida Sierakowiaka poświadcza destrukcyjne skutki niekończącej się pracy i niedożywienia. Kilka dni przed przemówieniem Rumkowskiego zanotował: „Mój nieszczęsny, potężny niegdyś ojciec umarł dziś o czwartej po południu”. Sam Dawid cierpiał na szkorbut, odmrożenia, świerzb i nieustanną gorączkę. Ze swej perspektywy urzędnika administracji gettowej mógł obserwować przepaść między bogatymi a biednymi i ekscesy prezesa. W marcu Rumkowski odwiedził jego biuro z komisją, by wyszukać zdolnych do pracy fizycznej. Przegląd objął też kobiety, do których prezes miał słabość. „Gdy defilowały przed nim młode dziewczęta, to aż podskakiwał. I tacy to szaleńcy, zboczeńcy i zbrodniarze rządzą nami i stanowią o naszym odżywianiu, pracy i zdrowiu. Nic dziwnego, że Niemcy nie chcą się mieszać do wewnętrznych spraw getta: Żydzi sami doskonale się wymordują i wycisną z siebie maksimum produkcji”. Świadomy, że Żydzi ścigają się z czasem, Dawid ubolewał nad powolnymi postępami aliantów. 15 kwietnia 1943 roku zrobił ostatnią notatkę w dzienniku. Cztery miesiące później zmarł wskutek gruźlicy, niedożywienia i wyczerpania. Miał 19 lat1299. Standardy moralne podupadały wraz z fizycznym wyniszczeniem. W prywatnym dzienniku Rosenfeld dokumentował korupcję na każdym szczeblu społeczności getta. Pod nagłówkiem „moralność” zanotował w lutym: „Większość osób z «wysoką pozycją społeczną» oficjalnie ma przyjaciółki, jak tu się mówi: przygody miłosne. Te dziewczęta i kobiety nie mają wstydu i paradują otwarcie jako oficjalne kochane szanowanych kandydatów”. W krótkiej dyskusji o prostytucji wspomniał, że „widuje się wiele ładnych dziewcząt w kuchniach […] apetycznych, dobrze utrzymanych, krągłych i ładnie zbudowanych”. Według jednego z jego informatorów Rumkowski organizował orgie, nawet gdy leżał w szpitalu. Prezes Starszeństwa Żydów rzekomo „wyjrzał przez okno, przywołał dziewczęta. Pewnego razu żonę lekarza. Odmówiła. Gdy poznano jej nazwisko, żydowska policja udała się do jej mieszkania i zniszczyła meble”. Pod koniec kwietnia Rosenfeld krótko opisał przypadek człowieka, który dla jedzenia zamordował trzynastolatkę. Informował, że ludzie adoptują dzieci, aby otrzymać dodatkowe racje, ale sami zjadają żywność, podczas gdy ich nieletni podopieczni głodują1300. Nawet mimo to życie religijne i kulturalne trwało wśród upadku. Chociaż nabożeństwa

szabasowe i inne nie mogły się odbywać, pobożni Żydzi odmawiali zwyczajowe modlitwy, kiedy i gdzie mogli. Rosenfeld dostrzegał w „cienkich świecach, które oferują uliczni sprzedawcy przechodniom w piątkowe wieczory, […] budzący litość symbol tego życia”. Obchodził Paschę w domu przyjaciela „ze wszystkimi szykanami, nawet z jajkami”. W październiku po raz pierwszy oficjalnie obchodzono w getcie Jom Kippur. Odbyło się ponad sto nabożeństw, a podczas każdego odmówiono tradycyjne modlitwy za zmarłych. Kronika skomentowała: „można powiedzieć, w dzień Jom Kippur roku 1943 getto stało się sztetl”. Jak na ironię, zaopatrzenie poprawiło się w czasie postu. Rosenfeld czuł „świąteczną atmosferę na ulicach. Dostawy ziemniaków – jadą dynie. Oczy błyszczą […]”. Chanuka pod koniec roku oznaczała menory, świece, spotkania i prezenty. Wszyscy radowali się, przekonani, że to ostatnie święta obchodzone w getcie1301. Była to faktycznie ostatnia Chanuka w łódzkim getcie, ale nie ostatnia Chanuka wojny. Niemal na cud zakrawało to, że getto przetrwało do tego czasu. We wrześniu 1943 roku Himmler porzucił zamiar przeniesienia maszyn i kluczowych robotników z Łodzi do Lublina, ale stale powtarzał Greiserowi żądanie, by getto przekształcić w obóz pracy pod zarządem SS i włączyć do Ostindustrie. Przez kilka miesięcy Greiser, wspierany przez Alberta Speera i armię, przeciągał linę z Himmlerem i Maxem Hornem, dyrektorem Ostindustrie. Komisja śledcza SS, wysłana przez Himmlera dla oceny getta, uznała, że jest ono żałośnie niewydajne. Mógł to być jednak element procesu negocjacji, gdyż administracja Greisera żądała astronomicznej kwoty za oddanie kontroli SS. Ostatecznie Greiser osiągnął porozumienie z Himmlerem, na mocy którego nadal zarządzał gettem, ale z populacją ograniczoną do jedynie kluczowych robotników1302. 1283 I. Gutman, The Jews of Warsaw, s. 427–428; P. Longerich, Holocaust, s. 376–379. 1284 P. Longerich, Holocaust, s. 379; S. Bender, The Jews of Bialystok, s. 221–224; W. Gruner, Jewish Forced Labour, s. 266–272; D. Silberklang, Gates of Tears, s. 390–393. 1285 D. Silberklang, Gates of Tears, s. 309–402. 1286 D. Silberklang, Gates of Tears, s. 250–251; Thaddeus Stabholz, Seven Hells, tłum. Jacques i Hilda Grunblatt, New York 1990, s. 29–89. 1287 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 334–340; P. Longerich, Holocaust, s. 379. 1288 Friedrich Katzmann, Rozwiązanie kwestii żydowskiej w dystrykcie Galicja. Lösung der Judenfrage im Distrikt Galizien, oprac. Andrzej Żbikowski, tłum. Jolanta Pawłowska, Warszawa 2001, passim, cytaty ze s. 50, 52, 87. 1289 F. Katzmann, Rozwiązanie kwestii żydowskiej, s. 39–40. 1290 26, 30 stycznia 1943, The Diary of Samuel Golfard, s. 55, 72. 1291 5, 14 kwietnia 1943, The Diary of Samuel Golfard, s. 89, 93, i Wendy Lower, Introduction, s. 28–47, oraz Related Documents, s. 123–135, w tym samym tomie. 1292 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 258–260; S. Bender, The Jews of Bialystok, s. 169–172, 185–192, 194.

1293 S. Bender, The Jews of Bialystok, s. 155–169, 177–184, 193–211. 1294 Tamże, s. 252–273. 1295 G. Klein, All But My Life, s. 114–142, 145–166; D. Silberklang, Gates of Tears, s. 431–434; Bella Gutterman, A Narrow Bridge to Life. Jewish Forced Labour and Survival in the Gross-Rosen Camp System, 1940–1945, tłum. IBRT, New York 2008, s. 51–52; Marc Buggeln, Slave Labour in Nazi Concentration Camps, tłum. Paul Cohen, New York 2014, s. 83–139. 1296 3 marca, 8 kwietnia 1943, The Chronicle of the Lodz Ghetto 1941–1944, red. Lucjan Dobroszycki, tłum. Richard Lourie, Joachim Neugroschel et al., New Haven 1984, s. 322, 333; I. Gutman, The Distinctiveness of the Lodz Ghetto, s. XLV; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 172–174; C. Epstein, Model Nazi, s. 257– 267; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 234–237, 267–271. 1297 C. Epstein, Model Nazi, s. 257–267; I. Gutman, The Distinctiveness of the Lodz Ghetto, s. XL–XLII; Y. Trunk, Lodz Ghetto, s. 159–164; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 237–241. 1298 13, 19 marca, 21 kwietnia, 1 sierpnia 1943, The Chronicle of the Lodz Ghetto, s. 323–325, 337, 355– 357, 367; notatka z 7 sierpnia 1943 za: http://www.ghettochronik.de/pl/sprawozdania_dzienne/sprawozdaniedzienne-z-soboty-7-sierpnia-1943 r. 1299 20 lutego, 6, 8, 11 marca 1943, D. Sierakowiak, Dziennik, s. 359, 363–366, 368–369. 1300 23 lutego, 30 kwietnia, 6, 26 maja, 8–9 lipca 1943, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 159, 167 (notatka niedatowana), 187, 189, 191, 195. 1301 10 kwietnia, 11 października, 25 października 1943, Kronika getta łódzkiego, http://www.ghettochronik.de/pl/tageschronik; 20 kwietnia, 8 października, 28 grudnia 1943, O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 185, 204, 241–243. 1302 I. Gutman, The Distinctiveness of the Lodz Ghetto, s. XLV–XLVI; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 248–254.

LIKWIDACJA GETT W KOMISARIACIE RZESZY WSCHÓD Spory o życie i pracę Żydów zaważyły na losie ostatnich gett w Komisariacie Rzeszy Wschód. Na początku 1943 roku około 310–320 tysięcy Żydów żyło w domenie Hinricha Lohsego, sięgającej od Bałtyku do zachodniej Białorusi. 21 czerwca Himmler rozkazał wyższemu dowódcy SS i policji w Ostland i WVHA zgromadzić Żydów w obozach koncentracyjnych i skończyć z praktyką prowadzenia ich z dzielnic mieszkalnych do fabryk, gdzie generowali zysk dla prywatnych firm. Zamiast tego machina produkcyjna miała zostać przeniesiona do obozów, gdzie funkcjonowałaby pod nadzorem ekspertów technicznych Oswalda Pohla. SS czerpałoby z tego korzyści finansowe. Żydzi niezdolni do pracy mieli zostać zlikwidowani. Ponieważ Himmler nie widział potrzeby, by miejsce w obozach zajmowały nieproduktywne rodziny robotników, zapowiadało to katastrofę1303. Jednak tak jak Greiser i Biebow w Łodzi oraz Koch w Białymstoku, Lohse nie zamierzał oddać tak lukratywnych aktywów bez walki. Od 1942 roku borykał się z poważnymi niedoborami rąk do pracy. Jego zarządcy nieustannie przesuwali Żydów od jednego pilnego zadania do drugiego, od naprawiania mundurów Wehrmachtu do kopania torfu. Joseph Katz, deportowany z Lubeki w grudniu 1941 roku, początkowo pracował jako ogrodnik przy uprawie warzyw dla SS. W lipcu przeniesiono go do portu w Rydze, potem harował na polach buraków, a zimę spędził na rozładowywaniu węgla lub cementu. Ta elastyczna siła robocza rosła w cenie, w miarę jak SS próbowało ją ograniczyć. Ponieważ z Berlina docierało coraz mniej pieniędzy na jego administrację, dla Lohsego w coraz większym stopniu liczyły się lokalne źródła dochodu. Przez niemal trzy miesiące obie strony się ścierały, wysyłając do Berlina apele o wsparcie. Ostatecznie zatriumfował argument o bezpieczeństwie; Lohse się wycofał, a los Żydów z gett nadbałtyckich został przypieczętowany1304. W czerwcu Himmler oddelegował Ericha von dem Bacha-Zelewskiego do Ostland, by je zlikwidował i przeniósł uszczuploną żydowską siłę roboczą do obozów koncentracyjnych. Proces potrwał miesiące. Ostatecznie niemal 8 tysięcy mieszkańców ryskiego getta umieszczono w nowym obozie koncentracyjnym na przedmieściu Mežaparks. Obóz, nazywany Kaiserwald, nigdy nie mieścił wszystkich Żydów pracujących w Rydze i jej okolicach, jak planował Himmler. Zamiast tego tysiące zatrudnianych przez armię, Organizację Todta i w porcie kwaterowało w barakach wybudowanych w pobliżu miejsc pracy. Obozy bardzo różniły się warunkami; w nielicznych były równie surowe jak w Kaiserwaldzie, gdzie rządziło SS i starzy więźniowie ściągnięci z Sachsenhausen. Jednak rodziny, które przetrwały bez szwanku w getcie, zostały wreszcie zlikwidowane w procesie „koszarowania”. Około 2 tysięcy Żydów uznanych za niezdolnych do pracy wysłano do Auschwitz-Birkenau1305.

20 tysięcy Żydów z wileńskiego getta żyło względnie spokojnie po straszliwych rzeziach w Ponarach w 1941 roku. Chociaż Zjednoczona Organizacja Partyzancka (Farejnikte Partizaner Organizacje, FPO) próbowała wszcząć bunt w styczniu 1942 roku, getto faktycznie trwało w wygodnej rutynie. Na początku marca 1942 roku Herman Kruk napisał: „W wileńskim getcie na nowo zaczyna tętnić życie”. Pod kierunkiem starszego getta, Jacoba Gensa, kwitła działalność dobroczynna, edukacyjna i kulturalna. Pomimo wstrząsających wieści z Warszawy getto funkcjonowało, jakby było niezniszczalne. Gens zgodził się nawet przydzielić ludzi ze Służby Porządkowej Niemcom przeprowadzającym akcje w sąsiednich gettach, przede wszystkim w Oszmianie. W czasie obchodów żydowskiego Nowego Roku we wrześniu 1942 roku synagoga w getcie pękała w szwach. Panował „świąteczny nastrój”. Spokój mieszkańców zburzyły dopiero wieści o likwidacji getta w Grodnie1306. W kwietniu 1943 roku ludność zareagowała paniką, kiedy zaczęli napływać Żydzi z Oszmiany i innych zlikwidowanych gett graniczących z dystryktem białostockim. Esesman, który zarządzał gettem, Franz Murer, zapewnił, że nic im nie grozi, ale Żydzi zaczęli przygotować się do ukrywania i oporu. Na początku kwietnia 1943 roku Kruk wyruszył na nocny obchód po getcie i usłyszał wiele mówiące odgłosy pracy w melinach. „W niektórych domach ludzie nie rozebrali się do snu. Całą noc machali łopatami, kopali meliny i podziemne przejścia. FPO jest w pełnej gotowości”. Gens podwoił wysiłki, aby zwiększyć liczbę Żydów zatrudnionych przy dochodowych przedsięwzięciach, wierząc, że to zagwarantuje im przetrwanie. W czerwcu 1943 roku 75 procent wszystkich mieszkańców pracowało w niemieckich firmach poza granicami getta, a w samym getcie powstawały coraz to nowe warsztaty1307. Pomimo wielkiej liczby zamówień dla fabryk, w sierpniu policja bezpieczeństwa zaczęła przenosić Żydów do obozów koncentracyjnych w Estonii. Pierwsza fala tysiąca osób została wyprowadzona z miejsc pracy 6 sierpnia; wielu stawiło opór, a kilku Żydów zastrzelili policjanci. Szerszy opór udaremniła tragedia, która rozegrała się kilka tygodni wcześniej. Przy okazji uwięzienia miejscowego komunisty, który złamał się podczas tortur, niemiecka policja bezpieczeństwa dowiedziała się o działalności Icchaka Wittenberga, przywódcy FPO w getcie. Zażądała więc od Gensa przekazania Wittenberga, grożąc straszliwymi konsekwencjami. Gens zorganizował spotkanie z Wittenbergiem, ale litewska policja bezpieczeństwa przerwała rozmowy i aresztowała go. Kiedy członkowie FPO dowiedzieli się, że Gens zdradził ich przywódcę, zorganizowali misję ratunkową i przenieśli Wittenberga w bezpieczne miejsce. 16 lipca Gens i Służba Porządkowa urządzili polowanie na Wittenberga w nadziei, że uda się go przekonać do kapitulacji i tym samym zapobiec akcji odwetowej. Mieszkańcy getta panicznie bali się niemieckiego nalotu, więc poparli Gensa. Wittenberg stanął zatem przed okrutnym dylematem: mógł doprowadzić do wybuchu powstania w czasie, kiedy mieszkańcy getta nie byli jeszcze gotowi, lub oddać się w ręce okupantów. Po południu zgłosił się do Gensa, który przekazał go Niemcom; Wittenberg popełnił samobójstwo w więzieniu w kilka godzin po zatrzymaniu. Rozczarowana postawą żydowskiej ludności FPO postanowiła nie doprowadzać do powstania w getcie i zaczęła zamiast tego organizować masowy exodus do lasu1308.

Gotowość getta do przehandlowania życia jednego spośród mieszkańców, aby uratować resztę, nie sprawiła, że Niemcy odstąpili od długofalowych planów. 24 sierpnia i 1– 4 września przetransportowali kolejnych 7 tysięcy Żydów do nowo zbudowanych obozów w Estonii, przede wszystkim do Vaivary i podobozu w Kloodze. Żydzi z obozu w Vaivarze pracowali głównie przy wydobyciu ropy z łupków, w Kloodze przy kopaniu torfu. W połowie września w Wilnie zostało tylko 12 tysięcy Żydów. Mimo stałej współpracy z Niemcami Gens został stracony. 23 września Niemcy rozpoczęli ostateczną likwidację. Około 2 tysięcy sprawnych fizycznie Żydów wysłali do Estonii, podobną liczbę do Kaiserwaldu. 4 tysiące uznane za niezdolne do pracy odtransportowano do Sobiboru. Kilkuset zginęło w miejscu masowych mordów w Ponarach, gdzie rozpoczęła się zagłada wileńskiej społeczności żydowskiej po podjęciu operacji „Barbarossa”. Wśród wywiezionych do Estonii znalazł się Herman Kruk. Zginął w obozie w Kloodze, dzień przed wyzwoleniem go przez Armię Czerwoną we wrześniu 1944 roku1309. Przez kilka tygodni po ostatniej deportacji niemiecka policja i litewscy kolaboranci przeczesywali opustoszałą dzielnicę w poszukiwaniu Żydów. Kazimierz Sakowicz beznamiętnie przeanalizował zastosowaną przez nich taktykę: „[…] Litwini w tym wypadku okazali się dobrymi psychologami Żydów skazanych na śmierć. […] oddzielają 3–4 Żydów, Żydówek i na ich oczach rozstrzeliwują innych. Gdy kolejka dojdzie do tych 3– 4 wybranych, oświadczają im, że «Będziecie żyli», ale musicie wskazać kryjówkę. Gdy ten wskaże ją, jedzie do miasta, do getta, lecz zaraz wraca i ginie. Jednocześnie wybierana jest nowa trójka judaszów […]”. W połowie października Niemcy nadal rozstrzeliwali Żydów w Ponarach – 300 dziennie. Tylko że teraz nie musieli się już trudzić grzebaniem zwłok1310. Podobnie jak w Wilnie, 1942 rok minął w Kownie w dużej części spokojnie. Administracja żydowska pod kierunkiem Elchanana Elkesa stworzyła siatkę instytucji obsługującą 16-tysięczną ludność. Zaopatrzenie w żywność było dostateczne i nie szerzyły się choroby. Duża część mieszkańców pracowała przy produkcji wojskowej odzieży, rękawic, szczotek, siodeł i bandaży dla armii niemieckiej; ponad 3 tysiące zatrudnione były na pobliskim lotnisku. W marcu 1943 roku, kiedy zaczęły napływać wieści o czystkach w innych gettach, dobre nastroje przygasły. Pomimo obietnic kierowników warsztatów, że pracownicy są zbyt cenni, aby się ich pozbywać, pamiętnikarz Abraham Golub zauważył, że ludzie zaczynają przygotowywać podziemne schronienia. Inni szykowali się do oporu zbrojnego. Perspektywy rysowały się ponuro. Kiedy Golub, mężczyzna w średnim wieku, dowiedział się, że wileńscy Żydzi z FPO uciekają do lasu, biadał: „Nie każdy jest wszakże w tak dobrej formie. Nie każdy ma żelazną pięść […]. Nie każdy może być bohaterem”. Panował pełen napięcia spokój. W kwietniu getto „z pełną pompą” świętowało Paschę. Wieści o niemieckich klęskach w Rosji i lipcowej inwazji na Sycylię radowały wszystkie dusze, chociaż Golub oceniał, że czas nie działa na korzyść Żydów1311. Jego pesymistyczne wizje potwierdziły się, kiedy pod koniec lipca getto odwiedziła niemiecka komisja śledcza. Chociaż nie miał pojęcia o przepychankach Lohsego i Himmlera o żydowską siłę roboczą, wątpił, czy rojne warsztaty i obszerne zamówienia wpłyną jakkolwiek na ich los: „Kwestia siły roboczej nie odgrywa głównej roli w tej decyzji, która

jest motywowana przede wszystkim tym, co Niemcy uważają za problem polityczny i kwestię bezpieczeństwa”. We wrześniu zjawił się nowy kapitan SS, aby zająć się likwidacją getta. W październiku wywieziono 2700 Żydów, a tych uznanych za zdolnych do pracy wysłano do Estonii. W ostatnich miesiącach roku 5–6 tysięcy Żydów rozdzielono między rozmaite obozy. Około 8 tysięcy pozostało w getcie, które teraz arbitralnie przekształcono w obóz koncentracyjny, aby spełnić kryteria Himmlera. W marcu 1944 roku Abraham Golub opuścił getto i zaczął się ukrywać1312. Na początku 1943 roku w gettach na Białorusi znajdowało się około 21–23 tysięcy Żydów. W regionie rozplenili się partyzanci i sprawy bezpieczeństwa zaczęły mocno obchodzić Wilhelma Kubego, komisarza generalnego. W kwietniu powiedział na konferencji w Mińsku, że „w zeszłe lato, kiedy zajęliśmy się rozwiązaniem problemu żydowskiego i zaczęliśmy ich przesiedlać, ruch partyzancki od razu osłabł. Część Żydów uciekła, uszła w lasy i zasiliła szeregi partyzantów”. Było ziarno prawdy w tej diagnozie, ale w większości opierała się ona na fantazji. Niszczenie społeczności zaczęło się na długo, zanim partyzantka stała się realnym zagrożeniem. Wznowiono je na początku 1943 roku, kiedy wymordowano 4–5 tysięcy Żydów ze Słucka. Mordercza fala przeszła przez Baranowicze, Nowogródek, Lidę i Głubokoje, chociaż setkom Żydów udało się dotrzeć do lasów. We wrześniu 1943 roku zlikwidowano getto w Mińsku z 9 tysiącami mieszkańców. Około 2 tysięcy robotników przekazano Globocnikowi do Lublina. Po oddzieleniu 500 kluczowych rzemieślników 4 tysiące Żydów zabrano do obozu koncentracyjnego w Małym Trościeńcu i rozstrzelano. Setki ukrywały się w opuszczonym getcie i w następnych tygodniach stały się celem ciągłych akcji oczyszczających. Kube nie mylił się w jednej kwestii. 22 września 1943 roku zginął od bomby umieszczonej w jego sypialni przez radzieckich partyzantów1313. 1303 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 312–314; A. Angrick, P. Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 278–280, 366–372. 1304 J. Katz, One Who Came Back, s. 43–49, 65–79, 88–102; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 314–315; A. Angrick, P. Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 336–346, 372–375. 1305 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 321–322; P. Longerich, Holocaust, s. 383–384; A. Angrick, P. Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 379–390. 1306 8 marca, 12, 15, 17 września, 28 października, 28 grudnia 1942, 25 lutego 1943, H. Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania, s. 226–228, 356–357, 360, 387–389, 439, 464. 1307 5, 9 kwietnia 1943, H. Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania, s. 500–502, 507–508; 4, 5 kwietnia 1943, K. Sakowicz, Dziennik, s. 69–80; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 315–317. 1308 Philip Friedman, Roads to Extinction, s. 372–377; Abraham H. Foxman, The Resistance Movement in the Vilna Ghetto, w: They Fought Back. The Story of the Jewish Resistance in Nazi Europe, red. Yuri Suhl, New York 1967, s. 148–158. 1309 1 lipca 1943, H. Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania, s. 580; 24 września 1943, K. Sakowicz, Dziennik, s. 102; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 318–319. 1310 6, 11 października 1943, K. Sakowicz, Dziennik, s. 105–109.

1311 Styczeń–grudzień 1942, 4, 10 marca, 19, 21 kwietnia, 8, 28 maja 1943, A. Tory, Surviving the Holocaust, s. 65–89, 248–251, 299–302, 303–304, 324–326, 355–356; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 319. 1312 Notatka z 28 września 1943 i list Elchanana Elkesa, 11 listopada 1943, A. Tory, Surviving the Holocaust, s. 481–486, 507. 1313 P. Longerich, Holocaust, s. 382–385; Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 326–329.

BUNTY W TREBLINCE I SOBIBORZE Powstanie w getcie warszawskim, po którym doszło do aktów zbrojnego oporu w Wilnie i Białymstoku, jak również regularność, z jaką Żydzi w gettach skazanych na zniszczenie ukrywali się lub uciekali, niepokoiły Himmlera. Skłonny do obaw nawet w najlepszych czasach, Reichsführer SS niepokoił się, że również prowadzone przez SS obozy w Polsce stają się kulą u nogi. Jego obawy potwierdziły bunty więźniów w Treblince i Sobiborze. Chociaż oba ośrodki kończyły swe ludobójcze misje, Himmler planował, że Sobibór będzie nadal działał jako obóz koncentracyjny. W każdym przypadku pomysł, że Żydzi zamierzają zakłócać ich pracę, był alarmujący. SS było przede wszystkim gwarantem bezpieczeństwa Rzeszy, ale ta rola była podważana, jeśli nie potrafiło ono kontrolować niewielkich grup Żydów w swoich własnych, pilnie strzeżonych ośrodkach1314. Zima z 1942 na 1943 rok w Treblince była szczególnie sroga. Transporty ustały i żydowscy robotnicy stanęli w obliczu głodu. Wybuchła epidemia tyfusu, który Niemcy leczyli rozstrzeliwaniem zbył słabych lub chorych do pracy. Więźniów od wycieńczenia uratowało przybycie pociągów z Bałkanów. Podczas gdy greccy Żydzi trafili prosto do komór gazowych, Arbeitsjuden mogli poszukiwać jedzenia w ich rzeczach. Łupy z tych bagaży były obfite, w przeciwieństwie do żałosnych zawiniątek przywiezionych przez mieszkańców Białegostoku i Warszawy, którzy również skończyli w obozie zagłady między lutym a marcem 1943 roku. Aż do końca kwietnia 36 transportów przywiozło do Treblinki około 108 tysięcy Żydów. Potem tempo spadło. Wśród 24 tysięcy, które nadjechały w następnych miesiącach, znaleźli się warszawscy Żydzi wygarnięci z bunkrów oraz żydowska Służba Porządkowa. Chociaż ci ostatni podczas podróży pociągiem gorączkowo próbowali ukrywać własną przeszłość, pozbywając się mundurów i odznak, robotnicy w obozie zadbali, by każdy funkcjonariusz trafił do komory gazowej. Powitali natomiast w swych szeregach nielicznych ocalałych bojowników. Oni pomogli pobudzić do działania konspirację, która od miesięcy rozwijała się w obozie1315. Impulsem do buntu stały się coraz liczniejsze sygnały, że Niemcy zwijają obozy. Wczesną wiosną Himmler i Franz Stangl złożyli w obozie wizytę w ramach objazdu w związku z operacją „Reinhard” i wydali rozkaz, żeby ekshumować ciała Żydów zamordowanych w 1942 roku i spalić je. Prace zaczęły się, gdy grunt był jeszcze ciągle zamarznięty, podobnie jak trupy. Podpalenie zamrożonych trupów okazało się trudnym zadaniem, ale wówczas przybył Niemiec o przydomku „Artysta”, który dogłębnie przestudiował tę kwestię. Rozkazał żydowskim robotnikom z górnego obozu wykopać doły i zamontować w nich ruszt z szyn kolejowych. Następnie kazał ułożyć na nich stos trupów, polać benzyną i podpalić. Gdy temperatura stawała się dostatecznie wysoka, ciała zaczynały rozmarzać, potem się topić, przez co na dno dołu spływał z nich tłuszcz. „Okazało się, że kobiety palą

się lepiej od mężczyzn – wspominał Jankiel Wiernik. – Brano więc kobiety na rozpałkę”. Kiedy zapalał się tłuszcz, stos zaczynał gwałtownie płonąć i trawić wrzucane na samą górę zwłoki. Tydzień po tygodniu brygady więźniów z pomocą koparek pracowały w tym piekle. Niemcy sprowadzili również maszyny do przenoszenia ludzkich szczątków. Kiedy przybywały nowe transporty, esesmani dla sportu wrzucali w płomienie dzieci, a potem „nawoływali matki do bohaterskiego skoku w ogień za dziećmi i szydzili z ich tchórzostwa”. Palenie przeciągnęło się na lato, a wtedy z powodu upału praca stała się jeszcze okropniejsza. Nad całym obozem unosił się duszący smród. Jednak dopóki były ciała do palenia, żydowscy niewolnicy wiedzieli, że Niemcy utrzymają ich przy życiu. W lipcu uzmysłowili sobie jednak, że zadanie prawie zostało wykonane, i zaczęli bać się o własne życie1316. Zachowanie przy życiu siły roboczej, która zwiększała wydajność Treblinki, umożliwiło również zawiązanie się wśród Hofjuden ruchu oporu. Podziemie skupiło się wokół Juliana Chorążyckiego, lekarza, który należał do brygady „dentystów”, oraz kapo Marcelego Galewskiego, nazywanego w obozie inżynierem Galewskim. Wiosną Chorążycki przypadkiem wpadł w ręce esesmanów z funduszami ucieczkowymi, ale przed śmiercią nikogo nie zdradził. Wówczas przywództwo objął inżynier Galewski i porozumiał się z więźniami, którzy przeszli szkolenie wojskowe. Opracowali plan wykorzystujący młodych Żydów zatrudnionych u Niemców jako posługacze, którzy mieli zrobić odcisk klucza od zbrojowni, znajdującej się w budynku strażników. Wyznaczonego dnia posługacze mieli się wśliznąć do zbrojowni i zabrać granaty oraz karabiny. Broń miała być rozdana tym, którzy potrafili ją obsługiwać. Uzbrojone grupy zajęłyby się wyeliminowaniem strażników na wieżach obserwacyjnych, a inni za pomocą bomb benzynowych podpaliliby komory gazowe i najważniejsze budynki, przede wszystkim zbiorniki paliwa i garaż, gdzie parkował samochód opancerzony. Miała to być dywersja, która sprawi, że Niemcy nie zorganizują błyskawicznego pościgu. Jankiel Wiernik odgrywał w przygotowaniach decydującą rolę, ponieważ dzięki swojej funkcji mógł swobodnie poruszać się po obozie i powiadomić o szczegółach nawet pracowników komór gazowych1317. Bunt zaplanowano na niedzielę 2 sierpnia, kiedy kilku esesmanów i część Ukraińców będzie po służbie. Po południu powstańcy zajęli stanowiska i czekali na przekazanie broni. Początek akcji wyznaczono na czwartą po południu, a sygnałem miał być wystrzał. Nie wszystko poszło zgodnie z planem. Młodym posługaczom udało się wynieść ze zbrojowni tylko kilka granatów i karabinów, ponieważ zwrócił na nich uwagę podejrzliwy strażnik. Godzinę wcześniej, niż planowano, w obawie, że zamieszanie zaalarmuje cały garnizon, jeden z uzbrojonych więźniów strzelił do strażnika. Ten wystrzał dał początek powstaniu, które wkrótce zmieniło się w chaos. Więźniom uzbrojonym w koktajle Mołotowa udało się podpalić zbiornik z paliwem, ale samochód opancerzony nie doznał uszkodzeń. Strażnicy na wieżach otworzyli ogień do przebiegających Żydów oraz wszystkich innych na terenie obozu. Jednak zamieszanie działało na korzyść powstańców, gdyż Niemcy nie odkryli, którędy odbywa się masowa ucieczka. Żydzi pobiegli do głównej bramy, przedzierali się nad wewnętrznym ogrodzeniem lub przecinali druty. Następnie musieli przedostać się przez pole

minowe i pokonać drugie ogrodzenie. Kilkudziesięciu zginęło na tym etapie, ale przetarli szlak dla następnych grup. Ciała Żydów zastrzelonych na drutach kolczastych utworzyły pomost dla innych. Około 140 ze wszystkich 500 więźniów zdołało uciec do pobliskiego lasu1318. Powstanie w Treblince nie było tylko ostatnim zrywem zrozpaczonych ludzi. W pełnych napięcia godzinach przed wybuchem buntu Wiernik rozmyślał: „My wiemy, co ziemia pochłonęła, jesteśmy tego jedynymi świadkami. W milczeniu żegnaliśmy się z popiołami naszego narodu i przyrzekaliśmy, że z krwi jego powstanie mściciel”. Gdyby udał się ich zamiar ucieczki, zadaliby podwójny cios: unieruchomili obóz i przekazali światu informacje o nim. Według innych misja była prostsza. Willenberg później napisał: „Wszyscy byliśmy pełni nienawiści i żądzy odwetu”. Ci, którzy znaleźli tymczasowe schronienie w lesie, z satysfakcją patrzyli na dym unoszący się nad obozem, chociaż nie zniszczyli komór gazowych. 18 i 19 sierpnia w Treblince zginęły dwa transporty, niemal 8 tysięcy Żydów z Białegostoku. Po tym Niemcy postanowili zamknąć obóz i zatrzeć wszelkie ślady po nim1319. Dla ocalonych ucieczka była zaledwie początkiem skomplikowanej odysei. Mniej niż pięćdziesięciu przetrwało obławy lub niebezpieczeństwa życia w ukryciu. Chil Rajchman przez kilka tygodni wędrował po lasach, próbując znaleźć partyzantów. Jedni chłopi dawali mu jedzenie i pomagali, inni go odpędzali. Ostatecznie dotarł do Piastowa, gdzie przyjaciel załatwił mu fałszywe dokumenty. Żył jako Aryjczyk przez mniej więcej rok, a po powstaniu warszawskim musiał ukrywać się w bunkrze, w którym przetrwał kolejne trzy i pół miesiąca do przybycia Armii Czerwonej. Richard Glazar z kolegą próbowali dostać się na Węgry, wędrując w przebraniu czeskich robotników przymusowych, którzy zbiegli i chcieli wrócić do domu. Wreszcie schwytano ich i uwięziono. Na szczęście władze skazały ich na pracę przymusową i trafili do obozu w Mannheim-Ludwigshafen w Niemczech. Przez resztę wojny Glazar pracował w odlewni, unikając alianckich bombardowań, aż doczekał wejścia Amerykanów. Samuel Willenberg dotarł do Warszawy. Włączył się w podziemne życie miasta i przez jakiś czas był wspierany finansowo przez Bund i Żegotę. Dzięki zadziwiającemu zbiegowi okoliczności wpadł na Wiernika, który również trafił do miasta. Wiernik powiedział mu, że spisał relację z Treblinki i przekazał ją podziemiu do publikacji; broszura krążyła konspiracyjnie przez następny rok, dotarła nawet do Palestyny i Nowego Jorku, gdzie ją wydano w jidysz i po angielsku. Willenberg później nawiązał kontakt z polskim podziemiem i walczył w powstaniu warszawskim1320. Kiedy na początku 1943 roku Himmler odwiedził Sobibór, obóz akurat nie działał. Trwały tylko prace przy ekshumowaniu i kremowaniu zwłok ludzi zamordowanych w 1942 roku. Potem, w marcu, obóz zaczął przyjmować transporty z Holandii. Przez następne pięć miesięcy 19 pociągów przywiozło łącznie 34 313 osób do komór gazowych. W tym okresie zamordowano tu również 3500 Żydów francuskich. Na dodatek, w ramach wkładu w likwidację gett, w obozie zagłady wymordowano prawie 15 tysięcy Żydów z Generalnego Gubernatorstwa. Do Sobiboru Niemcy deportowali niemal 14 tysięcy Żydów z gett skazanych na zagładę na terytorium ZSRR; kulminacją było przywiezienie pod koniec

września radzieckich żydowskich jeńców wojennych z Mińska. Ten transport podniósł łączną liczbę zamordowanych w obozie w 1943 roku do 68 795. Jednak żydowscy żołnierze z Mińska, których wybrano do pracy w obozie, mieli się okazać nemezis Sobiboru1321. Podobnie jak w Treblince, względnie stabilna sytuacja Żydów w obozach pracy pozwoliła na ewolucję ruchu oporu. Zainicjował go Leon Feldhandler, były przewodniczący żydowskiej rady w miasteczku Żółkiewka w dystrykcie lubelskim. Feldhandler nie miał doświadczenia wojskowego i ciężko było mu znaleźć osoby godne zaufania, które doradziłyby mu, jak zorganizować opór zbrojny. Rozważał więc przekupienie kilku ukraińskich strażników i skoncentrowanie się na osobach, których lojalność wobec Niemców została nadwerężona przez koleje wojny lub których chciwość przeważała nad poczuciem obowiązku. Dopiero z przybyciem żydowskich żołnierzy pojawili się ludzie obdarzeni umiejętnościami przydatnymi przy organizowaniu buntu. Jednak nawet wtedy nawiązanie kontaktu z ich przywódcą, Aleksandrem Peczerskim zwanym Saszą, zajęło mu dużo czasu. Ludzie Peczerskiego z przerażeniem zorientowali się, gdzie są, a po tym, jak zobaczyli kilkaset kobiet prowadzonych do komory gazowej, postanowili uciec przy pierwszej okazji. Jednak Peczerski odwiódł ich od pomysłu próby ucieczki na małą skalę przez podkop lub wycięcie dziury w ogrodzeniu. Gdy próbował opracować jakąś alternatywę, poznał Feldhandlera. Pomimo bariery językowej od razu się polubili i ustalili, że trzeba zorganizować masową ucieczkę razem z byłymi jeńcami oraz weteranami obozu pracy. Razem opracowali plan, niezwykle misterny i bezwzględny1322. Żydowscy robotnicy świadczyli esesmanom różne usługi: szyli im płaszcze, buty, robili biżuterię. Feldhandler i Peczerski doszli do wniosku, że w dzień urlopu komendanta mogą zlikwidować kierownictwo garnizonu, jeśli zwabią zastępcę i podoficerów SS do warsztatów i wymordują ich kolejno przy użyciu siekier i noży. W ten sposób zdobędą też ich broń boczną. W tym samym czasie kilku więźniów pracujących w ukraińskich barakach miało spróbować wykraść karabiny. Aby utrudnić nieuchronny pościg, inne grupy zorganizują sabotaż i zniszczą pojazdy w garażu oraz przetną druty telefoniczne w biurze komendanta. Wszystko to musi stać się w ciągu sześćdziesięciu minut. W porze apelu normalnie się zbiorą, ale zamiast czekać na odliczanie, ruszą na główną bramę. Na wysokości zbrojowni mały oddział włamie się do niej i zdobędzie karabiny, które wykorzystają w lesie. Buntownicy liczyli na to, że skorzystają z głównego traktu biegnącego między polami minowymi i nie będą musieli torować sobie drogi siłą1323. 14 października podziemie przystąpiło do akcji. Pierwsza część planu poszła jak z płatka, a po godzinie ośmiu esesmanów i Ukrainiec byli martwi, chociaż przynajmniej dwóch esesmanów podeszło grzecznie pod rękę Żydom pracującym w garażu. Pełniący obowiązki zastępcy komendanta zginął w warsztacie krawieckim, gdzie został ściągnięty pod pozorem przymiarki nowego munduru. Mechanik Szlomo Szmajzner, który przyszedł naprawić piecyk w kwaterach Ukraińców, wrócił z kilkoma karabinami ukrytymi w długiej rurze. Następnie zgodnie z planem Feldhandler podjął próbę zebrania wszystkich 600 robotników przymusowych. Na tym etapie plan zaczął się sypać. Rzekomy apel zgromadził tłum i zwrócił uwagę esesmana, który z miejsca zginął. Ukraińcy na wieżach obserwacyjnych

dostrzegli moment zabójstwa i otworzyli ogień, dołączył do nich uzbrojony w karabin maszynowy niemiecki podoficer, który umknął zabójcom. Marsz na główną bramę okazał się niemożliwy. Zamiast tego więźniowie rzucili się w kilku miejscach na ogrodzenie i wkraczali na pole minowe. Ze wszystkich 550 więźniów 320 przedarło się przez druty. Chociaż 170 Niemcy schwytali w ciągu kilku godzin lub dni po ucieczce, 150 ukryło się w lasach, a wielu dołączyło do grup partyzanckich. Inni znaleźli schronienie u okolicznych gospodarzy. Ich problemy jednak wcale się nie skończyły1324. Toivi Blatt, nastolatek z Izbicy, który trafił do Sobiboru w kwietniu 1943 roku, od początku trzymał się Saszy Peczerskiego i jego zbrojnej kompanii byłych jeńców. Jednak po kilku dniach Peczerski rozłączył się ze swoimi ludźmi. Blatt i polscy Żydzi zostali się z jednym karabinem, chociaż Peczerski tak uzasadnił swój krok w powojennej relacji: „Żydzi polscy uciekli w kierunku Chełma; pociągnęła ich tam znajomość języka i terenu. My, sowieccy ludzie, skierowaliśmy się na wschód. Szczególnie bezradni czuli się Żydzi holenderscy, francuscy i niemieccy. Na ogromnych obszarach wokół obozu nie mogli się z nikim porozumieć”. Grupa Peczerskiego przekroczyła Bug i dotarła do radzieckich partyzantów. Większość Żydów nie przeżyła. Prawie stu zostało zabitych w kryjówkach, a pięciu zginęło w walce u boku partyzantów. Blatt zauważył gorzko, że „życie codzienne więźnia w Sobiborze było pod pewnymi względami bezpieczniejsze niż Żydów ukrywających się na fałszywych dokumentach albo w lesie, albo w bunkrach, marznących i szukających jedzenia, każdy przeżyty dzień traktujących jak cud. W Sobiborze wiedzieliśmy, czego się spodziewać […]. Poza obozem była zacięta walka o przetrwanie”1325. 1314 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 165–169. 1315 W. Chrostowski, The Extermination Camp Treblinka, s. 100; Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 219–222; J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 26–28; S. Willenberg, Bunt w Treblince, Warszawa 1991, s. 45–47, 54–55, 63–66; R. Glazar, Trap with a Green Fence, s. 69–76, 89–96. 1316 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 171–172, 173–177; J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 30–31; J. Rajchman, Ocalałem z Treblinki, s. 65–80. 1317 J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 30–32; J. Rajchman, Ocalałem z Treblinki, s. 84–89; S. Willenberg, Bunt w Treblince, s. 71–73; R. Glazar, Trap with a Green Fence, s. 111–112. 1318 J. Wiernik, Rok w Treblince, 34; J. Rajchman, Ocalałem z Treblinki, 92–94; S. Willenberg, Bunt w Treblince, s. 73–74; R. Glazar, Trap with a Green Fence, s. 137–145. 1319 J. Wiernik, Rok w Treblince, s. 34; S. Willenberg, Bunt w Treblince, s. 71. 1320 J. Rajchman, Ocalałem z Treblinki, s. 95–100; R. Glazar, Trap with a Green Fence, s. 146–188; S. Willenberg, Bunt w Treblince, s. 74–105. 1321 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 147–149; Jules Schevlis, Sobibor. A History of a Nazi Death Camp, tłum. Karin Dixon, New York 2007, s. 198–208, 216–220. 1322 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 299–314.

1323 Tamże, s. 315–321; Thomas Toivi Blatt, From the Ashes of Sobibor. A Story of Survival, Evanston 1997, s. 139–144. 1324 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 322–342; T.T. Blatt, From the Ashes of Sobibor, s. 145–153, 232–233. 1325 T. Blatt, From the Ashes of Sobibor, s. 155–171, 173; A. Petzovsky [Alexander Pechersky], The Outbreak in Sobibor, w: The Fighting Ghettos, red. Meyer Barkai, New York 1962, s. 205–226. Tekst w antologii jest skrótem przekładu z The Book of the Fighting Ghettos, opublikowanego przez Icchaka Cukiermana (polski przekład za: Sobibór. Bunt wobec wyroku, oprac. Marek Bem, Warszawa 2012, s. 117– 118). Ogólnie o ocalałych więźniach obozów zagłady i uciekinierach zob. Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 342–348.

POLOWANIE NA ŻYDÓW W POLSCE Żydzi mieli w Polsce niewielkie szanse na przetrwanie, a rozpaczliwie niski odsetek tych, którzy przeżyli, przesłonił wysiłki ludzi, którzy starali się unikać wroga i ukrywać. Jednak ostatnie badania pokazują, że wbrew mitowi o żydowskiej bierności od połowy do końca 1942 roku znaczna część żydowskich mieszkańców miast i wsi w Generalnym Gubernatorstwie próbowała ucieczki do lasów lub budowała kryjówki. Kanadyjski historyk polskiego pochodzenia Jan Grabowski szacuje, że aż 250 tysięcy Żydów próbowało w ten sposób uniknąć deportacji. Do końca wojny przeżyło jednak zaledwie 50 tysięcy. Nieliczni byli przygotowani do ucieczki i większość najzwyczajniej nie dała rady przetrwać w głuszy. Wielu po kilku dniach lub tygodniach wracało do domu, a wówczas padali ofiarami drugiej fali łapanek niemieckich jednostek bezpieczeństwa lub zostawali wydani przez Polaków w ręce policji. W obu przypadkach do ich schwytania walnie przyczyniały się donosy. Ci, którzy przeżyli pierwszy miesiąc, zyskiwali cenne doświadczenie, chociaż zwykle zawdzięczali życie jakiemuś gospodarzowi, który w zamian za gotówkę lub cenne przedmioty przynosił im jedzenie. Czy to w bunkrach w lasach, czy na terenie miasta, Żydzi potrzebowali pomocy, by przetrwać. Według statystyk jednego z powiatów w centralnej Polsce, 70 procent Żydów w kryjówkach płaciło za pomoc. Narażało ich to na tym większe niebezpieczeństwo. Ogromna większość zginęła w wyniku zdrady, zwykle po wyczerpaniu pieniędzy. Przetrwała za to ponad połowa tych, którym Polacy pomagali altruistycznie. Jednak nawet wówczas przetrwanie przez 1943 i 1944 rok stanowiło nie lada wyzwanie1326. Niemcy stworzyli system, w którym Polacy odrabiali za nich brudną robotę, pod wpływem zachęty lub zastraszania. Faktycznie bez Polaków, którzy znali topografię własnej okolicy i potrafili rozpoznać Żyda wśród mieszkańców, byliby bezradni w obliczu masowych ucieczek z getta. Kiedy na to wpadli, zaczęli stosować nagradzanie za przekazanie lub zabicie Żyda: gotówką, podziałem kosztowności znalezionych przy Żydzie, ubraniem lub po prostu butelką wódki. Zmuszali też wiejską starszyznę, aby co tydzień wskazywała zakładników, którzy zostaną rozstrzelani, jeśli w okolicy znaleziony zostanie Żyd na wolności. Grupy Polaków, zwykle pod kierunkiem miejscowego autorytetu, nestora lub wiejskiego policjanta, formowały oddziały pościgowe, aby tropić zbiegów w nadziei zysku lub ze strachu przed niemieckim odwetem, jeśli tego nie zrobią. Czasem jednak tworzyły się bandy polujące na Żydów wyłącznie w celu wyszukiwania bunkrów i okradania mieszkańców. Żydzi, którzy zjawiali się na gęsto zaludnionym obszarze w poszukiwaniu jedzenia lub pracy, ryzykowali spotkanie z polskim policjantem lub strażnikiem, którzy rutynowo sprawdzali dokumenty tożsamości każdego obcego. Jeśli trafili na Żyda albo go wydawali, zwykle po wcześniejszym ograbieniu, albo okradali i zabijali, nie fatygując Niemców. Od końca 1943 roku, kiedy Niemcy rozproszyli się po kraju i skupili na

działalności antypartyzanckiej, polska policja miała wolną rękę. Na szczególnie duże niebezpieczeństwo narażone były ukrywające się kobiety. Kiedy kończyły im się pieniądze, proponowały seks jako zapłatę za pomoc, ale wiele w każdym wypadku było wykorzystywanych seksualnie. Bandy Polaków, w tym zorganizowane oddziały partyzantów, wyszukiwały obozowiska żydowskich rodzin i napadały na ich mieszkanki1327. Większość Polaków i Ukraińców traktowała Żydów nie jako istoty ludzkie, którym jest pilnie potrzebna pomoc, lecz jako towar do przehandlowania lub źródło wzbogacenia. Po części ich pogląd wynikał z głęboko zakorzenionych uprzedzeń, pogłębionych jeszcze przez niemiecką propagandę, ale był też oportunistyczną reakcją na ciężkie i niepewne czasy. Polsko-amerykański historyk Jan Tomasz Gross wykazał, że w wyniku powszechnych stereotypów i okrutnych okoliczności stworzonych przez Niemców polowania na Żydów i wykorzystywanie ich było „społecznie akceptowane”. Wyłudzenia, tortury, gwałty i morderstwa nie zdarzały się na obrzeżach społeczeństwa, nie dopuszczali się ich ludzie z marginesu, lecz były „społecznie akceptowaną praktyką”. Wiejskie starszyzny, burmistrzowie, urzędnicy policji, strażacy, strażnicy leśni i prawi obywatele: wszyscy brali udział w polowaniach na Żydów i liczyli na zyski z legendarnego żydowskiego bogactwa. To samo dotyczyło polskich oddziałów partyzanckich, bez względu na orientację polityczną. Oddziały Armii Krajowej rutynowo odmawiały przyjmowania w swoje szeregi grup uciekających Żydów, choć często zgadzały się na pojedynczych ochotników, szczególnie jeśli nie mieli typowego żydowskiego wyglądu i milczeli na temat pochodzenia etnicznego. Znakomita większość Żydów, którzy przeżyli w kryjówce w lesie, wspominała przypadkowe spotkania z oddziałami Armii Krajowej zawsze w kontekście grabieży, gwałtu lub morderstwa. Z zasady oddziały Narodowych Sił Zbrojnych i Batalionów Chłopskich mordowały Żydów, na których natknęły się w lesie. Niektóre bandy specjalizowały się w znajdowaniu Żydów, aby ich ograbić i zamordować. Żydowscy zbiegowie wspominali, że jedynie mniej liczne lewicowe oddziały partyzanckie przyjmowały ich bez problemu1328. Zygmunt Klukowski śledził deportacje Żydów z Zamościa i z własnego miasta, Szczebrzeszyna. Po pierwszej dużej akcji w Zamościu napisał zniesmaczony w dzienniku: „W ogóle zachowanie się pewnej części ludności polskiej pozostawiało wiele do życzenia. Śmiano się, żartowano, wielu łazików poszło na tak zwane Zatyły, czyli do dzielnicy żydowskiej, wypatrując, czy nie da się czegoś zrabować w opuszczonych domach”. Na początku sierpnia napisał: „Sporo ludności polskiej, zwłaszcza chłopaków, gorliwie pomaga przy wyszukiwaniu Żydów”. W październiku Niemcy zaczęli likwidację żydowskiej społeczności Szczebrzeszyna. Wówczas miejscowa żandarmeria i polska policja aktywnie uczestniczyły w polowaniu na Żydów i okradaniu ich. Łapali głównie starców, kobiety i dzieci. „Mężczyzn w sile wieku stosunkowo jest najmniej. Albo lepiej się ukrywają, albo zdążyli uciec do lasu. Jak mówią, właśnie ci odgrażali się, że będą się mścić”, pisał Klukowski. Polowanie rozciągnęło się więc na okoliczne lasy. Klukowski słyszał, że żydowskich uciekinierów okradają partyzanci i bandyci. W połowie listopada zbiedzy zaczęli schodzić do miasta ze wzgórz i poddawać się żandarmerii, ponieważ byli wycieńczeni z głodu, niektórzy prosili, żeby ich zastrzelić. „W ogóle w stosunku do Żydów

zapanowało jakieś dziwne zezwierzęcenie – pisał. – Jakaś psychoza ogarnęła ludzi, którzy za przykładem Niemców często nie widzą w Żydzie człowieka, lecz uważają go za jakieś szkodliwe zwierzę, które należy tępić wszelkimi sposobami, podobnie jak wściekłe psy, szczury…”. Sześć miesięcy później, w maju 1943 roku, napisał ponuro: „Przez dłuższy czas nic nie słyszeliśmy o Żydach na naszym terenie. Teraz przez stację Szczebrzeszyn znów przechodzą długie pociągi z Żydami w kierunku na Chełm”1329. Podobna historia powtórzyła się dalej na wschód, na Wołyniu. Tutaj Żydzi zostali wplątani w brutalną wielostronną walkę między Niemcami, Armią Krajową i UPA oraz radzieckimi partyzantami. Żydzi, którzy uciekli z gett, często otrzymywali pomoc od miejscowych Polaków, również tamtejszej zagrożonej mniejszości. Byli przyjmowani do polskich formacji bojowych nie tylko z powodu chęci zabijania Ukraińców. Oddziały UPA wybijały napotkanych Żydów poruszających się pojedynczo lub w grupach, oszczędzając tylko tych, którzy mogli okazać się pożyteczni: lekarzy i rzemieślników. Do 1943 roku na tym obszarze działało niewielu radzieckich partyzantów, ale to oni stanowili największą nadzieję dla Żydów i byli gotowi ich uzbroić. Na Wołyniu operowały cztery całkowicie żydowskie brygady partyzanckie, każda w sile 100–400 ludzi. Od 2 do 2,5 tysiąca Żydów mieszkało w obozach rodzinnych; z nich około 1,5 tysiąca przetrwało do nadejścia Armii Czerwonej. Historyk Shmuel Spector ocenił, że 9 procent Żydów, którzy ukrywali się bądź uciekli, dożyło wyzwolenia, co dobitnie świadczy o straszliwych warunkach, jakie ich czekały w naturalnym środowisku i wśród miejscowych społeczności1330. Z powodu nieustającego polowania na Żydów przez niemiecką policję i postawy ludności polskiej lub ukraińskiej (zależnie od regionu) aż do końca 1943 roku statystycznie bezpieczniej było przebywać w obozie pracy. Tragiczne było to, że bunty w obozach zagłady naraziły na szwank relatywne bezpieczeństwo Żydów w ośrodkach pracy przymusowej w Generalnym Gubernatorstwie, a nawet jeszcze dalej. Jesienią w obozach pracy prowadzonych przez SS i niemieckie siły zbrojne znajdowało się co najmniej 50 tysięcy Żydów. Około 15 tysięcy przebywało w obozach w okolicy Poniatowej, głównie szyjąc ubrania dla firmy Többensa. Produkcja rzeczy przeznaczonych dla niemieckiej armii była imponująca: co tydzień żydowscy robotnicy przygotowywali 38 tysięcy koszul, 18 tysięcy sztuk bielizny, 6 tysięcy czapek, ponad 7 tysięcy par skarpet, ponad 4 tysiące pakietów opatrunkowych i 2,4 tysiąca pasów do rynsztunku. Od 8 do 10 tysięcy Żydów, głównie przeniesionych z getta warszawskiego, pracowało w zakładach Schultza. Około 18 tysięcy żydowskich więźniów Majdanka, włącznie z podobozami w Lublinie i okolicy, harowało w zakładach DAW przy naprawie mundurów, odnawianiu silników i produkcji mebli dla koszar. Od marca 1943 roku tysiące zatrudniał Ostindustrie przy reperacji samolotów i wytwarzaniu szczotek. Do czasu oznaczało to życie. 19 października 1943 roku Hans Frank powiedział na spotkaniu w Krakowie, że „obozy z Żydami w Generalnym Gubernatorstwie stanowią wielkie niebezpieczeństwo i że udowodniła to ucieczka Żydów z jednego z tych obozów [Sobiboru]”. Frank zlecił generałowi Schindlerowi z inspektoratu uzbrojenia i przedstawicielowi SS przeprowadzenie inspekcji wszystkich obozów pod kątem ich przyszłości, ale Himmler nie czekał na

rezultaty. Rozkazał Friedrichowi Krügerowi, wyższemu dowódcy SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie, zlikwidować wszystkie1331. Krüger naradził się z dowódcą SS i policji w Lublinie, Jacobem Sporrenbergiem, jak przeprowadzić operację o kryptonimie „Erntefest” (Dożynki). SS obawiało się, że jeśli likwidacja będzie następowała stopniowo, od jednego obozu do drugiego, to zaistnieje groźba, że zaalarmowani przez wydarzenia w innych miejscach Żydzi przygotują się do oporu. Na to nie można było sobie pozwolić po tylu zawstydzających incydentach w tamtym roku. Postanowili więc zebrać 2–3 tysiące funkcjonariuszy policji bezpieczeństwa i uderzyć równocześnie we wszystkie największe obozy. Nieco bezmyślnie jednak zdradzili się z akcją, każąc żydowskim robotnikom z Majdanka, Poniatowej i Trawnik kopać zygzakowate rowy. To uzmysłowiło Żydom, co się szykuje, i faktycznie stawili opór. W Trawnikach katom z SS poszło jednak gładko. Otoczyli obóz wczesnym rankiem 3 listopada i poprowadzili Żydów w pilnie strzeżonych kolumnach na miejsce straceń. Tam kazano więźniom się rozebrać, położyć w dole i karabinami maszynowymi zamordowano. Odgłosy strzałów częściowo zagłuszyła głośna muzyka odgrywana przez obozowe megafony. Do wczesnego popołudnia Niemcy rozstrzelali 6 tysięcy ludzi. Na Majdanku wykorzystali ten sam sposób, ale żydowscy robotnicy, którzy maszerowali z obozu przy Lipowej do rowów na Majdanku, próbowali przełamać kordon esesmanów. Większość zginęła w szamotaninie. W innych miejscach skutek odniosło połączenie oszustwa i użycia przeważających sił. Do końca dnia Niemcy wymordowali 18 400 Żydów, pozostawiając 600 mężczyzn i kobiet do sprzątania. Ich później również rozstrzelano. Masakra w Poniatowej zaczęła się dopiero następnego ranka. Żydzi z jednego baraku odmówili wymarszu na miejsce straceń, więc esesmani podpalili budynek. Wszyscy w środku zginęli. O wpół do drugiej po południu 15 tysięcy zostało już rozstrzelanych. Niemcy oszczędzili 120 ludzi do porządkowania, stopniowo redukując tę grupę, aż pozostały cztery osoby. Nikt nie przeżył. Łącznie Niemcy zamordowali 43 tysiące ludzi w niecałe 48 godzin. Była to największa jednorazowa operacja eksterminacyjna podczas wojny1332. Mimo to, co charakterystyczne dla tego rodzaju procedur, grupy Żydów pozostały przy życiu. Kilka tysięcy nadal pracowało dla Wehrmachtu w Dęblinie i Białej Podlaskiej. Około 1200 Luftwaffe przetrzymywało w Zamościu. Ci z Białej Podlaskiej i Zamościa zostali ostatecznie w kwietniu 1944 roku ewakuowani na zachód. Robotników z Dęblina przeniesiono dopiero w lipcu 1944 roku, kiedy mężczyźni trafili do fabryk zbrojeniowych w Niemczech. Kobiety i dzieci rozstrzelano. Mniej więcej 3 tysiące chroniły się w obozach pracy w Budzyniu i Kraśniku, ale nie mimo tego, że kontrolowało je SS, ale właśnie dlatego. Izraelski historyk David Silberklang napisał, że sam Odilo Globocnik „przesunął” wykwalifikowanych żydowskich robotników, którzy przynosili wysokie zyski lub których uważał za pożytecznych dla przyszłych przedsięwzięć gospodarczych. W Kraśniku przebywały z nimi nawet rodziny. (Ostatecznie ewakuowano ich na zachód i wielu zginęło w rozmaitych okolicznościach). Garstka Żydów przetrwała w gospodarstwach i niewielkich zakładach spożywczych w regionie, częściowo dlatego, że uważano ich za pożytecznych, a częściowo po prostu przez przeoczenie1333.

Po zakończeniu operacji „Dożynki” Globocnik został przeniesiony do zwalczania partyzantki w północnych Włoszech. W chwili wyjazdu przedstawił ostateczne podsumowanie operacji „Reinhard”. Tymczasem oddziały esesmanów i Ukraińców próbowały usunąć wszelkie ślady obozów zagłady, w których zamordowano około 1,7 miliona Żydów. Czyszczenie rozpoczęło się od Bełżca, gdzie w marcu i kwietniu 1943 roku ekshumowano i spalono ciała zabitych. Gdy miejsce zostało porzucone, ściągnęli tam Polacy, rozkopujący doły grzebalne w poszukiwaniu drogocenności i złotych zębów. Wykopy groziły ujawnieniem charakteru tego, co się tam działo, więc SS wróciło i wybudowało gospodarstwo, obsadzone małym garnizonem Ukraińców. Ich jedynym zadaniem było powstrzymywanie Polaków przed grzebaniem w ziemi. Treblinkę systematycznie likwidowano od końca sierpnia, wykorzystując żydowskich robotników z Majdanka, których następnie rozstrzelano. Na terenie dawnego obozu założono gospodarstwo i posadzono dokoła drzewa, częściowo by utrudnić działalność polskim poszukiwaczom skarbów. Niemcy zarzucili plany przekształcenia Sobiboru w zakład przerabiający zdobyczną broń; budynki wywieźli, a teren przekształcili w gospodarstwo. Stacjonowali tam Ukraińcy, by odstraszać szabrowników. W rzeczywistości jednak w każdym z tych miejsc została ogromna ilość resztek, głównie kawałków kości. Tak jak często zdarzało się w historii operacji „Reinhard”, plan Himmlera, by ukryć zbrodnię, był pośpiesznie opracowywany, nieodpowiednio przygotowany i marnie wykonany1334. 1326 Jan Grabowski, Hunt for the Jews. Betrayal and Murder in German-Occupied Poland, Bloomington 2014, s. 1–4, 59–65, 134–148, oraz Rural Society and the Jews in Hiding: Elders, Night Watchers, Firefighters, Hostages and Manhunts, „Yad Vashem Studies” 2012, t. 40, s. 49–74. 1327 J. Grabowski, Hunt for the Jews, s. 63–86, 101–120, 137–148. 1328 J.T. Gross, I. Gross, Golden Harvest, s. 50–54, 91–114; J. Grabowski, Hunt for the Jews, s. 101–120; Aleksandra Bańkowska, Polish Partisan Formations during 1942–1944 in Jewish Testimonies, „Holocaust Studies and Materials” 2008, s. 103–122; Alina Skibińska, Joanna Tokarska-Bakir, „Barabasz” and the Jews: From the History of the „Wybraniecki” Home Army Partisan Detachment, „Holocaust Studies and Materials” 2013, s. 13–78; Jerzy Mazurek, „Jozek, what are you doing?” The Massacre of Jews Committed by the AK in the Village of Kosowice, „Holocaust Studies and Materials” 2013, s. 405–432; Alina Skibińska, Jerzy Mazurek, „Barwy Biale” on their way to Aid Fighting Warsaw: The Crimes of the Home Army against the Jews, „Holocaust Studies and Materials” 2013, s. 433–480. 1329 8, 9 maja, 8 sierpnia, 24 października, 17, 26 listopada 1942, 28 maja 1943, Z. Klukowski, Zamojszczyzna, e-book. 1330 S. Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, s. 257–332, 356–361. 1331 P. Longerich, Himmler, s. 666–667; P. Longerich, Holocaust, s. 382; Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 365–369; D. Pohl, Von der ‘Judenpolitik’ zum Judenmord, s. 166–171. 1332 D. Silberklang, Gates of Tears, s. 403–409. 1333 Tamże, s. 409–430, 432–433. 1334 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 370–376; Caroline Sturdy-Colls, Gone but not Forgotten: Archaeological Approaches to the Site of the former Treblinka Extermination Camp in Poland, „Holocaust

Studies and Materials” 2013, s. 253–289.

AUSCHWITZ-BIRKENAU PRZESTAWIONE NA ZAGŁADĘ Po zamknięciu Treblinki i Sobiboru Auschwitz-Birkenau pozostało jedynym ośrodkiem masowej zagłady w śmiercionośnym arsenale Trzeciej Rzeszy. Jednak Birkenau z połowy 1943 roku w niczym nie przypominało Birkenau z połowy 1942 roku. Wskutek decyzji, które pozostają niejasne, od października 1941 do lipca 1942 roku plany budowy wielkiej kostnicy i krematorium w Auschwitz, by pozbyć się jeńców radzieckich, którzy zmarli w obozie, zmieniły się w plany podziemnej kostnicy i nadziemnego krematorium w Birkenau, które z kolei przekształcono w kompleks złożony z komory gazowej i krematorium. Projekt podziemnej kostnicy, co bardzo istotne, został tak skorygowany, żeby ludzie schodzili do niej po schodach. W marcu 1943 roku salę pierwotnie przewidzianą na kostnicę (Leichenkeller) zamieniono na rozbieralnię (Auskleideraum). Tym samym naturalnie chłodna, podziemna hala dla zmarłych zmieniła się w przedsionek sztucznie wentylowanego pomieszczenia, pozornie służącego za łaźnię, ale naprawdę będącego komorą gazową1335. Po ukończeniu budowy rozbieralnię wyposażono w ławki i wieszaki na ubrania. Pobielone ściany ozdobiły banalnie znajome hasła o znaczeniu czystości. Ta dekoracja miała zmylić ofiary i uspokajać je aż do ostatniej chwili, kiedy prowadzono je, a w razie konieczności zapędzano siłą, do komory gazowej. Ta, o wymiarach 30 na 7 metrów, mogła pomieścić do 2 tysięcy ludzi. Zaopatrzono ją w szczelne i wzmocnione drzwi z wziernikiem, aby esesmani mogli kontrolować postępy morderczego przedsięwzięcia. Granulat cyklonu B w specjalnym koszu wprowadzano przez zamykane włazy w dachu do kolumn ze stalowej siatki, które znajdowały się w centrum podziemnej komory, udając betonowe słupy wspierające sufit. Po każdym gazowaniu uruchamiano elektryczne wentylatory. Zainstalowano elektryczną windę, która przewoziła zwłoki na poziom gruntu, gdzie stało pięć opalanych węglem pieców, każdy z trzema paleniskami, specjalnie dostarczonych przez niemiecką firmę Topf und Söhne. W innych pomieszczeniach naziemnych przetapiano złoto z zębów wyrwanych ofiarom oraz myto i suszono włosy obcięte zamordowanym kobietom. Budynek otrzymał oznaczenie Krematorium II1336. W sierpniu 1942 roku wydział budowlany Auschwitz opracował plany trzech dodatkowych krematoriów w Birkenau. Krematorium III wzniesiono naprzeciwko Krematorium II według identycznego planu. Każdy z połowicznie podziemnych kompleksów, ulokowanych, odpowiednio, tuż przy granicy obozu kobiecego, BI, i męskiego, BII, otaczało ogrodzenie z drutu kolczastego. Docierało się tam drogą od głównej bramy biegnącą pomiędzy BI a BII. Kiedy piece w krematoriach I i II pracowały w trybie ciągłym, mogły spopielić dziennie 1440 ciał. Jednak kopanie podziemnych komór było mozolne, czasochłonne i kosztowne. Tak więc dwa pozostałe budynki, krematoria IV

i V, zostały wybudowane na powierzchni według odmiennego planu. One również były identyczne i stały naprzeciwko siebie jak druga para złowrogich bliźniaków. Każdy budynek obejmował trzy wielkie sale do gazowania (odpowiednio około 11 na 8, 12 na 8 i 12 na 4 metry). Trzecią podzielono dla wygodniejszego gazowania mniejszych grup ludzi. Cyklon B wsypywano przez włazy w dachu do wnętrza komór. Ponieważ budynki były narażone na wpływ pogody bardziej niż podziemne komory gazowe w krematoriach II i III, wyposażono je w ogrzewanie, które sprawiało, że śmiercionośne kryształki aktywowały się pod wpływem ciepła. Zwłoki usuwano do hali pieców, gdzie dziennie można było spopielić 768 ciał. Istniały też drzwi otwierające się na zewnątrz, dzięki czemu zwłoki można było transportować do dołów i tam w razie potrzeby palić. Przydało się to, ponieważ piece i kominy krematoriów III i IV zostały źle zaprojektowane jak na ich obciążenie, szczególnie w połowie 1944 roku. Oba budynki ogrodzono i obsadzono drzewami; później te zagajniki zapewnią cień Żydom czekającym na swą kolej wejścia do fałszywych pomieszczeń do dezynfekcji i natrysków1337. Równocześnie ze zwiększaniem wydajności obozu w masowym zabijaniu zyskał on większe znaczenie jako źródło łupów i siły roboczej. Zbudowano oddzielną sekcję z 30 drewnianymi magazynami, które wkrótce wypełniły się rzeczami zwiezionymi z rampy, gdzie przybywający Żydzi składali swój bagaż, i z rozbieralni, gdzie zdejmowali buty i odzież oraz pozostawiali rzeczy osobiste. Do 1600 Żydów, głównie kobiet, pracowało w tych ogromnych szopach, sortując przedmioty i usuwając żółte gwiazdy z odzieży. Więźniowie nazywali to miejsce Kanadą, ponieważ obfitowało we wszystko i dawało nieograniczone możliwości podkradania jedzenia i drogocenności. Tylko w lutym 1943 roku z Auschwitz do Starej Rzeszy odjechały 824 wagony towarowe z odzieżą i wyrobami skórzanymi. Większość łupów trafiała do Ministerstwa Gospodarki do ponownego przetworzenia, ale ponad 200 wagonów ubrań, pościeli, bielizny stołowej i ręczników wysłano do partyjnego biura pomocy niemieckim osadnikom. Artykuły gospodarstwa domowego trafiały do rodzin w Niemczech, których domy zostały zniszczone podczas bombardowań; skradzione pióra wieczne otrzymywali piloci Luftwaffe. Dziecięcych wózków było tyle, że gdy pchano je rzędami po pięć, godzinę zajmowało dotarcie z nimi z Kanady na plac przeładunkowy. Bez jakichkolwiek skrupułów z powodu pochodzenia rzeczy esesmani i ich żony zwykle wpadali do Effenktenlager, by wybrać sobie takie luksusy, jak para butów, suknia, komplet serwetek, brzytwa czy papierośnica. Mniej więcej co miesiąc ciężarówki ze zbrojną eskortą wywoziły skrzynie cennych przedmiotów i 15–20 walizek z precjozami do centrali SS i SS-WVHA w Berlinie. Gotówka w rozmaitej walucie, sztabki złota, srebra, brylanty, perły i biżuteria płynęły z Auschwitz niekończącym się strumieniem, by spocząć ostatecznie w Reichsbanku na specjalnym koncie na fikcyjne nazwisko Maxa Heiligera. Szacuje się, że od 1942 do 1944 roku w skarbcach Reichsbanku złożono 6 ton złota dentystycznego; bez wątpienia urzędnicy bankowi wiedzieli, skąd ono pochodzi. Złoto, od obrączek do złota dentystycznego, poza monetami, kilkakrotnie przetapiane, dostarczał oficer SS Melmer. Przetapianiem zajmowała się Degussa (Deutsche Gold- und Silber-Scheindeanstalt), ta sama firma, która produkowała i dostarczała SS cyklon

B1338. Kitty Hart, szesnastoletnia Żydówka z Bielska na Wschodnim Górnym Śląsku, należała do Kanadakommando. Wraz z matką uniknęły zamknięcia w getcie i deportacji dzięki temu, że jako robotnice cudzoziemskie pracowały w zakładach IG Farben w Bitterfeld w Niemczech – do chwili, gdy wydało się, że są Żydówkami. Aresztowano je i po pobycie w więzieniu w marcu 1943 roku wysłano do Auschwitz. Przez rok Kitty i jej matka pracowały w różnych komandach i stawały się coraz słabsze. Przenosiny do Birkenau uratowały jej życie dzięki połączeniu nieporównywalnie lepszych warunków pracy i licznych dodatkowych korzyści. Piętnaście lat później Kitty opisywała, jak „w jednej szopie sortowano wyłącznie buty; w drugiej męskie ubrania, w trzeciej damskie; w jeszcze innej tylko rzeczy dziecięce. Potem był barak zwany Fressbaracke, gdzie na stosach leżało jedzenie i psuło się; w innym magazynie sortowano biżuterię, pieniądze i pozostałe precjoza […]. Na końcu naszej szopy wznosił się ogromny stos, z którego wybierałyśmy te same rzeczy i pakowałyśmy po tuzinie. Ubrania musiały być schludnie złożone i związane. […] Codziennie do Niemiec odjeżdżały ciężarówki z kradzionymi dobrami”. Dodała: „Wszystkie ubrania należało starannie sprawdzić wzdłuż szwów w poszukiwaniu ukrytej biżuterii i pieniędzy”. Te łupy trzeba było wrzucać do koszyków, a pracę czujnie nadzorowali strażnicy. Kitty i inne sortowaczki próbowały ukrywać tyle, ile się dało, na potrzeby obozowego ruchu oporu; nie chciały też przykładać się do wzbogacenia Trzeciej Rzeszy1339. Kitty należała do dziesiątków tysięcy ludzi z całej Europy, Żydów i nie-Żydów, których skierowano do Auschwitz jako siłę roboczą dla koncernów przemysłowych i rolniczych, które wyrosły dokoła obozu. W przeciwieństwie do okresu od początku 1941 roku do połowy 1942 roku, kiedy deportowani przeznaczeni do Auschwitz mieli służyć przede wszystkim jako robotnicy, a tym samym byli wcześniej selekcjonowani, transporty przybywające później składały się z ludzi niepoddanych selekcji. W rezultacie administracja obozu musiała stworzyć system selekcji i przyjęć. Każdy transport nowo przybyłych podlegał ocenie na rampie, gdzie esesmani wyławiali zdolnych do pracy albo posiadających pożyteczne umiejętności. Lekarze SS dokonywali selekcji na podstawie wieku deportowanych i pobieżnej oceny sił fizycznych. Starszych i najmłodszych, chorych lub kalekich skazywano na śmierć. Kobiety w widocznej ciąży i matki z niemowlętami nie miały szans. Wybranych do pracy zabierano do dwóch wielkich budynków w obozie BIa (kobiecym) lub BIb (męskim), nazywanych łaźniami, gdzie działały instalacje do kąpieli i dezynfekcji. Tutaj więźniów, mężczyzn i kobiety, pozbawiano odzieży, golono im całe ciała, tatuowano numer, kąpano i wydawano obozową odzież. W późniejszym etapie wojny więźniom często dawano odzież po zmarłych lub z Kanady. Kitty Hart zapamiętała: „Rozebrano nas, wykąpaliśmy się, a wciąż nie było ubrań. Potem nastąpiła dezynfekcja – zanurzenie w śmierdzącym, niebieskozielonym płynie. Potem do pracy przystępowały fryzjerki. Te więźniarki goliły nam głowy, włosy pod pachami i między nogami. Komenda brzmiała: «Ręce do góry, rozstawić nogi». Zabierało to tylko kilka sekund. Dotknęłam głowy. Była dziwna i zimna. Rzucono mi stos szmat […] koszulę, parę bryczesów khaki i bluzę, część munduru radzieckiego jeńca”1340.

W marcu 1943 roku administracja SS przystąpiła do budowy centralnego kompleksu łaźni, dezynfekcji i odwszalni, który stał się znany jako centralna sauna. Przylegał do zabudowań Kanady, w połowie drogi między dwiema parami komór gazowych. Pomimo dużego nacisku na zapobieganie chorobom, jaki władze SS przykładały do „sauny”, ta stosunkowo prosta budowla i jej wyposażenie zaczęły przyjmować nowych przybyszów dopiero w styczniu 1944 roku1341. Bez względu na to, czy szli do jednej ze starych łaźni, czy do nowego budynku, dla więźniów doświadczenie to oznaczało cezurę w życiu, przejście do środowiska, gdzie normalne prawa i wartości traciły wszelkie znaczenie. Marco Nahon przyjechał z Salonik z 740 Żydami po sześciodniowej podróży, podczas której jedna z kobiet urodziła w wagonie dziecko. Nahon, który nigdy nie słyszał o Auschwitz, został rozdzielony z żoną i córką i zaprowadzony do baraków kwarantanny, gdzie wszystkich nowych trzymano przez sześć tygodni. Zrobiono mu tatuaż, zdezynfekowano, wykąpano i wręczono pasiak. We wspomnieniach spisanych w obozie dla dipisów latem 1945 roku pisał: „Po przybyciu do obozu koncentracyjnego rankiem z bagażem, ubraniami, pościelą, sprzętami kuchennymi itd. wieczorem byliśmy już obrabowani ze wszystkiego, odarci do naga i bez niczego”1342. Lekarka Lucie Adelsberger przyjechała z Berlina kilka dni później. „Pierwszy rozkaz – wspominała po wojnie – skierował nas do łaźni, «sauny», gdzie zaczęła się obróbka. Rozebrałyśmy się, obcięto nam włosy – nie, właściwie głowy ogolono nam do skóry; potem prysznic, wreszcie tatuowanie. To tu skonfiskowano nam resztki rzeczy osobistych; nic nie zostało, ani ubrania czy bielizna, ani mydło, ręcznik, igła, żadne przybory, nawet łyżka; żaden dokument, który nas identyfikował, żadne zdjęcie, list od ukochanego. Naszą przeszłość odcięto, wymazano […]. Nałożyłyśmy obozowe łachy, bez bielizny, jedynie z cienką halką […]. Dostałyśmy drewniaki ze strzępami tałesów do owinięcia stóp. Potem dali nam numery, te same, które miałyśmy wytatuowane na lewym przedramieniu, do naszycia na ubraniu razem z trójkątem, który identyfikował każdego więźnia po kolorze. Zostałyśmy odcięte od reszty świata, wykorzenione z ojczyzny, rozdzielone z rodzinami, stałyśmy się numerem ważnym tylko dla księgowych. Nie zostało nic, tylko naga egzystencja […]”. Adelsberger trafiła w szeregi więźniów, bo była lekarką; jej pierwszym miejscem pracy była izba chorych w obozie cygańskim. Nahon został lekarzem blokowym. Ich zawód dał im uprzywilejowane stanowiska, które podniosły szanse na przeżycie i pozwoliły obserwować, co działo się dokoła. Dlatego lekarze należeli do pierwszych ocalonych z obozów, którzy udokumentowali warunki życia więźniów, szczególnie hierarchię pozwalającą obozowym funkcyjnym nieco mocniej trzymać się życia1343. Na szczycie hierarchii stali kapo. Byli to mężczyźni i kobiety postawieni przez administrację SS na czele bloków i komand (ekip roboczych). Pierwszymi kapo w obozie głównym Auschwitz I byli zawodowi kryminaliści przywiezieni z niemieckich obozów koncentracyjnych. Dostali własne pokoje, ubierali się w to, co chcieli, mogli strzyc włosy, a zwykle mieli służącego, młodego chłopca lub dziewczynę, którzy niekiedy świadczyli usługi seksualne. Wiedzieli jednak, że ich cieplarniane warunki zależą od podporządkowania sobie innych więźniów i wyciśnięcia z nich maksymalnej wydajności. Aby mogli uzyskać

ten cel, strażnicy pozwalali im na stosowanie bezgranicznej przemocy, bicie pięściami i pałkami, kopanie. Często przemoc była podstępna lub przypadkowa, zmierzająca do zastraszenia i podporządkowania sobie reszty więźniów. Z powodu rozbudowy Birkenau i napływu więźniów żydowskich, począwszy od 1942 roku Żydzi również zostawali kapo. Eliezer Grünbaum, syn Icchaka Grünbauma, który przewodniczył komitetowi ratunkowemu Agencji Żydowskiej, skończył jako zastępca blokowego w Auschwitz. Grünbaum zbuntował się przeciwko ojcu i został komunistą. Władze Vichy aresztowały go w Paryżu i deportowały do Auschwitz w czerwcu 1942 roku. Dzięki siatce więźniów politycznych, którzy zdominowali obozowe podziemie, dostał synekurę jako zastępca blokowego. Obowiązki obejmowały kontrolowanie tysiąca głodujących mężczyzn wciśniętych do lodowatego baraku. W powojennym zeznaniu, w którym próbował się wybielić, wyjaśniał, że używanie siły było niezbędne, by w miarę równo rozdzielić racje żywnościowe. „Próbowałem różnych metod: rozdawania zupy według listy młodych ludzi, a także wybierania najbardziej potrzebujących […]. Nie udało się. Można wygłaszać mowy, można krzyczeć i prosić […]. Dokładki trzeba było rozdzielać z kijem”. Po wojnie w Paryżu ocaleni oskarżyli go o kolaborację i nieuzasadnioną brutalność, chociaż formalne dochodzenie nie przyniosło rozstrzygnięcia1344. Liczne stanowiska funkcyjne dawały korzyści. SS zatrudniało Żydów jako pisarzy i sekretarki w biurach; Aufnahmekommando pracowało przy przyjęciach więźniów, ich rejestracji i tatuowaniu; żydowscy lekarze i sanitariusze obsadzali izby chorych w podobozach i asystowali lekarzom SS w szpitalu w głównym obozie, włącznie z przeprowadzaniem eksperymentów medycznych. Każdy barak miał pisarza (Rapportschreiber). Wielkie grupy więźniów zabierały bagaże i rzeczy nowo przybyłych z rampy i porządkowały wagony towarowe. Więźniowie pracowali w obozowej drukarni, na poczcie i licznych stanowiskach obsługi. Więźniowie analizowali każde komando i walczyli ze sobą o najlepsze zajęcia, wykorzystując powiązania polityczne lub etniczne, przekupstwo, zdradę i wszelkie środki, jakimi dysponowali. Nahon za szczególnie korzystne uznał Elektrischer Kommando, które sprawdzało ogrodzenia pod napięciem. Ludzie z umiejętnościami technicznymi pracowali w warsztatach samochodowych SS jako mechanicy. Utalentowane muzyczki ściągano do obozowej orkiestry pod batutą Almy Rosé. Albert Menasche, lekarz deportowany z Salonik, grał wesołe melodie na flecie nieopodal komory gazowej, w której zamordowano jego ukochaną córkę. Później przeniesiono go do pracy w bloku szpitalnym w Birkenau. Żydzi tacy jak Kitty Hart, którzy dostali pracę w Kanadakommando, uważani byli za wyjątkowych szczęśliwców: pracowali pod dachem z niemal nieograniczonym dostępem do żywności i dóbr na handel – jeśli mieli dość zręczności i przytomności umysłu, by „organizować”, co w obozowym żargonie oznaczało drobne kradzieże. Komanda poza obozem znacznie się od siebie różniły, zależnie od typu pracy, charakteru kapo i kontaktów z Niemcami. Część zadań była ciężka, ale pracę w fabryce dało się znieść. Skazani na harówkę pod gołym niebem trafili gorzej; ci, którzy mieli regularny kontakt z cywilami lub jeńcami wojennymi, zyskiwali szansę, by dostać nieco jedzenia lub papierosów – te dało się wymieniać za dodatkową żywność. Za najgorsze,

samo dno upadku, niedające nadziei na ocalenie lub ratunek, uważano sonderkommando, które obsługiwało komory gazowe i krematoria1345. Baraki mieszkalne i szpitalne były w większości drewniane, pierwotnie zaprojektowane jako stajnie. Zbite byle jak drewniane, trzypiętrowe prycze stały w rzędach, a na każdym poziomie tłoczyło się dwóch, trzech więźniów. Prymitywny murowany przewód kominowy, który biegł przez całą długość baraku, rozprowadzał ciepło z piecyka na jednym swym końcu; było to jedyne źródło ciepła. Podłogę stanowiła ubita ziemia, często pokryta ekskrementami, ponieważ wielu więźniów chorowało na biegunkę lub dyzenterię, a brakowało toalet. Zamiast tego na końcu każdego szeregu baraków umieszczono latryny, odległe o kilka minut drogi – więcej, jeśli ziemia rozmiękła. Wycieńczonym ludziom pozwalano korzystać z latryn tylko przez krótki czas o określonych porach. Dotarcie do nich było nie tylko pochłaniającym energię wyścigiem z naturą, ale też prowokacją wobec strażników, którzy w każdej chwili mogli zatrzymać więźnia – z fatalnymi skutkami. Szwagier Nahona został zbity do nieprzytomności za oddanie moczu w baraku1346. Ramy każdego dnia stanowił apel. Dla Lucie Adelsberger „apel w obozie koncentracyjnym stanowił najgorszy codzienny koszmar”. Przełożony każdego bloku i podsekcji musiał złożyć raport bezpośredniemu przełożonemu, a ten strażnikowi SS. Wymagało to przeliczenia tysięcy, a potem dziesiątków tysięcy ludzi, które to zadanie zajęłoby wiele czasu nawet w idealnych warunkach. Jeśli liczby nie zgadzały się z zapisami SS, liczenie należało powtórzyć. Często wynikało to z tego, że więźniowie umierali na pryczach i nie zjawiali się na apelu, marli niezauważenie podczas pracy na zewnątrz albo padali martwi na placu apelowym i nie było ich widać z końca szeregu, którędy przechodził liczący. Apele trwały godzinami w ulewnym deszczu, dojmującym mrozie i palącym słońcu. „Dwa razy dziennie stawałyśmy do apelu – wspominała Adelsberger – w ciemności przed świtem przed wymarszem do pracy (latem wstawałyśmy o trzeciej, a zimą o czwartej) i znów wieczorem, po pracy. Za każdym razem apel trwał godzinę do dwóch, a często dłużej”. Jeśli liczby się nie zgadzały, kapo i funkcyjni bali się, że oznacza to ucieczkę. Więźniowie mogli stać nawet dwie doby, póki zamieszanie się nie skończyło. „Stały w wytartych łachach, w drewniakach albo zużytych i połatanych resztkach tego, co niegdyś było skórzanymi butami, z rękoma okręconymi szmatami. Stały nieruchomo, bo nie wolno się było ruszyć […] nie wolno się było oddalić, a ataki biegunki sprawiały, że ekskrementy spływały niczym wodospad”. Każdy, kto upadł, ryzykował bicie. Kto upadł powtórnie, „nigdy już nie wstawał”1347. Więźniów gnębiły głód i pragnienie. Adelsberger diagnozowała ich skutki jako „szarpiący nerwy ból, atak na całą osobowość”. Zauważyła ponuro, że „głód czyni złym i podkopuje charakter”. Racje nie tylko były niewystarczające, ale też jedzenie było okropnej jakości. Monotonna dieta z erzacu kawy i cienkiej zupy nie zapewniała składników odżywczych, natomiast prowadziła do biegunki. Nahon uważał sposób żywienia za formę powolnej egzekucji. Dzięki tym, którzy „organizowali” jedzenie w magazynach Kanady, można było zdobyć żywność w zamian za cenne przedmioty lub usługi. Ale Nahon twierdził, że czarny rynek ograniczał się mniej lub bardziej do uprzywilejowanej elity. Ponieważ więźniowie niekiedy musieli używać misek jako nocników, gdy załatwiali się na pryczach, korzystanie

z tych samych naczyń przy jedzeniu groziło zarażeniem się bakteriami. Zważywszy na katastrofalne warunki sanitarne, choroby były endemiczne. Z powodu braku możliwości dokładnego mycia i dezynfekowania zawszonych prycz i ubrań okresowo wybuchał tyfus. Więźniowie lekarze, tacy jak Adelsberger i Nahon, próbowali hamować szerzenie się choroby i leczyć zarażonych, ale zadanie to było beznadziejne z powodu wszechobecnego brudu i braku najbardziej podstawowych leków. Medycy nie mieli nawet dostępu do czystej wody bieżącej1348. Tak jak apele dominowały nad każdym dniem, tak selekcje wyznaczały dłuższe okresy w historii obozu. Pierwszą redukcję liczby więźniów SS przeprowadziło w sierpniu 1942 roku, żeby zahamować epidemię tyfusu. Rok później lekarze SS zorganizowali pierwszy przegląd mężczyzn i skazali 4 tysiące z nich na komorę gazową, ponieważ nie byli zdolni do pracy. W wigilię żydowskiego święta Jom Kippur w 1943 roku esesmani przeprowadzili kolejną selekcję, skazując tysiąc osób na śmierć. Adelsberger wspominała: „Obozowy lekarz wybierał jeden lub dwa bloki i kazał nagim więźniarkom defilować pojedynczo. Potem wybierał te, które z powodu słabości lub niedożywienia, obrzęku głodowego, świerzbu lub oparzeń słonecznych […] miały iść do gazu”. Numery skazanych zapisywano i natychmiast przenoszono ich do „bloku selekcyjnego”, gdzie czekali końca. Wskazanego dnia ta sekcja obozu była odcinana i więźniowie słyszeli „krzyki bitych ludzi, wściekłe komendy esesmanów i szczekanie psów; godzinę lub dwie później kominy się jarzyły”. Opierając się na greckiej mitologii, Nahon porównał selekcje do „rodzaju stworzonego przez człowieka Minotaura, który obżera się ludzkimi ofiarami”1349. Szacuje się, że około połowy Żydów deportowanych do Auschwitz stanowiły kobiety i dzieci, zamordowane od razu. Mimo to około 30 procent zarejestrowanych więźniów stanowiły żydowskie kobiety i wbrew narzucanej jednolitości życia obozowego płeć znacząco wpływała na ich doświadczenia. Krystyna Żywulska, wysłana do Auschwitz w czerwcu 1943 roku, wspominała z goryczą w powojennych wspomnieniach, że „blokowe rekrutowały się przeważnie z Żydówek słowackich”. Żywulska, która naprawdę nazywała się Sonia Landau, opisywała też rywalizację między grupami narodowymi i etnicznymi o dostęp do bezpiecznych komand. Tu Słowaczki też miały przewagę. Helena Tischauer, która przybyła ze Słowacji w marcu 1942 roku, dostała pracę malarki szyldów (zgodnie ze swą przedwojenną profesją), a potem sekretarki. Częściowo dzięki tym uprzywilejowanym zajęciom należała do nielicznych kobiet z tych pierwszych słowackich transportów, które przeżyły. Z 28 tysięcy kobiet w obozie na początku 1942 roku jedynie około 5400 żyło pod koniec roku. W 1943 roku łączna liczba wzrosła do 56 tysięcy, ale równo połowa z nich zmarła lub została zabita. Wskutek zapotrzebowania na siłę roboczą i napływu węgierskich Żydówek liczba osiągnęła 47 tysięcy w 1944 roku1350. Oprócz chorób i wyczerpania, które dotykały również mężczyzn, dla kobiet niebezpieczna była też ciąża. Chociaż matek z dziećmi nigdy nie wprowadzano do obozu, młode kobiety w pierwszych okresach ciąży często przechodziły selekcję. Jednak ponieważ w Auschwitz nie wolno było rodzić, a matki skazywano na śmierć, takie kobiety stawały w obliczu straszliwego dylematu. Część wywoływała poronienie. Inne utrzymywały ciążę mimo

straszliwych konsekwencji. Lucie Adelsberger wyjaśniała, „że gdy tylko noworodek przychodził na świat, działy się rzeczy straszne: żydowskie dziecko skazywano na śmierć, a wraz z nim matkę. W ciągu tygodnia oboje wysyłano do komory gazowej”. Taka praktyka stawiała przed okrutną rozterką nie tylko przyszłą matkę, ale też personel medyczny w obozie żeńskim. Adelsberger przedstawiła swój punkt widzenia: „Etyka lekarska zaleca, że jeśli podczas ciąży matka i dziecko są zagrożone, priorytetem musi być zachowanie życia matki. My, lekarki więźniarki, po cichu działałyśmy zgodnie z tą regułą. Dziecko musiało umrzeć, żeby matka mogła ocaleć”. Dzieciobójstwo było więc tak powszechne, że lekarki z trudem zdobywały dość trucizny: „Nigdy nam nie starczało”. W nawiasie Adelsberger dodała: „Wiele kobiet nigdy nie wyszło z szoku po śmierci nowo narodzonego dziecka i nie wybaczało ani sobie, ani nam”1351. Kobiety też nieustająco narażone były na przemoc seksualną. Golenie owłosienia na ciele było pierwszym aktem molestowania; esesmani rutynowo obserwowali kobiety w łaźni. Adelsberger wspominała oficera SS, który „badał nas nie tylko protekcjonalnie, bezceremonialnie i uwłaczająco, ale jako mężczyzna również w oceniający, znaczący i obleśny sposób. Wypytywał nagie kobiety jedną po drugiej […] cały czas gapiąc się na ich sylwetki, z oczami szacującymi nasze piersi i biodra. A my musiałyśmy reagować na żarty i pytania tego ćwierkającego człowieka w mundurze SS naszymi prostymi słowami i nagimi ciałami, gdyż to również było częścią losu więźniarki w Birkenau”. Żywulska tak wspominała proces dezynfekcji: „Każdą z nas natarli pod pachami i między nogami, co wywoływało salwy śmiechu zgromadzonych w pobliżu SS-manów”. Kobiety podczas selekcji zmuszali też do zdejmowania ubrań, co wystawiało je nie tylko na kaprysy pogody, ale też na spojrzenia oficerów medycznych SS i wszystkich strażników1352. W skrajnych przypadkach kobiety w zamian za jedzenie, ubranie lub protekcję oferowały seks na przykład blokowym, którzy mieli pewne wpływy. Żywulska twierdziła, że blokowe utrzymywały związki z blokowymi z męskiej sekcji obozu, podczas gdy zwykłe więźniarki nawiązywały romantyczne i seksualne relacje z innymi kobietami. Wstrząsnęło nią odkrycie, że te romanse często toczą się w smrodzie latryn, chociaż jej niesmak wywołał na równi objaw lesbijstwa, jak i ohydne otoczenie. Pewnego dnia, przechodząc przez latrynę, Żywulska zauważyła taki widok: „Na deskach między dziurami siedziała Niemka (czarny winkiel) o typie męskim. Na jej kolanach siedziała druga, o długich włosach, bardzo kobieca. Patrzyła przeciągle na swą partnerkę, a w pewnej chwili pocałowała ją w usta. Długo trwał ten pocałunek. Trudno sobie wyobrazić coś bardziej makabrycznego. «Taka» miłość na «takim» tle”1353. 1335 R.J. van Pelt, D. Dwork, Auschwitz, s. 328–334 i wkładka z rycinami „Plany ludobójstwa”, oraz JeanClaude Pressac, Robert Jan van Pelt, The Machinery of Mass Murder at Auschwitz, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 183–245. Zob. Michael Thad Allen, The Devil in the Details: The Gas Chambers of Birkenau, October 1941, „Holocaust and Genocide Studies” 2002, t. 16, nr 2, s. 189–216, argumentuje, iż kilka dokumentów wskazuje na to, że projektanci z SS dużo wcześniej rozważali wykorzystanie podziemnych pomieszczeń jako komór gazowych. 1336 F. Piper, Auschwitz 1940–1945, t. 3, s. 144–168, i idem, Gas Chambers and Crematoria, w: Anatomy of

the Auschwitz Death Camp, s. 157–182. 1337 F. Piper, Auschwitz 1940–1945, t. 3, s. 167–173. 1338 Andrzej Strzelecki, Plundering the Victims’ Property, w: Auschwitz 1940–1945, t. 2, s. 137–165; William Z. Slany, US and Allied Efforts to Recover and Restore Gold and Other Assets Stolen or Hidden by Germany During World War II. A Preliminary Study, Washington 1997, s. 162–165; Peter Hayes, From Cooperation to Complicity. Degussa in the Third Reich, New York 2004, s. 181–184, 283–296; N. Wachsmann, KL, s. 376–381. 1339 Kitty Hart, I am alive, London 1962, s. 69–70. 1340 Andrzej Strzelecki, The History, role and operation of the „Central Camp Sauna” in Auschwitz IIBirkenau, w: The Architecture of Crime. The ‘Central Sauna’ in Auschwitz II-Birkenau, red. Teresa Świebocka, tłum. William Brand, Oświęcim 2001, s. 11–16; K. Hart, I am alive, s. 40–41. 1341 A. Strzelecki, The History, role and operation of the „Central Camp Sauna”, s. 24–29. 1342 M. Nahon, Birkenau, s. 21–29, 30–41. 1343 L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 29–31; M. Nahon, Birkenau, s. 45–46. 1344 F. Piper, The Exploitation of Prisoner Labour, w: Auschwitz 1940–1945, t. 2, 89–98; Galia GlaserHeled, Dan Bar-On, Displaced: the memoir of Eliezer Gruenbaum at Birkenau – Translation and Commentary, „Shofar” 2009, t. 27, nr 2, s. 6. 1345 Danuta Czech, The Auschwitz Prisoner Administration, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 362–378; A. Menasche, Birkenau, s. 17–58; L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 73–80; M. Nahon, Birkenau, s. 68–72; N. Wachsmann, KL, s. 499–521. 1346 L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 37–38; M. Nahon, Birkenau, s. 46–47; R.J. van Pelt, D. Dwork, Auschwitz, s. 272–277. 1347 L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 47–48. 1348 M. Nahon, Birkenau, s. 42–43, 61–66; L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 43–46, 50–54; Irena Strzelecka, Hospitals, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 379–392. 1349 I. Strzelecka, Hospitals, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 389–391; L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 65–66; M. Nahon, Birkenau, s. 95. 1350 Irena Strzelecka, Women, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 412–417; Krystyna Żywulska, Przeżyłam Oświęcim, Warszawa 2008, s. 21, 52, 68; Wywiad z Helen Tischauer przeprowadzony przez dr. Davida Bodera, Feldafing, Niemcy, 23 września 1946, w: Approaching an Auschwitz Survivor. Holocaust Testimony and its Transformations, red. Jürgen Matthäus, New York 2009, s. 124–128, 138, 145–146, 149– 150. 1351 L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 100–101; K. Żywulska, Przeżyłam Oświęcim, s. 107– 108; Ellen Ben-Sefer, Forced Sterilization and Abortion as Sexual Abuse, w: Sexual Violence Against Jewish Women, s. 160–164. 1352 L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 85–86; K. Żywulska, Przeżyłam Oświęcim, s. 64; Brigitte Halbmayr, Sexualized Violence against Women during Nazi „Racial” Persecution, w: Sexual Violence Against Jewish Women, s. 33–38. 1353 K. Żywulska, Przeżyłam Oświęcim, s. 63, 86–87; B. Halbmayr, Sexualized Violence, s. 35.

JUDENPOLITIK W KONTEKŚCIE KLĘSKI MILITARNEJ W połowie 1943 roku pogorszyła się niemiecka sytuacja wojskowa na wszystkich teatrach wojny. Paradoksalnie jednak porażki Osi wywołały nową ofensywę przeciwko niedobitkom Żydów w zdominowanej przez Niemców Europie i zapewniły nowe możliwości ludziom Himmlera. Bieg wojny w równym stopniu jak Judenpolitik miał bezpośredni i szkodliwy wpływ na ocalałe społeczności żydowskie. 9 lipca Brytyjczycy i Amerykanie rozpoczęli inwazję na Sycylię, z wykorzystaniem wielkiej flotylli i 180 tysięcy żołnierzy. Sukces lądowania wywołał krytykę pod adresem Mussoliniego w Wielkiej Radzie Faszystowskiej. Dwa tygodnie później król Wiktor Emanuel wykorzystał swą prerogatywę i zastąpił go na stanowisku premiera marszałkiem Pietrem Badoglio. Zaraz po tym Mussolini został aresztowany. Mimo to ponad miesiąc zajęło siłom alianckim, wówczas liczącym już 480 tysięcy ludzi, wyparcie Niemców z wyspy1354. Upadek Mussoliniego i podbój Sycylii podsyciły alianckie nadzieje na kapitulację Włoch. Uważano nawet, że może to doprowadzić do upadku Niemiec. Na nieszczęście władze polityczne i alianckie dowództwo wojskowe uwikłały się w dyskusje strategiczne i dały Hitlerowi szansę na odzyskanie równowagi. Podczas brytyjsko-amerykańskiej konferencji w Casablance w styczniu 1943 roku Amerykanie zgodzili się na inwazję na Sycylię, ale tylko pod warunkiem, że Brytyjczycy zaaprobują plany inwazji na północno-zachodnią Europę w maju 1944 roku. Amerykanie niechętnie zgodzili się na kontynuację inwazji na Włochy, jeśli okaże się, że faszyści słabną i że można liczyć na pomoc ze strony armii włoskiej. Po zdobyciu Sycylii dyskusje wybuchły na nowo. Alianci stwierdzili, że muszą ścigać Niemców i starać się całkowicie wyeliminować Włochy. Jednak harmonogram projektowanych inwazji we Francji wymagał przerzucenia najlepszych oddziałów amerykańskich i brytyjskich do Zjednoczonego Królestwa. W rezultacie siły dostępne dla dalszego natarcia w głąb Włoch zostały mocno zredukowane. Tymczasem Hitler wysłał do północnych Włoch 14 dywizji i rozmieścił potężne formacje pod Rzymem, by zapobiec kapitulacji swego niegdysiejszego sojusznika. W konsekwencji aliancka inwazja na Włochy, kryptonim „Avalanche”, stała się dość ryzykowna. Jej powodzenie opierało się głównie na oczekiwaniu współpracy ze strony Włochów i uznaniu, że Niemcy wycofają się na lepiej nadającą się do obrony północną część półwyspu1355. Wszystko jednak poszło nie tak. Po licznych unikach marszałek Badoglio wysłał do aliantów negocjatorów. W wyniku tajnych negocjacji podpisano zawieszenie broni 3 września 1943 roku, w tym samym dniu brytyjska 8 Armia przez Cieśninę Messyńską wkroczyła na półwysep. Jednak starania, żeby Włosi zmienili front, spełzły na niczym. Badoglio nie pomógł, uciekając wraz z rządem i najwyższym dowództwem, przez co

włoskie garnizony we Włoszech, Francji, w Jugosławii, Grecji i na greckich wyspach pozostały bez jasnych rozkazów. Kiedy król Wiktor Emanuel podał przez radio decyzję o kapitulacji Włoch, wezwał swych poddanych do unikania walk i z Niemcami, i z aliantami. W rezultacie wojska niemieckie zdołały rozbroić większość włoskich jednostek, nie napotkawszy żadnego oporu1356. Kiedy 9 września angielsko-amerykańskie siły inwazyjne wyszły na brzeg w zatoce Salerno, powitał je energiczny niemiecki kontratak. Alianci zdołali się utrzymać i ostatecznie się przebili. 1 października został zajęty Neapol, ale zła pogoda i taktycznie rozmieszczona niemiecka obrona zmieniły marsz na północ w powolne pełznięcie. Przez następne siedem miesięcy słabe i źle zaopatrzone siły alianckie okazały się niezdolne do przeniknięcia „miękkiego” – jak Churchill zapewniał Amerykanów – „podbrzusza Europy”1357. Aby bardziej zagmatwać sytuację, Hitler rozkazał, by komando SS uratowało Mussoliniego. Duce stanął na czele marionetkowego reżimu w północnych Włoszech, Włoskiej Republiki Socjalnej. Znana także jako Republika Salò, od kwatery głównej nad jeziorem Garda, okazała się ostatecznym, gwałtownym wyrazem faszystowskiego ekstremizmu i antysemityzmu1358. Chociaż Hitlerem chwilowo wstrząsnął upadek Mussoliniego, nie było nawet mowy o rozpadzie reżimu nazistowskiego. Zniknięcie faszyzmu we Włoszech jedynie podwoiło determinację Hitlera, by zdecydowanie zdławić opór w Rzeszy. 10 sierpnia mianował Himmlera ministrem spraw wewnętrznych, sygnalizując, że kwestie wewnętrzne są pod jeszcze ściślejszą kontrolą aparatu bezpieczeństwa. Jednak rozwój sytuacji w basenie Morza Śródziemnego wymagał ściągnięcia rozmaitych zasobów z frontu wschodniego w krytycznym momencie i przyczynił się do dalszego upadku Wehrmachtu, nawet jeśli armii nigdy nie groził rozpad1359. Po Stalingradzie Albert Speer zwiększył produkcję uzbrojenia, nadrabiając straty z 1942 roku i ponownie wyposażając Wehrmacht do operacji ofensywnych. Wiosną 1943 roku Hitler uznał, że nie da się dłużej pozostać w defensywie. Zamiast tego założył, że zadając cios Sowietom, zdoła utrzymać surowce i żyzne ziemie Ukrainy i pokaże partnerom z Osi, że Niemcy wciąż liczą się w walce. W marcu wydał rozkaz koncentrycznego ataku na wybrzuszenie frontu Armii Czerwonej wokół Kurska (operacja „Cytadela”). Chociaż Niemcy zgromadzili niemal wszystkie posiadane jednostki ofensywne, natarcie się załamało – jeszcze zanim inwazja na Sycylię dała Hitlerowi podstawę do odwołania operacji. Na początku sierpnia Niemcy byli znów na linii startu. Przez resztę 1943 roku Wehrmacht nieustannie cofał się na niemal każdym odcinku od Leningradu do Morza Czarnego1360. Gdy pogorszyła się strategiczna sytuacja Niemiec, nazistowskie przywództwo wróciło do antysemityzmu, jak gdyby stanowił on tajną broń. Hitler coraz częściej nawiązywał do kwestii żydowskiej i naglił Goebbelsa, by używał jej nieustannie w propagandzie. Na początku marca Goebbels zapisał w dzienniku: „Jesteśmy tak głęboko zaangażowani, szczególnie w kwestię żydowską, że nie ma już odwrotu. I to jest dobre. Doświadczenie uczy, że ruch i ludzie, którzy spalili za sobą mosty, walczą z większą determinacją i mniejszymi oporami niż ci, którzy mają szansę odwrotu”. Kilka tygodni później dodał:

„Führer wydał instrukcje, żeby jeszcze raz ustawić kwestię żydowską na froncie naszej propagandy w najmocniejszy możliwy sposób”. Hitler polecił mu, by utrwalił w kraju taki przekaz: „Żydzi są winni; Żydzi chcieli wojny; Żydzi pogarszają sytuację wojenną; i w kółko i w kółko, że Żydzi są winni”. Wierny swym słowom, Hitler wygłosił w maju 1943 roku serię przemówień, w których zrzucił na Żydów winę za wojnę i stale powtarzał, że za to zapłacą1361. Himmler również wykorzystał los Żydów jako rodzaj krwawej więzi spajającej kierownictwo państwa i armii ze sprawą nazistowską. By to jednak osiągnąć, musiał mniej lub bardziej otwarcie powiedzieć, co spotkało Żydów. Tak więc w tym samym czasie, gdy żydowscy niewolnicy harowali w straszliwych warunkach, żeby zatrzeć ślady niemieckich zbrodni, Himmler się do owych zbrodni przyznawał i próbował wmieszać w nie hierarchię Rzeszy. Podczas długiego przemówienia do wyższych oficerów SS i czołowych członków władz, włącznie z Albertem Speerem, w Poznaniu 4 października 1943 roku, Himmler stwierdził: „Dziś zamierzam odnieść się szczerze do bardzo trudnego rozdziału. Możemy go wspomnieć teraz między nami całkiem otwarcie, chociaż nigdy nie powinniśmy o tym mówić publicznie. Odnoszę się do ewakuacji Żydów, eksterminacji narodu żydowskiego. Większość z was wie, jak to jest zobaczyć sto ciał leżących obok siebie, albo pięćset, albo tysiąc. Poradzić sobie z tym i – poza przypadkami ludzkiej słabości – pozostać przyzwoitym, to czyni nas twardymi. To niespisana – i pozostanie taka na zawsze – a mimo to chwalebna karta w naszej historii”. Potem bezpośrednio powiązał kroki antyżydowskie z wojną i przywołał wspomnienia niemieckiej klęski sprzed 25 lat. „Wiemy, jak trudno byłoby nam, gdybyśmy oprócz nalotów bombowych, ciężarów i niedostatków wojennych wciąż mieli Żydów w każdym mieście jako ukrytych sabotażystów, agitatorów i wichrzycieli. Prawdopodobnie znaleźlibyśmy się w okresie 1916–1917 roku […]. Mieliśmy moralne prawo […] obowiązek wobec naszego narodu, zniszczyć tych ludzi, którzy chcieli zniszczyć nas”. Na początku maja 1944 roku Himmler powiedział wyższym oficerom armii, że „kwestia żydowska została rozwiązana w Niemczech i krajach okupowanych przez Niemcy. Została rozwiązana bezkompromisowo, tak jak było właściwie ze względu na naszą walkę, w którą jesteśmy zaangażowani dla życia naszego narodu, dla przetrwania naszej krwi […]”. Wyjaśnił, że nawet kobiety i dzieci musiały zginąć, „ponieważ Niemcom nie wolno pozwolić, aby wyrośli pełni nienawiści mściciele, z którymi musiałyby się skonfrontować nasze dzieci i wnuki, ponieważ my, ojcowie i dziadkowie, byliśmy zbyt słabi i tchórzliwi […]”1362. 1354 D. Porch, Hitler’s Mediterranean Gamble, s. 415–451; R.M. Citino, The Wehrmacht Retreats, s. 165– 197. 1355 D. Porch, Hitler’s Mediterranean Gamble, s. 452–462. 1356 Tamże, s. 462–474; R.M. Citino, The Wehrmacht Retreats, s. 241–254. 1357 D. Porch, Hitler’s Mediterranean Gamble, s. 485–503, 507–512; R.M. Citino, The Wehrmacht Retreats, s. 255–265. [„Miękkim podbrzuszem Europy” Churchill nazywał właściwie Półwysep Bałkański – przyp. red.].

1358 M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 178–183. 1359 P. Longerich, Himmler, s. 681–684; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 599. 1360 A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 550–584; S.G. Fritz, Ostkrieg, s. 329–330, 336–353, 364–384; R.M. Citino, The Wehrmacht Retreats, 116–144, 212–237. 1361 S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 472–476, 538; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 581–584, 588–589; J. Herf, The Jewish Enemy, s. 211–213; S.G. Fritz, Ostkrieg, s. 360–361. 1362 P. Longerich, Himmler, s. 689–690, 694–695; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 603–606, 636–637; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 540–545; D. van der Vat, The Good Nazi, s. 164–169.

SKUTKI KLĘSKI WŁOCH Odwrócenie sytuacji na froncie doprowadziło nie tylko do nakręcenia wściekłej retoryki. Hitler przypisał kapitulację Włoch i fale niepokoju przelewające się przez pozostałe w Osi państwa wpływom żydowskim. Zażądał więc podwojenia wysiłków przy eksterminacji Żydów i wykorzystał trwającą kampanię zagłady do wciągnięcia w nią elit innych krajów tak głęboko, że nie mogły one sobie pozwolić na niemiecką klęskę. Upadek Włoch ożywił więc antyżydowską politykę, a także otworzył nowe perspektywy przed polującymi na Żydów. Dyplomacja aliantów krzyżowała i gmatwała decyzje operacyjne w basenie Morza Śródziemnego, ponownie wystawiając Żydów na linię strzału i nie oferując żadnej możliwości ucieczki i pomocy. Żydzi z Włoch oraz z gmin żydowskich w okupowanej przez Włochy południowej Francji, Serbii i Grecji znaleźli się teraz na łasce jeszcze bardziej mściwych Niemców1363. W połowie 1943 roku na włoskich terytoriach przebywało 40 tysięcy Żydów, w tym uchodźcy. Zaostrzenie ustaw antyżydowskich sprawiło, że tylko połowa włoskich Żydów miała środki do życia; w maju 1942 roku wszedł w życie obowiązek pracy przymusowej. Większość Żydów zagranicznego pochodzenia od końca 1940 roku już przebywała w obozach dla internowanych lub mieszkała w wyznaczonych wsiach (tak zwane wolne internowanie) położonych na uboczu. Część z 9 tysięcy głównie zagranicznych lub bezpaństwowych Żydów otrzymywało pomoc od Delegazione per l’Assistenza degli Emigranti Ebrei (DELASEM, Delegatura dla Pomocy Żydowskim Emigrantom). Od 1939 do 1943 roku DELASEM pomógł blisko 5 tysiącom żydowskich imigrantów wyjechać z Włoch w różnych kierunkach. Tylko mała grupa została wyzwolona w pierwszych miesiącach alianckiej inwazji i byli to głównie cudzoziemcy internowani na południu, przede wszystkim w obozie w Ferramonti w Kalabrii1364. Lądowanie aliantów niosło obietnicę szybkiego wyzwolenia dla Luigiego Fleischmanna, szesnastolatka z Fiume (Rijeki), którego rodzina od kwietnia 1942 roku żyła w warunkach swobodnego internowania we wsi Navelli w Abruzji, w środkowych Włoszech. Trzeba przyznać, że życie w Navelli toczyło się spokojnie: karabinierzy sprawowali nienachalny nadzór nad Fleischmannami i trzema innymi żydowskimi rodzinami, w tym jedną brytyjską. Codziennie o 11.00 musieli zameldować się na komisariacie, ale policja podchodziła do tego obowiązku lekceważąco. „Urzędnicy wychodzili, rzucali na nas okiem, czasem nawet przeliczyli. Potem rzucali: «W porządku, możecie iść!»”. Karabinierzy powiedzieli Żydom, że „w końcu są ludzkimi istotami, a nie dzikimi zwierzętami, żeby ich trzymać w klatce”. Luigi mógł swobodnie spacerować po okolicznych górach i dopiero zwrot w wojnie zagroził jego idylli. Najpierw policja zdjęła faszystowskie symbole, a potem w ogóle zniknęła. Niepewni dalszego losu Żydzi zastanawiali się, czy powinni zostać, czy iść na południe.

Ponieważ wydawało się, że alianci są już względnie blisko, zdecydowali się zostać. Ku ich rozczarowaniu nie doszło do szybkiego wyzwolenia; zamiast tego nadeszli Niemcy i umocnili się w regionie. Obserwując nadciąganie niemieckich posiłków i przygotowania do obrony, Luigi napisał ze smutkiem w dzienniku: „Alianci wcale się nie śpieszą”. Kiedy zimą linia frontu ugrzęzła, znajdowali się około 130 kilometrów dalej; do Navelli dotarli dopiero w czerwcu 1944 roku1365. Powolny postęp aliantów pozwolił Niemcom oraz ich włoskim kolaborantom zadać cios Żydom. Jak zwykle intensywność szturmu zależała po części od liczby konkurujących agencji. W październiku Heinrich Müller wysłał do Rzymu Einsatzkommando z Sipo-SD pod dowództwem Theo Danneckera. Himmler oddelegował Karla Wolffa jako wyższego dowódcę policji i SS, aby zajął się kwestiami bezpieczeństwa – do których zaliczały się sprawy żydowskie. Ernst Kaltenbrunner, szef RSHA od stycznia 1943 roku, skierował na miejsce funkcjonariusza SD Herberta Kapplera, aby jak najszybciej zorganizował Aktion przeciwko rzymskim Żydom. 11 października w depeszy radiowej (przechwyconej i rozszyfrowanej w Bletchley Park) Kaltenbrunner poinstruował go, że „największym interesem obecnej polityki wewnętrznej oraz bezpieczeństwa we Włoszech jest natychmiastowe i całkowite pozbycie się Żydów z kraju […]. Im większe opóźnienie, tym więcej Żydów, którzy niewątpliwie potrafią natychmiast się ewakuować, znajdzie sposób na przeniesienie się do domów prożydowskich Włochów lub całkowite zniknięcie”1366. Żydowskie kierownictwo, szczególnie przywódca gminy rzymskiej Ugo Foa, zareagowało na zagrożenie dość niemrawo, co pozwoliło Niemcom zdobyć akta z nazwiskami i adresami członków gminy. 16 października Kappler przeprowadził razzia w starożytnej żydowskiej dzielnicy Rzymu, dawnym getcie. W ciągu kilku godzin niemiecka policja bezpieczeństwa zgarnęła 1257 Żydów. Dwa dni później odjechał transport 1007 rzymskich Żydów do Auschwitz-Birkenau. Podróż trwała pięć dni; większość głodnych, spragnionych, wycieńczonych deportowanych została zamordowana zaraz po przybyciu. Następnie Kappler poprzez Ugo Foę i przewodniczącego federacji włoskich Żydów, Dantego Almansiego, wyłudził od przerażonych Żydów 50 kilogramów złota. Mimo wszystko spełniły się obawy Kaltenbrunnera. Większość Żydów z gminy uciekła lub schroniła się u przyjaciół i w klasztorach1367. Kappler i Dannecker mieli też do dyspozycji o wiele za mało ludzi, żeby powtórzyć łapanki w Rzymie. Zorganizowali więc szereg niespodziewanych nalotów w Mediolanie, Trieście, Turynie, Florencji, Genui i Wenecji. Od października do listopada 1943 roku blisko 3 tysiące Żydów zostało schwytanych, osadzonych w obozach prowadzonych przez niemiecką policję i odtransportowanych na północ do Auschwitz-Birkenau. Żydom o cudzoziemskim pochodzeniu groziło największe niebezpieczeństwo: prawie jedna czwarta uchodźców i bezpaństwowców z północy zginęła podczas tych akcji. Natomiast deportowano tylko 12 procent Żydów z włoskim obywatelstwem. Dzięki lokalnym powiązaniom i wiedzy mieli większą szansę na znalezienie schronienia u przyjaciół, współczujących pracowników lub życzliwych duchownych, przy czym ci ostatni wychodzili zwykle z własną inicjatywą. Papież Pius XII podtrzymywał publiczne milczenie na temat

losów Żydów, tym razem dlatego, że wróg czaił się tuż za progiem, a papież roztropnie nie chciał sprowokować wtargnięcia Niemców do Watykanu1368. Od początku 1944 roku Niemców wspierała Włoska Republika Socjalna, tak zwana Republika Salò, Mussoliniego. Rozkaz numer 5, wydany przez ministra spraw wewnętrznych Guido Buffariniego Guidi, antysemitę, pozwolił faszystowskim władzom policyjnym na północy namierzyć i aresztować wszystkich Żydów z wyjątkiem starców, osób będących w małżeństwach mieszanych i ochrzczonych dzieci. Przez resztę wojny włoscy twardogłowi faszyści z Republikańskiej Gwardii Narodowej (Guardia Nazionale Repubblicana, GNR), Brigate Nere (Czarnych Koszul) oraz włoskiego SS zapełnili luki w niemieckich zasobach ludzkich. Współpraca nie przebiegała harmonijnie; Włosi spierali się z Niemcami o kategorie wyłączonych, chociaż w tych sprzeczkach bardziej chodziło o zachowanie włoskiej suwerenności niż ochronę konkretnych klas Żydów. W lutym 1944 roku miejsce Danneckera zajął Friedrich Bosshammer i wprowadził bezlitosną politykę opróżniania żydowskich szpitali, domów starców i sierocińców. Sipo-SD przejęło dawny obóz dla jeńców wojennych w Fossoli w prowincji Modena i przekształciło go w punkt zborny dla Żydów i bojowników ruchu oporu, skąd mieli odjechać do Auschwitz. Odilo Globocnik, przeniesiony z Lublina do Triestu, gdzie miał poprowadzić operacje przeciwko partyzantom, założył obóz koncentracyjny w San Sabba, dawnej łuszczarni ryżu pod miastem. Jego zespół, w tym Christian Wirth, Franz Stangl, Kurt Franz i Josef Oberhauser, zaprowadził rządy terroru na północnym wybrzeżu Adriatyku. Ale udało im się złapać tylko około tysiąca Żydów. Pomimo ambicji Niemców, by zlikwidować całą żydowską społeczność, deportowali jedynie 6806 włoskich Żydów (prawdopodobnie z 32 tysięcy) oraz do tysiąca Żydów zagranicznych (z szacowanych 8 tysięcy). Kilkuset zginęło we włoskich obozach lub podczas łapanek1369. Nie chcąc bezczynnie czekać na nadejście aliantów, Luigi Fleischmann dołączył do partyzantów działających w Abruzji. Radio Bari, z wyzwolonego południa, radziło Żydom, „żeby uciekali przed nazistami i faszystami, i [nadal] nakłaniało Włochów, aby pomagali ukrywać się Żydom”. Natomiast oficjalne radio Republiki Salò nawoływało Włochów, by traktowali wszystkich Żydów jako wrogów narodu. Niestety, przedłużająca się kampania militarna dała „Czarnym Koszulom” i niemieckiej policji czas na przetrząśnięcie okolicznych miasteczek i wsi. Jednak Niemcy mogli liczyć na bardzo ograniczoną współpracę. Oficer policji z Navelli ostrzegł Fleischmannów przed łapanką. Sekretarz gminy dał ojcu Luigiego nowy dowód tożsamości „z pustymi rubrykami, w które mogliśmy wpisać, co chcieliśmy. Przystawił nawet na nim oficjalną pieczęć i życzył ojcu wszystkiego najlepszego”1370. Podobnie swobodna atmosfera panowała od listopada 1942 do września 1943 roku we włoskiej strefie okupacyjnej w południowej Francji. Heinz Röthke skarżył się Helmutowi Knochenowi: „Postawa Włochów jest, i była, niezrozumiała […]. Przez kilka ostatnich miesięcy [pisał w lipcu 1943 roku] nastąpił masowy exodus Żydów z naszej strefy okupacyjnej do włoskiej. Zadanie ułatwiło Żydom istnienie tysięcy możliwych dróg ucieczki, pomoc ludności francuskiej i współczująca postawa władz, fałszywe dokumenty,

a także rozmiar obszaru, który uniemożliwiał uszczelnienie granic między strefami”. Kłopoty skończyły się nagle z chwilą włoskiej kapitulacji i natychmiastowej okupacji regionu przez siły niemieckie. 10 września do Nicei przyjechał Alois Brunner z piętnastoosobowym Einsatzkommando i założył kwaterę główną w hotelu Excelsior przy dworcu kolejowym. Na papierze Nicea i okolice wydawały się idealnym terenem łowieckim. Niemcy oszacowali, że przebywa tam 25–30 tysięcy Żydów, w tym 15 tysięcy urodzonych za granicą, którzy tylko czekają na złapanie. Ale Brunner cierpiał na dotkliwy brak personelu. Zadanie utrudniał też fakt, że Żydzi nie nosili oznaczeń; nawet dokumenty miejscowych Żydów nie zostały ostemplowane, ponieważ rozporządzenie Vichy z końca 1942 roku o obowiązkowym stemplu „Juif” w dowodach nie dotyczyło Włochów1371. Brunner mógł liczyć przynajmniej na Milicję (Milice). Tą paramilitarną jednostką utworzoną w styczniu 1943 roku dowodził zdemobilizowany wojskowy Joseph Darnand. Narodziła się jako ruch weteranów w strefie nieokupowanej, wspierający marszałka Pétaina i zwalczający komunizm. Z błogosławieństwem Vichy przekształciła się w quasi-policyjną formację zwalczającą ruch oporu i, coraz częściej, polującą na Żydów. Milicja przyciągała teraz mężczyzn, którzy chcieli najzwyczajniej uniknąć obowiązkowej pracy w Niemczech, i oportunistów szukających szansy na szantaże i grabież. W połowie 1943 roku Darnand uzyskał patronat SS. W zamian za obietnicę lojalności wobec Führera i zaciągnięcie się do Waffen-SS dostał broń dla swojej milicji1372. Léon Poliakov, który schronił się pod włoskie skrzydła, pracował dla podziemnej żydowskiej organizacji pomocy. Wiele lat później opisał rozpaczliwe – choć nie bezowocne – metody, po jakie sięgali funkcjonariusze Sipo-SD i milicjanci. Za dnia „ulicami Nicei krążył urzędowy czarny citroen, a pasażerowie przypatrywali się uważnie przechodniom. W każdej chwili pieszy mógł zostać poproszony do samochodu. Żadnych bezużytecznych pytań, żadnego sprawdzania dokumentów. Samochód jechał do synagogi. Tam zatrzymany musiał się rozebrać i jeśli był obrzezany, automatycznie wyjeżdżał do Drancy następnym konwojem […]”. Oddziały policji bezpieczeństwa urządzały naloty na hotele, pensions i wynajęte nieruchomości. „Funkcjonariusze Milice, szakale Gestapo, sprawdzali czynszówki i sporządzali listy brzmiących żydowsko nazwisk. Na dworcach rozstawiali skombinowanych na poczekaniu fizjonomistów”. Ale nawet pomiary nosów pasażerów kolei nie zapewniały zapełnienia transportów. Dlatego policja bezpieczeństwa sięgnęła też do hoteli w Nicei i na Riwierze. Znajdowało się tam 170 placówek, a ponieważ policja nie mogła sprawdzić więcej niż dziesięć osób na noc, Poliakov wysoko szacował swoje szanse. „Każdej nocy w hotelu Lausanne, przed położeniem się spać, myślałem sobie, że mam jedną siedemnastą szansy, że wedrą się do mnie […]. Ach, te nicejskie noce”1373. Poprzez niespodziewane naloty na synagogi i torturowanie ludzi w piwnicy hotelu Excelsior Einsatzkommando Brunnera zdołało wyłapać tysiąc Żydów w Nicei i kolejnych 300 w nadmorskich miejscowościach. Wytropili również około 400 Żydów ukrywających się w miejscowościach położonych w głębi lądu. Jednak mimo tego, że co miesiąc wysyłali kilka transportów na północ, od początku września do końca grudnia udało im się zgarnąć niecałe 10 procent domniemanej liczby Żydów w regionie. Niepowodzenie operacji

stanowiło świadectwo rosnącej świadomości Żydów, siły ich podziemnej siatki i chęci umknięcia okupantowi, poparcia znacznej części społeczeństwa oraz słabości Niemców1374. Tak korzystne okoliczności nie powstały w innych włoskich strefach okupacyjnych zajętych przez Niemców. W połowie 1942 roku na wybrzeżu Dalmacji Żydzi trafili pod ochronę włoskiej armii okupacyjnej, kiedy Niemcy zaczęli deportacje Żydów z Chorwacji. Około 3 tysięcy z nich przenieśli na wyspę Arbe (Rab), gdzie razem z cywilami innych narodowości zostali internowani w obozie koncentracyjnym, w którym panowała wysoka śmiertelność. Po kapitulacji Włoch więźniowie udali się w głąb lądu, na terytorium obsadzone przez partyzantów; część z nich utworzyła „batalion Rab” i dołączyła do partyzantów. Około dwustu starych i chorych zostało i kiedy Niemcy zajęli wyspę, wywieźli ich do Auschwitz i wymordowali1375. Po rozbrojeniu włoskich garnizonów w Grecji i na Dodekanezie Niemcy rozciągnęli na ten obszar ustawodawstwo antyżydowskie. Na początku września Jürgen Stroop przyjechał do Aten jako wyższy dowódca SS i policji. Do pomocy miał Waltera Blumego, dowódcę SipoSD. Następnie dołączył do nich Dieter Wisliceny oraz grupka pracowników wydziału Eichmanna. Eichmann rozkazał natychmiastowe aresztowanie całej żydowskiej gminy w Atenach, ale główny rabin Elias Barzilai zniknął, zanim grupa polujących na Żydów wydobyła od niego listy nazwisk i adresów. Ponadto jego zniknięcie wywołało masową ucieczkę Żydów. Ponieważ przepadła możliwość osaczenia ich w dogodnych warunkach, Stroop wydał dekret nakazujący Żydom zarejestrować się u władz. Zastosował się tylko ułamek członków gminy. Niemcy napotkali też opór greckiego rządu marionetkowego: premier Ioannis Rallis poinformował niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, że nie popiera usunięcia greckich obywateli pochodzenia żydowskiego. Do lutego 1944 roku nie udało im się zbyt wiele osiągnąć, ale wtedy Wisliceny został odwołany do Berlina i zastąpił go Toni Bruger. 23 marca Bruger zgarnął kilkudziesięciu Żydów, którzy przyszli zarejestrować się do synagogi; zmusił ich, by zaprowadzili Niemców do innych Żydów, chodziło mu głównie o kobiety i dzieci. Kilka dni później około tysiąca Żydów odjechało pociągiem do Auschwitz-Birkenau. W Larisie dołączyło do nich 1700 Żydów zatrzymanych podczas równoczesnej Aktion w Janinie. W ciągu jednego dnia SS z pomocą Wehrmacht Geheime Feldpolizei (Tajna Żandarmeria Polowa, GFP) zlikwidowało tamtejszą starożytną gminę żydowską. Armia dostarczyła konwój 80 ciężarówek do przewiezienia Żydów z miasta do obozu w Larisie, gdzie zgromadzono też Żydów z inni miejsc, głównie z Arty i Prévezy. Transport, liczący wówczas 2700 Żydów, odjechał do Auschwitz 11 kwietnia. Po selekcji na rampie 320 mężczyzn i 328 kobiet zostało przyjętych do Birkenau; reszta zginęła1376. Burger pokierował też akcją usuwania Żydów z greckich wysp, chociaż była to skomplikowana logistycznie operacja i wymagała czasu na organizację. Burger przyjechał na Korfu wiosną 1944 roku i zastał tam blisko 2 tysiące Żydów zarejestrowanych już przez niemieckie władze wojskowe. Po stłumieniu protestów dowódcy garnizonu, który bał się, że wyłapanie Żydów doprowadzi do zamieszek, wyznaczył datę deportacji. Ponieważ Burger sam nie miał dość ludzi, wciągnął do współpracy Tajną Żandarmerię Polową, regularną

policję wojskową (Feldgendarmerie) oraz miejscową policję grecką. 9 czerwca prawie cała żydowska ludność wyspy została zgromadzona w starej twierdzy w mieście Korfu. Nieliczni próbowali się wymknąć lub nie stawić na zbiórkę, większość jednak wolała zostać z rodzinami. Żydzi przepłynęli na statkach sprowadzonych przez niemiecką marynarkę do Leukady, a stamtąd przejechali w głąb lądu do Patras. Z tej miejscowości pociągiem wyruszyli w pięciodniową podróż do Auschwitz. Kiedy na Korfu odbywała się Aktion, prawie 500 Żydów z Krety utonęło, ponieważ przewożący ich do Grecji statek został storpedowany przez okręt podwodny Royal Navy. Bez takich przeszkód przebiegło usuwanie Żydów z Rodos i Kos w lipcu. I tym razem Burger sięgnął po pomoc regularnych jednostek armii i marynarki, aby wykonać zadanie. 13 lipca władze niemieckie zaczęły koncentrację 1700 Żydów z Rodos w samym mieście. Tymczasem przeszli segregację i wolność odzyskali posiadacze tureckich paszportów. Wszyscy zostali obrabowani. Dziesięć dni później Niemcy zapędzili deportowanych na trzy małe statki i przewieźli na główny ląd przez Kos, skąd zabrali jeszcze 100 Żydów. Po oczekiwaniu na transport w obozie koncentracyjnym w Chaidari dołączyli do transportu 2,5 tysiąca Żydów, który dotarł do Auschwitz 16 sierpnia. Sześciuset przyjęto do Birkenau; pozostali, mężczyźni, kobiety i dzieci, zginęli w komorach gazowych1377. 1363 P. Longerich, Holocaust, s. 401–403. 1364 Meir Michaelis, Italian Policy up to the Armistice, w: The Shoah and the War, s. 283–300; Liliana Picciotto, Statistical Tables on the Holocaust in Italy with an Insight into the Mechanics of the Deportations, „Yad Vashem Studies” 2005, t. 33, s. 307–346; M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 161–174. 1365 Luigi Fleischmann, From Fiume to Navelli. A Sixteen-Year-Old’s Narrative of the Fleischmann Family and Other Free Internees in Fascist Italy September 1943–June 1944, Jerusalem 2007, s. 14–16, 19–20. 1366 Liliana Picciotto, The Shoah in Italy: Its History and Characteristics, w: Jews in Italy under Fascist and Nazi Rule, 1922–1945, s. 210–214; Richard Breitman, New Sources on the Holocaust in Italy, „Holocaust and Genocide Studies” 2002, t. 16, nr 3, s. 402–414. 1367 S. Zuccotti, The Italians and the Holocaust, s. 101–137. 1368 L. Picciotto, The Shoah in Italy, s. 214–221; M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 187–196; S. Zuccotti, The Italians and the Holocaust, s. 166–199. 1369 L. Picciotto, The Shoah in Italy, s. 214–221; M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 187–196; S. Zuccotti, The Italians and the Holocaust, s. 166–199. 1370 8, 24 grudnia 1943, 6 marca 1944, L. Fleischmann, From Fiume to Navelli, s. 58–59, 78–80, 115–116; M. Sarfatti, The Jews in Mussolini’s Italy, s. 202–210. 1371 S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 82–89, 167, 181–182. 1372 J. Jackson, France 1940–1944, s. 230–231. 1373 Wspomnienia Poliakova z jego pamiętnika, L’auberge des musiciens, cyt. za: S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 181–182. 1374 S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 164–166.

1375 S. Zuccotti, The Italians and the Holocaust, s. 76–78; Jonathan Steinberg, All or Nothing. The Axis and the Holocaust 1941–43, London 1990, s. 131–134. 1376 M. Mazower, Inside Hitler’s Greece, s. 250–253; M. Safrian, Eichmann’s Men, s. 181–185; 11 kwietnia 1944, D. Czech, Kalendarz wydarzeń, s. 641. 1377 P. Longerich, Himmler, s. 691–692; S. Zuccotti, The Italians and the Holocaust, s. 80–82; M. Mazower, Inside Hitler’s Greece, s. 252–256; M. Safrian, Eichmann’s Men, s. 185–188.

„ŚMIERĆ JEST ZESŁANA NA ZIEMIĘ”: DEPORTACJE Z EUROPY ZACHODNIEJ Ludzie Eichmanna w drugiej połowie 1943 roku i w 1944 roku wciąż wysyłali transporty do Auschwitz-Birkenau, chociaż przysparzało im to poważnych problemów. Gdyby nie rezerwa skazanych na śmierć ludzi w obozach koncentracyjno-tranzytowych w Drancy, Westerborku, Mechelen/Malines, Vught i Theresienstadt, trudno byłoby zapełnić pociągi zamówione przez Wydział IVB4 RSHA. W Paryżu wciąż przebywało około 60 tysięcy Żydów, w większości obywateli francuskich, a tym samym zabezpieczonych przed deportacją, o ile nie zadarli z prawem. Ci Żydzi żyli jawnie, nosząc żółtą gwiazdę; kilka tysięcy dzieci oznaczonych gwiazdą chodziło do szkół publicznych. W samej tylko stolicy UGIF miał 800 osób personelu, który codziennie pomagał dziesięć razy większej liczbie Żydów. Ponad 30 tysięcy zubożałych Żydów żywiło się w jadłodajniach UGIF-u. Jednak posiadanie zaświadczenia o zatrudnieniu w UGIF-ie nie stanowiło już gwarancji nietykalności. Aby wypełnić kontyngenty, policja bezpieczeństwa aresztowała pracowników UGIF-u i nachodziła utrzymywane przez tę organizację instytucje, szpitale, sierocińce i domy starców. Zmniejszyła się też liczba obywatelstw, które zapewniały bezpieczeństwo: 24–26 września Sipo-SD wyłapało Żydów z paszportami węgierskimi, hiszpańskimi, włoskimi, szwajcarskimi, portugalskimi, szwedzkimi, duńskimi i fińskimi. W lutym zgarnięto Żydów tureckich. Część z nich wysłano do Bergen-Belsen jako kandydatów na wymianę, ale większość przeznaczono do komór gazowych w Birkenau. Od września do grudnia 1943 roku aresztowano średnio 380 Żydów miesięcznie. Na prowincji udawało się osiągnąć lepsze wyniki: 315 we wrześniu, 597 w październiku, 877 w listopadzie i 421 w grudniu. Wśród ofiar znaleźli się Jacques Helbronner, lat 70, wraz z żoną, złapani w Lyonie. Naczelny rabin Hirschler i jego żona zostali aresztowani w jednej z ostatnich obław w tamtym roku w Marsylii1378. W sierpniu 1943 roku Hélène Berr ledwo umknęła nalotowi na jej biuro UGIF-u. Chociaż jej narzeczony uciekł do Hiszpanii, a koledzy nieustannie namawiali ją do opuszczenia Paryża, była zdecydowana zostać i dawać świadectwo. „Miałam obowiązek pisać, ponieważ inni ludzie musieli wiedzieć […]. Jak świat będzie mógł się oczyścić, jeśli nie zrozumie w pełni zasięgu zła, które się dzieje?”. Chociaż tak odważna, jak to wynika z jej dziennika, była, co zrozumiałe, zaniepokojona oznakami, które zauważała dzień za dniem. Dzięki audycjom radiowym BBC nie miała już żadnych złudzeń co do losu deportowanych: „Śmierć jest zesłana na ziemię”1379. Nawet francuscy Żydzi musieli się wystrzegać CGQJ. Specjalna policja do spraw żydowskich, pod kierownictwem Josepha Antignaca i Charles’a du Paty de Clama, węszyła

w poszukiwaniu potencjalnych ofiar, wypatrując wszelkich naruszeń prawa, które usprawiedliwiłyby aresztowanie. Nieustannie trwał proces aryzacji. Do maja 1944 roku 42 277 żydowskich przedsiębiorstw trafiło w ręce powierników. Ponad 9600 nieruchomości sprzedano, włącznie z 1708 budynkami mieszkalnymi. Rozdzielono prawie 4870 firm handlowych, a ponad 7300 zlikwidowano. Pokazuje to ogromny przepływ majątku od Żydów do państwa, z którego większość została wyprowadzona w drodze korupcyjnych interesów1380. Nasilenie kampanii przeciwko UGIF-owi skłoniło agencje działające pod jego egidą do przyjęcia taktyki konspiracyjnej. Organizacja pomocy dzieciom OSE, pod kierownictwem doktora Josepha Weilla, zaczęła przenosić dzieci ze swych domów do instytucji prowadzonych przez Kościół. Weill, przy współpracy z George’em Garelem (urodzonym w Rosji Żydem, którego właściwe nazwisko brzmiało Garfinkel), skontaktował się z arcybiskupem Saliège i z jego wsparciem zdołali ukryć 1500 dzieci, które wmieszano między uczniów katolickich szkół z internatem. Szacuje się, że do 1944 roku 6–7 tysięcy dzieci z regionu Paryża i 400 z okolic Nicei znalazło się pod opieką katolickich i protestanckich instytucji edukacyjnych. Setki innych dzieci, między innymi ze Strasburga i Mulhouse, umieszczono w rodzinach na farmach i na wsiach. Nie mniej niż 3,5 tysiąca mieszkało w Le Chambon-sur-Lignon, miasteczku w Sewennach. Ludność była tam całkowicie protestancka, a jej poglądy ukształtowały wieki prześladowań religijnych. Tamtejszy pastor André Trocmé, jego żona Magda i jego zastępca Edouard Thies zaczęli pomagać Żydom po upadku Francji. Najpierw zapewniali domy dzieciom, których kwakierska organizacja charytatywna z Marsylii wyciągała z obozów internowania. Gdy rozpoczęły się deportacje, a południe trafiło pod okupację, Żydzi zaczęli napływać do miasta w poszukiwaniu schronienia. Nikogo nie odprawiono z kwitkiem. Pastor Trocmé namawiał całą swoją trzódkę do udzielania pomocy i zawarł ostatecznie skomplikowane porozumienia z agencjami żydowskimi, które przekazywały dzieci i rodziny pod jego opiekę. Członkowie jego społeczności przeprowadzali także sprawnych młodych Żydów przez góry do Szwajcarii, śladami hugenotów sprzed stuleci. Le Chambon nie uniknęło uwagi Gestapo i Milice. Trocmé i Thies zostali aresztowani i uwięzieni na jakiś czas, obaj ostatecznie musieli się ukrywać. Jednak ani jeden Żyd nie został zabrany z miasteczka. Historyczka Susan Zuccotti szacuje, że dalszych 800–1000 Żydów ukrywało się w domach, szkołach i na farmach w całym regionie protestanckim1381. Oprócz uchylania się od rozkazów Niemców w drugiej połowie 1943 roku coraz więcej Żydów włączało się w ruch oporu i czynnie walczyło. Przodowali komuniści, imigranci i młodzież. Tworzyli kilka całkowicie żydowskich jednostek Francs-tireurs et partisans – main d’oeuvre immigrée (FTP-MOI). Od czerwca 1942 do lipca 1943 roku żydowscy imigranci w regionie paryskim przeprowadzili niemal 60 operacji przeciwko niemieckim siłom okupacyjnym. Wielu bojowników zginęło lub zostało schwytanych, co oznaczało wyrok śmierci; do końca 1943 roku żydowskie oddziały zostały zniszczone lub rozproszone. Żydowscy skauci na południu uszli w góry Masywu Centralnego i stworzyli Armée Juive, w pełni żydowską formację Maquis. Setki walczyły w innych oddziałach Maquis, włącznie

z młodym Claude’em Lanzmannem – niektórzy jawnie jako Żydzi, inni ukrywając swą tożsamość1382. Deportacja Żydów z Belgii, którą wznowiono po trzymiesięcznej przerwie w kwietniu 1943 roku, również okazała się dla Niemców żmudniejsza niż w poprzednim roku. W marcu belgijska prasa podziemna opublikowała artykuły mówiące, że pociągi z Mechelen/Malines wiozą Żydów na śmierć. Swój skutek wywarły również audycje BBC o masowych mordach w Polsce. Mosze Flinker dowiedział się, że wśród Żydów schwytanych w sąsiedztwie są starsi, niezdolni do pracy. Sam zastanawiał się nad zgłoszeniem na ochotnika do pracy na Wschodzie, ale potem przemyślał sprawę ponownie. Niewielu Żydów zgłaszało się już do „służby pracy”, a większość imigrantów zaczęła się ukrywać. Ponad 60 deportowanych uciekło z dziewiętnastego transportu z Mechelen na początku stycznia 1943 roku, zanim jeszcze dotarł do granicy Niemiec1383. Mimo to Kurt Asche, Judenreferent w Brukseli, nadal organizował naloty na dzielnice zamieszkiwane przez żydowskich imigrantów. Niemiecka policja zatrzymywała Żydów pod pozorem kontroli dokumentów i po donosach. Żydowscy informatorzy, szczególnie Jacques Glogowski, także zapewniali stały odpływ ofiar do koszar Dossin w Mechelen/Malines. Na początku kwietnia Asche miał dość Żydów, by wysłać transport. Wyjechał on wieczorem 19 kwietnia, wioząc 1631 Żydów w wieku od 6 do 90 lat. Pociąg nie ujechał jednak daleko: został zatrzymany przez mężczyznę stojącego na torach i machającego czerwoną lampą. Był to Jura Liwszyc, urodzony w Rosji żydowski lekarz, od 1942 roku aktywny członek podziemia. Po aresztowaniu członków żydowskiej konspiracji i wysłaniu ich do Mechelen/Malines Liwszyc wpadł na pomysł przechwycenia pociągu deportacyjnego i uwolnienia możliwie jak największej liczby wywożonych. Podziemie odniosło się do tego sceptycznie, ale Liwszyc zwerbował Jeana Franklemona i Roberta Maistriau i w pośpiechu nakreślili podstawowy plan. Podczas postoju pociągu Franklemon i Maistriau zaatakowali zawiasy drzwi wagonów nożycami do metalu. Otworzyli jedne drzwi i 17 Żydów mogło wyskoczyć, zanim policyjna eskorta dopadła Liwszyca i zaczęła strzelać. Liwszyc jako jedyny miał broń, musieli się więc wycofać. Pociąg ruszył w dalszą drogę, ale przed dotarciem do Niemiec kolejnych 214 deportowanych zdołało się uwolnić. Wielu z nich znalazło schronienie w belgijskich domach1384. Ta śmiała misja ratunkowa, jedyna w swoim rodzaju w kronikach deportacji z Europy Zachodniej, nie zahamowała obław ani ruchu pociągów. Zachęcane przez Himmlera SipoSD zorganizowało 3–4 września wielkie rafles w Brukseli i Antwerpii. Po pewnym okresie oszczędzania belgijskich Żydów, by nie denerwować władz Belgii, 20 września Niemcy ich również zaczęli deportować. Do końca roku kolejne 6 tysięcy Żydów wysłano z Belgii do Auschwitz via Mechelen/Malines. W 1944 roku Asche wysłał cztery transporty, ale wiozły one zaledwie 2300 Żydów. Wśród nich znalazł się Mosze Flinker z rodziną, wydany Niemcom w wigilię Paschy. Te ostatnie pociągi powiększyły łączną liczbę wywiezionych do 28 500, z których tylko tysiąc stanowili obywatele belgijscy1385. Dla porównania deportacje z Holandii do Auschwitz odbywały się regularnie jak w zegarku. Po przerwie z powodu Bożego Narodzenia transporty z Westerborku wznowiono

11 stycznia i wyprawiano je co tydzień do 23 lutego. Jeden pociąg z tysiącem pacjentów i personelem z żydowskiego szpitala psychiatrycznego ruszył do Auschwitz bezpośrednio z Appeldoorn. Między 2 marca a 20 lipca z powodu napływu Żydów z Salonik 19 transportów z 34 313 Żydami holenderskimi skierowano do Sobiboru. Ten okres, niemający odpowiednika w Belgii i Francji, był kataklizmem dla holenderskich Żydów. Czas trwania i intensywność deportacji w tym okresie pomagają wyjaśnić, dlaczego odsetek holenderskich Żydów, których wymordowano, tak znacząco przewyższa odsetek zgładzonych we Francji czy Belgii. Innym powodem było założenie w styczniu 1943 roku nowego obozu w Vught. Od 24 sierpnia do połowy listopada 1943 roku z Westerborku wyjechało siedem transportów, a z Vught jeden; łącznie wiozły 8127 Żydów. Vught rozrósł się w następnym roku. W 1944 roku z obu obozów wyruszyło osiem pociągów, zabierając 5500 Żydów bezpośrednio do Birkenau, włącznie z kilkuset kobietami, które padły potem ofiarą eksperymentów medycznych. Niemal 4 tysiące przeniesiono do obozu w Bergen-Belsen, gdzie czekali na wymianę. Ten straszliwy katalog śmierci nie uwzględnia 8–9 tysięcy Żydów z mieszanych małżeństw, Żydów w części lub kontrowersyjnego pochodzenia oraz kilku tysięcy Żydów cudzoziemskich chronionych przez ich paszporty1386. Hanns Rauter i Ferdinand aus der Fünten zdołali zapełnić te pociągi, utrzymując stałą presję na społeczność żydowską i uderzając w łatwe cele, takie jak sanatorium Appeldoorn. Po groteskowym widowisku, kiedy oszołomieni starsi, niesprawni i chorzy ludzie byli wpychani na ciężarówki, które zabierały ich na dworzec, funkcjonariusze Sipo-SD i holenderscy kolaboranci powtórzyli procedurę w innych żydowskich instytucjach w całej Holandii. 21 maja aus der Fünten rozkazał przywódcom Joodse Raad oddać 7 tysięcy osób ze swego personelu, twierdząc, że skoro w Amsterdamie zostało tak niewielu Żydów, to rada nie potrzebuje już tylu ludzi. Asscher i Cohen, współprezesi, pośpiesznie zwołali zebranie rady, by uzyskać jej akceptację. Pomimo pewnej różnicy zdań członkowie ostatecznie zatwierdzili ich decyzję. Gertrude van Tijn odmówiła udziału w selekcji i zrezygnowała ze stanowiska, choć nie zrobiło to żadnej różnicy. Przez następne dwadzieścia cztery godziny, wspominał Jacob Presser, w budynku rady „ponownie zapanował głęboki chaos i panika”, gdy pracownicy pochlebstwami i przekupstwem próbowali się dostać na listę kluczowego personelu. Podczas całonocnego posiedzenia specjalna komisja podzieliła zatrudnionych na trzy kategorie: A dla niezbędnych, B dla wykonujących ważną pracę i C dla „tych, bez których można się obejść”. Następnego dnia rada przedstawiła Niemcom listę 5700 nazwisk, chociaż to nie wystarczyło. Nie tylko rada zawiodła, wielu z tych, którzy otrzymali zawiadomienia o deportacji, się nie stawiło. W rezultacie 26 maja aus der Fünten wysłał policjantów, by złapali 3 tysiące ludzi w dzielnicy żydowskiej. Znalazła się między nimi van Tijn, ale została uwolniona po interwencji aus der Füntena. Ona i 1500 innych członków rady, pracowników i uprzywilejowanych Żydów zostali objęci wyłączeniem spod deportacji. Niechronieni nadal padali ofiarami nalotów, przeszukań, kontroli dokumentów i denuncjacji. 20 czerwca w ostatniej masowej obławie urządzonej przez niemiecką policję i holenderskich kolaborantów schwytano 5500 Żydów, wyludniając dzielnicę żydowską. Miesiąc później nocą aresztowano, w asyście członków Służby Porządkowej z Westerborku, żydowskich

przywódców i zabrano ich do obozu. Specjalni robotnicy i uprzywilejowani Żydzi zostali zgarnięci w ostatniej obławie w wigilię żydowskiego Nowego Roku we wrześniu 1943 roku; po niej w Amsterdamie jawnie nie mieszkał już żaden Żyd1387. Jednak Żydzi w mieszanych małżeństwach nadal pozostawali bezpieczni. Nawiązując do pomysłu, który był dyskutowany w Wannsee i w późniejszych debatach o mischlingach, Willi Zöpf zgłosił pomysł, by żydowskim małżonkom proponować rozwód lub sterylizację. Jacob Presser szacował, że z 8610 Żydów w mieszanych małżeństwach 2562 zgodziło się na sterylizację, w tym 1416 kobiet1388. Obóz w Vught, oficjalnie znany jako obóz koncentracyjny Herzogenbusch z powodu położenia niedaleko miasta ’s-Hertogenbosch, został założony przez Hannsa Rautera w końcu 1942 roku i miał pełnić kilka funkcji. Pierwotnie zamierzano tam więzić Holendrów zamieszanych w działalność konspiracyjną, ale w jego obrębie Rauter stworzył sekcję dla Żydów, nazywaną obozem pracy. Faktycznie była to jednak część podstępu, by skłonić Żydów do ochotniczego zgłaszania się do deportacji. Żydowski „obóz przyjęć” prowadziło WVHA; znajdowały się tam warsztaty obróbki diamentów, elektrotechniczne i odzieżowe. Nowi przybysze mogli się komunikować ze światem i dostawać paczki żywnościowe. Nie był to tylko podstęp; Rauter miał nadzieję, że dzięki przeniesieniu produkcji do obozu przeszkodzi fabrykantom w składaniu skarg na niszczenie ich załóg i ukróci irytujące interwencje szefów, próbujących wycofać kluczowych pracowników z list deportacyjnych. Kiedy obóz otwarto w styczniu 1943 roku (jak zwykle zanim faktycznie był gotowy), w Vught znalazło się 450 Żydów. Pięć miesięcy później obóz osiągnął stan maksymalny: 8684 więźniów. Transporty do Westerborku i bezpośrednio do Auschwitz, rozpoczęte w maju 1943 roku, stale zmniejszały tę liczbę, tak że pod koniec roku w barakach przebywało 700 Żydów. Sekcja żydowska, przemianowana na obóz tranzytowy, została zlikwidowana w lutym 1944 roku, gdy już odegrała swoją rolę. Przez całą jego krótką historię (obóz główny funkcjonował do września 1944 roku) strażnikami byli głównie holenderscy ochotnicy do SS1389. Według więźniów Vught przypominało Westerbork. W obozowym dzienniku David Koker, dwudziestodwuletni znakomity student i działacz syjonistyczny, opisał różnice między holenderskimi i niemieckimi Żydami, podziały zależne od swoistej hierarchii systemu obozowego i straszliwe napięcie z powodu grożącej w każdej chwili deportacji. Ojciec Kokera zajmował się obróbką diamentów, nie groziła mu więc deportacja aż do lutego 1943 roku, kiedy całą rodzinę zabrano nocą z domu i wywieziono do Hollandsche Schouwburg. „Aresztowani między jedenastą a dwunastą w nocy – zapisał David w pierwszej notatce z 11 lutego. – Jeden policjant przyzwoity, ale przestraszony, drugi nieprzyjemny. Usłyszałem, jak idą”. Dotarli do nowego obozu, który pachniał świeżą farbą, po dwugodzinnym marszu od stacji w „smutnej procesji. Kulejący ludzie, płaczące dzieci”. Wkrótce po osadzeniu zauważył „silną odrębność postaw Żydów niemieckich”. W chwili przyjmowania do obozu żydowskiego komendant mianował berlińskiego Żyda Richarda Süsskinda starszym i postawił go na czele Ordedienstu (OD, Służba Porządkowa). Gdy deportacje wisiały w powietrzu, David słyszał skargi na „faworytyzm praktykowany przez

administrację. Dużo się teraz mówi o niemieckiej mentalności”1390. Gdy obóz wypełniał się Żydami z prowincji, liczba dzieci wzrosła do ponad 1700. Potem, w maju, niemieccy urzędnicy ujawnili prawdziwą naturę Vught, nakazując usunięcie niezdolnych do pracy, w tym dzieci. David Koker obserwował, jak rodziny, nie mogąc rozstać się ze swymi najmłodszymi członkami, zgłaszały się do wyjazdu. „Rodzice byli przekleństwem swych dzieci. Oni je tu ściągnęli. Teraz natomiast dzieci stawały się przekleństwem rodziców: ciągnęły ich ze sobą do Polski. A wszystko to jest tak okropne, że nie da się tego opisać”1391. Koker rozumiał, że praca ma kluczowe znaczenie, by uniknąć wywózki, i udało mu się zdobyć stanowisko urzędnika w warsztacie elektrycznym Philipsa. To trzymało go z daleka od transportów i dawało szansę znalezienia bezpiecznych zajęć dla reszty rodziny. We wrześniu awansował na kierownika u Philipsa i mógł manipulować listami deportacyjnymi. „Garbiłem się na krześle – napisał 1 września – patrząc smutnie na plac zbiórki i próbując uchronić dziewczęta H[essów], moją ostatnią ostoję piękna wśród tej brzydoty, od wyjazdu z transportem”. Wśród zdziesiątkowanych Żydów zapanowało rozpasanie. Na początku listopada zanotował, że „obecnie obóz kobiecy jest rozpalonym seksem rajem, mężczyźni wskakują i wyskakują przez okna baraków na pośpieszne miłostki w latrynach”1392. David Koker brał udział w dalszych selekcjach po tym, jak komendant obozu uznał, że pracownicy zajmujący się odzieżą nie są już potrzebni. Kobiety z warsztatów krawieckich, matki i córki stojące w obliczu rozdzielenia z mężami i ojcami, rozpaczliwie szukały pracy gdzie indziej. Ludzie odpowiedzialni za zestawianie list byli błagani przez tych, którzy nie mieli wpływów, i zastraszani przez tych, którzy je mieli. „Nasze cudownie dokładne listy uprzywilejowanych są niepotrzebne. Mówię wszystkim, żeby nie mieli złudzeń. I nie mam zamiaru robić nic więcej”. Jak wyjaśniał w dzienniku: „W tych wszystkich sprawach wyrobiłem sobie gniewne, ale mimo to abstrakcyjne poczucie odpowiedzialności. Muszę to robić, to moja praca, krzywdzi ludzi, ale to absolutnie wszystko jedno, kto właściwie ją wykonuje”. Tak samo, gdy do Auschwitz wyjechał transport z 1152 Żydami, David napisał: „Kiedy wieczorem bawisz się w opatrzność, idziesz spać z kacem moralnym i głębokimi wątpliwościami”. Czuł, że sam staje się „jakimś bytem Nietzscheańskim” wypełnionym poczuciem „wolności i siły. I z tego powodu, działając w imieniu ludzi, na których zagładę się zgadzasz, staje się obiektywny i funkcjonalny”1393. Przez cały 1943 rok większość transportów z kobietami i dziećmi z Vught najpierw jechała do Westerborku. Heinz Hesdörffer, aresztowany w Amsterdamie 4 marca 1943 roku i wysłany do obozu, zaobserwował ich krótki, smutny pobyt. „Na zawsze zapamiętam te dzielne, czułe matki z płaczącymi, zmęczonymi aniołkami, które próbowały uspokoić lub nakarmić […] te pełne łez oczy, te młode, ładne kobiece twarze z wyrazem głębokiego bólu, przerażone losem swych rodzin i swoim własnym”. Na swoje szczęście, jako niemiecki uchodźca, który współpracował z licznymi komitetami pomocy uchodźcom, znał wielu wysoko postawionych niemieckich Żydów i szybko dostał pracę, która wyłączała go z deportacji. Auschwitz wywoływał jedynie niejasne przeczucie grozy, ale by go uniknąć, „robiono wszystko, oddawano ostatni grosz”. Zauważył, że „znajdowały się młode damy,

które sprzedawały swój honor, aby dostać odroczenie”1394. Philip Mechanicus, dziennikarz tuż po pięćdziesiątce, przybył do Westerborku na początku listopada 1942 roku z niemieckiego obozu policyjnego w Amersfort, gdzie go więziono za nienoszenie żółtej gwiazdy. Został tak pobity przez niemieckich policjantów, że pierwsze pół roku w Westerborku spędził w dobrze wyposażonym obozowym szpitalu. Gdy wyzdrowiał, zaczął spisywać swoje przeżycia, nazywając siebie „oficjalnym reporterem utrwalającym katastrofę”1395. We wtorek 1 czerwca 1943 roku Mechanicus opisał typowy dzień deportacji. „Transporty są równie wstrętne jak zawsze. Wykorzystywane wagony pierwotnie przewoziły konie. Deportowani już nie leżą na słomie, ale na gołej podłodze pośród zapasów żywności i bagaży, dotyczy to nawet chorych […]. Jest beczka, jedna mała beczka na tyle osób w kącie wagonu, gdzie mogą się publicznie załatwiać […]. Obok stoi worek piasku, którym każdy musi zasypać ekskrementy”. W innym kącie jest zbiornik wody z kranem. Po zbiórce przy barakach 3 tysiące skazanych Żydów maszerują na dworzec w eskorcie OD główną obozową drogą zwaną Boulevard des Misères. Każdy z deportowanych ma „chlebak przewieszony przez ramię […] i koc przymocowany do drugiego. […]. Obdarci emigranci, którzy mają tylko to, co na sobie i co na nich wisi. Cisi mężczyźni z twarzami pełnymi napięcia i kobiety wstrząsane częstymi szlochami. Starsi ludzie, kuśtykający obok, potykający się na kiepskiej nawierzchni pod swym bagażem i często wchodzący w błotniste kałuże. Inwalidzi o kulach […]”. Członkowie OD, wspierani przez regularną policję niemiecką, Schutzpolizei (nazywaną też zieloną policją, od koloru mundurów), tworzyli kordon wokół pociągu, by zapobiec ucieczkom. „Każdy, kto się ociąga lub waha, ma eskortę. Są prowadzeni do wagonów, wpychani albo bici, albo okładani pięściami, albo przekonywani butem, wkopywani do środka, zarówno przez «zieloną policję», która eskortuje pociąg, jak i przez ludzi z OD”. Mechanicusowi wydawało się, że Ordedienst „rekrutowany jest z żydowskich mętów, brutalnych, ordynarnych typów, bez wykształcenia, ludzkich uczuć czy współczucia; żyją dla papierosów i łatwych związków z podobnymi do siebie kobietami”. Żydzi w obozie nazywali ich „żydowskim SS”. Gdy wywożeni zostali już upchnięci w wagonach, przedstawiciele banku Lippmanna–Rosenthala wchodzili do środka i siłą pozbawiali ich gotówki, piór wiecznych, zegarków i drobnych precjozów. Gdy wagony zaplombowano, komendant Albert Gemmeker dawał sygnał do odjazdu. Następnie „członkowie żydowskiego Gestapo, którzy stali w szeregu wzdłuż składu jako szpiedzy, ruszali wzdłuż torów jak hieny w poszukiwaniu monet i banknotów”. Wyższy urzędnik żydowski Kurt Schlesinger i funkcjonariusze SD podjeżdżali pociągiem na drugą stronę obozu i wyskakiwali, aby oszczędzić sobie marszu do swego biura1396. Mechanicus analizował też napięte stosunki między Żydami holenderskimi a niemieckimi. „Niemieccy Żydzi odgrywali tu rolę liderów, tak jak niemieccy Aryjczycy przyzwyczajeni są do roli przywódców […] wielu pytało swych holenderskich towarzyszy: czy zatroszczyliście się kiedyś albo pomyśleliście o nas?”. Ponieważ przebywali w obozie trzy lata, zanim przybyli pierwsi Holendrzy, zajęli wszystkie wpływowe stanowiska – szczególnie w wydziale rejestracji. „Tworzyli niemal elitarne stowarzyszenie dla ochrony

interesów niemieckich Żydów. W ten sposób w zasadzie oddawali holenderskich Żydów Niemcom dla własnej korzyści”. Na początku sierpnia 1943 roku Schlesinger poprosił Mechanicusa, szanowanego przez obie grupy, by znalazł sposób na złagodzenie wzajemnej wrogości. Ten zasugerował stworzenie komitetu rozjemczego, złożonego po równo z Holendrów i Niemców, dla rozwiązania kwestii takich jak obsada obozowej administracji. Schlesinger (i Gemmeker) się zgodzili1397. We wrześniu liczba więźniów Westerborku spadła do 6 tysięcy; większość obozu stała pusta. Mechanicus został ocalony przed deportacją przez Schlesingera, który umieścił go w grupie Żydów z koneksjami w Palestynie; Niemcy uważali ich za kandydatów do wymiany na obywateli niemieckich więzionych przez aliantów. Fakt, że miał nieżydowską żonę i dziecko, również kwalifikował go do grupy chronionych1398. Najbardziej uprzywilejowanych holenderskich Żydów przetrzymywano na zamku Barneveld. Stamtąd w połowie 1944 roku 638 przewieziono do Theresienstadt. Dołączyli do kilku tysięcy, których wysłano do tamtejszego getta w 1943 roku i na początku 1944, ponieważ uważano je za bardziej odpowiednie dla ich wysokiego statusu, a poza tym było prawdopodobne, że wywoła to mniejsze protesty wpływowych nie-Żydów niż deportowanie ich bezpośrednio do Polski. Jacob Presser szacuje, że do Theresienstadt trafiło łącznie 4897 holenderskich Żydów, a ich życie tam „różniło się niewiele od życia całej reszty”. Nie więcej niż jedna czwarta z nich przeżyła. Przez chwilę jednak wydawało się, że ich los splecie się z losem czeskich i niemieckich Żydów, którzy przebywali tam od prawie dwóch lat1399. 1378 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 321–332, 336–351; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 550–555; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 157–165, 187–189; H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 175–177. 1379 25 sierpnia, 10, 28 października, 1 listopada 1943, H. Berr, Journal, s. 155–159, 186, 193–196. 1380 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 238–246; M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 152–156. 1381 S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 227–231; Philip Hallie, Lest Innocent Blood be Shed, New York 1994, s. 129–138; Caroline Moorhead, Village of Secrets: Defying the Nazis in Vichy France, London 2014, s. 141–150, 190–205, 218–221, 224–234. 1382 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 351–355; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 260–278; Claude Lanzmann, The Patagonian Hare. A Memoir, tłum. Frank Wynne, London 2012, s. 91–111. 1383 P. Longerich, Holocaust, s. 387–388; 13, 15 stycznia 1943, Young Moshe’s Diary, s. 60–62; Marion Schreiber, The Twentieth Train, tłum. Shaun Whiteside, London 2004, s. 162–163, 170–171. 1384 M. Schreiber, The Twentieth Train, s. 210–230; 7 marca 1944, Anne Somerhausen, Written in Darkness. A Belgium Woman’s Record of the Occupation 1940–1945, New York 1946, s. 261–262 (Somerhausen nieustannie myli daty, co czyni jej „dziennik” niezbyt wiarygodnym źródłem). 1385 P. Longerich, Holocaust, s. 387–388; Shaul Esh, Introduction, w: Young Moshe’s Diary, s. 6–8. Siostry Moszego i młodszy brat ocaleli. 1386 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 482–484; B. Moore, Victims and Survivors, s. 103–105; P. Griffioen

i R. Zeller, Comparing the Persecution of the Jews in the Netherlands, France and Belgium, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, s. 72–74, 77–78. 1387 P. Romijn, The „Lesser Evil”, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, s. 23–25; J. Presser, Ashes in the Wind, s. 178–194, 202–213; B. Moore, Victims and Survivors, s. 104–105; B. Wasserstein, The Ambiguity of Virtue, s. 171–180. 1388 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 195–202. 1389 Tamże, s. 464–478; Marieke Meeuwnwoord, The Holocaust in the Netherlands: new research of camp Vught, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, s. 93–103; Robert Jan van Pelt, Introduction, w: David Koker, At the Edge of the Abyss. A Concentration Camp Diary, 1943–1944, tłum. Michiel Horn i John Irons, Evanston 2012, s. 58–59; B. Moore, Victims and Survivors, s. 101. 1390 R.J. van Pelt, Introduction, oraz 11, 22, 23 lutego, 23 marca 1943, D. Koker, At the Edge of the Abyss, s. 23–42, 77–78, 105, 109, 152. 1391 8, 9, 10 maja 1943, D. Koker, At the Edge of the Abyss, s. 190–192. 1392 23 maja, 7 lipca, 16 sierpnia, 1, 30 września, 7 listopada 1943, D. Koker, At the Edge of the Abyss, s. 198–200, 221–222, 243, 251–253, 264, 281–282. 1393 11, 15, 27 listopada 1943, D. Koker, At the Edge of the Abyss, s. 285–286, 289, 294–295. 1394 H. Hesdörffer, Twelve Years of Nazi Terror, s. 53–54, 57, 60–62, 65 (o transportach z Vught). 1395 29 maja 1943, P. Mechanicus, Waiting for Death, s. 16–17. 1396 1 czerwca 1943, P. Mechanicus, Waiting for Death, s. 25–27. 1397 3 czerwca, 3 lipca, 4, 27 sierpnia 1943, P. Mechanicus, Waiting for Death, s. 29–33, 73–74, 112, 140. 1398 14 września 1943, P. Mechanicus, Waiting for Death, s. 155–158. 1399 J. Presser, Ashes in the Wind, s. 235–238, 529–535.

THERESIENSTADT, KULTURA I KATASTROFA Na początku lutego 1943 roku w Theresienstadt przebywało 44 672 Żydów. W ciągu roku doszło do nich 15 126 osób, 12 696 zmarło, a nieco ponad 17 tysięcy wywieziono do Auschwitz. Wśród nowych przybyszów w lutym znalazło się 295 holenderskich Żydów, a w październiku 1943 roku kilkuset duńskich. W tamtym okresie podciągnięto bocznicę ze wsi Bohušovice do getta. Coraz więcej więźniów dostawało pracę w rozbudowujących się warsztatach i gospodarstwach rolnych w okolicy. Mimo to Ernst Kaltenbrunner, szef RSHA, uważał, że przebywa tam za dużo Żydów. W związku z tym 7 tysięcy wywieziono w pięciu transportach od 20 stycznia do 1 lutego. Helga Weiss i jej rodzina uniknęli deportacji dzięki związkom ojca z obozową administracją. Następnie jednak Himmler uchylił decyzję Kaltenbrunnera i nie było dalszych transportów aż do września. Ten okres stabilności zdawał się być konsekwencją alianckiej deklaracji w sprawie nazistowskich zbrodni wojennych. Himmler chciał wykorzystać Theresienstadt jako dowód, że starsi Żydzi ewakuowani z Trzeciej Rzeszy żyją spokojnie i bezpiecznie. W ramach tego oszustwa w styczniu getto otrzymało własną walutę. W następnych miesiącach uruchomiono sklepy, w których więźniowie mogli kupować jedzenie i ubrania. Otwarto bibliotekę. Rola Theresienstadt jako dowodu na ludzkie traktowanie Żydów przez Rzeszę zyskała na znaczeniu od połowy 1943 roku, kiedy alianci i kraje neutralne zaczęli wywierać presję, by Czerwony Krzyż dostał zgodę na inspekcję. W lipcu Anton Burger zastąpił Siegfrieda Seidla na stanowisku komendanta i przyśpieszył „upiększanie” getta-obozu1400. Ustabilizowanie populacji pomogło rozkwitnąć działaniom kulturalnym. Pokolenie wspaniałych młodych Czechów przeciwstawiło się skutkom niedożywienia, niewygodnych i zatłoczonych kwater oraz ciężkiej pracy, by pisać muzykę i poezję, by malować i rysować. W eseju zatytułowanym Goethe i getto Victor Ullman, który w 1943 roku miał 45 lat, stwierdził, że jest całkowicie słuszne poświęcać energię kulturze i twórczości nawet w tak okropnym miejscu. „Bez wątpienia siedzieliśmy z płaczem nad brzegami Babilonu – napisał. – Nasze próby w sztuce były współmierne do naszej woli życia”. Ta witalność dała początek fali kompozycji muzycznych, w tym opracowaniom ludowych pieśni jidysz i operze Cesarzowa Atlantydy, która jest subtelnym atakiem na faszyzm. Libretto napisał Petr Kien, który zapowiadał się na obiecującego poetę i pisarza, chociaż miał zaledwie 22 lata. Hans Krása, kompozytor, przerobił swoją ostatnią przedwojenną pracę, operę Brundibár, na antyfaszystowską parabolę. Trzydziestoośmioletni Rafael Schächter był uznanym wykonawcą, zanim Niemcy zajęły Czechosłowację. W Theresienstadt założył chór i dyrygował wykonaniami dzieł Smetany, włącznie ze Sprzedaną narzeczoną, i pełnym Requiem Verdiego na strychu jednego z baraków. Jedynym instrumentem, jakim dysponował, było zdezelowane pianino. Gideon Klein i Pavel Haas, uczniowie Leoša

Janáčka, obaj po trzydziestce, przed uwięzieniem byli piewcami modernizmu. Obaj komponowali dzieła zgodne ze swym stylem, a mimo to zdołali je nasycić żydowskim cierpieniem i tradycyjnymi lamentacjami. Haas stworzył kilka zjadliwych satyrycznych piosenek dla kabaretu. Natomiast Zikmund Schul, w 1943 roku zaledwie 27-letni, komponował żydowską muzykę liturgiczną. Wydział kultury administracji gettowej był schronieniem dla kilkunastu artystów, już znanych ze swych prac. Fritz Taussig (rysownik i ilustrator, który naprawdę nazywał się Bedřich Fritta), szef wydziału, dał Leo Haasowi, Petrowi Kienowi i Norbertowi Trollerowi szansę na stworzenie ilustrowanej kroniki obozu. Friedl Dicker-Brandeis, która przed wojną projektowała tkaniny, uczyła plastyki setki dzieci, dla których malowanie i rysowanie były na równi aktywnością terapeutyczną i ujściem dla talentu. Ich prace również stały się unikatowym obrazowym świadectwem warunków w Theresienstadt1401. Jednak jedna z ocalonych, historyczka Ruth Bondy, wniosła sprzeciw wobec listy kulturalnych osiągnięć i ich wpływu na więźniów getta-obozu. Wspomina, że podczas osiemnastu miesięcy uwięzienia widziała tylko jedno przedstawienie operowe i jedną sztukę. „Wielu więźniów nie miało szczęścia w ogóle ich zobaczyć i nie tylko dlatego, że nie interesowali się kulturą. Ciężka praca, godziny spędzone w kolejkach po jedzenie, do kranu, do toalety; wysiłki podejmowane, by zobaczyć rodziców lub męża, żonę i dzieci albo przyjaciół przed godziną policyjną […] szerzące się choroby, lęk przed transportami, żałoba po ojcu lub matce, którzy zmarli w getcie – krótko mówiąc, oszczędność sił potrzebnych przede wszystkim na codzienną egzystencję uniemożliwiała aktywność kulturalną”. Zauważyła, że trudno było też zdobyć bilet, a godzina policyjna od ósmej wieczorem skutecznie ograniczała publiczność do baraków, gdzie wystawiano przedstawienie. Nie trzeba dodawać, że uprzywilejowani więźniowie nie stawali w obliczu takich przeszkód1402. Znienacka, na początku września 1943 roku, groza transportów wróciła do Theresienstadt. Philipp Manes wspominał, jak on i jego znajomi stracili „ciepłe poczucie bezpieczeństwa […] kiedy po raz pierwszy słowo «transport» rozbrzmiało w naszych uszach, przypominało fałszywy ryk trąby. Nie mogliśmy tego pojąć. Nie wierzyliśmy w to”. Burger obwieścił, że są potrzebni żydowscy robotnicy do nowego obozu na Wschodzie. By podkreślić, że deportowani będą działać jako grupa, Leo Janowitz, sekretarz Rady Starszych, usłyszał, że będzie towarzyszył transportowi razem z Freddym Hirschem, charyzmatycznym przywódcą młodzieży syjonistycznej, który pomagał prowadzić wydział dziecięcy. Dwa pociągi, wiozące łącznie 5007 deportowanych, zostały w rzeczywistości skierowane do Auschwitz, dokąd przybyły 6 września. Kiedy jednak przybyszów zabrano do Birkenau, nie poddano ich ani selekcji, ani nie przeszli zwyczajowego przyjęcia. Pozwolono im zachować włosy, własne ubrania i bagaże. Rodzin nie rozdzielono i poprowadzono do sektora BIIb, nazwanego Familienlager (obóz rodzinny). Mężczyzn i kobiety oddzielono, ale dzieciom pozwolono zostać z matkami, a starszym chłopcom z ojcami. Dorośli dostali pracę do wykonania i za dnia Freddy Hirsch zbierał wszystkie dzieci w oddzielnym baraku, bloku 31, gdzie pobierały naukę1403. Pomimo widoku kolumn wlokących się do komór gazowych i kłębów dymu, które

pojawiały się po ich zniknięciu, Hirsch i jego współpracownicy stworzyli pozory normalności dla 295 dzieci. Hirsch nalegał, żeby myły się co rano (chociaż woda była brudna), i w miarę możliwości dbał o porządny obiad. Uczono ich też szacunku do cudzej własności tak skutecznie, że w przeciwieństwie do reszty obozu kradzieży i przywłaszczeń było niewiele. Hirsch organizował też zajęcia sportowe i kulturalne, ze specjalnym programem na szabat. Przyszły historyk Otto Dov Kulka, wówczas dziewięcioletni, wspominał: „Tam po raz pierwszy usłyszałem o porywających wydarzeniach towarzyszących bitwie pod Termopilami i o całej masie wojen między Persami i Grekami. Pamiętam, że byłem tym tak zafascynowany, że chłonąłem niemal każde słowo lekcji”. Blok 31 stał się „centrum życia duchowego i kulturalnego”1404. Obóz rodzinny był częścią oszustwa przygotowanego przez biuro Eichmanna z Berlina. Od wydania przez aliantów deklaracji o ukaraniu zbrodni wojennych na Himmlera naciskano, by wyjaśnił, co stało się z Żydami „przesiedlonymi” na Wschód. W marcu 1943 roku rząd Słowacji poprosił o zgodę na inspekcję w obozach w Polsce, do których jakoby przewieziono słowackich Żydów. Przez kilka miesięcy prasa w krajach alianckich i neutralnych, włącznie ze Szwajcarią, publikowała artykuły o losie Żydów. Historycy, którzy zbadali genezę obozu rodzinnego, doszli do wniosku, że miał prawdopodobnie w razie potrzeby służyć jako „obóz modelowy” dla inspektorów Czerwonego Krzyża. Hirschowi kazano przygotować raport specjalnie dla Szwajcarów. Tyle że, zważywszy na bliskość urządzeń do eksterminacji w Birkenau i widocznych dokoła dowodów cierpienia, nie jest to w pełni przekonujące wyjaśnienie. Równie dobrze mógł to być spisek, by oszukać Żydów w Theresienstadt. Więźniów obozu zachęcano do wysyłania wiadomości o dobrym zdrowiu i lokalnych warunkach. Obóz rodzinny był też użytecznym sposobem rozładowania tłoku w Theresienstadt w przeddzień wizyty delegacji Czerwonego Krzyża, która odbyła się w czerwcu 1944 roku. Jednak Żydzi, którzy przybyli we wrześniu, i ci, którzy przyjechali po nich, i tak byli skazani na śmierć. Przy przyjmowaniu do Auschwitz w głównej kartotece tworzono kartę dla każdej osoby; wpisano na nich, że po sześciu miesiącach podlegają one Sonderbehandlung, specjalnemu traktowaniu, co było nazistowskim eufemizmem dla śmierci w komorach gazowych1405. W grudniu 1943 roku przybyły dwa kolejne transporty z Theresienstadt: 5007 Żydów, w tym 353 dzieci. Obóz BIIb był odtąd mocno zatłoczony, gnębiony głodem i chorobami. Jedna czwarta transportu wrześniowego już nie żyła, kiedy 7 marca 1944 roku minął okres ułaskawienia. Wtedy 3792 ocalonych skierowano do innej sekcji, gdzie Hirsch, podejrzewający najgorsze, odebrał sobie życie. Nocą 8 marca sekcję BIIb zablokowano, a Żydzi usłyszeli ciężarówki i ruch. Następnego ranka z transportów wrześniowych nikogo już nie było, poza personelem medycznym i chorymi w izbie chorych, włącznie z Ottonem Dov Kulką i jego matką1406. 16, 17 i 18 maja 1944 roku transporty z Theresienstadt przywiozły 7500 osób do obozu rodzinnego, którego więźniowie nie mieli już żadnych złudzeń co do swojej przyszłości. Grudniowi deportowani mieli być zlikwidowani w czerwcu, ale między ich przyjęciem do Birkenau a ustaleniem daty zagłady zmieniła się sytuacja. Czerwony Krzyż miał odwiedzić

Theresienstadt 23 czerwca, tydzień po dacie planowanej egzekucji – więc pozwolono im żyć nieco dłużej. Co więcej, zapotrzebowanie na siłę roboczą oznaczało, że raczej dojdzie do selekcji niż eksterminacji wszystkich. 6 lipca 1944 roku około 3,5 tysiąca z nich wywieziono do pracy w Niemczech lub w okolicy Auschwitz. Kulka znalazł się wśród nastolatków wybranych do funkcji gońców lub służących. Resztę, 6,5 tysiąca osób, zamordowano w komorach gazowych 14–16 lipca1407. 1400 Z. Lederer, Ghetto Theresienstadt, s. 52–53, 88–95; L. Rothkirchen, The Jews of Bohemia and Moravia, s. 242–243; 14 stycznia 1943, H. Weiss, Helga’s Diary, s. 77. 1401 Z. Lederer, Ghetto Theresienstadt, s. 122–131; L. Rothkirchen, The Jews of Bohemia and Moravia, s. 265–283; Joza Karas, Music in Terezin 1941–1945, New York 1988, s. 9–84, 93–161. 1402 Ruth Bondy, Trapped. Essays on the History of the Czech Jews, 1939–1943, Jerusalem 2008, s. 11–12. 1403 R. Bondy, Trapped, s. 152–153, 156–159; P. Manes, As if it were life, s. 112–115. 1404 R. Bondy, Trapped, s. 159–169; Nili Keren, The Family Camp, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 428–440; Otto Dov Kulka, Landscapes of the Metropolis of Death. Reflections on Memory and Imagination, tłum. Ralph Mandel, London 2013, s. 18–19. 1405 O.D. Kulka, Landscapes of the Metropolis of Death, s. 105–114; R. Bondy, Trapped, s. 152–155; L. Rothkirchen, The Jews of Bohemia and Moravia, 247–64; D. Cesarani, Eichmann, s. 136–137, 149–150. 1406 O.D. Kulka, Landscapes of the Metropolis of Death, s. 30. 1407 R. Bondy, Trapped, s. 175–176; O.D. Kulka, Landscapes of the Metropolis of Death, s. 30, 34.

DANIA, UCIECZKA I RATUNEK Powszechne w pierwszych miesiącach 1943 roku poczucie, że Niemcy znajdują się na skraju klęski, zachęciło społeczeństwo Danii do buntu przeciwko niemieckim rządom. Paradoksalnie ta aktywność niemal skazała na śmierć tamtejszych Żydów, których do tamtej pory nie dotknęły żadne antyżydowskie środki. To, co się stało, gdy Niemcy ostatecznie zwrócili się w październiku 1943 roku przeciwko tamtejszym Żydom, prawie od razu przeszło do legendy. Po tym, jak większość Żydów z Danii uciekła przed obławami niemieckiej policji i znalazła azyl w Szwecji, twierdzono, że duński król Chrystian X pojawił się publicznie z żółtą gwiazdą na znak solidarności z żydowskimi poddanymi. Jego przykład i odwagę duńskiego ruchu oporu uznano za odpowiedzialne za cudowne ocalenie 7500 Żydów. W rzeczywistości król nigdy nie nosił gwiazdy, podobnie jak duńscy Żydzi. Udana ucieczka niemal całej społeczności była nie tyle wynikiem heroicznego oporu wobec nazistowskiego fanatyzmu, ile kolejnym przykładem tego, jak pośpiesznie improwizowana i niekonsekwentna Judenpolitik legła w gruzach. Trzeba też powiedzieć, że w szczęśliwym zakończeniu potencjalnie katastrofalnej sytuacji odegrały również kluczową rolę żydowska inicjatywa i instynkt samozachowawczy1408. Na początku wojny Dania miała około 8 tysięcy ludności żydowskiej. Żydzi mieszkali tam od XVII wieku i doskonale się zasymilowali, odkąd w latach czterdziestych XIX stulecia uzyskali pełnię praw obywatelskich. W kraju nie istniał ruch antysemicki, a politycy wierzyli, że najlepszym sposobem zapobieżenia jego powstaniu jest zablokowanie imigracji żydowskiej na dużą skalę. Pomimo bliskości Trzeciej Rzeszy kraj uniknął napływu żydowskich uchodźców, utrzymując skrajnie rygorystyczną kontrolę imigracyjną. Zaledwie około 5 tysiącom uchodźców różnego rodzaju zezwolono na wjazd do Danii między 1933 a 1939 rokiem, a większość zachęcano do szybkiego wyjazdu. Ledwie 1,5 tysiąca Żydów niemieckich lub bezpaństwowców zdołało uzyskać prawo pobytu. Karl Steincke, minister sprawiedliwości, podsumował oficjalne stanowisko w kwietniu 1937 roku, kiedy stwierdził: „Nikt nie ośmiela się być nieludzkim, ale i nikt nie ośmiela się być ludzkim z powodu konsekwencji”1409. Niemiecka inwazja 9 kwietnia 1940 roku skończyła się szybko i niemal bezkrwawo. W zamian za niesprzeciwianie się niemieckiej okupacji Duńczykom pozwolono zachować własne siły zbrojne i cały system rządowy: króla, premiera, jego gabinet i parlament. Chociaż zlikwidowano partię komunistyczną, a jej posłów aresztowano, duńska demokracja ocalała. W marcu 1943 roku obywatele poszli nawet do urn w wyborach powszechnych: lokalna partia nazistowska zdobyła 2 procent głosów. Niemcy jednak gotowi byli przełknąć taki afront, ponieważ Dania zaopatrywała Rzeszę w większość niezbędnej żywności, szczególnie mięsa i nabiału. Aby zapewnić niezakłócony import żywności i uniknąć

utrzymywania dużego garnizonu, Berlin skłonny był obdarzyć Duńczyków rozległą autonomią i traktować ich w białych rękawiczkach. Przekonanie, że Duńczycy również są Aryjczykami, wzmacniało tendencję do przekształcenia okupacji we wzór współpracy i zgody1410. Aby zachować politykę współpracy, Niemcy nie naciskali na władze duńskie w kwestii wprowadzenia środków antyżydowskich. Kilka miesięcy po rozpoczęciu okupacji król Chrystian konferował ze swym premierem w tej sprawie i uzgodnił z nim, że ochrona obywateli pochodzenia żydowskiego będzie nieprzekraczalną granicą w stosunkach z Trzecią Rzeszą. W listopadzie 1941 roku rząd przystąpił do paktu antykominternowskiego i pozwolił Waffen-SS zwerbować 6 tysięcy mężczyzn (spośród dwukrotnie większej liczby ochotników) do walki na froncie wschodnim. Mimo to kiedy Göring naglił premiera Erika Scaveniusa do rozprawienia się z „kwestią żydowską”, Scavenius odparł, że w Danii nie ma żadnej „kwestii żydowskiej”. Na konferencji w Wannsee w styczniu 1942 roku przedstawiciele niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych ostrzegali, że usunięcie Żydów z Danii będzie kwestią bardzo delikatną. Na nieszczęście rozwój oporu wobec niemieckiej okupacji i eksploatacji skłonił jesienią 1942 roku Hitlera do zażądania zaprowadzenia surowszego reżimu. W październiku 1942 roku Werner Best został przeniesiony z Paryża do Kopenhagi jako przedstawiciel Rzeszy odpowiedzialny za realizację życzeń Führera1411. Best stanął w obliczu nasilającego się niepokoju i sabotażu, których kulminacją stała się fala strajków w sierpniu 1943 roku. Dowódca garnizonu, generał Hermann von Henneken, ogłosił stan wyjątkowy i przystąpił do rozbrajania duńskiego wojska, włącznie z marynarką wojenną. W odpowiedzi rząd podał się do dymisji, pozostawiając kraj w rękach wyższych urzędników. W obawie, że SS wkroczy i przejmie kontrolę, Best zebrał posiłki policyjne i 8 września zasugerował Hitlerowi, że nastał dobry moment na rozprawienie się z Żydami. Było to nieco dziwne, ponieważ Best wcześniej ostrzegał przed jakimikolwiek akcjami przeciwko lokalnej społeczności żydowskiej, a co więcej, jego inicjatywa doprowadziła do mianowania Rudolfa Mildnera na dowódcę policji bezpieczeństwa – co dawało SS przyczółek, którego nie miało wcześniej. Jak na ironię, Mildner natychmiast ostrzegł przed działaniami, które zraziłyby Duńczyków. Henneken też prosił o zwłokę. Jednak Best, który miał makiaweliczny zmysł, grał na dwie strony. Wszczynając ogólnokrajowe obławy, upewnił się jednocześnie, że Żydzi zostaną w porę uprzedzeni. Nigdy nie zamierzał wszakże rozpętywać nagłośnionych, nieproduktywnych masowych aresztowań, które latem 1942 roku wywołały oburzenie we Francji; znalazł sposób, by osiągnąć te same cele sprytniej i bardziej ekonomicznie1412. W ostatnich dniach września Rolf Günther zorganizował szkolenie dla biura Eichmanna, które miało przeprowadzać obławy i deportacje. Wyczarterowano statek, który miał przewieźć Żydów z Zelandii do Niemiec, i ściągnięto 1800 funkcjonariuszy policji porządkowej. Podczas tych przygotowań Best zdradził attaché do spraw morskich ambasady niemieckiej Georgowi Ferdinandowi Duckwitzowi, że policja bezpieczeństwa szykuje się do wyłapania wszystkich duńskich Żydów 1 października. Wiedział, że Duckwitz – mniej niż

entuzjastycznie odnoszący się do reżimu nazistowskiego – ma związki z miejscowymi politykami i z pewnością przekaże informację Hansowi Hedtoftowi, przywódcy duńskich socjaldemokratów. Hedtoft z kolei zaalarmował Carla Henriquesa, przewodniczącego Rady Przedstawicieli kopenhaskiej gminy żydowskiej. Ponieważ następnego dnia, 29 września, przypadała wigilia żydowskiego Nowego Roku, kiedy niemal wszyscy Żydzi przychodzili do synagogi, nie było problemu z obwieszczeniem zagrożenia. Nie wydano oficjalnego zawiadomienia ani nie przygotowano wspólnej odpowiedzi. Zamiast tego Żydzi pojedynczo i rodzinami zbierali nieco rzeczy i kierowali się na wieś lub w stronę wybrzeża. Co ważniejsze, Henriques spotkał się z ambasadorem Szwecji, który również otrzymał wieści od Duckwitza. Ambasador zapewniał Henriquesa, że jeśli Żydzi spróbują przejść do jego kraju, „Szwecja jest otwarta”. Co nie mniej ważne, amerykańscy dyplomaci zaniepokojeni nadciągającym kryzysem poinformowali rząd szwedzki, że Stany Zjednoczone pokryją koszt utrzymania żydowskich uchodźców z Danii1413. Szwedzka polityka otwartych drzwi oznaczała fundamentalną zmianę, która odzwierciedlała prądy w polityce wewnętrznej oraz szerszą zmianę postaw wobec Trzeciej Rzeszy w stolicach państw neutralnych i niezaangażowanych w wojnę. W latach 1933–1943 zaledwie mniej więcej 2 tysiącom niemieckich Żydów przyznano prawo stałego pobytu, a granica była oficjalnie zamknięta od wybuchu wojny. Do połowy 1943 roku szwedzkie Ministerstwo Spraw Zagranicznych trwało przy polityce neutralności, która tak naprawdę oznaczała uleganie Trzeciej Rzeszy. Otoczona przez ziemie okupowane przez Niemcy, słaba militarnie i odcięta od demokracji walczących z Hitlerem Szwecja uważała, że jej głównym priorytetem jest uniknięcie niemieckiej inwazji. Szwedzi pozwalali Niemcom transportować wojsko przez swe terytorium i przepuszczali okręty przez swoje wody. Niemal cała ogromna produkcja rudy żelaza szła na potrzeby wojenne Rzeszy, podczas gdy kluczowe zakłady zbrojeniowe zaopatrywały wyłącznie Wehrmacht i Luftwaffe. Rząd po cichu cenzurował wszelką krytykę Niemiec w prasie, prywatne firmy zaś współpracujące z Niemcami dyskretnie pozbywały się żydowskich pracowników. Szwedzka wspólnota żydowska, licząca 6 tysięcy osób, poza tym żyła jednak w spokoju1414. Szwedami jednak wstrząsnęły deportacje Żydów z Norwegii i ciepło przyjęli 1100 uciekinierów stamtąd. Mniej więcej w tym samym czasie szwedzcy dyplomaci przetrawiali informacje o deportacjach i masowych mordach w Polsce i Rosji, które dotarły do nich tajnymi kanałami z Niemiec, z prasy i własnych placówek zagranicznych. Dlatego dyrektor w szwedzkim Ministerstwie Spraw Zagranicznych Gösta Engzell zachęcił dyplomatów, by szerzej wspomagali Żydów, którzy mieli związki ze Szwecją, co dawało pole do szerokiej interpretacji. Szwedzki MSZ dopytywał się Niemców o los norweskich Żydów związanych ze Szwecją, tym samym podkreślając, że Żydzi z takimi powiązaniami znajdują się pod szwedzką opieką dyplomatyczną. Kiedy wybuchł kryzys duński, szwedzka służba zagraniczna gotowa była udzielać wsparcia. Faktycznie, gdy tylko wieści o zaplanowanej deportacji dotarły do Sztokholmu, ministerstwo ogłosiło, że duńscy Żydzi z rodziną bądź interesami w Szwecji są mile widziani1415. Wiedza, że mają w zasięgu bezpieczną przystań, zelektryzowała duńskich Żydów. Podczas

gdy urzędnicy zastanawiali się, jak najlepiej zmierzyć się z niemieckim zagrożeniem, a duńskie podziemie rozważało rozwój wypadków, żydowskie rodziny szybko uciekły. 30 września setki dotarły do portów i wiosek rybackich wzdłuż północno-wschodniego wybrzeża Zelandii. Na własną rękę wyszukiwali rybaków i szyprów gotowych przewieźć ich do Szwecji, oferując spore sumy, by zrekompensować im ryzyko. W ciągu 48 godzin, na długo przed jakąkolwiek zorganizowaną inicjatywą, około 500–600 osób dotarło w bezpieczne miejsce. Byli to głównie ludzie zamożni, których stać było na zapłacenie 2 tysięcy koron, typowej ceny żądanej przez marynarzy w tych pierwszych dniach. Ci, którzy nie mieli dość pieniędzy, chronili się na farmach, w pensjonatach lub kościołach, w nadziei, że znajdą kogoś, kto przewiezie ich przez Öresund1416. Nocą z 1 na 2 października 300 funkcjonariuszy policji bezpieczeństwa pod dowództwem Mildnera, z towarzyszeniem kilkuset żołnierzy, ruszyło do Ochotniczego Legionu Duńskiego, ale nie przypominało to żadnej operacji przeprowadzonej do tej pory. Best wydał instrukcje, żeby nie niszczyli własności i raczej pukali do drzwi, niż je wyważali. Gdyby nikt nie odpowiadał, mieli wkraczać. Nie kontynuowali akcji następnego dnia; wygasła. Niemcom udało się aresztować jedynie 580 Żydów, głównie starszych i głównie na prowincji, gdzie nie dotarło ostrzeżenie o zagrożeniu. Pewien gorliwy gestapowiec, Hans Juhl, aresztował 85 Żydów w kościele w Gilleleje. Był wyjątkiem. Best nie wykorzystał wszystkich sił policyjnych, jakie miał do dyspozycji, i nie okazywał zainteresowania kontynuowaniem operacji. W ciągu paru godzin zapewnił wyższych urzędników duńskich, że już po wszystkim. Co niezwykłe, wysłał depeszę do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie o treści: „Od dziś Danię można uważać za wolną od Żydów, ponieważ żaden Żyd nie może już tutaj legalnie mieszkać ani pracować”1417. Wierząc jednak w najgorsze, szerokie kręgi duńskiego społeczeństwa ruszyły na pomoc swym żydowskim współobywatelom w sposób bezprecedensowy w Europie podczas wojny. Wczesnym wieczorem 1 października król wysłał do Besta osobisty list, „aby podkreślić, że specjalne akcje podjęte przeciwko grupie ludzi, którzy od ponad stu lat cieszą się pełnią praw obywatelskich w Danii, mogą mieć poważne konsekwencje”. Dwa dni później biskupi Kościoła luterańskiego wystosowali list pasterski, który głosił, że „gdziekolwiek Żydzi są prześladowani z powodów rasowych lub religijnych, obowiązkiem Kościoła chrześcijańskiego jest protestować przeciwko prześladowaniom”. Następnego dnia politycy wszystkich głównych partii wydali wspólny list potępiający obławy. Urzędnik stojący na czele Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Nils Svennigsen, szczególnie przekonywał Besta do wyłączenia ludzi mieszanego pochodzenia i dodawał, że jeśli cokolwiek złego stanie się aresztowanym Żydom, polityka współpracy legnie w gruzach1418. Przez następne kilka dni, gdy Żydzi tłoczyli się w miastach na wybrzeżu, duński ruch oporu zaczął organizować przerzuty przez Öresund. Tylko 6 października jeden szkuner zabrał w bezpieczne miejsce 1400 Żydów. Do 9 października łączna liczba żydowskich uciekinierów w Szwecji wzrosła do około 4,5 tysiąca, a w następnym tygodniu udało się ewakuować pozostałe 2 tysiące Żydów. Operacja ratunkowa nie napotkała na żaden opór duńskiej straży granicznej ani niemieckiej marynarki. Duńscy oficerowie patrzyli przez palce

na ten ruch, podczas gdy niemieckie jednostki, niewystarczające nawet w lepszych czasach, skupiały się na celach wojskowych. Być może jednak niemieckie patrole przybrzeżne nie dostały rozkazów, by przechwytywać statki wiozące Żydów do Szwecji. Gdy duńskie jednostki wpływały na szwedzkie wody, szwedzkie patrole eskortowały je i w razie potrzeby wspomagały. Największymi niebezpieczeństwami, przed jakimi stanęły, były awarie lub zła pogoda: Niemcy nie próbowali przerwać morskiego exodusu1419. Mimo to Duńczycy osiągnęli coś, czego inne kraje w Europie nawet nie próbowały. Większa część społeczeństwa, elita narodu i całe podziemie zmobilizowały się, by ratować ludność żydowską, działając odważnie i nie znając swoich szans. Nie wiedzieli, że próba wyłapania Żydów to jedynie wyrafinowana maskarada. W raporcie dla Berlina z 5 października Best wyjaśniał, że jego zadaniem było „oczyszczenie kraju z Żydów, a nie prowadzenie polowania na ludzi”. Udało mu się pozbyć Żydów, przy równoczesnym utrzymaniu spokoju i kluczowych dostaw żywności do Rzeszy; pragmatyzm zatriumfował nad ideologią. Historyk Peter Longerich skomentował, że operacja duńska była tym samym punktem zwrotnym w polityce antyżydowskiej. Z powodu odmiany wojskowej sytuacji Niemiec ich sojusznicy i partnerzy w interesach nie mieli zamiaru posuwać się dalej. Środki antyżydowskie, niegdyś wykorzystywane do mocniejszego spojenia Osi, teraz groziły jej rozpadem. „Wola realizacji polityki eksterminacji osiągnęła kres tam, gdzie polityka żydowska groziła utratą swej funkcji w ramach systemu okupacyjnego”. Akcja ujawniła także sprzeczność celów między biurami Besta i Eichmanna. Ostatecznie jednak Żydzi zdołali uciec, ponieważ działali szybko i śmiało, zamiast polegać na tym, że władze cywilne ich ochronią. Nieświadomi przyczyn braku koordynacji czy napięć między rozmaitymi elementami nazistowskiej machiny, wykorzystali luki i niedaleki azyl, by zbiec z pomocą wielu odważnych i porządnych ludzi1420. 1408 P. Longerich, Himmler, s. 397–401; Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, The King and the Star. Myths created during the Occupation of Denmark, w: Denmark and the Holocaust, red. M.B. Jensen i S.L.B. Jensen, Copenhagen 2003, s. 102–117. 1409 Lone Rünits, The Politics of Asylum in Denmark in the Wake of Kristallnacht – A Case Study, w: Denmark and the Holocaust, s. 14–32; Bo Lidegaard, Countrymen. The Untold Story of How Denmark’s Jews Escaped the Nazis, London 2013, s. 12–13. 1410 B. Lidegaard, Countrymen, s. 20–21; E.M. Collingham, The Taste of War, s. 175. 1411 B. Lidegaard, Countrymen, s. 26–31. 1412 P. Longerich, Holocaust, s. 397–401; B. Lidegaard, Countrymen, s. 31–45; Michael Mogenson, October 1943 – the Rescue of the Danish Jews, w: Denmark and the Holocaust, s. 35–38. 1413 B. Lidegaard, Countrymen, s. 80–93, 96–98. 1414 Christian Leitz, Nazi Germany and Neutral Europe during the Second World War, Manchester 2000, s. 49–84; Paul Levine, Swedish neutrality during the Second World War: tactical success or moral compromise, w: European Neutrals and Non-Belligerents During the Second World War, red. Neville Wylie, Cambridge 2002, s. 304–330; Sven Nordlund, „The War is Over – Now You Can Go Home!” Jewish Refugees and the Swedish Labour Market in the Shadow of the Holocaust, w: ‘Bystanders’ to the Holocaust: A Re-

evaluation, red. David Cesarani i Paul Levine, London 2002, s. 171–198. 1415 From Indifference to Activism. Swedish Diplomacy and the Holocaust 1938–44, Uppsala 1998, s. 66– 69, 92–95, 114–130, 134–143. 1416 M. Mogenson, October 1943, s. 39–43, 47–49; B. Lidegaard, Countrymen, s. 111–113. 1417 M. Mogenson, October 1943, s. 52–57; B. Lidegaard, Countrymen, s. 147–157. 1418 M. Mogenson, October 1943, s. 43–46; B. Lidegaard, Countrymen, s. 127–139, 173–189. 1419 M. Mogenson, October 1943, s. 50–51. 1420 P. Longerich, Holocaust, s. 399.

WIEDZA I ODPOWIEDŹ ALIANTÓW: RADA DO SPRAW UCHODŹCÓW WOJENNYCH Co rządy, politycy i opinia publiczna wiedzieli o Auschwitz na tym etapie wojny? Od kwietnia 1943 do marca 1944 roku polski rząd na uchodźstwie otrzymał szereg informacji o skali i działalności obozu, włącznie z wiadomościami o wykorzystywaniu trującego gazu. Na początku marca 1943 roku Stefan Rowecki, komendant główny Armii Krajowej, wysłał do Londynu raport stwierdzający, że w obozie w Oświęcimiu uśmiercono 520 tysięcy Żydów. Ta wiadomość trafiła 3 września 1943 roku na pierwszą stronę „Polish Jewish Observer”, londyńskiej gazety dla prenumeratorów, której Polacy w Londynie używali do rozpowszechniania informacji o losie polskich Żydów. Artykuł streściła tydzień później londyńska „Jewish Chronicle”, chociaż na dalszych stronach i bez jakiegokolwiek komentarza redakcyjnego. Brak pośpiechu przy publikowaniu takich wieści lub podejmowaniu działań wynikał ze złożonych relacji między rządami uchodźczymi a głównymi mocarstwami alianckimi, jak również z priorytetów, które określały, jak sprawy żydowskie będą traktowane w Whitehallu i Waszyngtonie1421. W krytycznych miesiącach wiosną 1943 roku polski rząd emigracyjny zajęty był bardziej efektami ubocznymi odkrycia masowych grobów polskich oficerów zamordowanych w Katyniu. Podczas gdy Polacy przeklinali Moskwę, Brytyjczycy, od których byli zależni, stawiali na pierwszym miejscu dobre stosunki ze Stalinem. Dopóki ten spór zagrażał koalicji, politycy spychali sprawy żydowskie na margines. Brytyjczycy zresztą też nie byli zainteresowani rozgłaszaniem tragedii Żydów w Europie, gdyż mogłoby to podsycić żądania otwarcia Palestyny przed uchodźcami. Zasadniczym celem konferencji bermudzkiej było skierowanie chęci pomocy Żydom w niegroźny ślepy zaułek. Później Ministerstwo Spraw Zagranicznych pozostawało zdeterminowane, by unikać nagłaśniania skali eksterminacji, która zmusiła jego przedstawicieli do wydania w grudniu 1942 roku deklaracji w sprawie niemieckich zbrodni wojennych. W rezultacie w końcówce 1943 roku, kiedy Auschwitz był jedynym wciąż działającym obozem zagłady, informacje o nim i skali masowych mordów kurzyły się w teczkach urzędników polskich i brytyjskich1422. Nawet brytyjska społeczność żydowska nie chciała zbyt często poruszać kwestii niemieckiego bestialstwa. Według raportów wywiadu wewnętrznego przygotowanych dla Ministerstwa Informacji fala doniesień o niemieckich zbrodniach pod koniec roku podsyciła antysemityzm w kraju. Ostatnie podsumowanie 1942 roku stwierdzało, iż „nie ma dowodu, że popularność Żydów w kraju wzrosła”. Było „większe współczucie” dla Żydów za granicą, ale w Anglii utrzymywało się „powszechne uczucie, że wymagają oni dużej kontroli”. W styczniu 1943 roku Ministerstwo Informacji uznało, że rozgłos wokół niemieckich

okrucieństw „sprawił, że ludzie są bardziej świadomi tego, iż nie chcą tu Żydów”. Raporty wywiadu wewnętrznego w połowie 1943 roku ujawniały, że ludzie obwiniali Żydów o wzrost cen domów, czarny rynek i podejrzewali ich o unikanie podatków i obowiązkowej służby wojskowej. Kiedy prożydowski członek parlamentu zasugerował sir Richardowi Maconochie, dyrektorowi serwisu krajowego BBC, że radio powinno bardziej zdecydowanie przeciwdziałać antysemityzmowi, Maconochie odparł, że omawianie tematu na antenie „prawdopodobnie tylko by pogorszyło sytuację”. W rezultacie przez większość 1943 roku nie było niemal żadnych nacisków, żeby utrzymać zagładę europejskich Żydów w świadomości opinii publicznej, i niewiele bodźców do działania dla brytyjskiego rządu. Zamiast tego brytyjscy Żydzi skupili się na sobie i zaangażowali w walkę między stronnictwami syjonistycznymi a niesyjonistycznymi o to, kto będzie po wojnie przewodził angielskiemu żydostwu i mówił w jego imieniu1423. Sytuacja w Ameryce niewiele się różniła aż do końca 1943 roku, kiedy szczęśliwa kombinacja osobowości i polityki przełamała zastój, który wpływał na podejście do żydowskiego kryzysu w Europie. Po fatalnych wynikach konferencji bermudzkiej grupa Bergsona nadal atakowała administrację z powodu jej polityki, przypuszczając nawet w ogłoszeniach prasowych atak na samego prezydenta. Na początku października 1943 roku nadzwyczajny komitet Bergsona zorganizował przyciągający uwagę marsz setek ortodoksyjnych rabinów na Biały Dom. W tym czasie Roosevelt przekazywał lotnictwu wojskowemu cztery bombowce. Zamiast spotkać się z rabinami, Biały Dom wydał bezbarwne oświadczenie o żydowskiej imigracji do Palestyny. Miesiąc później kongresman Will Rogers junior, członek komitetu nadzwyczajnego, wprowadził pod obrady Izby Reprezentantów rezolucję domagającą się stworzenia komisji prezydenckiej w celu zbadania sposobów ocalenia Żydów w opanowanej przez Hitlera Europie. Identyczną rezolucję w Senacie przedstawił senator Guy Gilett. Kiedy rezolucja została poddana pod dyskusję w komitecie spraw zagranicznych Izby, przewodniczący Sol Bloom nie ukrywał wrogości wobec Bergsona. Breckinridge Long został wysłany przez Departament Stanu, by zeznawać i, jak liczono, pomóc w oddaleniu rezolucji. Zamiast tego dał żałosny występ, który wzmocnił członków administracji próbujących zrobić więcej dla sprawy żydowskiej1424. W szczególności Henry Morgenthau, sekretarz skarbu, złościł się na przeszkody, jakie Departament Stanu stawiał każdemu przedsięwzięciu, bez względu na skalę, by nieść pomoc Żydom w okupowanej przez Niemców Europie. Zebrał nieformalny zespół podobnie myślących urzędników ze swojego departamentu, z Johnem Pehle i Josiahem DuBois na czele, i w grudniu oficjalnie rzucił wyzwanie sekretarzowi stanu Cordellowi Hullowi i Longowi, by wytłumaczyli się ze swego stanowiska. Przekonany, że to właściwy moment, żeby powiadomić prezydenta o tej polityce obstrukcji, Morgenthau powierzył DuBois napisanie aktu oskarżenia, wyliczającego każdą blokadę, jaką nałożyli. DuBois prowokacyjnie zatytułował swój dokument „Raport dla sekretarza do spraw zgody tego gabinetu na mordowanie Żydów”. Chociaż tytuł stonowano, wersja, którą Morgenthau przedstawił Rooseveltowi, waliła prosto z mostu: ostrzegała, że może wybuchnąć skandal z powodu ewidentnych dążeń antysemickiej kliki w rządzie. Zaraz po południu 16 stycznia

1944 roku Morgenthau i członkowie jego grupy udali się do Białego Domu. Po ustnym streszczeniu swego raportu Morgenthau zasugerował, żeby prezydent uprzedził potencjalnie brutalną debatę nad rezolucją Rogersa–Gillette’a i zaaprobował utworzenie niezależnej agencji, która opracowałaby i wprowadziła w życie działania ratunkowe. Roosevelt się zgodził. 22 stycznia 1944 roku na mocy rozporządzenia powołano do życia Radę do spraw Uchodźców Wojennych (War Refugee Board, WRB)1425. Na zgodę Roosevelta wpłynęły widoki na reelekcję pod koniec roku, ale ustanowienie WRB świadczy też o jego dojrzewaniu jako przywódcy wojennego i rosnącym zaufaniu do statusu Stanów Zjednoczonych jako potęgi wojskowej. Od lądowań w Afryce Północnej do inwazji na Sycylię Roosevelt był gotów zdać się na Churchilla w kwestiach strategicznych, a jego sztab generalny czynił podobnie. Wszyscy oni czuli się nieco zobowiązani wobec Brytyjczyków, którzy walczyli od samego początku wojny, złożyli ogromne ofiary i mieli więcej żołnierzy w polu. Jednak na początku 1944 roku Roosevelt stracił złudzenia wobec strategii śródziemnomorskiej sprzedanej mu przez Brytyjczyków, która kosztowała życie mnóstwo młodych Amerykanów na Sycylii i we Włoszech. Wkład amerykańskiego przemysłu w aliancką machinę wojenną wówczas usunął w cień brytyjską produkcję zbrojeniową, a rozbudowa amerykańskich sił do inwazji na północno-zachodnią Europę oznaczała, że wkrótce to brytyjskie siły staną się mniejszością. W rezultacie prezydent ośmielił się obrać własny kurs, nawet kosztem rozzłoszczenia Brytyjczyków. Ta niepodległość ducha przełożyła się zarówno na podejście do spraw uchodźców, jak i kierunku wojny. WRB oznaczała fundamentalny wyłom w angielsko-amerykańskiej jedności w kwestii uchodźców i Żydów. Rząd brytyjski na pewno nie miał zamiaru naśladować Białego Domu. Zwracając się do gabinetu, sekretarz spraw zagranicznych Eden odrzucił WRB jako narzędzie służące „1) zdobyciu większej liczby żydowskich głosów i 2) rozbrojeniu dział Kongresu”. Whitehall przyjął nową agencję z zaniepokojeniem, a potem ze wszystkich sił starał się podkopywać jej działalność1426. Bez względu na to, jak chwalebne intencje i ambicje stały za jej utworzeniem, i jak wielkie obawy wzbudziła w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, rada nie była imponującym narzędziem. Jej kompetencje były szerokie: „podejmować natychmiastowe działania, aby uratować przed nazistami jak najwięcej prześladowanych mniejszości w Europie, rasowych, religijnych bądź politycznych, i wszystkie cywilne ofiary brutalności nieprzyjaciela […] podejmować wszelkie środki w ramach kompetencji rządu dla ratowania ofiar wrogich prześladowań, którym grozi bliska śmierć, lub inaczej służyć takim ofiarom wszelką możliwą pomocą i wsparciem stosownym do pomyślnego biegu wojny”. Mimo to jej personel stanowiło 30–40 osób, a korzystała głównie ze środków Departamentu Stanu. Na szczęście jej dyrektor John Pehle był energiczny, przebojowy i obdarzony wyobraźnią. Wkrótce WRB nawiązała wzajemne korzystne stosunki z dużo większym i dobrze uposażonym Biurem Służb Strategicznych (Office of Strategic Services, OSS), amerykańskim wywiadem wojennym i agencją zajmującą się operacjami specjalnymi. Ta kooperacja zwiększała możliwości rady, ale także wciągała ją w mętny świat szpiegostwa1427.

1421 M. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, s. 167–190; zob. Martin Gilbert, Auschwitz and the Allies, London 1981, s. 73, 85–87, 105, 155, 161. 1422 J.D. Harris, Broadcasting the Massacres. An analysis of the BBC’s contemporary coverage of the Holocaust, s. 65–98; M. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, s. 200–213; zob. D. Engel, Facing a Holocaust, s. 31–43, 71–74, 76–77, 172–178. 1423 M. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, s. 43–45; Tony Kushner, The Persistence of Prejudice. Antisemitism in British Society during the Second World War, Manchester 1989, s. 62–65, 82–85, 155–160; zob. M. Sompolinsky, Britain and the Holocaust, s. 119–141, oraz P. Shatzkes, Holocaust and Rescue, s. 134–143; R. Bolchover, British Jewry and the Holocaust, s. 83–143, o ideologicznych różnicach wewnątrz społeczności. 1424 D. Wyman, The Abandonment of the Jews, s. 143–156; D. Wyman, R. Medoff, A Race Against Death, s. 42–46; R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 228–232. 1425 D. Wyman, The Abandonment of the Jews, s. 178–206; D. Wyman, R. Medoff, A Race Against Death, s. 46–49; R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 232–237. 1426 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 237; L.S. London, Whitehall and the Jews, s. 231– 234; B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 291–297. 1427 McDonald Diaries, t. 2, s. 316–317; Ronald Zweig, The War Refugee Board and American Intelligence, w: The Shoah and the War, s. 293–416; Richard Breitman, Other Responses to the Holocaust, w: US Intelligence and the Nazis, red. Richard Breitman et al., New York 2005, s. 58–64.

Część ósma

OSTATNIA FAZA. 1944–1945

NADZIEJE HITLERA I WĘGIERSKA NEMEZIS Pomimo klęsk i wstrząsów w poprzednim roku, na początku 1944 roku Hitler przekonywał, że wojnę nadal można doprowadzić do szczęśliwego końca. W noworocznym wystąpieniu z jednej strony napomniał naród niemiecki, a z drugiej zachęcał do jeszcze jednego, ostatniego wysiłku: „Rok 1944 będzie trudny i postawi przed wszystkimi Niemcami poważne zadania. Przebieg wojny, w całym ogromie, osiągnie punkt krytyczny”. Miał pewne podstawy do optymizmu. Chociaż połączona ofensywa bombowa RAF-u i USAAF niszczyła jedno niemieckie miasto po drugim, morale cywilów nie spadało. Przemysł kulał, ale Albertowi Speerowi udało się zwiększyć produkcję broni i amunicji. Wehrmacht nieustępliwie wypierany był na froncie rosyjskim, ale nadal mógł przehandlować na Wschodzie przestrzeń na czas. Natomiast i Hitler, i jego najwyżsi dowódcy wiedzieli, że coraz bardziej zbliża się moment inwazji aliantów w północno-zachodniej Europie. Lądowanie musiało nastąpić późną wiosną lub latem 1944 roku i trwały już stosowne przygotowania. Hitler rozkazał przemieścić nowe jednostki i materiały na Zachód oraz gęsto obsadzić Wał Atlantycki, łańcuch fortyfikacji biegnący od Norwegii do Pirenejów. Był przekonany, że da radę zniszczyć przyczółek aliantów, zanim wróg zdoła się na nim umocnić1428. Hitler mógł pocieszyć się niedawnymi wydarzeniami we Włoszech. Na początku roku próba Brytyjczyków i Amerykanów oskrzydlenia bronionej z uporem Linii Gotów poprzez lądowanie kilku dywizji pod Anzio-Nettuno, 50 kilometrów od Rzymu, szybko przerodziła się w krwawy impas. Niemcy byli bliscy zlikwidowania przyczółku w Anzio i zdołali trzymać najeźdźców w szachu przez kilka miesięcy. Gdyby Niemcom udał się podobny manewr w miejscu lądowania aliantów w północno-zachodniej Europie, rozmyślał Hitler, w najgorszym razie wynegocjuje separatystyczny pokój. Jeśli uda się zlikwidować przyczółek, Rzesza odsunie widmo inwazji na tyle daleko, że zdąży przerzucić armie z Zachodu przeciwko Sowietom. Hitler wiedział, że nie wygra już wojny, ale łudził się jeszcze, że doprowadzi do sytuacji patowej i stworzy tym samym dogodne warunki do negocjowania pokoju z aliantami zachodnimi lub Stalinem1429. Zdaniem Hitlera w momencie, kiedy ważyły się losy wojny, kwestia zniszczenia żydowskiego wroga stała się ważniejsza niż kiedykolwiek wcześniej. 30 stycznia 1944 roku w radiowym przemówieniu do narodu niemieckiego scharakteryzował światowy konflikt jako bezpośrednią konfrontację bolszewizmu, który utożsamiał ze światowym żydostwem, z Niemcami o przetrwanie cywilizacji europejskiej: „W tej walce może być tylko jeden zwycięzca: albo Niemcy, albo Związek Radziecki! Zwycięstwo Niemiec oznacza ocalenie Europy; zwycięstwo Związku Radzieckiego oznacza jej zniszczenie […] naród niemiecki może ulec całkowitej zagładzie przez bolszewizm. A ten cel jest również jawnym zamiarem

międzynarodowego żydostwa”. Tylko Niemcy mogą nie dopuścić do „drugiego triumfalnego święta Purim”, co oznaczało rzeź gojów, ponieważ pozbyli się Żydów i stworzyli jednolity, czysty rasowo Volksgemeinschaft. „Przede wszystkim tylko państwo całkowicie wolne od antyspołecznych źródeł zarazy na swoim terytorium może bezpiecznie walczyć z bolszewizmem za granicą. Żydostwo straciło swą potęgę w naszej wielkiej Rzeszy”. Pod koniec przemówienia Hitler nawiązał do klęski z 1918 roku i opisał, jak zmienił Niemcy od tamtej pory. W swoim przesłaniu chciał przekazać, że jeśli przestaną toczyć wojnę z Żydami z niesłabnącym okrucieństwem, mogą doprowadzić do powtórki scenariusza z lat 1917– 1918, kiedy to, jego zdaniem, Żydzi podkopywali morale narodu niemieckiego i działali na niekorzyść armii niemieckiej, zanim została pokonana na polu bitwy1430. Potencjalne żydowskie sabotowanie wysiłku wojennego odegrało fundamentalną rolę w rozmowach Hitlera z partnerami z Osi. Szanse na zwycięstwo zależały od zachowania istniejącej koalicji, a Hitlera najbardziej niepokoiły Węgry. Od kapitulacji Włoch niemiecki wywiad śledził na bieżąco rozmowy węgierskich przywódców politycznych z aliantami na temat możliwości negocjowania zakończenia wojny, zanim Armia Czerwona przekroczy węgierskie granice. Kiedy węgierski premier Miklós Kállay, mianowany w marcu 1942 roku, złagodził niektóre regulacje antyżydowskie i poprawił los pracujących przymusowo Żydów, Hitler i Ribbentrop odczytali to jako oznakę potajemnych żydowskich wpływów. To, że Kállay odmówił rozpoczęcia deportacji węgierskich Żydów w kwietniu 1943 roku, uznali za dowód na to, iż rząd węgierski został przekupiony1431. W maju 1944 roku Hitler przemówił do wysokich rangą oficerów armii, którzy kończyli szkolenie ideologiczne, i nakreślił swoją antyżydowską politykę oraz jej konsekwencje za granicą. I podobnie jak w przemówieniu noworocznym zapewnił, że eliminacja Żydów z Niemiec jest warunkiem jedności społeczeństwa i wysokiego morale. Tylko w ten sposób Volk zdoła przetrwać klęski na polu bitwy i nieustanne naloty. „Pozbywając się Żydów, wyeliminowałem w Niemczech możliwość powstania rewolucyjnego rdzenia lub jądra […]. Wystarczy spojrzeć na inne państwa. Mamy przykład państwa, które przyjęło odwrotny kurs: Węgry. Całe państwo jest osłabione i skorodowane, wszędzie Żydzi, nawet na najwyższych stanowiskach Żydzi i jeszcze więcej Żydów, a cały kraj pokryty, trzeba to powiedzieć, równomierną siatką agentów i szpiegów […]. Tutaj też stanąłem temu na przeszkodzie i teraz problem ten zniknie”1432. Po prośbie Kállaya o wycofanie z frontu wschodniego dziewięciu węgierskich dywizji cierpliwość Hitlera się wyczerpała. Na początku marca 1944 roku rozpoczął operację „Margarethe” – plan okupacji Węgier, który Niemcy opracowali po klęsce Włoch. Jednocześnie wezwał węgierskiego przywódcę, admirała Horthyego, na spotkanie w Schloss Klessheim koło Salzburga 18 marca. Ku oburzeniu Horthyego Hitler oskarżył węgierskiego sojusznika o zdradę i przypisał tę krnąbrność wpływom żydowskim. Ponieważ Węgrzy są zbyt łagodni dla Żydów, Niemcy przejmą tę kwestię. Horthy odmówił podpisania zgody na niemiecką okupację, ale nie zmieniło to sytuacji. Musiał odwołać Kállaya i mianować na jego miejsce Döme Sztójaya, byłego węgierskiego ambasadora w Berlinie, zaufanego zwolennika Niemiec. Zaakceptował również niemieckie żądanie przekazania do Rzeszy 100

tysięcy Żydów do pracy przymusowej. Regent nie zdążył jeszcze wrócić pociągiem do kraju, kiedy na Węgry wkroczyły dwie dywizje Wehrmachtu. Po drodze do Horthyego dołączyli Edmund Veesenmayer, nowy niemiecki pełnomocnik, oraz Ernst Kaltenbrunner, szef RSHA. W Budapeszcie wybrali nowy rząd dla Sztójaya. Horthy został na stanowisku, potwierdzając tym samym legalność narzuconego reżimu, a wkrótce zaczęło się wprowadzanie środków antyżydowskich1433. Wielu historyków uznało inwazję za szaleństwo nazistów – okupacja terytorium sojusznika w celu wywiezienia ludności żydowskiej i poświęcenie i tak już skromnych zasobów na zabijanie kobiet i dzieci w chwili, kiedy wojna była już praktycznie przegrana. Jednak, chociaż wyplenienie żydowskich wpływów na Węgrzech stanowiło podstawę decyzji Hitlera o okupacji kraju, to nie antysemityzm doprowadził do inwazji i tragedii węgierskich Żydów. Okupacja Węgier i zniszczenie węgierskich Żydów kierowały się przekonującą, choć wypaczoną, logiką. Głównym celem było zatrzymanie Węgier w koalicji i zachowanie węgierskich armii w polu. Niemcy planowali również wycisnąć ile się da z węgierskiej gospodarki w tym, jak uważali, decydującym momencie wojny. Kraj miał rezerwy żywności, paliwa i surowców, które zdaniem Niemców kiepsko wykorzystywał. Żydzi stanowili część tego niewykorzystanego potencjału. Pomimo spustoszenia dokonanego przez lokalne ustawodawstwo antyżydowskie w kraju zostało jeszcze dużo żydowskiego majątku do zagrabienia. Żydzi posiadali duże udziały w węgierskim przemyśle i produkcji, które stanowiły bardzo łakomy kąsek. Na koniec, ludność żydowska stanowiła ogromny rezerwuar robotników przymusowych do budowy podziemnych fabryk, gdzie miała odbywać się produkcja myśliwców odrzutowych, latających bomb V-1 i rakiet V-2. Z drugiej strony okupacja i deportacja Żydów nie wywarły niepożądanego wpływu na niemiecki wysiłek wojenny. Było to wysoce zyskowne przedsięwzięcie, które wzbogaciło Węgrów i dawało silny impuls niemieckiej gospodarce niewolniczej w czasie, kiedy niemieckie przywództwo uważało, że wojnę ciągle jeszcze można wygrać1434. 1428 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 615, 624–625. 1429 Gerhard Weinberg, German plans for victory, 1944–1945, w: Germany, Hitler and World War II, Cambridge 1995, s. 274–286; zob. I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 609–615. 1430 Przemówienie Hitlera z 30 stycznia 1944 r., https://archive.org/stream/TheCompleteHitlerSpeechesAndProclamation-MaxDomarus/TheCompleteHitler1932–1945Vol1–4_djvu.txt. 1431 G. Weinberg, A World At Arms, s. 671–673; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 624–625; The Holocaust in Hungary, s. 61–69; István Móscy, Hungary’s Failed Strategic Surrender: Secret Wartime Negotiations with Britain, w: Hungary in an Age of Total War (1938–1948), red. Nándor Dreisziger, New York 1998, s. 86–106; D. Cesarani, Eichmann, s. 160–162. 1432 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 636–637. 1433 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 624–628; R. Braham, The Politics of Genocide, t. 1, s. 381–389, 396– 397, 421–426. 1434 L. Dawidowicz, The War Against the Jews, s. 181–182: autorka stwierdziła, że „ostateczne rozwiązanie

miało najwyższy priorytet, nawet w czasie, gdy armia była w pilnej potrzebie”. Zob. Christian Gerlach, The decision making process for the deportation of Hungarian Jews, w: The Holocaust in Hungary in A European Perspective, red. Judit Molnár, Budapest 2005, s. 473–481, podsumowanie tezy zaprezentowanej w: Christian Gerlach, Götz Aly, Das letze Kapitel. Realpolitik, Ideologie und der Mord an den ungarischen Juden 1944/45, Stuttgart 2002.

LOS WĘGIERSKICH ŻYDÓW Żydowska ludność Węgier, licząca w 1938 roku około 445 tysięcy osób, znacząco się rozrosła po przyznaniu części terytorium dawnej Czechosłowacji w listopadzie 1938 roku i marcu 1939 roku oraz Rumunii w sierpniu 1940 roku. Te transfery, przeprowadzone przez Oś w ramach nagrody za węgierskie oddanie, przyniosły dodatkowe 320 tysięcy Żydów. Grupa ta jednak słabo zintegrowała się z miejscową zhungaryzowaną społecznością żydowską. Mówiącym po węgiersku neologicznym Żydom, szczególnie ze stolicy, Żydzi z „ziem wyzwolonych” wydawali się obcy i odlegli. Nawet węgierscy Żydzi ortodoksyjni, którzy mieli z nimi o wiele więcej wspólnego, czuli się bliżej związani z węgierskimi rodakami1435. Pod jednym względem węgierscy Żydzi byli tacy sami. We wszystkie grupy ludności żydowskiej uderzały te same fale antysemickiego ustawodawstwa. W ostatnich wyborach przed wojną skrajnie prawicowy ruch strzałokrzyżowców, pod przywództwem Ferenca Szálasiego, zdobył 30 procent głosów. Jego deputowani nawoływali do wprowadzenia prawa o segregacji Żydów w stylu norymberskim. Zamierzając raczej zaspokoić oczekiwania Niemców niż strzałokrzyżowców, w kwietniu 1940 roku proniemiecki premier László Bárdossy zaproponował ustawę o „ochronie czystości rasowej narodu madziarskiego”. Prawo to zakazywało małżeństw między chrześcijanami a Żydami, również z dziećmi z mieszanych małżeństw i niektórymi konwertytami. To zastrzeżenie wzbudziło gniew Kościołów, które twierdziły, że to ich prerogatywą jest nadawać lub odbierać prawa małżeńskie. Jednak Kościół nie miał nic przeciwko segregacji i prześladowaniu „pełnych Żydów” i w następnym roku prawo uchwalono. Miklós Kállay przyłożył się do antyżydowskich ustaw, chociaż jedynie dla ułagodzenia nazistowskich Niemiec. W czerwcu 1942 roku zaproponował ustawę pozwalającą wywłaszczać kontrolowane przez Żydów majątki ziemskie, a tym samym ograniczać żydowskie wpływy na prowincji. Kilka tygodni później jego rząd odebrał religii żydowskiej prawa należne innym wyznaniom. Pozbawiło to kluczowe instytucje finansowania z budżetu i zrzuciło obciążenia na gminy. Do momentu rozpoczęcia okupacji niemieckiej prawa przygotowywane przez kolejne węgierskie rządy i przyjmowane przez węgierskich parlamentarzystów z ich własnej woli stopniowo powodowały ubożenie kolejnych grup ludności żydowskiej, odbierały zasoby organizacjom gminnym i zmieniały wspólnotę wyznaniową w rasowych pariasów1436. Większe szkody wyrządziły wezwania w sierpniu 1940 roku żydowskich mężczyzn w wieku od 25 do 60 lat do przymusowej służby w batalionach pomocniczych przy armii. Węgierskie siły zbrojne pozbyły się już żydowskich oficerów i podoficerów i włączały wszystkich żydowskich poborowych do oddzielnych jednostek przeznaczonych do robót fizycznych. Pierwsza fala nowych poborowych, która do nich napłynęła, otrzymała mundury

i była dowodzona przez węgierskich oficerów. Warunki były znośne, chociaż surowe. Jednak kiedy Węgry włączyły się do operacji „Barbarossa”, żołnierzy z batalionów roboczych czekały większe trudy, marsze na dalekie dystanse, wykonywanie żmudnych zadań w przerażających warunkach, niedożywienie, słabe kwatery i złe traktowanie. Chociaż chronieni byli przed masowymi mordami, które dotykały Żydów dokoła, to rutynowo wykorzystywano ich do rozminowywania i wystawiano na niepotrzebne niebezpieczeństwo. W słabiej kontrolowanych warunkach na froncie wschodnim antysemiccy podoficerowie i oficerowie ograbiali i torturowali żydowskich rekrutów niemal bezkarnie. Kilka oddziałów wymordowali. Ale większe straty w ludziach przyniósł pogrom armii węgierskiej pod Woroneżem w styczniu 1943 roku, kiedy to po prostu zniknęło ponad 17 tysięcy Żydów z batalionów roboczych. Szacuje się, że co najmniej 33 tysiące Żydów w kwiecie wieku z Węgier zginęło w Rosji, pozostawiając społeczność bez mężczyzn1437. Chociaż węgierskie wojska odcinały żydowskie bataliony robocze od operacji Einsatzgruppen, też dopuszczały się masowych rozstrzeliwań i pogromów. W sierpniu 1941 roku węgierscy żołnierze wyprowadzili 18 tysięcy „cudzoziemskich Żydów” z obozu internowania w Körösmezö (Jasina) na okupowanej przez Niemców Rusi Zakarpackiej i pozbyli się ich w Kamieńcu Podolskim, gdzie wszystkich poza 2 tysiącami zmasakrowało potem Einsatzkommando. Węgierski oddział w Ujvidék (Novi Sad) w okupowanej Serbii (Wojwodinie) rozstrzelał 21–23 stycznia 1942 roku około 700 Żydów podczas pogromu połączonego z operacją antypartyzancką. Wiadomości o tych okrucieństwach wywołały publiczne oburzenie, które doprowadziło do upadku rządu Bárdossyego i mianowania Miklósa Kállaya1438. Te ciosy poważnie nadwerężyły odporność wspólnoty jeszcze przed wkroczeniem Niemców. Finałową katastrofę zaaranżował sam Adolf Eichmann. W pierwszych miesiącach 1944 roku on i jego ludzie nie wiedzieli, co ze sobą począć: główne ośrodki żydowskie w Europie poza Węgrami zostały unicestwione, a oni zajmowali się polowaniami na Żydów na małą skalę w krajach, które już nie zapewniały wsparcia. W rezultacie Eichmann mógł zgromadzić niezwykle duże siły operacyjne. W przeddzień inwazji 500–600 ludzi z Sipo-SD i SS zebrało się w obozie koncentracyjnym w Mauthausen. Wyżsi oficerowie: Hermann Krumey, Dieter Wisliceny, Franz Novak, Franz Abromeit, Otto Hunsche, Theo Dannecker, Siegfried Seidl i Richard Hartenberger, w swoim czasie odgrywali kluczowe role w niszczeniu społeczności żydowskich. Po raz pierwszy w swej karierze Eichmann objął dowodzenie w polu. Einsatzkommando noszące jego nazwisko wyruszyło na Węgry wczesnym rankiem 19 marca, zatrzymując się po drodze, aby uczcić urodziny swego dowódcy: kończył 37 lat1439. Eichmann dotarł do Budapesztu 21 marca i założył kwaterę główną w hotelu Majestic w dzielnicy Schwabenberg (Svábhegy). Później przeprowadził się do skradzionej żydowskiemu właścicielowi luksusowej willi na Wzgórzu Róż. Nie był jednak jedynym niemieckim urzędnikiem zainteresowanym Judenpolitik. Tak jak przy poprzednich operacjach, tak i teraz istniała plątanina instytucji realizujących odmienne cele i składających raporty różnym przełożonym. Pojawił się kontyngent z RSHA pod

dowództwem Hansa Geschkego, który został mianowany dowódcą Sipo-SD na Węgry. Himmler posłał Ottona Winkelmanna jako wyższego dowódcę SS i policji, odpowiedzialnego w pełni za wszystkie jednostki SS i Sipo-SD i raportującego bezpośrednio do Reichsführera. Zastępca Winkelmanna, Wilhelm Höttl, stał na czele operacji kontrwywiadowczych SD. Himmler wysłał także Kurta Bechera ze specjalną misją przejęcia dla SS żydowskiego przemysłu. Edmund Veesenmayer z niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych został obdarzony „pełnomocnictwami” przez Hitlera. Wreszcie MSZ wydelegował Theodora Grella, by zajął się biurem żydowskim w budapeszteńskiej ambasadzie. Ten tłok jedynie zwiększył nieszczęścia, jakie miały spaść na Żydów1440. Przed zainstalowaniem się Eichmanna na Wzgórzu Róż Kaltenbrunner spotkał się z Döme Sztójayem i przedstawicielami Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, aby uzgodnić główne linie polityki żydowskiej. Zgodzili się na wprowadzenie ustawodawstwa pozbawiającego Żydów resztki praw i wywłaszczającego z majątku oraz na podjęcie kroków w kierunku gettoizacji, koncentracji i deportacji. Mieli się tym zająć węgierscy pracownicy administracji oraz żandarmeria. Andor Jaross, nowy minister spraw wewnętrznych, mianował László Endrego i László Bakyego sekretarzami stanu odpowiedzialnymi za kwestie polityczne i administracyjne, w tym „kwestię żydowską”. Obaj byli znani z poglądów antysemickich. Endre, z wieloletnim stażem w administracji, od początku lat trzydziestych był pronazistowskim aktywistą. Baky, były oficer armii, założył na Węgrzech Partię Narodowosocjalistyczną (Magyar Nemzetiszocialista Párt) i został prawicowym posłem do parlamentu1441. Po odebraniu bolesnej lekcji we Francji, a potem w Danii, Eichmann zdecydowanie parł do współpracy z węgierskimi odpowiednikami. Nie musiał ich długo przekonywać. Później wspominał, jak „na nieformalnym spotkaniu przy kieliszku węgierskiego wina poinformowałem ich, że Himmler wydał rozkaz niemieckiej policji i żąda gettoizacji węgierskich Żydów, a potem wywiezienia ich do Auschwitz”. Dodał, że Niemcy nie chcą tu nikogo po sześćdziesiątce i żadnych niezdolnych do ciężkiej pracy fizycznej. Według Eichmanna spędzili miły wieczór, ponieważ Ministerstwo Spraw Wewnętrznych miało już szkice antyżydowskiego ustawodawstwa i nie potrzeba było już dużo pracy1442. Od 22 marca reżim ogłaszał coraz to nowe potrzebne prawa, by pozbawić Żydów majątku i odciąć ich od społeczeństwa. Banki zamroziły aktywa żydowskich obywateli. Żydzi musieli zarejestrować wszystkie nieruchomości i cenne przedmioty, zakazano im posiadania pojazdów i korzystania z transportu publicznego. Władze skonfiskowały im też telefony i radioodbiorniki. Żydzi zostali całkowicie usunięci z życia gospodarczego, zawodowego i publicznego. Niemiecka okupacja wyszła zatem naprzeciw pielęgnowanym od dawna ambicjom węgierskich nacjonalistów i antysemitów. Ludzie w rodzaju Jarossa i Endrego uważali, że poprzez konfiskatę i rozdzielenie pożydowskich dóbr stworzą Węgrom utopijne społeczeństwo. W rzeczywistości eliminacja Żydów z gospodarki stała się złotym interesem, ponieważ w gorączce chciwości właścicieli zmieniały stanowiska, przedsiębiorstwa i nieruchomości1443. Eichmann wyciągnął wnioski także z wydarzeń warszawskich i był zdecydowany uniknąć

żydowskiego oporu. Szybkość i podstęp miały kluczowe znaczenie w jego strategii. Zaraz po przyjeździe do Budapesztu Krumey i Wisliceny wezwali żydowskich przywódców na spotkanie. Następnego dnia rano przerażeni przedstawiciele gminy stawili się w hotelu Majestic, świadomi, że w nocy co najmniej 200 Żydów zostało już aresztowanych i umieszczonych w obozie dla internowanych w Kistarcsa. W kilka dni ich liczba wzrosła do 2 tysięcy. Wisliceny i Krumey powiedzieli im, że węgierscy Żydzi są od tej chwili pod nadzorem policji bezpieczeństwa, i nakazali utworzenie rady żydowskiej. Przywódcy żydowscy otrzymali zakaz komunikowania się z Żydami z prowincji i pod groźbą surowej kary mieli zadbać o spokój i porządek w gminie. Jeśli się dostosują, nikomu nic się nie stanie. 21 marca powstała rada żydowska pod przewodnictwem Samuela Sterna, szanowanego obywatela o dużym doświadczeniu w pracy społecznej1444. Dziesięć dni później Eichmann osobiście spotkał się z radą żydowską. Poinformował ją, że od 4 kwietnia Żydzi mają nosić żółtą gwiazdę. Będą pracować na rzecz niemieckiego wysiłku wojennego, ale jeśli spiszą się dobrze, będą poprawnie traktowani. Według zeznań przedstawiciela rady powiedział: „Jeśli Żydzi zajmą się partyzantką, zabije ich wszystkich bez litości. Żydzi mają zrozumieć, że nic się od nich nie żąda oprócz dyscypliny i porządku. Jeśli zachowają dyscyplinę i porządek, wówczas żydostwo nie tylko nie ma się czego obawiać, ale on będzie żydostwa bronił i zapewni im życie na tych samych dobrych warunkach, z płacą i traktowaniem, jakie mają pozostali robotnicy”. Zapewnił ich, że „nie dopuści do rabowania żydowskiego dobytku i ukarze tych, którzy sięgną po żydowską własność”. Przedstawiciele mieli przekazać to przesłanie społeczności żydowskiej1445. Cztery dni później wziął udział w konferencji w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych na temat deportacji. Spotkaniu przewodniczył Baky, a uczestniczyli w nim wyżsi rangą funkcjonariusze Eichmannkommando, Endre oraz podpułkownik László Ferenczy, dowódca 20 tysięcy węgierskich żandarmów. Podzielili Węgry na sześć stref, mniej więcej odpowiadających dystryktom żandarmerii. W każdej z nich Żydów zamierzano zmusić do rejestracji, po czym mieli się przenieść ze wsi do większych miast. Tam mieli zostać pozbawieni majątku, przeniesieni do gett, skąd odjadą do Rzeszy. Proces miał się zacząć we wcielonych prowincjach wschodnich, położonych najbliżej nadciągających Rosjan, co można było podciągnąć pod środki bezpieczeństwa. Żydzi ze stolicy natomiast uspokoją się, że środki dotyczą tylko „obcych”. Przeprowadzenie operacji powierzono dowódcom żandarmerii i policji, których mieli wesprzeć lokalni oficjele, od burmistrzów po nauczycieli1446. Z charakterystyczną premedytacją, która stanowiła pokaz nienawiści do judaizmu i do Żydów, łapanki zaczęły się w święto Paschy, 16 kwietnia 1944 roku. W ciągu dwunastu dni 194 tysiące Żydów ze strefy I, obejmującej Zakarpacie oraz północno-wschodnie Węgry, zostało spędzonych do zorganizowanych naprędce tymczasowych gett. Często umieszczano je w nieużywanych cegielniach, opuszczonych fabrykach, gospodarstwach i chlewniach bez wody i urządzeń sanitarnych. Od 3 do 10 maja 98 tysięcy Żydów ze strefy II, do której należały Kluż-Napoka oraz północny Siedmiogród, zostało wyeksmitowanych z domów i zgromadzonych w gettach. Na strefę III, północ Węgier, gdzie mieszkało 53 tysiące

Żydów, przyszła kolej od 5 do 10 czerwca. Od 16 do 26 czerwca obławy trwały w strefie IV, na południu Węgier, i dotknęły 40 tysięcy tamtejszych Żydów, oraz w gminach w Debreczynie i Segedynie. Wreszcie 29 tysięcy Żydów ze strefy V na południowym zachodzie Węgier zostało zamkniętych w gettach od 30 czerwca do 3 lipca. Policja zatrzymała również około 24 tysięcy Żydów z osad z rejonu stolicy1447. Głównie wskutek inicjatywy na szczeblu municypalnym podjęto kroki, aby oddzielić 200 tysięcy Żydów ze stolicy od reszty mieszkańców i upakować ich w wyznaczonych budynkach, nazywanych „domami pod żółtą gwiazdą”. Jednocześnie zakazano im wstępu do niektórych łaźni, restauracji, hoteli i miejsc rozrywki. Żydom przypadły oczywiście gorsze domy i obiekty. Urbaniści i urzędnicy miejscy nie tylko wzięli udział w dyskryminacji Żydów, ale zaplanowali również ponowny podział miejskich zasobów. Odwieczna zazdrość i chciwość napędziły zmianę kształtu miasta równie mocno jak głęboko zakorzenione uprzedzenia. W połowie maja Endre interweniował u burmistrza Tibora Kaledyego, aby przyśpieszył koncentrację Żydów; nie wróżyło to nic dobrego. Najwyraźniej trzymiesięczny harmonogram zakończenia demograficznej reorganizacji był zbyt długi: Żydów nie zamierzano dłużej tolerować w pobliżu1448. Tak zwane getta różniły się na Węgrzech między sobą, ale wszyscy Żydzi, którzy do nich trafili, doświadczyli znęcania i wywłaszczenia. W Sygiecie (rum. Sighetu Marmaţiei, węg. Máramarossiget), mieście z dziesięciotysięczną gminą żydowską, gdzie mieszkała Hédi Fried, „obejmowało kilka kwartałów otoczonych płotem. Okna wychodzące na główną ulicę poza gettem zostały szybko zabite gwoździami i zamalowane. Jedyna ulica w getcie była zatłoczona ludźmi witającymi się bez słowa, tylko spojrzeniami”. Hédi niedawno uzyskała kwalifikacje nauczyciela; z rodzicami i siostrą zamienili jasne, czyste i przestronne mieszkanie na brudny i zatłoczony pokój. Musieli sporządzić spis całego majątku i przed przenosinami oddać wszystkie cenne przedmioty. Bela Zsolt, pisarz w średnim wieku z Nagyváradu, który przeżył bataliony pracy, wylądował w synagodze, która była największą budowlą wśród budynków otoczonych drutem kolczastym. W mieście istniała jedna z najliczniejszych gmin żydowskich poza Budapesztem, ale 21 tysięcy Żydów stłoczono w przypadkowych budynkach. Zatłoczenie było ogromne i wkrótce ludzie zaczęli umierać. Zsolt zachorował i dlatego trafił do synagogi, która służyła za prowizoryczny szpital. Leżał pośród zwłok. „Obok okropnego wychodka mieści się pralnia przerobiona na kostnicę – opisywał w powojennej relacji – ale do wczoraj zza niedomkniętych drzwi wystawało kilkanaście nóg, nagich i woskowych”1449. Oprócz żałosnych warunków sanitarnych, przeludnienia i głodu Żydzi cierpieli z powodu prześladowań ze strony mieszkańców i władz miejskich. Chłopi i kupcy sprzedawali im przez płot jedzenie i napoje po niewiarygodnie wyśrubowanych cenach. Urzędnicy i żandarmi brutalnie i systematycznie odbierali im dobytek. Zsolt był świadkiem, jak bogatych żydowskich obywateli ludzie zaciągali do pobliskiego browaru, miejsca tortur i wymuszeń. Później widział ich, jak wracali, „jeden po drugim, zakrwawione strzępy człowieka, niegdyś bankierzy z pretensjami arystokratycznymi, hurtownicy pierza […] właściciele patrycjuszowskich nieruchomości, dumni posiadacze sklepów z biżuterią […].

Ich głowy przypominały arbuzy pocięte we wszystkich kierunkach […]”. Wielu miało poranione genitalia. Zsolt pisał, że to zachłanność, nie antysemityzm, zmieniła żandarmów w brutalne bestie. „Udawali, że nas nienawidzą, żeby zabrać nasze rzeczy […]. Zabijali nas dla tych rzeczy”1450. Kobiety padały ofiarami gwałtów. Hédi wspominała, że w przeddzień deportacji jej rodzinę przeniesiono z getta do synagogi, która służyła za punkt zborny, gdzie „rozdzielili rodziny, mężczyzn spędzili do głównej nawy, a kobiety siedziały na podłodze na galerii […]. «Koguty» [żandarmi z piórami przy kapeluszach mundurowych] przetrząsali nasze tobołki w poszukiwaniu kosztowności. Wzywali po kolei kobiety i strażniczki sprawdzały, czy nie ukrywamy nic w różnych otworach ciała”. Równie często te przeszukiwania prowadzili mężczyźni1451. Zgodnie ze znajomym scenariuszem, chociaż wszyscy Żydzi zostali wyłapani i stłoczeni w żałosnych prowizorycznych zagrodach, Niemcy i kolaboranci toczyli spory o to, co z nimi zrobić. Horthy i Sztójay zgodzili się na przetransportowanie 100 tysięcy pełnosprawnych Żydów do pracy w Rzeszy, ale bardziej radykalni Baky, Endre i Ferenczy chcieli pozbyć się z Węgier Żydów co do jednego. Kaltenbrunner i RSHA dążyli do zagłady całej węgierskiej populacji żydowskiej, a Veesenmayer oraz niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych obstawali przy początkowym porozumieniu o wykorzystaniu siły roboczej. 14 kwietnia Veesenmayer poinformował Berlin, że węgierski premier zgodził się na deportację 50 tysięcy Żydów do Niemiec na roboty, chociaż oczekiwał, że Sztójay zaaprobuje przekazanie kolejnych 50 tysięcy w następnym miesiącu. Trzy dni później na naradzie z węgierskim ministrem spraw wewnętrznych Ferenczy ostrzegł, że warunki w gettach i obozach tranzytowych w północno-wschodnich Węgrzech szybko się pogarszają; Żydzi nie mogli tam dłużej zostać. Eichmann zaproponował wówczas, że zabierze ich wszystkich: zdolnych i niezdolnych do pracy. Baky zaakceptował ofertę. Węgierscy maksymaliści i niemieccy radykałowie wspólnie przypieczętowali los Żydów1452. Specjaliści od logistyki Eichmanna w Berlinie i Budapeszcie zajęli się teraz rozwiązaniami technicznymi. Przede wszystkim Günther skontaktował się z WVHA, aby upewnić się, że wszyscy Żydzi mają pojechać do Auschwitz. Przedstawiciele Ministerstwa Pracy, Sipo oraz Wehrmachtu zgodzili się, że trzeba się zwrócić do Organizacji Todta, aby zajęła się żydowskimi robotnikami przymusowymi z Węgier. Ponieważ połowę z nich stanowiły kobiety, Oswald Pohl, szef WVHA, uzyskał zgodę Himmlera na kierowanie kobiet do ciężkiej pracy. 4 maja na spotkaniu w Wiedniu Novak i przedstawiciele Reichsbahnu postanowili, że codziennie z Węgier wyjadą cztery transporty po 12 tysięcy Żydów i przez Koszyce oraz Tarnów dotrą do Auschwitz. Nie mogły jednak spowalniać pociągów wojskowych. Na koniec Veesenmayer i jego służba zagraniczna zorganizowali machinę potrzebną do wyodrębnienia Żydów o zagranicznym pochodzeniu1453. Ostatecznie okazało się, że cała operacja jest uzależniona od Węgrów. Bez ich zaangażowanej współpracy komando Eichmanna nie mogłoby, nawet z pomocą innych nazistowskich instytucji, usunąć więcej niż ułamka tak licznej żydowskiej populacji rozsianej na ogromnym obszarze. Eichmann miał wyłącznie pochwały dla gorliwości

i skuteczności, z jakimi Węgrzy z każdej warstwy społecznej włączyli się w zadanie. Ferenczy dał przykład. W kwaterze głównej w Munkacsu (ukr. Mukaczewo) organizował regularne odprawy dla wyższych oficerów żandarmerii, komendantów policji i lokalnych zarządców. Każde getto miało wyznaczone miejsce załadunku i datę deportacji. Żandarmów przydzielono do eskortowania Żydów do stacji kolejowych i towarzyszenia pociągom aż do granicy węgierskiej, gdzie mieli je przejąć Niemcy. Komendanci policji, burmistrzowie, urzędnicy miejscy i skarbowi, nauczyciele i strażacy – wszyscy mieli odegrać czynną rolę w usunięciu, obrabowaniu i deportacji swych żydowskich sąsiadów1454. Pierwsze pociągi odjechały przed ustalonym terminem, wioząc Żydów z obozu internowania na budapeszteńskim przedmieściu Kistarcsa do Auschwitz-Birkenau. 15 maja rozpoczęły się deportacje ze stref I i II. Między 15 maja a 7 czerwca wyruszyły 92 transporty z 289 tysiącami Żydów z Rusi Zakarpackiej i północnego Siedmiogrodu. Od 11 do 16 czerwca 23 składy zabrały 59 tysięcy Żydów ze strefy III. W ciągu zaledwie trzech dni, od 25 czerwca, 14 pociągami wywieziono 41 500 Żydów ze strefy IV. W ostatniej fali, 4– 8 lipca, 18 transportów z 55 tysiącami Żydów odjechało do Auschwitz ze strefy V i okolic Budapesztu. Wówczas Veesenmayer powiadomił Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Berlinie, że do Auschwitz-Birkenau deportowano 437 403 Żydów. Z tej liczby 25–30 procent wybrano do pracy; reszta zginęła zaraz po przyjeździe. Tempo, skala i całościowość eksterminacji przewyższyły nawet czyszczenie warszawskiego getta w lipcu–wrześniu 1942 roku1455. Po jednej nocy w ośrodku zbiorczym rodzina Hédi Fried i 3 tysiące innych przeszli na dworzec w Sygiecie. „Przed nami stały wagony towarowe z zabitymi oknami. Czekały na nas. Wpychali setki do każdego wagonu, który normalnie mieścił osiem koni. Byliśmy zmęczeni, głodni, spragnieni i apatyczni. Daliśmy się do nich wepchnąć […]”. Początkowo panowało wrażenie spokoju, ale trzeciego dnia podróży dyscyplina się załamała. „Z wiadra w kącie zaczęło się przelewać, a smród potu, moczu i ekskrementów przyprawiał o mdłości. Nasz zapas wody się skończył i pragnienie stało się nieznośne. Ludzie zaczęli błagać i modlić się, szlochać i krzyczeć”. Transportom z odległych krańców Węgier dojazd do Auschwitz mógł zająć nawet tydzień, o ile nie miały opóźnienia z powodu zamieszania lub ustępowania priorytetowym transportom wojskowym. W takich przypadkach podróż stawała się piekłem1456. Niewielu miało pojęcie, dokąd jadą. Po wojnie ocaleni oskarżyli żydowskie przywództwo w Budapeszcie o to, że nie poinformowało i nie ostrzegło Żydów na prowincji o prawdziwym charakterze deportacji i o tym, co dzieje się w Auschwitz. Nie brakowało jednak informacji o niemieckich okrucieństwach i losie Żydów w innych krajach. Lecz węgierscy Żydzi nie chcieli wierzyć, że takie rzeczy mogą się im przytrafić, nie tylko dlatego, że ich rząd przez tyle lat nie dopuszczał do podobnych horrorów i że wojna najwyraźniej zbliżała się do końca. Kilkadziesiąt lat później Hédi Fried pytała: „Czy wiedzieliśmy o obozach koncentracyjnych? Nie pamiętam. Pamiętam za to żydowskiego uciekiniera z Polski, który dotarł do naszego miasteczka i ukrywał się u ciotki Lotti […]. Moi rodzice wymijająco odpowiadali na moje pytania [o niego], szepcząc do siebie

o koszmarze, przed jakim uciekł, ale nie sądzę, by ktokolwiek wierzył, że coś podobnego może nas spotkać. To, co się działo, działo się w Niemczech, Austrii, Czechosłowacji, Polsce, ale nie na Węgrzech […]. Nic się nam nie mogło stać”. Bela Zsolt, który był świadkiem masakr Żydów w Związku Radzieckim, wiedział lepiej; uciekł z getta w Nagyváradzie z żoną i dotarł do Budapesztu, gdzie z pomocą przyjaciół znaleźli schronienie1457. 1435 The Holocaust in Hungary, s. XLI–XLII, 368–369. 1436 Tamże, s. 1–22; László Karsai, Anti-Jewish laws and decrees in Hungary, 1920–1944, i László Csosz, Agrarian reform and race protection: the implementation of the Fourth Jewish Law, w: The Holocaust in Hungary, s. 143–166 i 180–197; Yehuda Don, Economic Implications of the Anti-Jewish Laws in Hungary, w: Genocide and Rescue. The Holocaust in Hungary 1944, s. 47–76. 1437 Robert Rozett, Conscripted Slaves. Hungarian Jewish Forced Labourers on the Eastern Front during the Second World War, Jerusalem 2014, s. 44–49, 61–62, 72–88, 120–124, 143–150, o masakrach zob. s. 158– 163. 1438 The Holocaust in Hungary, s. 36–46. 1439 D. Cesarani, Eichmann, s. 159–163. 1440 R.L. Braham, The Politics of Genocide, t. 1, s. 406–418, 421–426, 558–560. 1441 Tamże, s. 421–426. 1442 D. Cesarani, Eichmann, s. 166. 1443 R.L. Braham, The Politics of Genocide, t. 1, 510–528, 548–553; The Holocaust in Hungary, s. 72–73; Ronald Zweig, The Gold Train. The Destruction of the Jews and the Second World War’s Most Terrible Robbery, London 2000, s. 27–36, 51–61. 1444 D. Cesarani, Eichmann, s. 164–166. 1445 R.L. Braham, The Politics of Genocide, t. 1, s. 527–528; D. Cesarani, Eichmann, s. 166–167. 1446 R.L. Braham, The Politics of Genocide, t. 1, s. 662–666; M. Safrian, Eichmann’s Men, s. 196–204. 1447 The Holocaust in Hungary, s. 76–79; R.L. Braham, The Politics of Genocide, t. 1, s. 583–652, 688– 704, t. 2, s. 711–733, 755–780. 1448 Tim Cole, Holocaust City. The Making of a Jewish Ghetto, London 2002, s. 70–80, 81–91, 91–100. 1449 Hédi Fried, The Road to Auschwitz. Fragments of a Life, Lincoln 1990, s. 56–57; Bela Zsolt, Nine Suitcases, London 2004, pierwsze wydanie po węgiersku 1946–1947, s. 9–10. 1450 B. Zsolt, Nine Suitcases, s. 31, 37. 1451 H. Fried, The Road to Auschwitz, s. 72–73, 75–76. 1452 R.L. Braham, The Politics of Genocide, t. 1, s. 604–605, 664–668; D. Cesarani, Eichmann, s. 168–169. 1453 M. Safrian, Eichmann’s Men, s. 199–202; D. Cesarani, Eichmann, s. 171–172. 1454 The Holocaust in Hungary, s. 104–111; D. Cesarani, Eichmann, s. 170, 172.

1455 R.L. Braham, The Politics of Genocide, t. 1, s. 671–673; t. 2, s. 773–774, 778–779. 1456 H. Fried, The Road to Auschwitz, s. 75–76, 79; Simone Gigliotti, The Train Journey. Transit, Captivity and Witnessing the Holocaust, London 2009, s. 78–85, 97–116. Zob. też Olga Lengyel, Five Chimneys, New York 1947, s. 15–19. 1457 H. Fried, The Road to Auschwitz, s. 38; B. Zsolt, Nine Suitcases, s. IX; The Holocaust in Hungary, s. 243–248, zob. S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 613–615, o dręczącym pytaniu, co węgierscy Żydzi wiedzieli, a co powinni byli wiedzieć.

RADA DO SPRAW UCHODŹCÓW WOJENNYCH I NEGOCJOWANIE RATUNKU W marcu 1944 roku na Węgrzech, po raz pierwszy w czasie wojny, alianci byli w stanie na bieżąco monitorować dużą niemiecką operację przeciwko Żydom. I, po raz pierwszy, Amerykanie dysponowali instrumentem w postaci Rady do spraw Uchodźców Wojennych, przeznaczonym specjalnie do reagowania na tego rodzaju kryzysy. Ponadto, sytuacja militarna dawała im więcej możliwości nacisku i sposobów, niż posiadali kiedykolwiek, gdyby chcieli pomóc zagrożonym Żydom. Wskutek tego doszło do jednego z najdramatyczniejszych, tragicznych i kontrowersyjnych epizodów w dziejach Żydów i drugiej wojny światowej. 5 kwietnia 1944 roku osobisty przedstawiciel Himmlera w Budapeszcie, Kurt Becher, sfinalizował zakup kombinatu przemysłowego Manfred-Weiss dla SS. Jednym ruchem Himmler zyskał przemysłowe imperium. W zamian za sprzedaż Becher umożliwił 50 członkom rodzin Weissów i Chorinów, Żydów i konwertytów, którzy posiadali większość udziałów w koncernie, wyjazd z Węgier do Szwajcarii i Portugalii. Umowa ta rozwścieczyła Eichmanna z dwóch powodów: przyniosła wielki prestiż jego rywalowi Becherowi i naruszyła sferę, którą kontrolował od 1938 roku – żydowską emigrację. Aby przyćmić sukces Bechera, Eichmann musiał sam osiągnąć coś spektakularnego1458. Sposobność zapewniła plątanina powiązań między Żydami organizującymi akcje ratunkowe na Słowacji i na Węgrzech a WRB, niemieckim wywiadem wojskowym oraz OSS. W 1943 roku grupa syjonistów z Budapesztu utworzyła Komitet Pomocy i Ratunkowy, który miał zająć się szmuglowaniem Żydów ze Słowacji i Polski przez Węgry w bezpieczne miejsca. Pozostawali w kontakcie z rabinem Dovem ber Weissmandlem z Bratysławy, który obok Gisi Fleischmann był główną postacią tajnej podziemnej organizacji nazywanej Grupą Roboczą. W połowie 1942 roku, kiedy deportacje ze Słowacji były w toku, Grupa Robocza nawiązała kontakt z Dieterem Wislicenym i zaproponowała ogromną łapówkę w zamian za zatrzymanie transportów. Wisliceny wziął pieniądze, a kiedy w październiku 1942 roku deportacje zostały wstrzymane, co Niemcy i tak planowali, przypisał sobie zasługę. Jego sprzedajność przekonała Weissmandla i Fleischmann, że mogą powstrzymać machinę zagłady rozsądnymi łapówkami. W tym celu w 1943 roku opracowali plan „Europa”, niezwykle ambitny projekt pozyskania pieniędzy od Agencji Żydowskiej z Palestyny, aby wykupić wszystkich Żydów z niemieckiej strefy wpływów zagrożonych deportacją. Wykonalność planu zależała po części od możliwości skontaktowania się z Agencją Żydowską i przemytu pieniędzy i ludzi przez granice1459. Od początku 1943 roku kierownictwo Agencji Żydowskiej wzmogło wysiłki, by ratować

Żydów z opanowanej przez Niemców Europy, i założyło placówki w Szwajcarii i w Stambule, skąd wysłannicy próbowali utrzymać kontakt z grupami syjonistycznymi działającymi w państwach Osi. Palestyńscy Żydzi przechodzili nielegalnie na obszary okupowane przez Niemców, a członkowie syjonistycznego podziemia na Słowacji, w Polsce, na Węgrzech i w Rumunii podróżowali w przeciwnym kierunku. Do wiosny 1943 roku Agencja Żydowska miała już siatkę agentów i kurierów zakotwiczonych w Stambule i działających na Bałkanach. Stambulską operacją kierował Teddy Kollek, jeden z najbardziej zaufanych podwładnych Ben Guriona. Kollek zaczął dzielić się europejskimi agentami i informacjami z brytyjską tajną służbą. Nawiązał też kontakt z amerykańską agencją wywiadowczą Office of Strategic Services (OSS). Amerykanie interesowali się operacjami Kolleka, ponieważ wprowadzał ludzi na Węgry, a Waszyngton próbował nakłonić węgierskie przywództwo do wystąpienia z Osi. Kurierzy, kilku o częściowo żydowskim pochodzeniu, rekrutowali się z Komitetu Pomocy i Ratunkowego. Kollek nie wiedział jednak, że większość z nich była również na usługach Abwehry, niemieckiego wywiadu wojskowego, a część znana była węgierskiemu kontrwywiadowi. Wyszło więc na to, że Węgrzy próbowali wykorzystać żydowskich kurierów, żeby zbadać grunt pod ewentualny pokój z aliantami, a Abwehra pozyskiwała ich usługi w podobnym celu1460. Wobec obecności niemieckich wojsk na Węgrzech, czołowe postacie budapeszteńskiego Komitetu Pomocy i Ratunku, Otto Komoly, Reszo (Rudolf) Kasztner oraz Joel Brand, zaczęły naśladować słowacką Grupę Roboczą i badać każde możliwe dojście do węgierskich i niemieckich urzędników, którzy mogli być podatni na perswazję lub łapówkę. 24 marca 1944 roku kurierzy komitetów zaaranżowali Brandowi i Kasztnerowi spotkanie z Wislicenym, podczas którego zaproponowali naziście 2 miliony dolarów, jeśli złagodzi realizację polityki antyżydowskiej. Wisliceny przyjął „zaliczkę” w wysokości 200 tysięcy dolarów i powiedział, że zobaczy, co da się zrobić. Kontakty trwały przez kilka tygodni, a pieniądze kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk. Tymczasem Wisliceny przekazywał treść rozmów Eichmannowi, który wyczuł możliwość zawiązania własnej intrygi. Około 25 kwietnia Eichmann został przedstawiony Joelowi Brandowi. Powiedział mu, że pozwoli na emigrację miliona Żydów z Węgier, jeśli Brand zorganizuje przekazanie towarów i surowców do Rzeszy. Głównie zależało mu na 10 tysiącach ciężarówek dla frontu wschodniego oraz artykułach spożywczych i 2 milionach kostek mydła. Powiedział zdumionemu Brandowi, że umożliwi mu wyjazd do Stambułu na spotkanie z przedstawicielami syjonistów, by przekazał ofertę „towar za krew”. Eichmann omówił propozycję z przełożonymi i chciał faktycznie złowić grubą rybę, na tyle dużą, aby przyćmić osiągnięcie Bechera. Jednak wypieszczony plan skomplikował się przez machinacje innych esesmanów w Budapeszcie1461. Na początku tamtego roku w Abwehrze, gnieździe oporu wobec nazistów, przeprowadzono czystkę i wcielono ją do Sicherheitsdienstu Waltera Schellenberga. Okazało się więc, że teraz agenci Abwehry o częściowo żydowskim pochodzeniu, którzy działali też jako kurierzy syjonistów, pracują dla SD. Wydarzenia te spowodowały kolejny zwrot w rozwijającym się spisku. Gerhard Clages, szef wydziału wywiadowczego SD

w Budapeszcie, który wówczas prowadził syjonistycznych kurierów, uznał ich za potencjalny kanał komunikacji z zachodnimi aliantami. Był to dla niego prawdziwy dar, ponieważ jego szef, Himmler, chciał przekazać na Zachód wiadomość, że Niemcy byłyby zainteresowane negocjowaniem separatystycznego pokoju, co pozwoliłoby obu stronom skupić się na Sowietach. Nie jest jasne, czy Himmler mówił poważnie o uwolnieniu pewnej liczby Żydów w zamian za porozumienie z aliantami czy też o jakiejś innej ugodzie z aliantami, ale Schellenberg dostrzegł możliwość zasiania podejrzeń i doprowadzenia do tarć w wielkiej koalicji po prostu samą próbą takiego manewru1462. Kiedy 14 maja 1944 roku, dzień przed wyjazdem pierwszych transportów do Auschwitz, Brand udał się na spotkanie z Eichmannem, okazało się, że stanął przed całą ekipą oficerów SS, w tym Calgesem i Becherem. Ku swemu zaskoczeniu otrzymał nakaz wyjazdu do Stambułu z Bandim Groszem, pół-Żydem o podejrzanej przeszłości, który w różnych okresach świadczył usługi syjonistom, Niemcom, Węgrom i OSS. Misja Branda była teraz czymś więcej niż próbą uratowania węgierskich Żydów; skaził ją makiaweliczny spisek uknuty przez wydział wywiadu zagranicznego SS. Alianci o tym wiedzieli dzięki własnym szpiegom, ale Brand nie miał pojęcia, że od samego początku jego zadanie skazane było na porażkę. Kiedy dojechał do Stambułu, skontaktował się z syjonistami i przekazał groteskową ofertę Eichmanna. Kilka dni później spotkał się z wysokiej rangi przedstawicielem Agencji Żydowskiej, który przekazał najważniejsze sprawy swemu kierownictwu w Jerozolimie. Tamtejsi urzędnicy roztropnie poinformowali Brytyjczyków i poprosili o zgodę dla Branda na wjazd do Palestyny, gdzie miał kontynuować negocjacje. Brytyjczycy zgodzili się, ale 5 czerwca aresztowali go podczas przejazdu przez Syrię. Przewieźli go do Kairu, gdzie pozostawał pod kluczem przez kilka tygodni i był intensywnie przesłuchiwany. Brand był zrozpaczony, wierzył, że ma szansę ocalić miliony istnień, i nie mógł pojąć, że Brytyjczycy nie chcą skorzystać z okazji. Tak naprawdę 30 maja brytyjski gabinet wojenny rozważył dziwną propozycję i odmówił wszelkich kontaktów z Niemcami. Aby się upewnić, że Sowieci nie podejrzewają żadnej podwójnej gry, Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaalarmowało również Moskwę o prawdopodobnym oszustwie. Sowieci zgodzili się na wspólną grę. Chociaż Agencja Żydowska wysłała do Londynu wysokiego rangą urzędnika, Moszego Szertoka, aby błagać o otwarcie kanałów łączności, nawet jeśli tylko miało posłużyć jako pretekst dla opóźnienia deportacji, alianci pozostali nieugięci. 6 lipca Chaimowi Weizmannowi i Szertokowi udało się spotkać z Edenem i naświetlić mu wagę kuszenia Niemców łapówkami, ale zostali odprawieni. 19 lipca Brytyjczycy podrzucili temat prasie poprzez dziennikarza i intelektualistę z Partii Pracy, Michaela Foota. Nikt nie był bardziej zaskoczony od Ribbentropa, niemieckiego ministra spraw zagranicznych, który najwyraźniej nie miał pojęcia, co się dzieje1463. Kiedy misja Branda została ujawniona, straciła całą wartość dla Niemców. Jednak Rudolf Kasztner i Hansi Brand (żona Joela) podjęli się zadania, które porzucił bezradny emisariusz, aby pochlebstwami lub łapówką skłonić Eichmanna, żeby wycofał Żydów z transportów. Inteligentnie obrócili na swoją korzyść milczenie Stambułu i przekonywali Eichmanna, że jeśli Niemcy nie wykonają gestu dobrej woli, to nikt im nie uwierzy, że poważnie mówią

o uwolnieniu Żydów. Pod wpływem tych argumentów na początku czerwca Eichmann pozwolił Kasztnerowi sprowadzić 388 Żydów ze wschodnich prowincji do Budapesztu. Po kolejnych trudnych targach Kasztner uzyskał zgodę Eichmanna na pociąg, który przewiezie Żydów do bezpiecznej Szwajcarii. Pociąg, który wkrótce stał się obiektem wielu kontrowersji, wypełnili przedstawiciele partii syjonistycznych, naczelni rabini oraz osoby gotowe zapłacić do 1 tysiąca dolarów za miejsce. Ponieważ członkowie rodziny Kasztnera i mieszkańcy z jego rodzinnego Klużu znaleźli się w pociągu, ci, którzy nie mieli tyle szczęścia, oskarżyli go o faworytyzm i korupcję. 30 czerwca pociąg z 1684 Żydami wyjechał z Budapesztu, ale nie dotarł do Szwajcarii. Zamiast tego Eichmann przekierował go do „obozu wymiany” w Bergen-Belsen. Większość z jego pasażerów dotarła w końcu do Szwajcarii 6 grudnia 1944 roku1464. Oprócz tego Eichmann powiedział Kasztnerowi, że może przekierować 30 tysięcy Żydów do obozu koncentracyjnego Strasshof w Austrii, gdzie „pozostaną w zawieszeniu” do czasu sfinalizowania wyczekiwanego porozumienia z aliantami. Od 25 do 28 czerwca sześć lub siedem pociągów z 18–20 tysiącami Żydów pojechało do Strasshof przez Wiedeń. Eichmann wyciągnął od żydowskich interlokutorów dodatkowe 5 milionów franków szwajcarskich. Jednak po kilku dniach grunt usunął mu się spod nóg. Wskutek międzynarodowych protestów i udanego lądowania aliantów w Normandii jego węgierscy partnerzy zrobili zwrot o 180 stopni1465. Na konferencji prasowej 25 marca, zorganizowanej pod pozorem ogłoszenia powstania WRB, prezydent Roosevelt zwrócił się do narodu niemieckiego, aby udaremnił zamiary rządu, i powtórzył ostrzeżenie aliantów o gromadzeniu dowodów zbrodni wojennych i wymierzeniu sprawiedliwości winnym. Poprosił kraje neutralne o otwarcie granic przed ludźmi uciekającymi przed nazistowskimi prześladowaniami i ogłosił, że Stany Zjednoczone dadzą przykład. W następnym miesiącu trzystu Żydów wyzwolonych na południu Włoch zostało ewakuowanych do obozu dla uchodźców w Oswego w stanie Nowy Jork. Stany Zjednoczone przekazały też wyraźne ostrzeżenie reżimowi węgierskiemu, że zostanie pociągnięty do odpowiedzialności. Osiem tygodni później Roosevelt wysłał do Horthyego prywatną wiadomość z żądaniem zaprzestania deportacji i groźbą kary1466. WRB zapoczątkowało międzynarodowy protest. Poprosiło Watykan, Międzynarodowy Czerwony Krzyż (International Red Cross, ICRC) oraz wiele krajów neutralnych, aby wysłały węgierskiemu reżimowi sygnały zaniepokojenia oraz wykorzystały wszelkie możliwości bezpośredniej pomocy zagrożonym Żydom. W rezultacie Watykan przerwał wreszcie milczenie i bierność. Papież Pius XII zaapelował osobiście do Horthyego i poprosił rząd węgierski, aby „nie kontynuował wojny z Żydami”. Angelo Rotta, nuncjusz papieski w Budapeszcie, przekazał wiadomość osobiście, ale ograniczył ochronę Watykanu do ochrzczonych Żydów. ICRC wysłał do Budapesztu specjalnego wysłannika, Friedricha Borna, który zaczął wystawiać Żydom chroniące ich dokumenty ze stemplem Czerwonego Krzyża. Później pomagał przy zakładaniu bezpiecznych domów dla Żydów pod flagą Czerwonego Krzyża. Born wyznaczył do kierowania tym projektem nie kogo innego, jak Ottona Komolyego. Charles Lutz, urzędnik z ambasady szwajcarskiej, wpadł na pomysł

przejęcia budynku, nadania mu statusu dyplomatycznego, a potem umieszczenia w nim zagrożonych Żydów. Szklany Dom, jak początkowo nazywano to miejsce, dał schronienie młodym syjonistom, gdzie mogli fałszować dokumenty i koordynować operację ratunkową. Pod koniec czerwca król Szwecji Gustaw dołączył do międzynarodowych protestów. Szwedzcy dyplomaci z ambasady w Budapeszcie, Carl Danielsson, Per Anger oraz Valdemar Langlet, zatrudnili po kilkudziesięciu Żydów każdy, zapewniając im ochronę dyplomatyczną. Wydali również setki dokumentów, które brały pod szwedzką ochronę ich posiadaczy. W lipcu do szwedzkiego trio dołączył Raoul Wallenberg, który został przysłany jako przedstawiciel WRB1467. Podczas gdy ten bezprecedensowy wir akcji ratunkowych tysiącom Żydów w Budapeszcie przedłużył życie, ich los na dłuższą metę zależał od lądowania w Normandii. Operacja „Overlord” rozpoczęła się wczesnym rankiem 6 czerwca 1944 roku i pod koniec dnia było jasne, że alianci zdobyli przyczółek w okupowanej przez Niemców Francji. Przez następny miesiąc rozszerzali go, powoli i wielkim kosztem w obliczu nieustępliwego oporu Niemców. Na początku lipca stało się jednak oczywiste, że Niemcy nie zdołają pokonać sprzymierzonych. Ryzykowna gra Hitlera na Zachodzie dobiegła końca. Fatalna sytuacja strategiczna Niemiec skomplikowała się 22 czerwca 1944 roku, gdy Armia Czerwona rozpoczęła ogromną ofensywę, w ramach której okrążyła Grupę Armii „Środek”, eliminując około 400 tysięcy niemieckich żołnierzy, i doprowadziła radziecką awangardę na przedmieścia Warszawy. Niemcy musieli ewakuować terytoria bałtyckie i zostali wyparci z Rumunii, która w sierpniu zręcznie zmieniła sojusze. Dni admirała Horthyego były policzone. Ciężkie bombardowanie stolicy, które wielu Węgrów mylnie uznało za bezpośrednią odpowiedź na deportacje Żydów, podsyciło jego przekonanie, że pozostawanie w sojuszu z Trzecią Rzeszą i wykonywanie poleceń Hitlera skończy się katastrofą1468. Pod koniec czerwca Horthy powstrzymał Endrego i Bakyego i odebrał im sprawy żydowskie. Baky odmówił uznania degradacji i zaczął spiskować z żandarmerią, by dokonać przewrotu, zainstalować reżim sprzyjający nazistom i kontynuować politykę antyżydowską. Horthy przewidział ten ruch i wezwał lojalne oddziały wojskowe do stolicy. Polecił aresztować Bakyego i Endrego, rozkazał jednostkom żandarmerii wycofać się z miasta, powiedział Veesenmayerowi, że deportacje muszą ustać, i zażądał odejścia Gestapo. Nowym premierem został generał Géza Lakatos, lojalny wobec regenta i niechętny Niemcom. 9 lipca na rozkaz Horthyego zatrzymano pociągi deportacyjne. Niezrażony Eichmann wysłał grupę funkcjonariuszy SD do obozu w Kistarcsy, gdzie przetrzymywano 1500 Żydów. Siłą wsadzili Żydów do pociągu do Auschwitz, ale żydowski urzędnik zaalarmował radę żydowską, a ta z kolei powiadomiła otoczenie Horthyego. Pociąg zawrócono. Rozwścieczony tym Eichmann kilka dni później zwołał radę żydowską do hotelu Majestic i zatrzymał jej członków, podczas gdy jego zastępca Kurt Novak pojechał do Kistarcsy z oddziałem policji bezpieczeństwa i wpędził wszystkich więźniów do czekającego pociągu. Ten sam los spotkał Żydów w obozie internowania w Sarvarze. W tych ostatnich szaleńczych operacjach 3 tysiące Żydów wywieziono do Auschwitz wbrew legalnemu rządowi w Budapeszcie1469.

Horthy nie postanowił, co powinno się stać ze 150–200 tysiącami Żydów, którzy pozostali w stolicy, i rozważał pomysł wysłania ich do obozów na prowincji. Pod koniec lipca ogłosił, że gotów jest zezwolić 40 tysiącom węgierskich Żydów wyemigrować do Palestyny, i poinformował Niemców, że będą mogli wznowić deportacje, jeśli pozwolą Żydom opuścić kraj. Niemcy i Brytyjczycy udaremnili ten plan emigracji. Eichmann ostrzegł Berlin, że Żydzi wyślą najzdrowszych i najsilniejszych ludzi, by odbudowali społeczność żydowską w ich ojczyźnie, co było wysoce niepożądane. Brytyjczycy wzdragali się na myśl o tysiącach Żydów napływających do Palestyny i zawetowali wszelką współpracę z Węgrami. Mimo to transportów nigdy nie wznowiono: 25 lipca Himmler potwierdził zawieszenie deportacji. Eichmann wyjechał na urlop, a kilka tygodni później jego oddział operacyjny rozwiązano1470. 1458 Yehuda Bauer, Jews for Sale? Nazi-Jewish Negotiations, 1933–1945, New Haven 1994, s. 202–211; D. Cesarani, Eichmann, s. 180–182. 1459 Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 67–101; D. Porat, The Blue and the Yellow Stars of David, s. 174–188. 1460 Y. Porat, The Blue and the Yellow Stars of David, s. 49–71, 111–126; Tuvia Friling, Istanbul 1942– 1945: The Kollek-Avriel and Berman-Ofner networks, w: Secret Intelligence and the Holocaust, s. 105–156; Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 120–143. 1461 Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 160–163; D. Cesarani, Eichmann, s. 173–175. 1462 P. Longerich, Himmler, s. 707–711; Shlomo Aronson, Hitler, the Allies, and the Jews, Cambridge 2006, s. 227–289. 1463 Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 162–171, 172–193; Y. Porat, The Blue and the Yellow Stars of David, s. 188–211; B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 223–234; Shlomo Aronson, OSS X-2 and Rescue Efforts During the Holocaust, w: Secret Intelligence and the Holocaust, s. 65–104. 1464 Ladislaus Löb, Dealing with Satan. Kasztner’s Daring Rescue Mission, London 2008, s. 74–93, 96– 120; Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 197–200. 1465 L. Löb, Dealing with Satan, s. 93–96; Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 200–201. 1466 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 262–272; Ruth Gruber, Haven. The Dramatic Story of 1,000 World War II Refugees and How They Came to America, New York 2000. 1467 R. Breitman, A.J. Lichtman, FDR and the Jews, s. 272–275; R. Braham, The Politics of Genocide, t. 2, s. 861–882; Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 232–238; Robert Rozett, International Interventions: The Role of Diplomats in Attempts to Rescue Jews in Hungary, w: The Nazis’ Last Victims. The Holocaust in Hungary, red. Randolph Braham, Scott Miller, Detroit 1998, s. 137–152; Paul A. Levine, Raoul Wallenberg in Budapest. Myth, History and Holocaust, London 2010, s. 101–249, 133–134, o podwójnej roli przedstawiciela WRB w Sztokholmie jako agenta OSS, które to powiązania ostatecznie skompromitowały Wallenberga. 1468 G. Weinberg, A World at Arms, s. 686–695, 703–716; Martin Blumenson, The Duel for France, 1944, New York 1963, s. 1–166; S.G. Fritz, Ostkrieg, s. 405–421. 1469 The Holocaust in Hungary, s. 134–145; D. Cesarani, Eichmann, s. 184–185. 1470 B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 234–241; D. Cesarani, Eichmann, s. 187–189.

ŚMIERĆ W BIRKENAU I PRACA PRZYMUSOWA W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH Jedynie niewielka grupa z około 440 tysięcy Żydów deportowanych do Birkenau z Węgier spędziła więcej niż kilka godzin w obozie. Podczas selekcji na rampie od 25 do 30 procent z przeciętnego transportu liczącego 3 tysiące ludzi wybierano do zasilenia grupy robotników. Strażnicy prowadzili ich do „sauny”, a potem do „obozu kwarantanny”, gdzie przebywali do chwili przydzielenia do obozu pracy w Niemczech. Większość natomiast szła do komór gazowych i ginęła w ciągu godziny od przyjazdu. W razie zatoru mogło to potrwać nieco dłużej. Tempo i regularny rytm operacji dawały wrażenie precyzyjnie wyreżyserowanej i gładko przebiegającej akcji, chociaż nie była ona bardziej wyrafinowana, naukowa czy kliniczna niż w prymitywnie skleconych i brutalnie prowadzonych obozach akcji „Reinhard”1471. Zajęcie Węgier było zaskoczeniem: nikt w systemie obozów koncentracyjnych ani w Auschwitz nie był przygotowany na jego skutki. W ostatniej chwili komendant Rudolf Höss dostał polecenie, by zapanować nad niespodziewanym napływem transportów. Wszystko musiało być zorganizowane błyskawicznie i improwizowane – jak zwykle. Filip Müller wspominał, że obsługa zrobiła przegląd pieców krematoryjnych i wyczyściła kominy. W wielkim pośpiechu, począwszy od końca kwietnia, ułożono bocznicę, która prowadziła pociągi od starej rampy w głąb Birkenau. Do użytku wrócił stary bunkier, a na łąkach wokół niego wykopano doły spaleniskowe. Zdaniem Müllera sielankowy niegdyś pejzaż na tyłach Krematorium V zaczął przypominać „dziwny plac budowy”, gdy kopano jamy, 40 na 50 metrów i głębokie na 2 metry. Do obozowego personelu dołączył Otto Moll, oficer SS bardzo doświadczony w zabijaniu Żydów i pozbywaniu się ciał. Ku swemu utrapieniu Müller zauważył, że liczba członków sonderkommanda podwoiła się, do 900. Do obsługi dołów przeznaczono specjalne, 140-osobowe komando, podzielone na zespoły do usuwania zębów, obcinania włosów, przenoszenia zwłok na stosy, podsycania ognia i polewania ciał tłuszczem (zbieranym w specjalnych rowach), by ułatwić spalanie. Ludzkie popioły wsypywano następnie do pobliskich rzek. Inne grupy gotowe były zbierać ubrania i porządkować bagaże. Obsada Kanady zwiększyła się do 2 tysięcy ludzi do sortowania i pakowania1472. Przejście Hédi Fried przez Birkenau daje pogląd o losach dziesiątków tysięcy innych. Zaraz po tym, jak otworzyły się drzwi wagonu, mężczyźni w pasiakach wskoczyli do środka i zaczęli wyrzucać wyczerpanych, odwodnionych pasażerów. Jej ojciec spytał jednego z nich, gdzie są: „W obozie zagłady”, tak brzmiała odpowiedź, ale wystarczyła. Trzy tysiące oszołomionych krzykami i ciosami ludzi tłoczyło się na rampie, póki przez głośniki nie

rozkazano, by mężczyźni przeszli na lewo, a kobiety na prawo. Hédi ucałowała ojca i potem straciła go z oczu na zawsze. „Długa kolejka kobiet przesuwała się powoli w stronę stołu, przy którym esesman z posokowcem machał laską niczym dyrygent na scenie: «Ty na prawo, ty na lewo, prawo, lewo, lewo»”. Słyszała, jak członkowie rodzin proszą, by zostawiono ich razem, lecz esesman zapewniał ich, że spotkają się później. „Matki niechętnie pozwalały odejść córkom; siostry rozdzielały się z siostrami”. Kiedy Hédi dotarła do stołu, razem z siostrą trafiła na lewo, podczas gdy ich matka poszła na prawo. Matce powiedziano, że spotka się z córkami „jutro”. Uścisnęły się szybko i rozeszły1473. Po przedłużeniu bocznicy więźniowie weterani w sekcjach BI i BII Birkenau mieli doskonały widok na selekcje i długie kolumny ludzi ciągnących wolno do krematorium. Najwyraźniej przybysze nie mieli pojęcia, co ich czeka. Niemal nie było oporu; proces zdawał się przebiegać gładko. Adelsberger dziwiła się ich ignorancji i ubolewała nad uległością. „Obserwowaliśmy, jak ludzie stoją pośrodku głównej ulicy Birkenau, między rozrzuconymi pakunkami i tobołkami, przemoczeni przez deszcz lub, dużo częściej, spalani przez słońce, z dziećmi niestrudzenie kręcącymi się tu i tam lub gramolącymi się po trawiastym nasypie. Zwykliśmy liczyć dziecięce wózki”. Część szła do krematoriów II i III, gdzie członkowie sonderkommanda stali „niczym głodni przed wystawą sklepu spożywczego”. Inni maszerowali wokół centralnej sauny do krematoriów IV i V, gdzie znikali za brzozowymi zagajnikami. „Po niecałej godzinie nad tymi laskami wzbiły się płomienie […]. W powietrzu roznosił się smród palonych ciał i przypalanych włosów, dym zaś opadał na obóz w postaci chmury popiołów”. Albert Menasche był typowym więźniem, który w tamtym czasie zobojętniał na los innych. „Naszym jedynym zmartwieniem było unikanie ciosów pałek i, przede wszystkim, zdobywanie jedzenia […]. Ci, którzy szli na śmierć, już nas nie interesowali”1474. Członkowie sonderkommanda, tacy jak Filip Müller, widzieli, co działo się potem. „Długie kolumny tych, których podczas selekcji wybrano do marszu do komór gazowych, wlekły się po pylistych drogach, ludzie wyczerpani i przygnębieni, matki pchały wózki, brały starsze dzieci na ręce. Młodzi pomagali starym i chorym i wspierali ich”. Jeśli nie mogli wejść bezpośrednio do rozbieralni w krematoriach IV i V, prowadzono ich do bukowego zagajnika, gdzie Moll dodawał im otuchy, obiecując, że wkrótce odświeżą się pod prysznicem. Esesman, specjalnie dołączony do oddziału strażniczego, ponieważ mówił po węgiersku, podtrzymywał iluzję normalności, dopóki nie nadszedł czas, by zaprowadzić ich do środka. Wtedy nie trzeba już było zachowywać pozorów i porzucano wszelkie resztki uprzejmości. Esesmani na służbie w komorze gazowej tracili wszelkie hamulce, jakie jeszcze posiadali. Müller wspominał, że Moll krążył po rozbieralniach, aż „wybrał parę nagich młodych kobiet i popchnął je do jednego z dołów, gdzie płonęły ciała”. Moll „czerpał ogromną uciechę z ich zgrozy. Na koniec strzelił do nich z tyłu, tak że spadły naprzód do płonącego dołu”1475. Pomimo gorączkowych przygotowań Birkenau okazało się niezdolne poradzić sobie z wyzwaniem. Po pierwszym transporcie węgierskim 29 kwietnia przyjeżdżało do 12 tysięcy deportowanych dziennie, z których 70–80 procent przeznaczano do komór gazowych.

W ciągu paru dni piece i kominy w krematoriach IV i V uległy przegrzaniu, tak więc trzeba było dołów używać nieustannie, a nie tylko wtedy, gdy przepustowość krematoriów okazywała się za mała, jak przewidywano. Widok i smród, kiedy podpalono je o świcie, były odrażające. Müller wspominał, że „pod wpływem wciąż rosnącego ciepła kilka ciał zaczęło się poruszać, wijąc się jak gdyby od nieznośnego bólu, z rękami i nogami napinającymi się w zwolnionym tempie, a nawet z lekko prostującymi się tułowiami […]. Niemal szystkie ciała pokrywały czarne ślady przypalenia i błyszczały jak nasmarowane tłuszczem. Palący żar otwierał im brzuchy: rozlegał się gwałtowny świst i skwierczenie typowe dla przypiekania w wysokiej temperaturze”. Zespół zbierający popioły musiał polewać resztki wodą, by je schłodzić, zanim przystąpił do wybierania kości. Rozgrzane czaszki pod wpływem zimnej wody eksplodowały. Gorący popiół wpadał do oczu mężczyzn pracujących przy dołach, oślepiając ich1476. Te makabryczne widoki ukryte były przed Żydami wybranymi do obozu jako siła robocza. Podczas gdy jej matka szła do komory gazowej, Hédi pomaszerowała do łaźni w kolumnie kobiet. Wewnątrz kazano im się rozebrać i oddać kosztowności. „Rozebrałyśmy się do naga i ustawiłyśmy przed mężczyzną, który obcinał nasze włosy. Próbowałyśmy osłaniać swoją nagość rękami, ale strażnicy z SS chodzili dokoła i bili każdą, która nie stała prosto. Nadeszła moja kolej. Przełknęłam ślinę, próbowałam zapomnieć, gdzie jestem, i stać na baczność przed «fryzjerem». Stał na stołku, zamachał nożyczkami i ściął moje włosy, wszystkie. Najpierw nożyczkami, potem maszynką. Najpierw na głowie, potem pod pachami, a na koniec między udami”. Po strzyżeniu dostały kawałki mydła, wykąpały się i otrzymały więźniarskie stroje. Na szczęście tym kobietom pozwolono zatrzymać własne buty i Hédi odnalazła swoje solidne obuwie. Kobiety i dziewczęta w modnych czółenkach wkrótce znalazły się w kłopotach. Gdy nastał świt, zebrano je na pierwszy apel i policzono. Potem zabrano do baraków, gdzie przetrawiały to, co na nie spadło, i opłakiwały najbliższych. Hédi przebywała tam przez kilka dni, zanim wróciła do łaźni i została wytatuowana. Następnie wsiadła do pociągu, który zabrał ją i kilkaset innych do Hamburga, gdzie miały pracować przy usuwaniu szkód po bombardowaniach1477. Około 25 tysięcy z 440 tysięcy węgierskich Żydów przewiezionych do AuschwitzBirkenau zostało zarejestrowanych i weszło do obozu, a około 80 tysięcy trzymano tam przez kilka tygodni, póki nie trafili do pracy w Rzeszy. Napływ Żydów do obozów koncentracyjnych i do pracy w Niemczech dramatycznie zmienił sytuację w porównaniu z latami 1942–1943, kiedy na rozkaz Himmlera Żydów wyeliminowano z systemu obozowego tak dokładnie, że przetrwało, o ile wiemy, tylko 350 z nich. Teraz jednak żądania rąk do pracy były tak naglące, że Hitler odwołał swój dekret, że żadnemu Żydowi nie wolno stanąć na niemieckiej ziemi. W rezultacie strumień węgierskich Żydów w połączeniu z 19 tysiącami polskich Żydów z Łodzi dodał szczególny etniczny wymiar do finałowej metamorfozy systemu obozów1478. We wrześniu 1942 roku sześć głównych obozów koncentracyjnych w Niemczech mieściło 110 tysięcy więźniów. Do lipca 1943 roku ta liczba się podwoiła, gdy Główne Biuro Administracyjno-Gospodarcze SS założyło nowe obozy w ramach swej strategii

wykorzystywania siły roboczej i rozwijania działalności przemysłowej. Ludzie aresztowani w całej Europie byli wywożeni do Rzeszy, by zaspokoić popyt na ręce do pracy. Pierwotne obozy koncentracyjne w Niemczech rozwijały się na niespotykaną skalę: Buchenwald rozrósł się od nieco ponad 20 tysięcy więźniów w połowie 1943 roku do ponad 82 tysięcy rok później. W sierpniu liczba więźniów wszystkich obozów wynosiła 524 286 osób, a swój szczyt osiągnęła w styczniu następnego roku, gdy zarejestrowana była olbrzymia liczba 714 211 więźniów. Ten gwałtowny wzrost był bezpośrednim skutkiem dążenia do zwiększenia niemieckiej produkcji zbrojeniowej, opracowanego przez Alberta Speera, i popytu przemysłu na robotników, aby uzupełnić straty po kolejnych falach poboru, który zabierał z hal fabrycznych wykwalifikowanych niemieckich pracowników. W całej Rzeszy wyrastały podobozy, by obsługiwać koncerny przemysłowe i zapewniać ręce do pracy dla gospodarstw rolnych, ośrodków transportowych i portów, a także do uprzątania skutków nalotów. Kierownicy fabryk licytowali się o robotników przymusowych, nie zastanawiając się, gdzie będą kwaterowali, co jedli, jakie ubrania nosili czy kto ich będzie pilnował. System obozowy rozprzestrzeniał się, gdy główne obozy, takie jak Buchenwald i Mauthausen, mnożyły podobozy, a te z kolei zakładały obozy satelickie. W 1944 roku pojawiło się ponad 580 nowych obozów. I po raz pierwszy w historii obozów koncentracyjnych to Żydzi stanowili pokaźny odsetek ich więźniów1479. Żydowska przymusowa siła robocza dominowała w dwóch głównych dziedzinach. Himmler podjął się dostarczenia 100 tysięcy robotników dla Jägerstab, specjalnego sztabu utworzonego w marcu 1944 roku, by przyśpieszyć produkcję myśliwców i przenieść montownie do podziemnych siedzib. SS zaoferowało się także zapewnić siłę fizyczną do kopania podziemnych fabryk latającej bomby V-1 i rakiety V-2, która przenosiła 1 tonę ładunku wybuchowego. Instalacje do produkcji broni odwetowej V (niem. Vergeltungswaffe) ulokowano w Górach Harzu w Dolnej Saksonii. Tamtejszym głównym obozem było Nordhausen, podobóz Buchenwaldu, znany także pod kryptonimem DoraMittelbau. Tutaj około 60 tysięcy więźniów harowało przy poszerzeniu istniejących tuneli prowadzących w głąb gór i drążeniu nowych. Pierwsze partie więźniów, które przybywały od połowy 1943 do początków 1944 roku, właściwie żyły w tunelach, w fatalnych warunkach. Więźniowie używali beczek po oleju jako latryn, spali na wilgotnych pryczach stłoczonych pod ścianami z grubsza ociosanych tuneli i wdychali stęchłe powietrze pełne kamiennego pyłu i szkodliwych spalin z rur wydechowych maszyn. Poziom śmiertelności był tak astronomiczny, że zmarło około 10 tysięcy osób, dużo więcej, niż kiedykolwiek zabiły same rakiety. Specjalni więźniowie przechodzili codziennie tunelami i zbierali ciała, by wynieść je na zewnątrz do wywiezienia. Warunki poprawiły się nieco, kiedy w marcu 1944 roku otwarto obóz z barakami, by pomieścić około 12 tysięcy robotników, głównie węgierskich i polskich Żydów. Mimo to z niemieckiego punktu widzenia projekt okazał się sukcesem: fabryka produkowała 6 tysięcy bezpilotowych latających bomb V-1 i do 700 rakiet co miesiąc, aż do zamknięcia obozu w marcu–kwietniu 1945 roku1480. Drugim głównym skupiskiem żydowskich robotników przymusowych były Góry Sowie na Dolnym Śląsku. Obozy, które wyrastały w tym regionie, były filiami Gross-Rosen,

założonego w 1940 roku, by zapewnić robotników dla prowadzonego przez SS kamieniołomu granitu. Gross-Rosen rozbudowało się z 7 baraków dla 1500 więźniów do 22 bloków na początku 1943 roku, z 16 tysiącami ludzi. Nie było tam Żydów, dopóki Himmler nie nakazał rozwiązania Organizacji Schmelt, podczas którego cennych robotników uchroniono od wysłania do komór gazowych w Auschwitz i w zamian przysłano do GrossRosen. Dołączenie Żydów z Węgier i Łodzi w połowie 1944 roku podniosło odsetek żydowskich więźniów do niemal jednej trzeciej całej liczby – która osiągnęła 98 tysięcy w głównym obozie i dziesiątkach podobozów. Podobozy zapewniały robotników między innymi dla fabryk IG Farben, Kruppa, Telefunkena i Flicka. Około 13 tysięcy Żydów pracowało też przy kopaniu tuneli dla montowni myśliwców i podziemnej kwatery dla Hitlera. Reżim był bezlitosny, a warunki w barakach fatalne. Warunki sanitarne i zdrowotne pogorszyły się gwałtownie, gdy na początku 1945 roku zaczęli napływać więźniowie ewakuowani z Auschwitz. Gross-Rosen w zasadzie miało służyć jako obóz zapasowy dla Auschwitz, ale uporządkowane przenosiny okazały się niemożliwie i „nowe Auschwitz” zostało fantazją SS1481. 1471 Randolph Braham, Hungarian Jews, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 456–468. 1472 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 123–133; R.J. van Pelt i D. Dwork, Auschwitz, s. 349–359; The Holocaust in Hungary, s. 214–216, 219–220. 1473 H. Fried, Fragments of a Life, s. 79–82. 1474 L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 63, 80–85; A. Menasche, Birkenau, s. 68–76. 1475 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 133–143; K. Żywulska, Przeżyłam Oświęcim, s. 203–214; zob. też relację Altera Feinsilbera w: Amidst a Nightmare of Crime. Manuscripts of Prisoners in Cremation Squads Found at Auschwitz, red. Jadwiga Bezwińska i Danuta Czech, tłum. Krystyna Michalik, New York 1973, s. 56. 1476 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 138–139. 1477 H. Fried, Fragments of a Life, s. 82–88, 102–115. 1478 D. Pohl, The Holocaust and the concentration camps, w: Concentration Camps in Nazi Germany, s. 158–159; B. Gutterman, A Narrow Bridge to Life, s. 29–37. 1479 N. Wachsmann, KL, s. 444–461, 464–471, i podsumowanie w: The dynamics of destruction, w: Concentration Camps in Nazi Germany, s. 31–34; S.G. Fritz, Ostkrieg, s. 426; A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 627–634. 1480 M.T. Allen, The Business of Genocide, s. 208–232; N. Wachsmann, KL, s. 444–458; Gretchen Schaft, Gerhard Zeidler, Commemorating Hell. The Public Memory of Mittelbau-Dora, Urbana 2011, s. 19–34. 1481 B. Gutterman, A Narrow Bridge to Life, s. 77–78, 97–99, 119–130.

OSTATNIE POLOWANIA NA ŻYDÓW I KRES DEPORTACJI Eksterminacja węgierskich Żydów rozgrywała się równocześnie z ostatnimi paroksyzmami polowań na Żydów wszędzie, gdzie Niemcy jeszcze mieli kontrolę. Wspomagały ich fanatyczne elementy antysemickie oraz oportuniści i kolaboranci, którzy byli tak wmieszani we współpracę, że nie mieli już nic do stracenia, a wiele do zyskania dzięki grabieniu niedobitków Żydów w swych krajach. Zamiast skłaniać do ostrożności, postęp armii alianckich wzmocnił jedynie determinację gorliwych wyznawców nazizmu, by zetrzeć wroga z powierzchni ziemi. Obsesyjnie ścigali żydowską zwierzynę, aby zemścić się za klęski militarne i nieustanne bombardowania, aby nie pozwolić Żydom na wzięcie odwetu i wreszcie w przekonaniu, że Niemcy mogą przetrwać, jeśli ze swej zbiorowości pozbędą się elementów niepewnych. We Francji przyciśnięci do muru łowcy Żydów znaleźli cennego sojusznika w Josephie Darnandzie, który pod koniec 1943 roku zastąpił Bousqueta na stanowisku szefa policji. Przy misji wykorzystał swoje oddanie SS, gorliwość ideologiczną oraz prężnie rozwijające się oddziały Milice. Mniej więcej w tym samym czasie do cna skorumpowany Darquier de Pellepoix stracił stanowisko dyrektora CGQJ i zastąpił go niezwykle skuteczny Joseph Antignac. Wiedząc, że lądowanie aliantów jest nieuchronne i że obywatele Vichy wkrótce będą walczyć o życie, Laval rzucił na ruch oporu i Żydów cały aparat bezpieczeństwa. Od stycznia do sierpnia 1944 roku Francja prowadziła politykę bardziej lub mniej antysemicką, chociaż reżim Vichy faktycznie zaliczył jedynie skromny wzrost popularności w obliczu ofiar i zniszczeń wywołanych przez alianckie naloty1482. Helmut Knochen i Alois Brunner odrzucili już teraz wszelkie pozory godzenia się z wrażliwością Vichy na tle aresztowań Żydów o francuskim obywatelstwie. Od stycznia do kwietnia oddziały Sipo-SD z lokalnymi kolaborantami organizowały serie nalotów w prowincjonalnych miastach, w tym Laon, Saint-Quentin, Bordeaux, Reims, Poitiers, Troyes, Dijon, Nancy i Limoges. Przeczesali nawet Ardeny, gdzie wyłapali 450 Żydów, głównie cudzoziemców, którzy myśleli, że znaleźli bezpieczne schronienie w leżących na uboczu farmach i samotnych chatach. Nawet jeśli interwencyjne oddziały Sipo wykonywały podczas nalotów jedynie 50–75 procent normy, liczby stale rosły. W styczniu wysłany do Drancy 1520 Żydów, w lutym trochę ponad 2 tysiące, ponad tysiąc w marcu, 2 tysiące w kwietniu i 1400 w maju. Nocne wypady w Paryżu poskutkowały schwytaniem w styczniu 730 niefrancuskich Żydów, setki więcej w lutym i od 200 do 425 miesięcznie do lipca. Policja bezpieczeństwa i Milice zwiększyły też liczby, zgarniając personel UGIFu i podopiecznych różnych instytucji, szczególnie domów dziecka. Podczas jednej z najsłynniejszych tego rodzaju łapanek Klaus Barbie schwytał 45 dzieci i 8 pracowników domu prowadzonego przez OSE we wsi Izieu koło Lyonu. W sumie celem Sipo-SD padło

osiem ośrodków UGIF-u, z których 258 dzieci i 30 opiekunów wywieziono do Drancy, a stamtąd do Birkenau. Niestety, opóźniła się realizacja planu UGIF-u i OSE polegającego na rozproszeniu dzieci, co mogło je uratować1483. Hélène Berr odrzucała ostrzeżenia przyjaciół w Paryżu, którzy nakłaniali ją, aby się ukryła lub uciekła ze stolicy. Ukrycie się „oznaczałoby ukrycie wszystkich” – matki, ojca i siostry, a to już nie było takie proste. Mimo to rodzina podjęła pewne kroki, rozdzielali się i każdej nocy spali gdzie indziej. Gdy Hélène usłyszała doniesienia o nalotach i aresztowaniach, oburzyła się: „Jakiż to wstyd, że połowa ludzkości tworzy zło, a drobna mniejszość próbuje dojść z tym do ładu”. W styczniu ledwo udało jej się uciec, gdy dozorca na Sorbonie ostrzegł ją przed niebezpieczeństwem. Nocą 7 marca Hélène z rodzicami postanowili zostać na noc w mieszkaniu. Następnego dnia rano zostali aresztowani. Hélène wyjechała do AuschwitzBirkenau 27 marca 1944 roku, w swoje dwudzieste trzecie urodziny. Jej matka, Antoinette, zmarła w obozie miesiąc później. Ojciec, Raymond, zginął w Auschwitz-Monowitz we wrześniu. Hélène została przewieziona w listopadzie do Belsen, gdzie traciła siły i chorowała. 14 kwietnia 1945 roku była tak wycieńczona tyfusem, że nie dała rady wstać z pryczy i wyjść na apel. Ciężko pobita przez strażnika zmarła tego samego dnia1484. Ludzie Brunnera znaleźli jeszcze więcej ofiar do transportów na wschód w uzdrowiskowym miasteczku Vittel, gdzie znajdował się jeden z najdziwniejszych niemieckich obozów dla internowanych. Położone w Wogezach Vittel szczyciło się wieloma wygodnymi hotelami. Po upadku Francji Niemcy zawłaszczyli kilka z nich i otoczyli drutem kolczastym, aby więzić w nich obywateli krajów alianckich. Na początku 1943 roku umieścili w Hôtel des Sources 2 tysiące Anglików, kilkuset Amerykanów (w tym zakonnice) w Hôtel Central, a osoby starsze zamieszkały w Hôtel Continental. Na początku 1943 roku Niemcy zaczęli umieszczać w obozie Żydów z zagranicznymi paszportami, z myślą o wymianie ich na obywateli niemieckich internowanych w państwach sprzymierzonych. Na takiej wymianie skorzystała Mary Berg z rodziną w styczniu 1943 roku. Niemcy zabrali ich z Pawiaka w Warszawie i wysłali pociągiem przez Poznań i Metz do Vittel. Kiedy Mary przyjechała na miejsce, napisała, że „w porównaniu z trzema latami w getcie żyjemy tu jak w raju”. Rodzina otrzymała czysty pokój, w obozie były sklepy i kino, mogli też spacerować po parku znajdującym się w obrębie ogrodzenia1485. Jednak ten przyjemny kurort zyskał po powstaniu w getcie warszawskim bardziej ponurą funkcję. Niemcy wiedzieli, że tysiące Żydów uciekło na aryjską stronę i żyje tam w ukryciu. Aby wywabić ich z kryjówek, Gestapo zatrudniało Żydów, aby krążyli wśród zbiegów i oferowali im sprzedaż paszportów i dokumentów podróżnych państw Ameryki Południowej. Żydowscy agenci opowiadali przekonującą historię o tym, jak zdobyli dokumenty, i pobierali sowitą opłatę. Następnie Gestapo rozpuściło wieści, że jeśli posiadacz takich dokumentów stawi się w Hotelu Polskim, znajdzie się pod ochroną. Plan wydawał się wiarygodny, więc kilku weteranów podziemia dało się skusić. Wśród nich znalazł się poeta i pedagog Icchak Kacenelson, który uciekł z getta z najstarszym synem Cwim w kwietniu 1943 roku. (Żona Kacenelsona i dwaj młodsi synowie zostali wywiezieni do Treblinki w sierpniu poprzedniego roku). Następnie Icchak i Cwi znaleźli się w jednym

z dwóch transportów do Vittel. 22 maja 1944 roku Kacenelson zaczął pisać dziennik: „Jestem teraz razem z synem w Vittel. Przyjechaliśmy z grupą Żydów, o obywatelstwie różnych […] państw Ameryki Południowej. Ja i Cwi jesteśmy obywatelami Hondurasu”. Po roku przyjechała komisja SD, aby sprawdzić dokumenty potencjalnych Żydów do wymiany. Paszporty Icchaka i Cwiego Kacenelsonów znalazły się wśród 250 zakwestionowanych jako fałszywe. 18 kwietnia 1944 roku ojciec i syn zostali przewiezieni do Drancy, a dziesięć dni później do Auschwitz, gdzie zginęli. Setki innych, którzy trafili do Hotelu Polskiego, zostały rozstrzelane na Pawiaku lub zginęły w komorach gazowych Bergen-Belsen. Dzięki niepodważalnym dokumentom matki w marcu 1944 roku Mary Berg z rodziną odjechała do Stanów Zjednoczonych przez Lizbonę. Niedługo po przybyciu do Nowego Jorku zaczęła starania o wydanie dziennika1486. W ostatniej, najbardziej gorączkowej fazie polowania na Żydów we Francji władze Vichy i Niemcy zatrudnili łowców nagród. Na południu opłacali 200 informatorów donoszących o zbiegach. Z ramienia Sipo-SD działało 17 agentów, którzy tropili żydowskie kryjówki. Nie było rzadkością szantażowanie Żydów przez francuskich kolaborantów, którzy ich znajdowali i utrzymywali przy życiu do wyczerpania pieniędzy. Potem zabijali ich, żeby ukryć własną sprzedajność. Szacuje się, że w tygodniach przed wyzwoleniem w południowej Francji zabito co najmniej tysiąc Żydów. Nieznana liczba niemieckich i cudzoziemskich Żydów, którzy żyli pod przybraną tożsamością albo ukrywali się w odległych miejscach, po prostu zniknęła. Przez całe tygodnie po wyzwoleniu ciała nieznanych osób, uważanych za Żydów, znajdowano w lasach, strumieniach i przydrożnych rowach. Niemcy i ich miejscowi pomocnicy również dopuścili się kilku masakr. W Bourges, w środkowej Francji, ludzie Sd i miliciennes zamordowali 36 Żydów i wrzucili ich ciała do studni. 73 żydowskich robotników przymusowych zabranych z więzienia Montluc w Lyonie do naprawy lotniska w pobliskim Bron zastrzelono 17 sierpnia. Kiedy wycofujący się Niemcy ostatecznie opróżnili Montluc, rozstrzelali dziesiątki Żydów spośród kilkuset bojowników ruch oporu1487. Między 20 stycznia a 17 sierpnia 1944 roku 17 transportów z Drancy wywiozło 14 833 Żydów do Birkenau. Było to zaledwie o 2200 mniej, niż Niemcy zdołali deportować przez cały 1943 rok, chociaż dużo mniej niż w ostatnim półroczu 1942 roku. Pomimo nawoływań Knochena do wyłapania wszystkich Żydów bez względu na obywatelstwo, 30 tysięcy francuskich Żydów noszących żółtą gwiazdę wciąż mieszkało jawnie w Paryżu. Jednak wiele razy oni wszyscy wymykali się Niemcom, sami lub z pomocą innych. W końcu nazistowscy gorliwcy nie mieli już zasobów, sił ludzkich ani czasu, by ukończyć swoje zadanie we Francji. Gdy alianckie siły przednie zbliżały się do Paryża, Alois Brunner przekazał kontrolę nad obozem szwedzkiemu konsulowi generalnemu i wsiadł do ostatniego pociągu, zabierając ze sobą 51 więźniów „specjalnych”. Pozostawił 1518 ocalonych1488. W Holandii Rauter oraz aus der Fünten trwali przy deportacjach, choć kończyli im się przedstawiciele odpowiednich kategorii. Od stycznia do początku września 1944 roku z Westerborku i Vught wyjechało osiem transportów z 5500 Żydami. Mniejsze pociągi wiozły uprzywilejowane jednostki do Belsen, chociaż to był często po prostu przystanek

w drodze do komór gazowych. Fakt, że Vught przetrwało tak długo, był oznaką zażartej rywalizacji między ekonomistami z WVHA, którzy chcieli korzystać z pracy Żydów, a purystami z RSHA, którzy chcieli zabić wszystkich pozostałych jeszcze Żydów. W lutym 1944 roku Himmler odwiedził Vught, by obejrzeć obóz na własne oczy. David Koker widział go podczas inspekcyjnego obchodu: „Drobny, niepozornie wyglądający niski człowiek z raczej przyjazną twarzą”. Reichsführer SS wydawał się zdenerwowany, rozproszony i nieskoordynowany. Koker pomyślał, że wszyscy Niemcy wyglądają teraz na wyczerpanych nieustannymi nalotami i rozmowami o nieuchronnej inwazji. Kilka tygodni później przybył nowy komendant: miał zamknąć obóz. Koker znalazł się wśród 285 Żydów przeniesionych do Westerborku. Interwencja firmy Philips sprawiła, że 90 robotników tego zakładu, włącznie z Davidem, jego ojcem i bratem, wróciło do Vught. Jednak cztery dni przed alianckim lądowaniem w Normandii Philips zlikwidował swój warsztat w obozie. Trzej Kokerowie zostali wsadzeni do pociągu do Birkenau, chociaż WVHA oznaczyło ich jako cennych robotników. Po siedmiu tygodniach przydzielono ich do fabryki Telefunkena w Langenbielau koło Reichenbach, gdzie produkowano nadajniki radiowe. Obóz obsługujący zakład był podobozem Gross-Rosen i panowały w nim trudne warunki. Ojciec Davida zmarł na początku lutego 1945 roku. Obaj bracia zachorowali i ledwo uniknęli wywózki do „wykańczalni”, jednego z ponurych miejsc wykorzystywanych przez SS do pozbywania się chorych i wyczerpanych niewolników. Zamiast tego David trafił do transportu do Dachau, który dotarł tam 28 lutego po katastrofalnie długiej podróży. Gdy wagony otwarto, 80 procent ludzi w wagonach nie żyło. David Koker był jednym z nich1489. W czasie gdy Koker przechodził przez Westerbork, obóz był już tylko cieniem dawnego siebie. Z Amsterdamu dojeżdżało tak niewielu Żydów, że pod koniec listopada 1943 roku Niemcy odwołali pociąg deportacyjny. W połowie lutego 1944 roku zostało tam już tylko 4700 więźniów, w większości z listy chronionych. Heinz Hesdörffer szczęśliwie żył i pod koniec miesiąca trafił do transportu do Theresienstadt. Philip Mechanicus błąkał się między opuszczonymi barakami, obserwował przelatujące alianckie samoloty i zastanawiał się, czy wojna się skończy – i czy skończy się na czas, żeby się uratował. Na początku 1944 roku razem z innymi więźniami o wysokim statusie został przewieziony do Belsen, gdzie spędził siedem miesięcy. 9 października 1944 roku wyjechał do Birkenau razem ze 120 innymi więźniami „specjalnymi” i trzy dni później został rozstrzelany. Gertrude van Tijn miała więcej szczęścia: jej przeżycia stanowią przykład straszliwej niespójności niemieckiej polityki antyżydowskiej na poziomie jednostkowym. 15 marca 1944 roku wyjechała do Belsen z 209 uprzywilejowanymi Żydami i spędziła sześć tygodni na oddziale kwarantanny w obozie wymiany. Pod koniec maja Niemcy zaczęli realizację programu wymiany Żydów. Pod koniec czerwca 1944 roku wreszcie wyjechała razem z 99 innymi holenderskimi Żydami, 77 Żydami o pochodzeniu niemieckim i 4 z dokumentami palestyńskimi. Podczas przystanku w podróży w Wiedniu (gdzie mieszkali w tym samym schronisku, co kiedyś Hitler) dołączyło do nich 61 Żydów z Vittel. Potem pojechali pociągiem przez Budapeszt i Belgrad do Stambułu. Tam wsiedli na statek do Hajfy i dopłynęli do tego portu 10 lipca 1944 roku. Władze brytyjskie z miejsca umieściły ich w tymczasowym obozie dla

nielegalnych imigrantów w Athlit. Były tam drewniane baraki, drut kolczasty, wieże strażnicze i wartownicy, ale na tym kończyły się podobieństwa z Bergen-Belsen1490. W Theresienstadt nastąpił kolejny okres względnego spokoju po deportacjach, które doprowadziły do utworzenia obozu rodzinnego w Birkenau. Potem, w połowie maja 1944 roku, trzy duże transporty zabrały kolejne 7,5 tysiąca osób, by odświeżyć populację obozu rodzinnego. Wśród wywiezionych znalazł się Heinz Hesdörffer. Kiedy obóz rodzinny został zlikwidowany, znalazł się wśród wybranych do pracy i trafił do obozu koncentracyjnego w Schwarzheide, który zapewniał pracowników dla zakładów produkcji kauczuku. Trzy miesiące później dotarły dwa kolejne transporty po 2 tysiące ludzi. Październik 1944 roku był straszliwy: przez dziewięć dni 14 400 Żydów przeszło przez śluzę do pociągów. Helga Weiss z matką poszły na ochotnika. Otto Weiss znalazł się kilka dni wcześniej w sytuacji patowej i wyjechał razem z ukochanym Helgi, Otą. „Podążamy za naszymi mężczyznami”, powiedziała sobie Helga. Po przyjeździe do Birkenau zrozumiała, jak wielki popełniły błąd. Na szczęście podczas selekcji na rampie zostały wybrane do pracy i po tygodniu wyjechały do zakładów lotniczych we Freibergu. Helga wyruszyła z Birkenau bardziej chora i słabsza, z upokarzającym wspomnieniem golenia głowy i mycia się w obecności esesmanów, „chłopaczków o zadartych nosach, którzy musieli mieć dużą uciechę”. Ale przeżyły: większość deportowanych z Theresienstadt poszła prosto do komór gazowych. Tak naprawdę trudno znaleźć wytłumaczenie tego ostatniego morderczego spazmu, ponieważ w tym samym czasie Żydów w innych miejscach zachowywano do pracy lub wymieniano z aliantami. Wzór zniszczenia można wyjaśnić jedynie zmieniającą się rolą, jaką Theresienstadt odgrywało w niemieckich staraniach, by ukryć przed światem to, co dzieje się na miejscu i w Auschwitz. Na tym etapie historia Theresienstadt przecina się z działaniami Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża na rzecz grup prześladowanych przez Niemców1491. W październiku 1943 roku Werner Best zapewnił duńskie władze, że pracownicy Czerwonego Krzyża zostaną wpuszczeni do Theresienstadt, aby sprawdzić warunki, w jakich żyje tam 400 Żydów deportowanych z Danii. Kiedy Duński Czerwony Krzyż formalnie wystąpił o zgodę na inspekcję, niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i RSHA wydały ją. Był to pierwszy raz, kiedy przedstawiciele Czerwonego Krzyża zostali wpuszczeni do getta lub obozu koncentracyjnego. Niemiecki Czerwony Krzyż, autonomiczna organizacja państwowa, okazywał niewielkie zainteresowanie takimi interwencjami. Nie było w tym nic dziwnego, biorąc pod uwagę, że jego przewodniczącym był wysoki rangą oficer medyczny SS. Od początku lat czterdziestych rząd niemiecki kategorycznie odrzucał wszelkie sugestie Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie co do wpuszczenia delegatów do obozów koncentracyjnych. Nie reagował też na prośby o informacje o losie Żydów deportowanych z różnych krajów europejskich. ICRC nie naciskał potem zbyt mocno na Niemców. Irytowaniem Berlina kierownictwo nie chciało narażać na szwank świętej roli organizacji – zapewniania pomocy jeńcom wojennym. Miało również mieszane uczucia wobec pomagania osobom, które zostały uwięzione z powodów politycznych lub „rasowych”. Nawet jeśli urzędnicy ICRC otrzymywali wiele informacji

o masowych morderstwach Żydów w Polsce w 1942 roku, podchodzili do nich ostrożnie i sceptycznie. Dopóki nie uzyskali sprawdzonych faktów, nie chcieli składać żadnych publicznych oświadczeń w sprawie, która mogła wywołać gwałtowną reakcję Niemiec; ale nie mogli przeprowadzić niezależnej weryfikacji, dopóki Niemcy zakazywali wstępu przedstawicielom ICRC do gett i obozów. Dlatego przodująca światowa organizacja humanitarna milczała przez kulminacyjny okres rzezi. Nawet kiedy pojawiła się możliwość wizyty w Theresienstadt, nie została ona właściwie wykorzystana1492. 23 czerwca 1944 roku doktor Maurice Rossel, obywatel szwajcarski, który należał do przedstawicielstwa ICRC w Berlinie, oraz dwóch członków Duńskiego Czerwonego Krzyża zostali oprowadzeni po Theresienstadt przez Eberharda von Thaddena, szefa wydziału do spraw żydowskich w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, i Karla Rahma, komendanta. Zobaczyli wyniki prac „upiększających”, które trwały z przerwami od poprzedniego roku: pobielone budynki, dobrze zaopatrzone sklepy, boisko, gdzie młodzież kopała piłkę, chór szkolny, estradę na miejskim skwerze oraz ławki, gdzie staruszkowie wygrzewali się na słońcu. Helga Weiss wspominała, że wybrane dzieci powitały „wujka Rahma” i poskarżyły się, że „znowu musiały jeść sardynki”. Philipp Manes słusznie powątpiewał w cel Verschönerung i zastanawiał się: „Czy miasto zostało upiększone dla nas?”. Ale przynajmniej na kilka dni poprawiło się jedzenie. Delegat porozmawiał chwilę z Paulem Eppsteinem, starszym getta, ale nie spytał go o deportacje ani o to, dokąd udali się poprzedni mieszkańcy. W rzeczywistości miesiąc wcześniej 7,5 tysiąca osób usunięto, aby pozbyć się wrażenia tłoku. Raport Rossela zaświadczył, że getto spełnia wymogi czystości i zdrowia, oraz zaakceptował niemieckie kłamstwo, że był to „Endlager”, obóz docelowy. Nie trzeba dodawać, że centrala SS i wydział Eichmanna były wysoce usatysfakcjonowane rezultatami tej farsy1493. Gdy tylko wizyta Czerwonego Krzyża bezpiecznie dobiegła końca, Rahm zaczął zmniejszać getto. Eppstein został aresztowany i rozstrzelany; zastąpił go służalczy Benjamin Murmelstein. Prawdopodobnie podejrzewając istnienie planów powstania, Rahm rozkazał przeniesienie 5 tysięcy silnych mężczyzn rzekomo do pracy w Rzeszy. Kiedy ojciec Helgi otrzymał skierowanie do deportacji i nie mógł już dłużej uchylać się od transportu, poszła dobrowolnie razem z nim. Manes twierdził: „Było to godne podziwu, jak wszystkie te biura pracowały całymi dniami, z kilkugodzinną tylko przerwą na sen. Wszystko zostało tak przygotowane, aby ułatwić ewakuację. Władze niemieckie pokazały się też z ludzkiej strony i okazywały wielką pomoc”. Taka kombinacja ignorancji i naiwności pomaga wytłumaczyć, dlaczego nie było żadnego oporu. Manes z żoną wsiedli do ostatniego pociągu, który odjechał do Birkenau 28 października 1944 roku. Zostali zamordowani 72 godziny przed tym, jak komory gazowe przestały działać1494. 1482 M.R. Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, s. 332–335; J. Jackson, France. The Dark Years, s. 529–536; P. Longerich, Holocaust, s. 403–404. 1483 P. Longerich, Himmler, s. 693–694; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 190–194, 199–202.

1484 13 grudnia 1943, 24 stycznia, 1 lutego 1944, list z 8 marca 1944, Berr Journal, s. 228–321, 246, 252, 263–264, oraz Mariette Job, Afterword, s. 271–273. 1485 17, 20, 25 stycznia 1943, M. Berg, Pamiętnik, s. 340–347. 1486 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie, s. 763–765; Yitzhak Katzenelson, Vittel Diary [22.5.43– 16.9.43], Tel Aviv 1964, s. 25–31, 43–45; 1 marca 1944, M. Berg, Pamiętnik, s. 389. Dwa pociągi z posiadaczami paszportów z Hotelu Polskiego odjechały do obozu wymiany w Bergen-Belsen. 1487 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 443–446; D.F. Ryan, The Holocaust and the Jews of Marseille, s. 194–203; S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 197–199; M. Safrian, Eichmann’s Men, s. 178–179; analizę ostatniej fali mordów we Francji i czołowej roli Aloisa Brunnera zob. Tal Bruttmann, La logique des bourreaux 1943–1944, Paris 2006. 1488 S. Zuccotti, The Holocaust, the French, and the Jews, s. 201–202. 1489 3 lutego 1944, Koker Diary, s. 331–332, i R.J. van Pelt, Epilogue: The Final Year, s. 336–346; B. Gutterman, A Narrow Bridge to Life, s. 97–109. 1490 H. Hesdörffer, Twelve Years of Nazi Terror, s. 85–100; 23 listopada, 10 grudnia 1943, 16, 25 lutego 1944, P. Mechanicus, Diary, s. 195–196, 205, 255–256, 263–264, oraz wstęp Pressera, s. 12; B. Wasserstein, The Ambiguity of Virtue, s. 202–212. 1491 H. Hesdörffer, Twelve Years of Nazi Terror, s. 85–100, 129–171; 4 października 1944, Weiss Diary, s. 117–133; Z. Lederer, Ghetto Theresienstadt, s. 145–167. 1492 Jean-Claude Favez, The Red Cross and the Holocaust, Cambridge 1999, s. 22–43, 54–72, 83–91. 1493 24 kwietnia, 23 maja, czerwiec 1944 (wszystkie daty przybliżone), Manes Diary, s. 144–145, 153–155, 170–176; Weiss Diary, s. 88, 94, 101–102; J.C. Favez, The Red Cross and the Holocaust, s. 43–44, 73–74; L. Rothkirchen, The Jews of Bohemia and Moravia, s. 256–257. 1494 Kwiecień, 30 września 1944 (daty przybliżone), Manes Diary, s. 233, 240–241; 17, 28 września 1944, Weiss Diary, s. 106–115.

LIKWIDACJA OSTATNICH GETT Podczas gdy Birkenau pochłaniało Żydów z Węgier, a w całej zachodniej Europie trwało polowanie na Żydów, wydarzenia na froncie wschodnim latem 1944 roku obwieszczały podzwonne dla ostatnich ocalałych społeczności żydowskich. Miażdżący sukces letniej ofensywy radzieckiej przeciwko Grupie Armii „Środek” pozostawił południowe skrzydło Grupy Armii „Północ” bez osłony. Logika wojskowa sugerowała, że jednostki osłaniające Bałtyk powinny zostać wycofane i skupione do obrony granic Rzeszy, jednak Hitler odmówił rozważenia jakiegokolwiek odwrotu. W sierpniu awangarda Armii Czerwonej dotarła do Bałtyku i na krótko rozdzieliła północne armie niemieckie. Wówczas Hitler poniewczasie uznał konieczność ewakuacji Estonii, chociaż uparcie odmawiał wycofania sił niemieckich z Łotwy. Radziecki postęp przyśpieszył ewakuację i likwidację pozostałych jeszcze gett i obozów w Komisariacie Rzeszy Wschód1495. W lipcu 1944 roku w obozach pracy w Kloodze i Lagedi (Estonia), Rydze-Kaiserwaldzie (Łotwa) oraz w Wilnie, Kownie i Szawlach (Litwa) pozostawało około 31–34 tysięcy Żydów. Uważano ich za cenną siłę roboczą i czyniono przygotowania do ich przeniesienia. Pomimo kilku straszliwych masakr udało się przemieścić 20–23 tysiące. W ramach ewakuacji Estonii mniej więcej połowa z 8–9 tysięcy robotników przymusowych trafiła do obozu koncentracyjnego Stutthof, około 35 kilometrów na wschód od Gdańska. Obóz ten został założony na początku września 1939 roku i przyciągnął liczne zakłady zbrojeniowe: stał się głównym ośrodkiem, gdzie przyjmowano Żydów z regionu bałtyckiego, i początkowo dobrze sobie z tym radził. Jednak 2,5 tysiąca Żydów, którzy wciąż przebywali w Kloodze, gdy zbliżała się Armia Czerwona, zostało rozstrzelanych, podobnie jak 500 w Lagedi na estońskim wybrzeżu. Około 2 tysięcy Żydów skierowano na zachód z obozu w Wilnie, gdzie żydowscy mechanicy obsługiwali i reperowali pojazdy niemieckiej armii. Trzy czwarte Żydów z obozu w Kownie ruszyło różnymi środkami transportu na zachód, część statkiem, część koleją. Około 1500 wolało się ukryć; zostali jednak odkryci i straceni. Na początku sierpnia, w czasie pierwszego radzieckiego uderzenia, część robotników z Kaiserwaldu ewakuowano statkiem do Stutthofu, a gdy Sowieci wznowili ofensywę, w ich ślady wysłano resztę. Podczas tych stosunkowo dobrze przeprowadzonych ewakuacji zginęło niewielu ludzi, co jaskrawo kontrastuje z chaotyczną i morderczą ewakuacją, która nastąpiła zaledwie kilka miesięcy później1496. Od lata 1944 roku Joseph Katz pracował dla zmotoryzowanej jednostki łączności Wehrmachtu w Rydze. Obserwował napływ węgierskich Żydów, ale także odpływ niemieckich osadników i demontaż urządzeń. Pomimo pogłosek, że zostaną odcięci przez Armię Czerwoną, i powtarzających się selekcji jakoś zachował swoje pełne humoru, pozytywne nastawienie do codziennej egzystencji. Faktycznie sprawy miały się lepiej. Miał

węgierską dziewczynę i najadał się, ponieważ Niemcy porzucili stosy jedzenia. We wrześniu dostał nowe ubranie i trafił do portu w Rydze, skąd miał zostać ewakuowany. Ledwo wierzył w to, co się działo: „Ten widok jest absolutnie niewiarygodny. Żydzi, których życie nie było warte splunięcia, są teraz transportowani z powrotem do Niemiec”. W okolicach żydowskiego Nowego Roku wysiedli na ląd w Gdańsku i na barkach popłynęli do Stutthofu. Deportowany z Niemiec trzy lata wcześniej wrócił niemal do punktu wyjścia1497. Wśród Żydów, którzy nie wyjechali, znaleźli się ściśle nadzorowani robotnicy pracujący pod nadzorem esesmana Paula Blobla, któremu Himmler rozkazał zniszczenie dowodów masowych rozstrzeliwań w latach 1941–1942. Począwszy od lipca 1943 roku Eisantzkommando 1005 Blobla przemierzało miejsca egzekucji we wschodniej Europie i przeprowadzało odrażające prace przy ekshumacji i paleniu rozkładających się zwłok. We wrześniu 1943 roku oddział Einsatzkommando 1005 prowadził te ponure prace w IX Forcie pod Kownem, gdzie wymordowano 45 tysięcy Żydów. Ściśle pilnowana ekipa 64 żydowskich robotników kwaterowała w podziemiach fortu. Gdy mijały tygodnie, zintegrowali się jako grupa i zaczęli rozważać ucieczkę. W październiku dołączył do nich schwytany radziecki oficer żydowskiego pochodzenia. Zreorganizował on opór i opracował śmiały plan wyrwania się na wolność. W Boże Narodzenie 1943 roku Żydzi podjęli próbę. Plan zadziałał doskonale i uciekli. Przez następne kilka dni policja bezpieczeństwa wytropiła jednak wielu z uciekinierów. Najlepiej poszło tym, którzy dostali się do kowieńskiego gettaobozu pracy. Kilku z nich potem przedostało się do lasów i walczyło w partyzantce. Jednostka pracująca dla Einsatzkommando 1005 operującego wokół Rygi od stycznia do września 1944 roku nie miała tyle szczęścia. Ludzie cierpieli okropnie z powodu niedożywienia i chorób, a esesmani przeprowadzali nieustanne selekcje, zabijając niezdolnych do pracy. Kiedy Armia Czerwona znalazła się w odległości 15 kilometrów, esesmani zakończyli działalność. Od 400 do 500 Żydów zmuszono do wspięcia się na stosy i rozstrzelano z karabinów maszynowych. Potem rozpalono ogień i esesmani odjechali. Wkrótce potem Niemcy na dobre opuścili region1498. Na początku 1944 roku w łódzkim getcie przebywało niemal 80 tysięcy Żydów. Utrzymało się ono tak długo wskutek niespójności nazistowskiej Judenpolitik i dysfunkcyjnej natury reżimu. W jego przetrwaniu rolę odegrało również przedłużanie się wojny. Jednak przyszłość getta była stale analizowana i jego wycieńczeni mieszkańcy wiedzieli, że ich ocalenie zależy od wyniku starć między niemieckimi politykami z jednej strony a walk Niemców z aliantami z drugiej. W lutym 1944 roku Arthur Greiser i Hans Biebow zawarli z Himmlerem i Pohlem porozumienie, że getto powoli będzie likwidowane. Pozostanie Gau-Ghetto Kraju Warty, pod kontrolą Greisera, ale Biebow wyeliminuje niepracującą ludność. Ostatecznie Greiser otrzyma żydowskie nieruchomości, a WVHA majątek ruchomy, który należał do Żydów1499. Wieści, że Niemcy zażądali usunięcia 1500 mężczyzn, przypuszczalnie by zaspokoić popyt na ręce do pracy w Niemczech, wywołały panikę. Kronika zanotowała: „Okazuje się, że nawet straszliwy głód, panujący w getcie, nie pomniejsza strachu przed wysiedleniem na roboty poza getto. Chociaż niejeden twierdzi, że pracując gdzieś w Rzeszy, można mieć

nadzieję na lepsze wyżywienie, to jednak nikt w tych najbardziej krytycznych chwilach wojny nie chce zostać rozdzielonym ze swoją rodziną”. Jedynie ułamek niezbędnych ludzi zgłosił się dobrowolnie; setki innych zeszło do przygotowanych kryjówek. Rumkowski, któremu powiedziano, że jeśli nie dostarczy ludzi, to Niemcy sami ich wezmą, wysłał Służbę Porządkową i uciekł się do taktyki brania głodem. Każdy człowiek, który odmówił stawienia się do transportu, tracił kartkę żywnościową. W odpowiedzi rodziny ograniczyły swoje i tak kiepskie wyżywienie, aby zapewnić choć odrobinę jedzenia ojcom i braciom w ukryciu. Polowanie trwało przez wiele dni. Nie udając neutralności, kronikarze getta komentowali środki, do jakich uciekał się Rumkowski: „Widzimy, że Przełożony Starszeństwa Żydów podejmuje rozpaczliwe wysiłki, aby wywabić z kryjówek ludzi. Jednak również wobec tych wysiłków trzeba pozostać sceptycznym i znać wytrzymałość oraz obawy ludzi, tak żeby zrozumieć, że nawet tak poważnie brzmiące groźby prawdopodobnie nie okażą się skuteczne”. Mimo wszystko to była nierówna walka: w marcu 1710 ludzi opuściło getto. Ku radości mieszkańców wkrótce rozeszły się wieści, że naprawdę skierowano ich do pracy i mają się dobrze. Nie jest jasne, czy stanowiło to część planu oszustwa, ale pomogło ograniczyć opór przed dużo większymi wysiedleniami, które nastąpiły w czerwcu i lipcu 1944 roku1500. Na mocy porozumienia z Himmlerem i Pohlem o zredukowaniu ludności żydowskiej do minimum Hans Bothmann i jego sonderkommando zostali wezwani do ponownego uruchomienia ośrodka zagłady w Chełmnie. Speer poczynił ostatnią próbę zachowania robotników, ale Greiser wykonał nagły zwrot i poskarżył się Himmlerowi na jego interwencję. W połowie miesiąca Otto Bradfisch, szef policji w Łodzi, wysłał Rumkowskiemu polecenie, że musi dostarczać 500 ludzi tygodniowo, co wkrótce podniesiono do 3 tysięcy, do oczyszczania gruzów w Niemczech. Rumkowski wezwał ochotników i zaoferował zachętę w postaci większych racji, ale kronika donosi, że powszechnie wątpiono w prawdziwość wezwania. Zaufanie dodatkowo osłabło, kiedy Biebow stracił panowanie nad sobą przy prezesie getta podczas wizyty w jego gabinecie i zaczął go bić. Mimo to kierownicy zakładów zaczęli przygotowywać listy osób do deportacji. Ponieważ resorty działały na zasadzie, którą kronika nazywa miszpochaler (rodzinną), to „każdy kierownik w pierwszym rzędzie będzie troszczył się o to, żeby jego powinowaci i ich powinowaci, a więc określona bliska mu klika, była odpowiednio zaopatrzona, i kierownicy w naturalny sposób w pierwszym rzędzie poświęcą ten element, którym osobiście nie są zainteresowani”. W rezultacie jako pierwsi mieli wyjechać Żydzi czescy i niemieccy. Żydzi z Rzeszy właściwie ucieszyli się z tego, co naiwnie uważali za bilet powrotny do domu: „Traktują oni środowisko getta jako większe zło niż zbiorowe życie obozowe na niemieckiej ziemi”. Część miała nadzieję, że jeśli wrócą do Niemiec, wraz ze zbliżającym się końcem wojny pojawi się większa szansa na ucieczkę i przejście do podziemia. Natomiast czescy Żydzi oblegali Oskara Singera, jednego z niewielu prażan w Beiracie, starając się o wyłączenie. Singer robił, co mógł, aby ocalić jak najwięcej czeskiej inteligencji, włącznie z Józefem Zelkowiczem. Większości Żydów z Zachodu brakowało takich koneksji, więc walczyli „starymi utartymi sposobami. Ukrywają się nocą w obcych

mieszkaniach i mają nadzieję, że uda im się wymknąć Służbie Porządkowej”. Pierwszy transport wyjechał ze stacji Radogoszcz 23 czerwca. Kiedy ludzie zauważyli, że te same wagony wróciły nazajutrz, nie dało się już uciec od prawdy. Skazani na śmierć chwytali się najskrajniejszych sposobów: „Za kulisami, pomiędzy kierownikami resortów, odbywa się zawzięty handel ludźmi. […]. Także i tym razem ludzie handlują samymi sobą, tzn. ludzie, którzy albo nie mają już nic do stracenia, albo są lekkomyślni lub zrozpaczeni lub wierzą, że muszą z ogólnej sytuacji wyciągnąć mądre wnioski, zgłaszają się dobrowolnie jako osoby zastępcze. Sprzedają się”. Gdy gwałtownie wzrosła liczba samobójstw, Służba Porządkowa zaczęła urządzać nocne naloty, by zagarnąć odpowiednią liczbę ludzi do transportów. Oskar Rosenfeld był oburzony spektaklem. „Haniebne, wstrząsające sceny uliczne. Żydzi polują na innych Żydów jak na zwierzęta. Prawdziwe polowanie na Żydów zorganizowane przez Żydów. Cóż jednak poradzić, nie ma wyboru”. Oddziały Służby Porządkowej czekały, aż robotnicy zbiorą się na południową zupę, a wtedy otaczały ulicę kordonem i łapały, kogo się dało. „Nauczyliśmy się jednak czegoś od naszych strażników. Jak polować na istoty ludzkie”, zacytował Rosenfeld jednego z „gettowych filozofów”. 15 lipca, po tym, jak dwanaście transportów zabrało 7196 ludzi do Chełmna, deportacje ustały1501. Ludność getta spadła do 68 561 osób i przez kilka tygodni wydawało się, że powtórzy się znajomy schemat. Do zakładów napłynęły rozkazy i wznowiono pracę. Według kroniki „nastrój w getcie jest różowy. Wszyscy są pełni nadziei na szybki koniec wojny”. Co jednak tragiczne, sama bliskość Armii Czerwonej, wtedy odległej o zaledwie 110 kilometrów, wywołała ostateczną likwidację. I, paradoksalnie, widok i odgłosy nieuchronnej niemieckiej klęski podziałały na getto jak narkotyk. Co dnia samoloty ozdobione czerwoną gwiazdą roiły się na niebie. Żydzi widzieli rannych niemieckich żołnierzy i uciekających na zachód volksdeutschów. Słyszeli, że przerwano deportacje z Węgier. Przychodziły pocztówki od dawnych mieszkańców Łodzi, pracujących obecnie w fabrykach zbrojeniowych. Ci, którzy zalecali ostrożność i sugerowali, że nadszedł czas przygotowywania oporu, byli niewielką, nieskuteczną mniejszością. Koniec wojny wydawał się tak bliski, chociaż nieliczni wstrzymywali oddech. W ostatnim wpisie w swym osobistym dzienniku, z 28 lipca 1944 roku, Oskar Rosenfeld zanotował: „Po tak wielkim cierpieniu i grozie, po tylu rozczarowaniach, trudno się dziwić, że nie chcą oddawać się radości na zapas. Serce jest poznaczone bliznami, mózg pokryty przeklętymi nadziejami. A jeśli, od dawna wytęskniony, dzień «odkupienia» stanie u progu, to lepiej dać się zaskoczyć, niż przeżyć kolejne rozczarowanie. Taka jest ludzka natura, taka jest ludzka mentalność w getcie Litzmannstadt pod koniec lipca 1944 roku”1502. Ostatnia fala deportacji została zapoczątkowana przez Rumkowskiego 2 sierpnia obwieszczeniem, że 5 tysięcy osób dziennie musi się zgłosić do przesiedlenia. Biebow, Bradfisch i Rumkowski apelowali do robotników, zakład po zakładzie, by zgłaszali się dobrowolnie. Kiedy odzew okazał się znikomy, niemiecka policja zaczęła blokować kwartały getta, opróżniała je z Żydów i zmieniała granicę. Miesiąc trwało wpychanie mieszkańców do oczekujących wagonów towarowych, kwartał za kwartałem. Biebow czynnie uczestniczył w tych brutalnych czystkach, zabijając i gwałcąc w ich czasie. 30

sierpnia 1944 roku Rumkowski z rodziną zostali włączeni do ostatniego transportu. Oskar Rosenfeld, Józef Zelkowicz i inni, którzy opisywali jego królestwo, zginęli w komorach gazowych. Z 67 tysięcy wywiezionych do Birkenau około 20 tysięcy przeniesiono do obozów pracy w Niemczech. Resztę wymordowano. Dwie grupy po 500 Żydów pozostały w Łodzi, by sprzątać; znaleźli się w nich kierownicy zakładów, którzy mogli ocalić siebie i rodziny. Kiedy przeczesywali opuszczone mieszkania, usuwając wszystko, co dało się jeszcze wykorzystać, często znajdowali wyschnięte ciała mężczyzn i kobiet, którzy podczas ukrywania się zmarli z głodu1503. Dziwnym zbiegiem okoliczności żydowscy robotnicy zebrani w Chełmnie przeżyli getto, przy którego zniszczeniu pracowali. Jedna drużyna około 40 ludzi sortowała rzeczy 40 tysięcy Żydów zamordowanych w tym miejscu. Inna pracowała w lesie, gdzie chowano ciała, usuwając dowody mordów. Robotników leśnych rozstrzelano w październiku, ale esesmani przyzwyczaili się do usług świadczonych przez zespół sortowaczy, wśród których byli krawcy i szewcy. Mimo to ludzie ci doskonale wiedzieli, że ich dni są policzone, więc zaplanowali bunt. 17 stycznia 1945 roku Niemcy dowiedzieli się, że Armia Czerwona przebiła się na wschodzie, i zaczęli rozstrzeliwać robotników w grupach po pięciu. W trakcie masakry jednemu z Żydów udało się zabić esesmana i chwycić jego broń. W strzelaninie, która się wywiązała, dwóch więźniów zdołało uciec i przetrwać późniejsze obławy1504. 1495 S.G. Fritz, Ostkrieg, s. 429–433. 1496 Y. Arad, The Holocaust in the Soviet Union, s. 329–333; Daniel Blatman, The Death Marches. The Final Phase of Nazi Genocide, tłum. Chaya Galai, Cambridge 2011, s. 57–64; zob. N. Wachsmann, KL, s. 543– 553, który twierdzi, że ewakuacje były zawsze brutalne. 1497 J. Katz, One Who Came Back, s. 132–154, 163–180. 1498 9 stycznia 1945, A. Tory, Surviving the Holocaust, s. 509–519; A. Angrick, Klein, The ‘Final Solution’ in Riga, s. 405–414. 1499 C. Epstein, Model Nazi, s. 263–264. 1500 8, 11, 14, 18, 28 lutego, 4, 6, 7 marca 1944, Kronika getta łódzkiego, http://www.ghettochronik.de/pl/tageschronik/1944-02, http://www.ghettochronik.de/pl/tageschronik/1944-03; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 250–254; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 268–276. 1501 16–19, 24, 26, 30 czerwca, 8, 13 lipca 1944, Kronika getta łódzkiego, http://www.ghettochronik.de/pl/tageschronik/1944-06, http://www.ghettochronik.de/pl/tageschronik/1944-07; P. Montague, Chelmno and the Holocaust, s. 149–150. 1502 17, 23, 25, 30 lipca 1944, Kronika getta łódzkiego, http://www.ghettochronik.de/pl/tageschronik/194407; O. Rosenfeld, In the Beginning was the Ghetto, s. 280–281; I. Trunk, Lodz Ghetto, s. 394–399; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 282–296. 1503 I. Trunk, Lodz Ghetto, 261–269; G.J. Horowitz, Ghettostadt, s. 296–298. 1504 S. Krakowski, Chelmno, s. 193–207.

ZŁUDNE NADZIEJE: WOJNA I ZAGŁADA TRWAJĄ NADAL Niemcy mogli realizować morderczą Judenpolitik aż do jesieni 1944 roku, ponieważ aliantom nie udało się ani zakończyć wojny, ani zagłady Żydów. Decydujący dla przebiegu wojny, a tym samym szans Żydów na przetrwanie, był fakt, że zdeterminowany Hitler nie poddawał się ani na Wschodzie, ani na Zachodzie, gdzie alianci mogli wykorzystać swoje ogromne letnie zwycięstwa do zadania decydującego ciosu. Skoro niemieckie klęski militarne oznaczały wyrok na Żydów w pierwszej połowie wojny, teraz mieli ponieść konsekwencje militarnych niepowodzeń aliantów. Reżim nazistowski pozostał u władzy pomimo kolejnych klęsk w drugiej połowie 1944 roku głównie z powodu tego, że Hitler wciąż miał dość woli i energii, aby przez nazistowską machinę partyjną kontrolować nadwerężone, ale nadal funkcjonujące arterie rządu. Faktycznie popularność Hitlera i NSDAP jeszcze się odrodziła po nieudanym zamachu przeprowadzonym 20 lipca 1944 roku przez pozbawionych złudzeń wysokich oficerów armii. Spisek luźno połączył krąg cywilnych przeciwników od dawna już zdecydowanych zakończyć rządy Hitlera, w miarę możliwości bez przemocy, wysokich rangą oficerów niemieckiego wywiadu wojskowego, rezerwy armii oraz kilku dowódców polowych, którzy przez ostatni rok próbowali zabić Führera. Podczas gdy cywilni spiskowcy, między innymi Ulrich von Hassell, wpisali prześladowania Żydów na swoją listę oskarżeń wobec reżimu, wojskowi mniej skupiali się na tym punkcie. Oficerowie byli świadomi losu europejskich Żydów nie tylko dlatego, że część z nich znajdowała się w samym środku eksterminacji na froncie wschodnim. Zbrodniczość reżimu mogła przyczynić się do ich decyzji zamordowania Führera, ale nie była czynnikiem decydującym. W programie dla postnazistowskich Niemiec spiskowcy nie przewidywali pełnego przywrócenia praw niemieckim Żydom. Diarysta Reck-Malleczewen zauważył cierpko po zamachu bombowym: „Och, teraz, panowie, jest trochę za późno. Stworzyliście tego potwora i dopóki sprawy szły dobrze, dawaliście mu wszystko, czego chciał”1505. Zamiast obalić Hitlera, spisek podsycił mesjanistyczną wiarę Führera, że tylko on może ocalić naród niemiecki od klęski, bolszewizmu i Żydów. Spisek potwierdził także jego paranoiczny antysemityzm, który z kolei napędzał machinę prześladowań i mordów. Według jego sekretarki Traudl Junge po tym, jak otrząsnął się po zamachu w swej kwaterze głównej, Hitler ogłosił drżącym głosem: „Ci zbrodniarze, którzy chcieli się mnie pozbyć, nie mają pojęcia, co potem stałoby się z narodem niemieckim. Nie znają planów naszych wrogów, którzy chcą zniszczyć Niemcy tak, by nigdy się nie podniosły. Jeśli Żydzi, przy nienawiści, jaką czują, kiedykolwiek zyskają nad nami przewagę, wtedy nastąpi koniec cywilizacji niemieckiej i europejskiej”1506. Ostrzeżenie przywódcy, że klęska rozpęta epokę żydowskiej zemsty, rozbrzmiało wśród

Niemców w kraju i na frontach. W liście do matki do Magdeburga szeregowiec K. Buthut, który służył w regionie bałtyckim, ostrzegał, że kampania „wisi na włosku”. „Wiesz oczywiście, że Żyd zamierza wziąć krwawy odwet, głównie na członkach partii. Na nieszczęście ja również nosiłem partyjny mundur”. Szeregowiec Buthut prosił matkę, by dla bezpieczeństwa spaliła jego list. Apokaliptyczne jeremiady reżimu wydawały się słuszne, gdy w listopadzie 1944 roku Armia Czerwona na krótko zajęła wschodniopruską wioskę Nemmersdorf (dziś Majakowskoje), gwałcąc, torturując i mordując tych mieszkańców, którzy na czas nie uciekli. Goebbels wykorzystał straszliwe doniesienia z Nemmersdorfu, by jeszcze podsycić propagandę wzmacniającą niemiecki opór; nie wszyscy jednak odebrali przesłanie odpowiednio. Biuro SD ze Stuttgartu donosiło, że ludzie mówią, iż nie było dobrym pomysłem rozgłaszać radzieckie okrucieństwa, ponieważ „każda myśląca osoba, która widzi te zamordowane ofiary, natychmiast pomyśli o okrucieństwach, jakie my popełnialiśmy na terytorium wroga, a nawet w Niemczech. Czyż nie mordowaliśmy Żydów tysiącami?”. Mimo to reżim dalej nakręcał antyżydowską propagandę, jakby to nadawało sens wojnie i codziennej nędzy. Według Victora Klemperera dowodziło to, „że kwestia żydowska jest samym «sednem» i kwintesencją narodowego socjalizmu”1507. Fakt, że Hitler przeżył zamach z 20 lipca, nie miałby znaczenia, gdyby alianci byli w stanie wywalczyć sobie drogę w głąb Rzeszy przed końcem roku. Ale tak się nie miało stać. Od lipca do września 1944 roku niemieckie armie cofały się na wszystkich frontach, chociaż system dowodzenia się nie załamał, a szeregowi żołnierze demonstrowali nadzwyczajną odporność. Gdy Wehrmacht został przyciśnięty do granic Rzeszy, w grę wszedł jeszcze patriotyzm, poruszając nawet tych, którzy nie byli szczególnie lojalni wobec nazizmu. Co więcej, Albert Speer był w stanie uzupełniać ogromne straty w sprzęcie dzięki zwiększeniu produkcji na początku roku. Produkcja broni i czołgów osiągnęła swój szczyt jesienią, po czym załamała się wskutek braku paliwa i surowców oraz sparaliżowania transportu przez nieustanne naloty1508. Ale z drugiej strony alianci zdjęli ciężar z Niemców. Gdy Brytyjczycy i Amerykanie wyrwali się z przyczółku w Normandii i ruszyli przez Francję, pojawiła się kwestia, gdzie skierować główną oś marszu. Aby zachować siłę rozpędu, Montgomery przekonał Eisenhowera, by zaryzykować błyskawiczne uderzenie z Belgii na Holandię przy użyciu „armii powietrznodesantowej” i zdobyć mosty na Mozie, Waal i Renie. Niestety, operacja „Market Garden”, rozpoczęta 17 września 1944 roku, skończyła się katastrofą. Potem nastąpił impas na całej długości Wału Zachodniego (Linii Zygfryda), fortyfikacji wzdłuż niemieckiej granicy. Alianci wznowili marsz dopiero po kilku miesiącach, a po pół roku wojska amerykańskie i brytyjskie sforsowały Ren1509. Niemcy zyskali chwilę oddechu również na Wschodzie. W sierpniu 1944 roku Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy i linii Wisły i Narwi, ale spowalniały ją rozciągnięte szlaki zaopatrzeniowe i silniejszy opór. Stabilizacja na froncie przyniosła katastrofalne konsekwencje dla Żydów ukrywających się w Warszawie. 1 sierpnia w Warszawie wybuchło powstanie zorganizowane przez Armię Krajową, aby przejąć kontrolę nad stolicą przed przybyciem Armii Czerwonej. Powstanie zaskoczyło Niemców, ale szybko się

pozbierali, a ponieważ Warszawa była węzłem transportowym i zaopatrzeniowym, zaraz zaczęły napływać jednostki, które miały zdławić rebelię. Chociaż Armia Czerwona znajdowała się zaledwie kilka kilometrów za Wisłą, nie ruszyła z odsieczą. Po ośmiu tygodniach krwawych ulicznych walk Armia Krajowa musiała skapitulować. Setki Żydów, w tym Icchak Cukierman i Samuel Willenberg, wyszły z ukrycia, żeby walczyć u boku Polaków. Dołączyli do więźniów z obozu przy Gęsiej, uwolnionych w pierwszych godzinach powstania, oraz Żydów, którym udało się przetrwać w bunkrach, a teraz wyszli na zewnątrz tylko po to, żeby znów znaleźć się w oblężeniu. Kilkudziesięciu wymordowali ekstremiści z Armii Krajowej; wielu zginęło w chaosie i rzezi na ulicach. Ci, którzy przeżyli, byli skazani na trzy miesiące nerwowego ukrywania się przed Niemcami. W innych rejonach Polski linia frontu zatrzymała się w miejscach, gdzie Żydzi ukrywali się w melinach lub żyli na fałszywych dokumentach. Nagłe pojawienie się niemieckich żołnierzy i częste przeczesywanie okolicy w poszukiwaniu partyzantów za linią frontu oznaczało, że niewielu uszło z życiem z tego tragicznego zbiegu okoliczności1510. Szanse na przeżycie Żydów na Węgrzech zmniejszała przedłużająca się kampania budapeszteńska. Kiedy już się zdawało, że w kraju przywrócony zostanie spokój, wywiad SS dowiedział się, że Horthy ponownie kontaktuje się z zachodnimi aliantami w sprawie negocjowania pokoju. Chociaż na pewno nie uzyskał żadnych zapewnień od Brytyjczyków czy Amerykanów, że go poprą, jeśli odstąpi od Trzeciej Rzeszy, 15 października ogłosił przez radio, że Węgry zrywają sojusz z Niemcami. Horthy założył, że lojalne jednostki węgierskiej armii powstrzymają Niemców, ale srogo się przeliczył. Podczas gdy armia wahała się, co robić, Niemcy wzięli jego syna na zakładnika i poparli kontrzamach Ferenca Szálasiego, przywódcy zaciekle antysemickiego ugrupowania strzałokrzyżowców. Kilka dni później wrócił Eichmann. Uzyskał zgodę Szálasiego na dostarczenie 50 tysięcy Żydów do budowy podziemnych fabryk w Rzeszy. Ponieważ linie kolejowe były poprzerywane, Eichmann zaplanował piesze przejście Żydów z Budapesztu do Wiednia, ponad 300 kilometrów1511. Tymczasem administracja Szálasiego rozpoczęła budowę ogrodzonego getta przy Wielkiej Synagodze przy ulicy Dohnanyi w dzielnicy VII, żydowskiej dzielnicy Budapesztu. Gdy między 20 a 26 października na przedmieściach pojawiły się radzieckie wojska, strzałokrzyżowcy wyprowadzili 35 tysięcy mężczyzn w wieku od 16 do 60 lat oraz kobiet w wieku od 15 do 40 lat z „domów pod żółtą gwiazdą”, podzielili ich na robocze bataliony i wysłali na front, na północ i południe od Budapesztu, do kopania rowów przeciwczołgowych. Na początku listopada reżim Szálasiego ogłosił mobilizację kolejnych 25 tysięcy Żydów do pracy w Niemczech. Policja i milicja wyłapały mieszkańców żydowskich kwartałów i wysłały wszystkich zdolnych do pracy do punktu zbiórki w cegielni w peryferyjnej dzielnicy Óbuda. 13 listopada 27 tysięcy Żydów wyruszyło w pieszą podróż do Rzeszy pod eskortą węgierskich żandarmów. Praktycznie nie było zapasów żywności ani kwater dla maszerujących kolumn, nie zorganizowano żadnych noclegów. Wiele starszych osób cierpiało straszliwie i wkrótce zaczęli padać na pobocza; każdego dnia niecierpliwi strażnicy dobijali strzałem po kilkudziesięciu najsłabszych. Kiedy Żydzi dotarli do celu, nie

nadawali się do pracy. Przymusowe marsze doprowadziły do bezpośredniego konfliktu Eichmanna z międzynarodowymi organizacjami ratunkowymi, szczególnie z Raoulem Wallenbergiem, który raz po raz ratował Żydów z kolumn. Eichmann wyjechał z Budapesztu na kilka godzin przed tym, jak 26 grudnia 1944 roku Armia Czerwona okrążyła miasto. Nawet po jego wyjeździe niedola Żydów trwała jeszcze przez kolejne sześć koszmarnych tygodni, podczas których tysiące z nich zginęły z rąk strzałokrzyżowców1512. Getto w Budapeszcie zajmowało 0,3 kilometra kwadratowego. Nie było tam miejsca na palenie zwłok, więc 3 tysiące ciał piętrzyło się wśród śmieci i bezdomnych uchodźców. Rada getta, utworzona przez reżim strzałokrzyżowców, miała dbać o porządek i zaopatrzenie w żywność, ale Żydom musiała wystarczyć połowa tego, czego potrzebowali dla podtrzymania życia. Gdy Armia Czerwona okrążała stolicę, milicja strzałokrzyżowców wyładowywała gniew na Żydach, organizując krwawe wypady do getta i do żydowskich kamienic. Grupę Żydów zaprowadzili nad Dunaj, tam związali ich razem, kilku zastrzelili, a wszystkich wrzucili do lodowatej rzeki. Ci, którzy jeszcze żyli, zostali wciągnięci pod wodę pod ciężarem nieżywych. Szacuje się, że w oblężonym mieście zginęło 17 tysięcy Żydów, w tym kilku członków rady żydowskiej. Jedną z ostatnich ofiar był Otto Komoly, wywleczony z hotelu Ritz do kwatery głównej strzałokrzyżowców i tam rozstrzelany. 17–18 stycznia 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej przełamali obronę Budapesztu i wyzwolili Peszt, czyli rejon getta, gdzie mieszkała większość ocalałych Żydów. Rosjanie znaleźli około 70 tysięcy Żydów w getcie i kolejne 50 tysięcy w ukryciu lub pod ochroną zagraniczną1513. Na ostatnią dużą akcję deportacyjną tej wojny Niemcy wrócili tam, gdzie wszystko się zaczęło trzy lata wcześniej: na Słowację. Po przerwaniu deportacji w październiku 1942 roku w marionetkowym państwie zostało około 20 tysięcy Żydów. Dokładną liczbę trudno oszacować, ponieważ w 1942 roku tysiące z nich uciekło na Węgry, ale wielu wróciło, kiedy ten kraj padł ofiarą niemieckiej zachłanności. Większość z tych, którzy przetrwali pierwsze rzezie na miejscu, cieszyła się ochroną władz; byli to ludzie przydatni w gospodarce, konwertyci oraz osoby o dobrych powiązaniach. W 1943 roku niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych raz po raz próbowało uzyskać zgodę rządu słowackiego na wznowienie deportacji, ale reżim księdza Tisy bardziej interesowało, co stało się z zabranymi wcześniej. Krążyły ponure podejrzenia. Ze swojej strony społeczność żydowska uzyskała dokładne informacje o Auschwitz-Birkenau, kiedy w kwietniu 1944 roku dotarło do niej dwóch uciekinierów. Stabilna sytuacja na Słowacji w tamtym czasie umożliwiła Grupie Roboczej przekazanie informacji na Zachód, czym przyczyniła się, choć z opóźnieniem, do rozszerzenia wiedzy o procesie zagłady. Jednak w sierpniu oddziały partyzanckie wszczęły od dawna planowane powstanie narodowe, które pogrążyło wschodnią Słowację w chaosie i doprowadziło do okrutnego szturmu na ludność żydowską, którą mieszkańcy obwiniali o wszczęcie zamieszek. W rzeczywistości Żydzi nie mieli nic wspólnego z rebelią. Powstanie zorganizowali dysydenci z władz słowackich, którzy pozostawali w kontakcie z czechosłowackim rządem na uchodźstwie w Londynie; celem było przejęcie przełęczy w Karpatach, aby wesprzeć postęp Armii Czerwonej. Niestety,

powstanie się nie udało i szpica Sowietów nie mogła przejść przełęczami. Zamiast tego Niemcom udało się skoncentrować dość formacji, głównie jednostek Waffen-SS, by powstrzymać i zmiażdżyć powstańców1514. Słowaccy Żydzi zapłacili ogromną cenę za te operacyjne błędy. Himmler powierzył Gottlobowi Bergerowi, szefowi sztabu Waffen-SS i jednemu ze swych najbliższych współpracowników, zadanie wprowadzenia środków zaradczych. Berger zebrał 40 tysięcy ludzi, by odbić wyzwolone obszary. Po nim nadciągnął Hermann Höffle, generał WaffenSS, który przyprowadził Einsatzgruppe wyspecjalizowaną w polowaniach na Żydów. Gdy już zdławiono powstanie, jednostki Sipo-SD przy współpracy Hlinkowej Gwardii i słowackiej milicji organizowały obławy we wszystkich miastach i wsiach, gdzie zamieszkiwali Żydzi. Alois Brunner został oddelegowany do Bratysławy, gdzie aresztował członków Judenzentrale (rady żydowskiej) i przejął akta z listami członków gminy. Policja bezpieczeństwa, wspierana przez słowackie SS i gwardzistów Hlinki, rozpoczęła wtedy nocne naloty na domy Żydów. Pod koniec września 1800 Żydów przewieziono ze stolicy do obozu w Seredzie, gdzie dołączyli do 5 tysięcy już internowanych przez słowackie władze. Brunner rutynowo wykorzystywał tortury, by wymusić na Żydach informacje o ukrywających się pobratymcach. Wśród jego ofiar znalazła się Gisi Fleischmann. Ostatecznie wysłano ją do Birkenau, gdzie zmarła 17 października 1944 roku. Od września 1944 do marca 1945 roku Słowację opuściło jedenaście transportów, głównie z Seredu. Około 8 tysięcy Żydów deportowano do Auschwitz, 2700 do Sachsenhausen, a 1600 do Theresienstadt. Ponieważ akcja była spóźniona, duża część z nich przetrwała wojnę. Jednak tysiące słowackich Żydów zginęły w operacjach antypartyzanckich i podczas polowań na Żydów, zanim na początku kwietnia 1945 roku Armia Czerwona wreszcie dotarła do Bratysławy1515. 1505 R. Evans, The Third Reich at War, s. 630–646; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 698–705; Ian Kershaw, The End. Hitler’s Germany, 1944–45, London 2011, s. 26–53, 144–145; Christof Dipper, 20 July and the „Jewish Question”, w: Probing the Depths of German Antisemitism, s. 463–478, zob. też Joachim Fest, Plotting Hitler’s Death. The German Resistance to Hitler 1939–1945, tłum. Bruce Little, London 1996, s. 239– 240, 326–327; Ulrich von Hassell został aresztowany 28 lipca 1944 roku i stracony 8 września 1944, Von Hassell Diaries, s. 325–328; 21 lipca 1944, F. Reck-Malleczewen, Diary of a Man in Despair, s. 216–218. 1506 Traudl Junge, Until the Final Hour. Hitler’s Last Secretary, red. Melissa Müller, tłum. Anthea Bell, London 2003, s. 134. 1507 Biuro Cenzury Grupy Armii „Północ”, Raport za wrzesień 1944, 5 października 1944, i Biuro SD Stuttgart, Wydz. III C4, Raport dla władz, 6 listopada 1944, w: Secret Nazi Reports, s. 652, 656; 20 sierpnia, 5 września 1944, 14 stycznia 1945, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 3, 301–302, 313– 314, 395–396. 1508 G. Weinberg, A World at Arms, s. 751–752, 755–757; S.G. Fritz, Ostkrieg, s. 422–429; R. Evans, The Third Reich at War, s. 65; I. Kershaw, The End, s. 60–75, 79–80; zob. A. Tooze, The Wages of Destruction, s. 627–640. 1509 G. Weinberg, A World at Arms, s. 697–702, 760–765; M. Blumenson, The Duel for France, s. 367– 408; Robin Neillands, The Battle for the Rhine 1944, London 2005; Lloyd Clark, Crossing the Rhine. Breaking Into Nazi Germany 1944 and 1945 – The Greatest Airborne Battles in History, New York 2008, s. 1–235,

objaśnienie nieszczęśliwych wypadków aliantów. 1510 Norman Davies, Rising ’44. The Battle for Warsaw, London 2004, s. 403; G. Weinberg, A World at Arms, s. 703–713, 759–760; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 356–363; S. Willenberg, Bunt w Treblince, s. 95–104; G.S. Paulsson, Hidden City, s. 165–183. 1511 R. Braham, Politics of Genocide, t. 2, s. 947–956; The Holocaust in Hungary, s. 147–160; D. Cesarani, Eichmann, s. 189–190. 1512 T. Cole, Holocaust City, s. 201–214; Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 219–221; D. Cesarani, Eichmann, s. 190–195; Krisztián Ungváry, The Battle for Budapest. 100 Days in World War II, London 2003, s. 236–252. 1513 László Karsai, The Last Phase of the Hungarian Holocaust: The Szálasi regime and the Jews, w: The Nazis’ Last Victims, s. 103–116; o tragicznych warunkach i próbach ratowania Żydów przez dyplomatów zob. J.S. Levine, Raoul Wallenberg in Budapest, s. 290–368. 1514 P. Longerich, Holocaust, s. 404–405; P.W. Blood, Hitler’s Bandit Hunters, s. 269–270; E. Mawdsley, Thunder in the East, s. 352–355. 1515 L. Yahil, The Holocaust, s. 523–524; H. Safrian, Eichmann’s Men, s. 207–208.

BUNT SONDERKOMMANDA W BIRKENAU Utrzymujące się międzynarodowe milczenie o Auschwitz-Birkenau i stały napływ transportów z Węgier, a potem z Łodzi, Theresienstadt i wreszcie ze Słowacji, skłoniły żydowskich więźniów z sonderkommanda do obmyślenia buntu w celu zniszczenia urządzeń służących do eksterminacji. Inni żydowscy więźniowie spiskowali, żeby uciec i dostarczyć aliantom informacji, co miało doprowadzić do działań, które zniszczyłyby morderczą rutynę obozu. Pierwszej udanej ucieczki w tym celu dokonali Alfred Wetzler i Rudolf Vrba, dwaj słowaccy Żydzi, którzy przybyli do Birkenau wiosną 1942 roku. 7 kwietnia 1944 roku weszli do częściowo zbudowanej sekcji Birkenau zwanej Meksykiem i ukryli się pod stosem drewna. Zgodnie ze starannie obmyślonym planem mieli tam pozostawać przez trzy dni, dopóki Niemcy nie zdejmą blokady wokół obozu, która zazwyczaj wyłapywała uciekinierów. Kiedy ucichła wrzawa, zrobili następny krok. Wetzler zabrał ze sobą etykietę z puszki cyklonu B, zdobytą z narażeniem życia przez Filipa Müllera. Vrba, przez ponad rok pracownik Kanady, a potem urzędnik kartoteki w obozie kwarantanny, miał w głowie zaskakująco dokładne dane o transportach i liczbach zamordowanych. Po jedenastodniowym marszu obaj dotarli na Słowację i skontaktowali się ze społecznością żydowską; przekazali wszystkie informacje i przynaglali przywódców słowackich Żydów, by zaalarmowali świat1516. Ponieważ raport Vrby–Wetzlera zawierał ostrzeżenie o nieuchronnym losie czeskiego obozu rodzinnego, rabin Weissmandel i Gisi Fleischmann z Grupy Roboczej najpierw wysłali streszczenia do czeskiego poselstwa w Szwajcarii. Stamtąd w połowie czerwca zostały nadane do brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Rady do spraw Uchodźców Wojennych. Grupa Robocza przekazała także kopię Rudolfowi Kasztnerowi, chociaż, co wzbudza kontrowersje, nie ujawnił on informacji węgierskim Żydom. Raport trafił w jego ręce w toku negocjacji z Eichmannem, które – jak miał nadzieję – zakończą deportacje z Węgier, i w związku z tym chyba wolał nie ujawniać wybuchowego dokumentu. Jednak inny członek Komitetu Pomocy i Ratunku, Miklós Krausz, przekazał kopię koledze z ambasady rumuńskiej, a ten z kolei wysłał ją George’owi Mantello, przedsiębiorcy, który reprezentował interesy rumuńskie w Szwajcarii. Mantello wszczął kampanię prasową, co oznaczało, że o Birkenau przez kilka tygodni pisano w szwajcarskich gazetach. 27 czerwca Churchill czytał egzemplarz wysłany do Londynu do Chaima Weizmanna przez Richarda Lichtheima, delegata Agencji Żydowskiej w Szwajcarii. Premier przekazał go Anthony’emu Edenowi z ręcznie napisaną dekretacją: „Co można zrobić? Co powiedzieć?”. Tym razem serwisy krajowy i zagraniczne BBC poświęcały już więcej czasu niż zwykle niszczeniu żydowskich społeczności, skupiając się na deportacjach z Węgier.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych nie musiało już posługiwać się raportem1517. Wskutek napływu informacji o deportacjach z Węgier i drobiazgowego raportu Vrby i Wetzlera (kilka dni później potwierdzonego przez kolejną parę uciekinierów, którzy dotarli na Słowację, Arnosta Rosina i Czesława Mordowicza) Auschwitz znalazł się na szczycie listy priorytetów agencji próbujących ratować Żydów przed zagładą. W połowie maja brytyjski attaché wojskowy w Bernie odebrał prośbę rabina Weissmandla do alianckich sił zbrojnych o zbombardowanie głównych linii kolejowych prowadzących do obozu. Całkiem niezależnie pomysł ten powtórzył Icchak Grünbaum, przewodniczący komitetu ratunkowego Agencji Żydowskiej w Jerozolimie. Jaromír Kopecký z czeskiego poselstwa w Szwajcarii również przynaglał czechosłowacki rząd na uchodźstwie, by zaproponował rządowi brytyjskiemu bombardowanie obozu. Pod koniec czerwca Richard Lichtheim nadał podobne błaganie do Londynu. Roswell McClelland, człowiek WRB w Szwajcarii, zadepeszował z identyczną sugestią do Johna Pehle’a w Waszyngtonie, który przekazał ją Johnowi J. McCloyowi, zastępcy sekretarza stanu w Departamencie Wojny. Chaim Weizmann i Mosze Szertok najpierw przekazali pomysł 30 czerwca Ministerstwu Spraw Zagranicznych, a tydzień później przedłożyli Edenowi memorandum z propozycjami zminimalizowania katastrofy na Węgrzech. Notatkę naszkicowali Arthur Koestler i Michael Foot, który na zaproszenie Weizmanna przyłączył się do nieformalnej grupy utworzonej w odpowiedzi na kryzys. Proponowane działania obejmowały ostrzegawcze kary dla Węgrów, przerwanie linii kolejowych i zbombardowanie komór gazowych. Te żydowskie apele napłynęły u szczytu walki w Normandii i warto zauważyć, że w ogóle zwróciły uwagę politycznych przywódców, zaangażowanych w kierowanie wysiłkiem wojennym w kluczowym, nerwowym momencie. Ale ani RAF, ani USAAF nie chciały przekierować zasobów do takiej misji, a politycy po obu stronach oceanu nie bardzo chcieli je jawnie w tej kwestii naciskać1518. Początkowo Churchill poparł prośbę do Ministerstwa Lotnictwa, aby zbadało możliwości zbombardowania Auschwitz. Kiedy Eden zasugerował przedstawienie prośby Weizmanna przed gabinetem, premier odparł, że nie ma potrzeby tak szerokich konsultacji. W notatce do Edena dodał: „Proszę wydobyć ile się da z sił powietrznych i w razie potrzeby powołać się na mnie”. Eden zaczął działać, ale dwa tygodnie później otrzymał negatywną odpowiedź od sir Archibalda Sinclaira, sekretarza stanu do spraw lotnictwa. Sinclair powiedział, że został „powiadomiony”, iż niszczenie torów kolejowych „nie leży w naszych możliwościach”. Misje w Normandii wymagały „ogromnej koncentracji bombowców”. Nalot na komory gazowe znajdował się „poza możliwościami Dowództwa Bombowego”. Było za daleko, żeby przeprowadzić nalot nocny, a bombardowanie za dnia niosło za sobą zbyt duże ryzyko i koszty. Ponadto atak mógłby doprowadzić do ofiar wśród więźniów. Sinclair zasugerował, że może Amerykanie inaczej spojrzą na sytuację, ale John J. McCloy już odpowiedział negatywnie na prośbę WRB z uzasadnieniem, że wiązałoby się to „z odciągnięciem dużego wsparcia powietrznego”, które jest potrzebne przy „kluczowych operacjach”. Dlatego dowódcy RAF-u i USAAF zgodzili się, że zbombardowanie Auschwitz technicznie byłoby możliwe, ale odmówili z powodu wysokich kosztów, tak ludzkich, jak i związanych

z wycofaniem zasobów z działań ściśle wojskowych. Wątpili również w skuteczność takiej misji. Gdyby ocalenie Żydów miało wpływ na wysiłek wojenny, nikt nie miałby zastrzeżeń. W sierpniu 1944 roku amerykańska 15 Armia Powietrzna zbombardowała fabrykę buny IG Farben w Auschwitz-Monowitz, niecałe 20 kilometrów od Birkenau. W tym samym miesiącu RAF przeprowadził 19 misji z baz w południowych Włoszech, podczas których dokonał zrzutów dla Armii Krajowej walczącej w Warszawie. Zdaniem Richarda Overy’ego, historyka wojny lotniczej, „nie ma wątpliwości, że gdyby był to cel priorytetowy aliantów, z pewnością zostałby zbombardowany”. Jednak tylko obiekty wojskowe miały priorytet i między poszczególnymi rodzajami sił zbrojnych trwały spory, które z nich powinny zostać zbombardowane. Najwyżsi rangą dowódcy wojsk lądowych we Francji, na przykład Montgomery, musieli ostro argumentować, by przekonać brytyjskie Dowództwo Bombowe do użycia zasobów dla wsparcia wojny na lądzie. Overy tak to podsumował: „Apele o pomoc dla ofiar cywilnych, czy to uchodźców, czy skazanych na zagładę, postrzegano jako leżące poza kompetencjami sprzymierzonych sił zbrojnych, bez względu na moralny wydźwięk argumentów”1519. Z braku jakiegokolwiek sygnału o możliwości interwencji z zewnątrz, więźniowie z sonderkommanda nadal planowali przeprowadzenie sabotażu urządzeń służących do zabijania. Uważali, że ich szansa na sukces zależy od współpracy z szerszym podziemiem w obozie, aby atak na komory gazowe stał się jednym z elementów ogólnego powstania. Ale podziemie nie wykazało zainteresowania. Nieżydowscy więźniowie wiedzieli, że Armia Czerwona szybko przemieszczała się na zachód, i chcieli opóźnić ryzykowne przedsięwzięcie do czasu, gdy Rosjanie znajdą się bliżej. Ich zdaniem rewolta miałaby większe szanse na sukces, gdyby Niemcy byli zajęci na froncie i zdezorganizowani przez ataki Armii Czerwonej na linie komunikacyjne. Więźniowie, którzy się przedrą na wolność, będą też mieli większe szanse na przeżycie do przybycia Sowietów. W rezultacie bunt raz po raz przekładano. W lipcu spadła liczba transportów i sonderkommando stanęło przed innym dylematem. Skoro nie było już węgierskich Żydów do mordowania, to im samym zagroziła zagłada1520. We wrześniu esesmani zaczęli przerzedzać załogi krematoryjne i rozstrzelali 200 mężczyzn, którzy zgłosili się dobrowolnie, skuszeni falszywą obietnicą, że zostaną przekierowani do innych zajęć. 7 października 1944 roku, kiedy SS zarządziło przeniesienie kolejnych 300 osób do Lublina, obsługa Krematorium IV odmówiła współpracy. Nadszedł więc oddział straży, aby zabrać ich siłą, ale „okazali niezwykłą odwagę i nie dali się ruszyć z miejsca”. Salman Lewental, członek sonderkommanda, który relację z wydarzeń zakopał w słoiku przed ewakuacją Auschwitz, napisał: „Podnieśli ogromny krzyk, rzucili się na strażników z młotami i siekierami, kilku zranili, resztę bili, czym tylko mogli, obrzucili kamieniami […]”. Po kilku minutach przybiegli z odsieczą inni esesmani i otworzyli do tłumu ogień z karabinów maszynowych. Jednak zanim wszystkich wystrzelali, więźniowie podłożyli ogień pod budynki i udało im się je uszkodzić tak, że nie nadawały się do użytku. Robotnicy z krematorium II i III zobaczyli płomienie, zrozumieli, że współtowarzysze spontanicznie zaczęli bunt, i również się dołączyli. „Rzucili się na oberkapo, reichsdeutscha,

i w mgnieniu oka wrzucili go do rozpalonego pieca”. Filip Müller opowiada w swoich wspomnieniach: „Pośpiesznie wyjmowano z kryjówek trzy ręczne granaty i broń organizowaną przez wiele miesięcy. Zaizolowanymi obcęgami przecięli drut kolczasty w kilku miejscach, po czym wielki tłum ruszył z zamiarem ucieczki […]. Nagle ktoś rzucił granatem w esesmanów. Zapanowało wśród nich wielkie zamieszanie, gdyż zupełnie się tego nie spodziewali. Więźniowie skorzystali z tej chwili zaskoczenia i uciekli przez dziury w drucie kolczastym”. Około 200 mężczyzn przebyło kilka kilometrów, zanim esesmani osaczyli ich w stodole i zmasakrowali. Müller przeżył, gdyż podczas walki ukrył się w kominie. Wyszedł z niego kilka dni później i dołączył do komanda, które wciąż obsługiwało Krematorium V i sprzątało bałagan1521. Bunt sonderkommanda nie powstrzymał masowych mordów. Do Birkenau wciąż przybywały transporty z Theresienstadt i Słowacji, a jedyna działająca komora gazowa pracowała aż do początków listopada 1944 roku. Wtedy, z powodów politycznych, Himmler rozkazał SS, by zaprzestało zabijania Żydów. W tamtej chwili interesowało go bardziej zachowanie żydowskich więźniów w obozach i wykorzystanie ich jako karty przetargowej do otwarcia kanałów łączności z aliantami zachodnimi w celu doprowadzenia do zawieszenia broni. Więźniowie byli więc wykorzystywani do rozbiórki wypalonego Krematorium IV, podczas gdy z podziemnych krematoriów II i III usuwano urządzenia, aby przewieźć je do Rzeszy, gdzie miały zostać użyte w innych miejscach. Bez nadchodzących do obozu transportów czarny rynek zamarł i ustały dostawy żywności. Müller zauważył, że panowała dziwna cisza. Jeden z esesmanów zaczął hodować króliki w Krematorium V1522. Napływ Węgrów i wielkie transporty z Łodzi, Theresienstadt i Słowacji sprawiły, że pod względem całkowitej liczby żydowskich ofiar Birkenau wysforowało się naprzód. Między styczniem a kwietniem 1944 roku transporty zwolniły do około 6 tysięcy ofiar miesięcznie. Jednak od połowy maja do połowy lipca Birkenau zaliczyło do swych ofiar co najmniej 300 tysięcy węgierskich Żydów. Następne ponad trzy miesiące deportacji z Łodzi, Theresienstadt i Seredu zwiększyły całkowitą liczbę zamordowanych w 1944 roku do około 600 tysięcy. W schyłkowym okresie funkcjonowania Birkenau jako ośrodka zagłady zginęło tam około 900 tysięcy Żydów, mniej więcej 28 tysięcy miesięcznie1523. 1516 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 110–123; Alfred Wetzler, Escape from Hell. The True Story of the Auschwitz Protocol, tłum. Ewald Osers, red. Péter Várnan, New York 2007, s. 99–190, to udramatyzowana opowieść o ucieczce. 1517 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 110–123; protokół jest przedrukowany w: A. Wetzler, Escape from Hell, s. 235–275; M. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, s. 229–248; Miroslav Karny, The Vrba and Wetzler Report, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 553–568. 1518 M. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, s. 248–251; D. Porat, The Blue and the Yellow Stars of David, s. 212–220; D. Cesarani, Arthur Koestler, s. 222–225. 1519 B. Wasserstein, Britain and the Jews of Europe, s. 279–289; R. Overy, The Bombing War, s. 366–368, 583–585; zob. The Bombing of Auschwitz, red. Michael J. Neufeld i Michael Berenbaum, New York 2000. 1520 Hermann Langbein, Against All Hope. Resistance in the Nazi Concentration Camps 1938–1945, New

York 1994, s. 284–288; H. Świebocki, Auschwitz 1940–1945, t. 4, s. 245–252. 1521 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 143–147, 152–160; relacja Salmana Lewentala w: Amidst a Nightmare of Crime, s. 162–170; zeznanie Feinsilbera, s. 65–67. 1522 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 160–163; Andrzej Strzelecki, The Liquidation of the Camp, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 5: Epilogue, red. Danuta Czech et al., tłum. William Brand, Oświęcim 2000, s. 16–20; N. Wachsmann, KL, s. 537–541. 1523 R.J. van Pelt, D. Dwork, Auschwitz, s. 356; F. Piper, Auschwitz 1940–1945, t. 3, s. 205–231, i jego artykuł The Number of Victims, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, s. 61–76.

EWAKUACJE OBOZÓW, MARSZE ŚMIERCI I MASAKRY Mimo iż komory gazowe w Birkenau przestały działać, w ostatnich miesiącach istnienia Rzeszy Żydzi wciąż ginęli w ogromnej liczbie na jej skurczonym terytorium. W tym ostatnim okresie polityka żydowska wrzuciła „całą wstecz”. Żydzi, których niegdyś bezlitośnie usuwano z Rzeszy, byli teraz do niej spędzani. Himmler, który rozkazywał swym podwładnym ich eksterminować, wydał SS rozkazy, żeby utrzymywać ich przy życiu. Przemoc wymierzona w Żydów, którą usunięto z Rzeszy, w tym czasie znów stała się widoczna w całym kraju. Akty spontanicznej brutalności i złośliwości, które blokowano lub starannie kierowano na inne tory, ponownie jawnie eksplodowały. Judenpolitik zatoczyła pełne koło, pokazując niespójność, która naznaczyła jej narodziny. Niemal jedynym niezmiennym wątkiem w tym ostatnim maniackim okresie była stała, niewzruszona i mordercza nienawiść Hitlera do Żydów. Każdy zwrot w polityce żydowskiej w tych ostatnich, zagmatwanych miesiącach można powiązać z wojną. Odmowa Hitlera, by rozważyć kapitulację lub negocjacje o zawieszeniu broni, nie tylko skazała Żydów na dłuższe trwanie w niewoli – to z ich powodu nie ustępował. W ostatnim orędziu noworocznym do narodu wyszydził alianckie twierdzenia, że klęska jest nieuchronna, i zaklinał, że nie będzie powtórki z listopada 1918 roku. „Tak właśnie żydowsko-kosmopolityczny spisek żeruje na nadziejach od pierwszego dnia”, wściekał się. Znów przywołał widmo straszliwego losu Niemiec, jeśli zostaną pokonane. „Jesteśmy świadomi, co angielsko-amerykańscy politycy zamierzają uczynić z niemiecką Rzeszą, jakie środki bolszewiccy władcy i międzynarodowe żydostwo, które za nimi stoi, planują podjąć przeciwko narodowi niemieckiemu”. Oznaczało to deportację 15–20 milionów Niemców, niewolę i głód. Po przeanalizowaniu noworocznego orędzia Hitlera Victor Klemperer stwierdził: „Każdy dzień na nowo przypomina, że ta wojna dla III Rzeszy rzeczywiście jest wojną żydowską, że nikt nie znajduje się bliżej jej centrum i nie może przeżywać jej tragiczniej niż zatrzymany w Niemczech siłą niemiecki Żyd, noszący gwiazdę […]”1524. Jednak Hitler tracił kontrolę nad polityką żydowską, tak jak tracił kontrolę nad swym kurczącym się władztwem. 12 stycznia 1945 roku Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę w głąb Rzeszy, w ciągu trzech tygodni przebiła się od Wisły do Odry i stanęła 80 kilometrów od Berlina. Na zachodzie Brytyjczycy i Amerykanie przełamali Linię Zygfryda, uderzyli na Nadrenię i dotarli do wielkiej zapory rzecznej, ostatniej linii obrony. Amerykanie przekroczyli Ren 7 marca, Brytyjczycy dwa tygodnie później. Niezdolny zmusić swych armii, by powstrzymały nacierającego wroga, Hitler zaczął pokładać nadzieje w cudzie. Kiedy 12 kwietnia zmarł prezydent Roosevelt, Führer wierzył, że to rozbije wielką koalicję, ale nic takiego się nie wydarzyło. Wiceprezydent Harry Truman przejął stery w Białym

Domu i alianckie armie kontynuowały nieustanny marsz naprzód. Pięć dni później skapitulowało 325 tysięcy ludzi broniących Zagłębia Ruhry, którzy zostali okrążeni w kotle; front zachodni przestał istnieć. Prawie w tym samym momencie Sowieci przypuścili wielki okrążający atak na Berlin, odcinając 24 kwietnia stolicę od reszty Rzeszy1525. Alianckie postępy wywołały drugą i trzecią falę ewakuacji z obozów koncentracyjnych. Podstawą tych działań była ogólna dyrektywa, jaką Himmler wydał wyższym dowódcom SS i policji w czerwcu 1944 roku w kwestii awaryjnej ewakuacji obozów zagrożonych przez wroga. Miała ona sprawić, by więźniowie, cenne zasoby dla wysiłku wojennego, nie wpadli w ręce wroga, i zneutralizować groźbę buntu niewolników. Jednak Himmler nie podał dokładnych wskazówek, dokąd mają się udać ewakuowani więźniowie, jak ich przewozić, kto ma ich zaopatrywać w żywność ani gdzie mają być kwaterowani po drodze. Ten brak jasności miał mieć katastrofalne skutki. Przedstawiciele Himmlera po prostu rozkazali komendantom obozów przenieść podległych im więźniów i więźniarki, pozostawiając im kwestię detali. W warunkach, jakie panowały na początku 1945 roku, było to proszeniem się o kłopoty. Linie transportowe i łączności były nieustannie przerywane przez bombardowania albo przez naziemne siły wroga. Pojazdów brakowało, często nie nadawały się one do przewozu ludzi. Żywności nie było, nikogo też nie interesowało karmienie pogardzanych więźniów obozów koncentracyjnych. Kiedy więźniowie wygnani z jednego obozu przychodzili do innego, administracja i kapo upierali się przy karmieniu i kwaterowaniu najpierw „swoich” ludzi. Zupełnie nikt nie troszczył się o Żydów1526. Najważniejsze dla wyjaśnienia chaotycznego i morderczego charakteru tych późnych ewakuacji są fundamentalne zmiany w naturze i zachowaniu strażników. Na początku 1945 roku sprawnych młodych ludzi z jednostek SS-Totenkopf zabrano na front i zastąpiono chorymi, kalekimi lub starszymi. Wielu zastępców stanowili etniczni Niemcy. Wspierali ich żołnierze niezdolni do walki i wiekowi członkowie Volkssturmu, obrony cywilnej zorganizowanej przez Goebbelsa jako ostatni bastion obrony Rzeszy. Ci ludzie byli słabo wyszkoleni, niezdyscyplinowani i skłonni do paniki. Partyjni oficjele, oddziały garnizonowe i członkowie Hitlerjugend również pilnowali więźniów, szczególnie jeśli zatrzymywali się na nocny odpoczynek w mieście lub we wsi. Nikt z nich nie zamierzał inwestować w pomoc więźniom; każdy odczuwał lojalność przede wszystkim wobec własnej społeczności. Każda oznaka kłopotów mogła sprowokować strzały. Jeśli nadeszły wieści, że w pobliżu są jednostki Armii Czerwonej, nerwowi strażnicy skłonni byli zabijać więźniów, którzy spowalniali marsz, albo wręcz rozstrzelać wszystkich, by sami mogli uciec szybciej1527. Gdy kolumny mężczyzn i kobiet przewożono lub pędzono do Rzeszy, wkraczali oni do społeczeństwa, któremu od dziesięciolecia systematycznie zaszczepiano rasizm, zmilitaryzowanego i, w niedawnych czasach, odczłowieczonego niszczącymi rajdami bombowymi. Widok brudnych, śmierdzących, zawszonych i przemokniętych więźniów obozów koncentracyjnych, mówiących obcymi językami, wzbudzał strach: strach przed zarażeniem chorobami i lęk, że mogliby się uwolnić i napadać na Niemców. Chociaż Żydzi stanowili ułamek wśród nich, Niemcy powszechnie uważali wszystkich więźniów za żydowskich wrogów. Mimo to izraelski historyk Daniel Blatman podaje niepodważalny

argument za tym, że masakr nie wywoływał antysemityzm. „Zabijanie było wówczas aktem nihilistycznym, popełnianym lokalnie i bez żadnego odgórnego sterowania. Cieszyło się niejakim poparciem, ale tożsamość i indywidualność ofiar była wątła i nieokreślona, poza szeroką i stosunkowo iluzoryczną tożsamością grupy niższej, która nie zasługuje, by żyć”. Zdecentralizowane, chaotyczne zabijanie w ostatnich tygodniach wojny przypominało przemoc pogromu z listopada 1938 roku tym, że nie było centralnie nakazane ani kierowane. Był to spontaniczny wybuch nienawiści społeczeństwa, które wytrenowano do rozwiązywania problemów społecznych i domniemanego zagrożenia, jakie stanowili obcy, w drodze stosowania śmiercionośnej siły1528. Chociaż nie taki był zamiar, ewakuacje i marsze przymusowe trwające od stycznia do kwietnia 1945 roku doprowadziły do tak niewyobrażalnej liczby zgonów, że szybko otrzymały nazwę „marszów śmierci” i pod takim określeniem weszły do historycznej terminologii. Ironią losu, mimo niejednoznacznych i czasem sprzecznych rozkazów, Himmlerowi zupełnie nie o to chodziło. Żydzi zostali wciągnięci przez ten wir przypadkiem, a przez cały ów okres szef SS stroił się w szatki ich obrońcy1529. Według ostatnich raportów w styczniu 1945 roku w obozach przebywało 714 tysięcy więźniów. Około 30–40 procent z nich stanowili Żydzi, którzy w większości przypadków wchodzili do systemu przez Auschwitz-Birkenau od maja 1944 roku. Chociaż Żydzi byli rozproszeni po obozach i różnych małych skupiskach, duża liczba przebywała w ośrodkach specjalnie utworzonych pod koniec wojny i stanowiła siłę roboczą dla programu podziemnych fabryk – głównie Dora-Mittelbau oraz sieci obozów filialnych GrossRosen1530. Pierwsza większa ewakuacja zaczęła się w Auschwitz 18 stycznia 1945 roku. Przeniesienia do innych obozów w drugiej połowie 1944 roku już zmniejszyły łączną populację obozu macierzystego, Birkenau i Monowitz do nieco ponad 67 tysięcy. Opracowano plany likwidacji obozu w kontekście całkowitej ewakuacji instalacji i więźniów z Górnego Śląska, ale projekt ten wywołał tylko chaos. Zamieszanie wśród personelu SS sprawiło, że w końcu ewakuacja zaczęła się późno i praktycznie bez przygotowania. Nikt nie zadbał o prowiant czy transport. Więźniowie tacy jak Filip Müller „zorganizowali” koce i jedzenie dla siebie. Kolumny wymaszerowały z Birkenau o śnieżnym poranku i ruszyły najpierw do głównego obozu oraz na stację kolejową Auschwitz. Część ludzi wsiadła do pociągów, ale reszta musiała iść do Gliwic, gdzie SS zapakowało ich do wagonów. Lucie Adelsberger wpadła w panikę, gdy usłyszała rozkaz wymarszu. Sądziła, że esesmani zabiją wszystkich chorych więźniów w szpitalu, gdzie pracowała, i ostatnie godziny spędziła na pocieszaniu ich. Jej kolumna wyszła w nocy i brnęła przez śnieg do głównego obozu. Więźniowie dźwigali koce, ubrania i jedzenie, które wyszperali na krótki, ich zdaniem, marsz do stacji. Okazało się jednak, że ruszyli dalej szosą. W pierwszej chwili ucieszyli się, że opuszczają Birkenau, i odczuli ulgę, że przeżyli, ale o świcie, kiedy ścisnął większy mróz, uświadomili sobie grozę swojego położenia. Strażnicy strzelali do każdego, kto nie wytrzymywał tempa lub upadł. Wszędzie dookoła widzieli „tylko śnieg, na którym tu i ówdzie odcinały się ciemne kształty zwłok. Leżały na poboczu drogi […] na szczycie zasp, wszystkie z krwawą raną w głowie:

kobiety i mężczyźni […]. Nasze szeregi zaczęły topnieć i raz po raz słyszeliśmy upiorny trzask pistoletu”1531. Grupa Müllera przedzierała się pieszo w śniegu do Wodzisławia Śląskiego (Loslau); tam zostali załadowani do pociągu do Mauthausen. Stamtąd pojechali do podobozu Melk, gdzie dołączyli do grupy 8 tysięcy więźniów wykuwających tunele w skale. Po kilku tygodniach Müller został przeniesiony do Gusen, innego podobozu Mauthausen, jako elektryk w zakładach lotniczych. Nie miał uprawnień elektryka, ale doszedł do wniosku, że musi wydostać się z obozu pracy w Melku, inaczej umrze. Na szczęście fabryka w Gusen miała zastój i jakoś przechował się do następnej ewakuacji, która zawiodła go do stajni pod Gunskirchen, tymczasowej przechowalni więźniów. Kilkudziesięciu z nich leżało na ziemi w stodole i obok, umierając z głodu i od chorób. Müller uratował się, ponieważ udało mu się wspiąć na krokwie z zaoszczędzonymi kilkoma kawałkami chleba, co pozwoliło mu doczekać wojsk amerykańskich1532. Kolumna Lucie Adelsberger szła i szła przez 50 kilometrów okrężną drogą do Wodzisławia Śląskiego, gdzie wsadzono więźniarki do odkrytych wagonów towarowych, którymi odjechały do kobiecego obozu koncentracyjnego w Ravensbrück. Z 18 672 kobiet, które wyszły z Birkenau, na miejsce dotarło tylko około 10 tysięcy. Ich niedola wcale się nie skończyła. Oprócz brutalności strażników musiały znosić złe traktowanie przez obozowe weteranki. Adelsberger wspominała, że „zdecydowanie najgorszą stroną tamtego życia było jedzenie i sposób jego rozdzielania. Pierwsze w kolejce ustawiały się «niemieckie władczynie» i jadły do syta naszym kosztem. Potem dostawałyśmy naszą zupę, w tych samych niemytych miskach, co chore na tyfus i inne umierające, brudne lub zakażone więźniarki […]”1533. Marco Nahon został przeniesiony z Auschwitz do Stutthofu, stamtąd do Ohrdruf, a dalej do izby chorych w Klavinkel, małym podobozie w lesie. Pracował w bloku szpitalnym, gdzie były nawet dobre warunki, po czym został ewakuowany i po trzydniowym marszu dotarł do Buchenwaldu. Tam radzieccy więźniowie ukradli mu resztki skrupulatnie oszczędzanych racji żywnościowych. Po trzech tygodniach w stanie kompletnego wyczerpania został przeniesiony do Dachau1534. Na początku 1945 roku stocznia, w której miał pracować Josef Katz, praktycznie nie funkcjonowała, ale nie oznaczało to dla niego wytchnienia. Pomimo choroby zmuszono go do mozolnego marszu, by uniknąć nadchodzących Brytyjczyków, i nawet jego niezłomny duch zaczął się załamywać. „Po raz drugi musieliśmy uciekać przed naszymi wyzwolicielami”. Ciągle zadawał sobie pytania: „Czego oni ode mnie chcą? Dlaczego nie pozwolą mi umrzeć?”. Z apatii wyrwał go widok ludzi mordowanych na trasie marszu. W końcu dotarli do na wpół opuszczonego obozu pracy w Rybnie (Rieben) na Pomorzu Wschodnim. Tamtejsi więźniowie nie zgodzili się podzielić racjami z przybyszami i chociaż ci ledwo mogli utrzymać się na nogach, musieli pracować przy budowie umocnień obronnych. Ostatni ocaleni z niemieckich transportów do Rygi oraz rodowici łotewscy Żydzi umierali jeden po drugim. Dwa tygodnie później z 500 więźniów, którzy przyjechali razem z nim, zostało już tylko 400. Katz przebywał w obozowej izbie chorych, kiedy 7 marca

nadeszli Rosjanie1535. Heinz Hesdörffer został 19 kwietnia ewakuowany autobusem z obozu pracy Schwarzheide do Sachsenhausen. Na miejscu zastał 40 tysięcy ludzi ściśniętych na obszarze przeznaczonym dla jednej czwartej tej liczby. Było tu niewielu Żydów. Po dwóch dniach oddechu znów musiał ruszyć w drogę, tym razem w chaotycznym tłumie, nad którym esesmani ledwo panowali. Na szczęście do obozu dotarły paczki Czerwonego Krzyża i dostał prowiant na drogę. Sami strażnicy najwyraźniej nie wiedzieli, dokąd iść – po prostu jak najdalej od Rosjan. Co rano esesmani zabijali strzałem wszystkich więźniów cierpiących na dyzenterię, zbyt chorych, żeby dalej iść – tam, gdzie leżeli. Rosjanie przechwycili kolumnę w Grabowie; Hesdörffer przeżył1536. Oprócz porannych okrutnych egzekucji pojedynczych więźniów zbyt słabych, by dalej maszerować, Niemcy dopuszczali się licznych rzezi na większą skalę. Do tych masakr dochodziło w pobliżu miasteczek i wsi, i często ich ofiarami padali cywile. Nie były wymierzone konkretnie w Żydów, ale Żydzi często stanowili znaczny odsetek ofiar. Do jednej z najstraszliwszych zbrodni doszło w Palmnicken (obecnie Jantarnyj). Tragedia zaczęła się 26 stycznia 1945 roku od ewakuacji kilku tysięcy żydowskich więźniów ze Stutthofu i podobozów w okolicy Królewca. Około 1500 zastrzelono podczas pięćdziesięciokilometrowego marszu w mróz z punktu zbiorczego do fabryki w Palmnicken. Podczas gdy kwaterowano tam na noc więźniów, dotarły wieści, że zbliżają się oddziały radzieckie, co grozi odcięciem odwrotu do Gdańska. Drogi były zapchane uchodźcami i panika wisiała w powietrzu. Przez trzy dni strażnicy i miejscowi urzędnicy spierali się, co zrobić z niemal 3 tysiącami więźniów w fabryce. Ostatniego dnia stycznia esesmani, członkowie Volkssturmu, Hitlerjugend, robotnicy Organizacji Todta i ukraińscy pomocnicy zabrali więźniów z budynku na klify i wydmy nad morzem i rozstrzelali ich ogniem karabinowym w grupach po pięćdziesięciu. Stosy na pół nagich, wychudzonych ciał piętrzyły się na brzegu. Ci, którzy uciekli do lodowatej wody, zginęli szybko od strzałów lub powoli wskutek wychłodzenia. Większość z 3 tysięcy zmasakrowano1537. Ewakuacja Dory-Mittelbau i jej podobozów trwała od początku kwietnia. Wielu Żydów zmuszonych do marszu przez śnieg dotarło tu zaledwie kilka tygodni wcześniej z Auschwitz; byli już wycieńczeni. 9 kwietnia około 2 tysięcy dowlekło się na przedmieścia miasteczka Gardelegen, gdzie zakwaterowano ich w koszarach kawalerii. Trzy dni później, kiedy dotarły wieści o nadciągających wojskach amerykańskich, miejscowi urzędnicy partyjni zebrali jednostki obrony cywilnej, Hitlerjugend, policjantów i żołnierzy z lokalnego garnizonu, by rozprawić się z zagrożeniem, jakie rzekomo więźniowie stanowili dla społeczności. Około tysiąca więźniów spędzono do stodoły pełnej słomy. Niemcy wylali benzynę na słomę i podpalili ją; do ludzi próbujących uciekać strzelano. Niemieckim kapo pozwolono dołączyć do morderców i wziąć udział w masakrze. Niewielu więźniów ocalało1538. Ostatnia fala ewakuacji w kwietniu–maju była najbardziej chaotyczna i mordercza. Z 28 tysięcy więźniów wyprowadzonych z Buchenwaldu do Flossenbürga 6 kwietnia zaledwie 20 tysięcy przybyło do celu dwa tygodnie później. Gdy padł rozkaz opróżnienia podobozu

w Ohrdruf, miejscowe SD wymordowało 1500 więźniów politycznych uważanych za „niebezpiecznych”. W marcu 1945 roku w obozie z tysiąca zrobiło się 13 tysięcy więźniów, a większość nowych przybyła w katastrofalnym stanie. Do czasu, gdy kolumny z Ohrdruf dotarły do Buchenwaldu, rozstrzelano 3 tysiące ludzi. Przeprowadzono też masowe mordy za pomocą cyklonu B w zaimprowizowanych komorach gazowych w Ravensbrück, Dachau i Mauthausen. W pewnych przypadkach ofiary wybierano, bo były chore, zbyt słabe do marszu lub uważane za zagrożenie dla bezpieczeństwa. Dużo więcej ludzi zginęło wskutek celowego zaniedbania, głodu i epidemii. Czasowe zabudowania w Buchenwaldzie, od stycznia do kwietnia wykorzystywane do pomieszczenia 17 tysięcy więźniów, pochłonęły życie 13 tysięcy ludzi. Historycy szacują, że 250 tysięcy z 718 tysięcy więźniów rozbudowanego systemu obozowego zmarło między początkiem stycznia a końcem 1945 roku. Połowę z nich stanowili Żydzi1539. 1524 Noworoczne orędzie Hitlera z 1945 roku w: The Essential Hitler, red. Patrick Romane, Wauconda 2007, s. 416–426; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 792–793; 5, 14 stycznia 1945, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 3, s. 393–396. 1525 I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 756–761; S.G. Fritz, Ostkrieg, s. 439–449, 459–469; Richard Bessel, Germany 1945. From War to Peace, London 2009, s. 15–47. 1526 D. Blatman, The Death Marches, s. 51–57. 1527 Tamże, s. 368–388. 1528 Tamże, s. 250–261, 388–405, 407–427; N. Wachsmann, KL, s. 585–586, twierdzi, że celem marszów ewakuacyjnych nie była eksterminacja ani że nie planowano, by Żydzi lub inni więźniowie ginęli tak masowo. 1529 M. Gilbert, Holocaust, s. 769–777; zob. L. Yahil, The Holocaust, s. 526–527; D. Blatman, The Death Marches, s. 136–137. 1530 D. Pohl, The Holocaust and the concentration camps, w: Concentration Camps in Nazi Germany, s. 159–160; G. Schaft, G. Zeidler, Commemorating Hell. The Public Memory of Mittelbau-Dora, s. 25–38; B. Gutterman, A Narrow Bridge to Life, s. 77–78, 97–99, 119–130. 1531 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 165–166; L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 116–126; Daniel Blatman, The Death Marches, January–May 1945: Who Was Responsible for What?, „Yad Vashem Studies” 2000, t. 28, s. 155–202, o ewakuacji Auschwitz zob. s. 161–174. 1532 F. Müller, Eyewitness Auschwitz, s. 165–711. 1533 L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 126–129. 1534 M. Nahon, Birkenau. Camp of Death, s. 109–116; o ewakuacji Stutthofu zob. D. Blatman, The Death Marches, s. 174–179. 1535 J. Katz, One Who Came Back, s. 195–210. 1536 H. Hesdörffer, Twelve Years of Nazi Terror, s. 207–224. 1537 D. Blatman, The Death Marches, s. 117–125. 1538 Tamże, s. 272–342.

1539 P. Longerich, Holocaust, s. 414–418; N. Wachsmann, KL, s. 576–595.

BERGEN-BELSEN Największe żniwo w jednym miejscu śmierć zebrała w Bergen-Belsen. Tragedia, jaka się tam rozegrała, ilustruje niespójność, improwizację, niekompetencję i zwykły brak humanitaryzmu niemieckiej polityki wobec Żydów. Obóz Bergen-Belsen został pierwotnie założony dla jeńców wojennych z 1940 roku. Stalag XIC 311 zyskał ponurą sławę rok później, gdy zmarło w nim 14 tysięcy radzieckich jeńców. W kwietniu 1943 roku SS zbudowało nowy obóz, dla Żydów, potencjalnych kandydatów do wymiany na obywateli niemieckich więzionych przez aliantów. Projekt ten wywodził się z przekonania, że zdaniem Brytyjczyków i Amerykanów Żydzi mieli wartość jako zakładnicy; pomysł ten intrygował nazistów od 1933 roku. Tak naprawdę zaś doszło do dwóch wymian. W listopadzie 1942 roku Żydzi z palestyńskimi paszportami zostali wymienieni za członków protestanckiej sekty Tempelgesellschaft, którzy osiedli w Ziemi Świętej. Druga natomiast, w lipcu 1943 roku, pozwoliła kilku dziesiątkom Żydów przetrzymywanych w Vittel wyjechać do Palestyny. Jednak Bergen-Belsen stanowiło przejaw szerszej wizji wykorzystania Żydów do uzyskania korzyści dla Rzeszy. W grudniu 1942 roku Himmler uzyskał zgodę Hitlera na wykupienie grupy Żydów za walutę. Müller, szef Gestapo, zajął się wyszukiwaniem do tego celu cennych więźniów i obywateli krajów neutralnych. Wiosną 1943 roku niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych wyszło z podobnym pomysłem wykorzystania Żydów do wymiany: jego specjaliści chcieli zebrać grupę 30 tysięcy Żydów. Bergen-Belsen wybrano jako odpowiednie miejsce do ich umieszczenia; obóz oddano pod zarząd WVHA. W kwietniu 1943 roku „obóz wymiany” przyjął 2400 polskich Żydów z paszportami południowoamerykańskimi, włącznie z częścią osób z Hotelu Polskiego. Po nich dojechało 350 Żydów sefardyjskich z obywatelstwem tureckim, hiszpańskim i portugalskim, których umieszczono w odrębnym sektorze dla obywateli państw neutralnych. Na początku 1944 roku z Holandii przywieziono 3670 Żydów mających związki z Palestyną do „obozu gwiazdy”, nazywanego tak, ponieważ w chwili przyjmowania więźniowie nosili żółtą gwiazdę. Wówczas Bergen-Belsen miało dziwnie kosmopolityczny charakter: znajdowali się tu nawet Albańczycy i mieszkańcy Afryki Północnej. Warunki były stosunkowo łagodne. Za pierwszego komendanta, Adolfa Haasa, rodzin nie rozdzielano, więźniowie nosili własne ubrania, a reżim pracy był lekki1540. Abel Herzberg, prawnik i redaktor syjonistycznej gazety z Amsterdamu, znalazł się wśród holenderskich Żydów internowanych w „obozie gwiazdy”. Ukrył się zaraz po rozpoczęciu okupacji, ale w marcu 1943 roku został aresztowany razem z żoną i uwięziony, najpierw w ośrodku dla VIP-ów w Barneveld, a potem w Westerborku. Dzięki temu, że znajdowali się na liście wyjazdowej do Palestyny, w styczniu 1944 roku zostali przewiezieni do BergenBelsen. W swym dzienniku Herzberg opisał obóz jako „smutne, ponure, brudne miejsce na

ziemi, gdzieś na wrzosowiskach, gdzie wszystko, co żyło lub pobudzało do życia, zostało wycięte, wyrwane z korzeniami lub spalone. Wszędzie był piasek, żwir i kurz i nic więcej. Stało tam wiele szeregów szaro-zielonych baraków. Nie rosło żadne drzewo, żaden kwiat, nawet trawa”. Kompleks rozciągał się wzdłuż drogi dojazdowej, „obóz dla więźniów” mieścił się od strony północnej, a na południu znajdowały się różne zabudowania dla więźniów na wymianę. Otaczały go podwójne zasieki z drutu kolczastego z wieżami strażniczymi. Latem „jest tu nieznośnie skwarnie. W całym obozie nie ma utwardzonej ścieżki ani rynsztoka. Kiedy pada, apel odbywa się albo w potokach wody, albo w grząskim bagnie. Lud Izraela musiał stać godzinami w zdartych, na wpół zgniłych butach na nogach. Zimą drżąc z zimna lub moknąc na deszczu. Mężczyźni, kobiety i dzieci”1541. W marcu 1944 roku Niemcy zaczęli wykorzystywać część Bergen-Belsen jako „obóz rekonwalescencyjny”. Przywozili tutaj z obozów pracy więźniów, którzy nie mogli już dalej pracować, wśród nich wielu Żydów, ale nie po to, żeby odzyskali siły. Nie było tu ani wyposażenia medycznego, ani dostatecznej ilości jedzenia, ani nawet kwater, z wyjątkiem już zatłoczonych chat i namiotów. Wysyłano ich tu na śmierć. Z tysiąca sponiewieranych więźniów przeniesionych z Dora-Mittelbau, ponieważ nie mieli już siły unieść kilofa lub dźwigać worków z cementem, przeżyło nie więcej niż 60 osób. Po rozpoczęciu deportacji na Węgrzech w ramach umowy między Kasztnerem a Eichmannem dojechało 1684 Żydów. Do czasu zakończenia negocjacji trzymani byli w specjalnym zamkniętym bloku. Ostatkiem sił, pieszo, dotarły 4 tysiące Węgierek, które umieszczono w „kobiecym obozie”, ograniczającym się do namiotów. Infrastruktura nie mogłaby sobie poradzić z taką liczbą osadzonych nawet w najlepszych czasach, ale nieregularne zaopatrzenie w żywność, sporadyczne dostawy wody i fatalne warunki sanitarne zmieniły kompleks w kostnicę. W „obozie gwiazdy” na 4 tysiące osób ludzie mieli do dyspozycji jedną umywalnię z dwunastoma kranami – działającymi, gdy dochodziła woda. Obóz dla więźniów ewakuowanych, który mieścił 8 tysięcy dusz, w ogóle nie miał bieżącej wody i latryn. W letnich miesiącach tyfus zdobył przyczółek i szybko przerodził się w epidemię1542. Herzberg zaobserwował skutki napływu tysięcy kobiet do obozu. „Teraz roi się tu od much. Równie licznie przybyły wszy. A my? Myślimy o Polkach i czujemy się ogromnie zadowoleni. My mieszkamy w pałacach”. Pomimo wysokiej śmiertelności więźniowie „obozu gwiazdy” do pewnego stopnia starali się zachować normalność: setki dzieci pobierały naukę, obchodzono żydowskie święta. Jednak byli wstrząśnięci widokiem nowych partii ludzi przybywających ze wschodu. Herzberg napisał, że Żydzi z Łodzi byli „jak zwierzęta. Ledwie żywi i zdruzgotani. Kiedy przyszła żywność, zachowywali się jak zwierzęta”. Po tym, jak w obozie kobiecym znalazło się 3 tysiące kobiety, w tym część Holenderek, zszokowany usłyszał o komorach gazowych – najwyraźniej po raz pierwszy. „Opowiadają najstraszliwsze historie. Dzieci i wszyscy niezdolni do pracy zostali podobno zagazowani. Trudno uwierzyć w takie bestialstwo”. Wśród tych Holenderek znalazła się Anne Frank z siostrą. Kiedy burza zniszczyła ich obozowisko, kobiety stłoczono w kilku barakach w „obozie gwiazdy”1543. Zimą warunki drastycznie się pogorszyły. Tłok zwiększył się jeszcze po przybyciu

w grudniu 1944 roku 15 tysięcy Żydów ewakuowanych z Auschwitz. W ten sposób Belsen zastąpiło Gross-Rosen jako nowe Auschwitz. Jego nowym komendantem został Josef Kramer, wcześniej zarządca Birkenau. Przywiózł ze sobą kapo z Auschwitz i zaprowadził pełny, drakoński reżim obozów koncentracyjnych. Kramer zmniejszył racje i nie zrobił nic, by zahamować epidemię tyfusu. Esesmani nie zadali sobie trudu, żeby przeciągnąć rurę z wodą do obozu, nawet kiedy gwałtownie wzrosła liczba przetrzymywanych tam osób. Herzberg informował, że „dzień w dzień z obozów koncentracyjnych napływały nowe transporty tysięcy ludzi […] na jednym polu pełno ciał […] krematoria nie nadążają […]”. Wtedy tyfus zawitał też do „obozu gwiazdy” i zaczął zbierać żniwo wśród dawniej uprzywilejowanych osób. W marcu populacja Bergen-Belsen sięgnęła 42 tysięcy; w kwietniu zbliżyła się do 60 tysięcy, mimo tego, że 7 tysięcy przeniesiono do Theresienstadt. Śmiertelność osiągnęła astronomiczny poziom: w marcu zmarło 18 tysięcy więźniów. W pierwszych tygodniach kwietnia liczba śmiertelnych ofiar sięgnęła 9 tysięcy. Nie było możliwości dostatecznie szybkiego usuwania ciał, więc zwłoki piętrzyły się na zewnątrz. Żywi i zmarli leżeli w barakach obok siebie pośród ekskrementów. Więźniowie błąkali się po obozie w poszukiwaniu jedzenia, umierali i leżeli tam, gdzie upadli. Kiedy Żydzi w „obozie gwiazdy” obchodzili Paschę, Herzberg wspominał, że „nie potrzeba było gorzkich ziół”, symbolizujących cierpienia Żydów pod rządami faraonów1544. Hédi Fried przybyła tydzień później, w jednym z ostatnich transportów, które dotarły do Belsen. Po trzydniowej podróży w zamkniętym wagonie towarowym została zakwaterowana w budynku przypominającym ten, w którym mieszkała w Hamburgu. Jednak nikt nie wydawał im żadnych poleceń, a do jedzenia dostawali tylko cienką „zupę” z warzyw. Wieczorem i rano odbywał się apel, ale poza tym więźniowie byli zostawieni sami sobie. Przez następnych kilka dni dostali jedną porcję chleba, a w pozostałe musieli radzić sobie o „zupie” i „kawie”. Chciało im się pić tak bardzo, że „wiele dziewcząt wychodziło na zewnątrz i piło z brudnych bajor na podwórzu”. Hédi skorzystała z okazji i zarobiła dodatkową rację, dołączając do grupy sprzątającej zwłoki. „Zaprowadzili nas za baraki, gdzie w stosach leżały ciała, dali łopaty, kazali kopać głębokie groby i chować zmarłych. Popatrzyłam na ciała i wzięłam się do pracy bez żadnych emocji. Równie dobrze mogły to być kłody drewna”1545. 15 kwietnia leżała na pryczy, wychudzona i apatyczna, kiedy usłyszała, jak ktoś mówi, że w obozie są brytyjscy żołnierze. Była to przednia straż sił wysłanych naprzód w wyniku lokalnego rozejmu, aby przygotować przejęcie obozu. Do tego jedynego w swoim rodzaju porozumienia doszło, ponieważ kilka dni wcześniej przyjechał Kurt Becher, specjalny wysłannik Himmlera, i nakazał Kramerowi poddać się i nie zaczynać ewakuacji. Nie powstrzymało to Kramera przed zastosowaniem się do instrukcji RSHA, aby przenieść 7 tysięcy „Żydów specjalnych”, w tym większość tych, którzy byli w obozie od 1943 roku. Mieli odjechać do Theresienstadt, ale tory kolejowe były tak uszkodzone, że pociągi błąkały się po południowych Niemczech, dopóki nie przejęły ich amerykańskie lub radzieckie wojska. Pozostali, ponad 42 tysiące, stali się tematem dyskusji między wysokimi rangą oficerami SS, którzy 12 kwietnia przeszli na brytyjską stronę z białą flagą, a oficerami

sztabu w kwaterze głównej brytyjskiego 8 Korpusu. Niemcy wyjaśnili, że na drodze brytyjskiego wojska znajduje się duży obóz koncentracyjny i lepiej będzie ogłosić go strefą neutralną, niż narazić żołnierzy na zarażenie tyfusem lub doprowadzić do sytuacji, że więźniowie wyrwą się na wolność i zaczną zarażać okolicznych mieszkańców. Nie mając pojęcia, na co pozwalają, Brytyjczycy zgodzili się na zorganizowane przejęcie. Dopiero po zakończeniu ciężkich walk, jakie toczyły się dwie doby, brytyjscy żołnierze weszli do obozu. To, co zastali, zaszokowało ich i wstrząsnęło światem1546. Podpułkownik R.I.G. Taylor dowodził 63 Pułkiem Artylerii Przeciwpancernej, który jako pierwszy wszedł do obozu. Wzdłuż drogi witali ich wiwatujący więźniowie. „Większość z nich wyglądała jak żywe szkielety o wymizerowanych pożółkłych twarzach. Wielu mężczyzn miało na sobie pasiasty strój przypominający piżamę – inni nosili łachmany, a kobiety pasiaste flanelowe fartuchy albo cokolwiek, co udało im się zdobyć. Wielu więźniów było bez butów, w samych skarpetach lub pończochach. Mężczyźni i kobiety leżeli w stosach po obu stronach drogi. Inni snuli się powolnie i bez celu z bezmyślnym wyrazem wychudłej twarzy”. Podpułkownik M.W. Gonin, dowódca 11 Korpusu Medycznego, który wjechał do obozu 17 kwietnia, zeznał niedługo potem, że „było to jałowe pustkowie […] wszędzie leżały zwłoki […] miejscami w ogromnych stosach, ułożonych przez innych więźniów, czasem pojedynczo lub parami – tam, gdzie upadli, gdy wlekli się zakurzoną drogą. Ci, których zabiła choroba, zwykle umierali w barakach. Gdy główną przyczyną śmierci był głód, umierali na zewnątrz, ponieważ jest to charakterystyczne, że ofiary głodu czują przymus chodzenia, dopóki nie padną martwe […]. Ktoś widział kobiety utopione we własnych wymiocinach, ponieważ były zbyt słabe, żeby się odsunąć, i mężczyzn wyjadających robaki z kurczowo trzymanej połówki bochenka, niepotrafiących teraz odróżnić robaków od chleba”. Podpułkownik J.A.D. Johnson, dowódca oddziału grabarzy, zjawił się ze swoją jednostką w obozie kilka dni później i opisał wnętrze baraków. „Więźniowie stanowili zbitą masę wyniszczonych, apatycznych widm, ściśniętych razem w drewnianych chatach, najczęściej bez prycz i koców, a czasem bez niczego na sobie […]. Wszędzie leżały tysiące nagich i wyniszczonych niepogrzebanych zwłok w różnym stadium rozkładu. Urządzenia sanitarne praktycznie nie istniały”. Dopiero dwa tygodnie po przejęciu Brytyjczycy, wykorzystując esesmanów jako siłę roboczą, zaczęli nadążać z grzebaniem zmarłych, zanim umarli następni1547. 1540 David Cesarani, A Brief History of Bergen-Belsen, w: Belsen 1945. New Historical Perspectives, red. Suzanne Bardgett i David Cesarani, London 2006, s. 13–21; Christine Lattek, Bergen-Belsen: From „Privileged” Camp to Death Camp, w: Belsen in History and Memory, red. Jo Reilly et al., London 1997, s. 43–52; Ruth Zariz, Exchange of Populations as a Means of Jewish Salvation, w: The Shoah and the War, s. 405–416. 1541 14 sierpnia 1944, Abel J. Herzberg, Between Two Streams. A Diary from Bergen-Belsen, London 2008, s. 11; Bergen-Belsen, red. Habbo Knoch, Marlis Buchholz et al., Göttingen 2010. 1542 C. Lattek, Bergen-Belsen, s. 52–55; N. Wachsmann, KL, s. 454–455. 1543 18 sierpnia, 17, 23 września, 8 listopada 1944, H. Herzberg, Between Two Streams, s. 18–19, 100–101, 110, 160; Carol Ann Lee, Roses from the Earth. The Biography of Anne Frank, London 1999, s. 179–184.

1544 16 marca 1945, H. Herzberg, Between Two Streams, s. 202; C. Lattek, Bergen-Belsen, s. 55–59; N. Wachsmann, KL, 565–568. 1545 H. Fried, The Road to Auschwitz, s. 157–158. 1546 Tamże, 160; Richard Breitman, Himmler and Bergen-Belsen, w: Belsen in History and Memory, s. 72– 84; Ben Shephard, After Daybreak. The Liberation of Belsen, 1945, London 2005, s. 7–8. 1547 The Relief of Belsen, April 1945. Eyewitness Accounts, red. Paul Kemp, London 1991, s. 10, 13–15.

SCHYŁEK JUDENPOLITIK Wejście wojsk brytyjskich do Bergen-Belsen stanowiło uboczny skutek rozpaczliwych wysiłków Himmlera, aby wykorzystać Żydów jako pionki w ostatniej rozgrywce z zachodnimi aliantami i opóźnić akcje ratunkowe organizowane przez WRB i Szwedów. Himmlerowi udało się nawiązać kontakt z Zachodem po negocjacjach dotyczących losu węgierskich Żydów latem i jesienią 1944 roku. W listopadzie jego przedstawiciel, Kurt Becher, prowadził rozmowy z Roswellem McClellandem, agentem WRB w Szwajcarii, a tym samym urzędnikiem rządu amerykańskiego. Rozmowy te nie doprowadziły do żadnego bezpośredniego rozwiązania, ale przekonały Himmlera, że już czas położyć kres zagładzie Żydów. Możliwość umieszczenia ich pod opieką Czerwonego Krzyża przedstawił Jean-Marie Musy, szwajcarski polityk i były prezydent Konfederacji Szwajcarskiej, który w styczniu 1945 roku kilka razy spotkał się z Himmlerem. Musy, jawny zwolennik nazistowskich Niemiec na początku wojny, próbował naprawić tamten błąd w ocenie, podczas gdy Himmler chciał go wykorzystać jako kanał łączności z zachodnimi przywódcami. W rezultacie tych rozmów 1210 Żydów wyjechało z Theresienstadt do Szwajcarii. Niestety, rozgłos wywołany tą akcją pozwolił Hitlerowi zorientować się, co robi Himmler, i zablokować dalsze kontakty za pośrednictwem twardogłowych z RSHA, Kaltenbrunnera i Müllera1548. Himmler miał więcej kart w rękawie. Wykorzystał swojego masażystę, urodzonego w Skandynawii Felixa Kerstena, jako łącznika z żydowskimi pracownikami organizacji humanitarnej ze Sztokholmu, Szwedzkim Czerwonym Krzyżem i, następnie, ze szwedzkim rządem. Kersten pozostawał w kontakcie z Hillelem Storchem, łotewskim Żydem, który wyemigrował do Szwecji, gdzie działał na rzecz Światowego Kongresu Żydów, ale oprócz tego realizował własne projekty pomocy Żydom z Polski. Co ważniejsze, od 1943 roku Kersten przekazywał wiadomości szwedzkiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych i Czerwonemu Krzyżowi o sprawach dotyczących ochrony jeńców wojennych. W lutym 1945 roku Kersten zorganizował Himmlerowi spotkanie z hrabią Folkem Bernadotte’em, dawnym przedsiębiorcą i oficerem armii, który skutecznie kierował pracami Szwedzkiego Czerwonego Krzyża. Himmler zaproponował, aby w ramach działalności humanitarnej Szwedzi ewakuowali blisko 8 tysięcy Skandynawów z obozów koncentracyjnych. Następnie napisał list do szwedzkiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w którym poinformował, że uwolnił 2700 Żydów (do Szwajcarii) w ramach długofalowej polityki wspierającej emigrację żydowską. Mniej więcej w tym samym czasie Himmler za pośrednictwem Kerstena zaalarmował Storcha o tragicznej sytuacji w Belsen. Na tym etapie Brytyjczycy zerwali już kontakty z Himmlerem, ale Bernadotte przystąpił do zorganizowania misji ratowania obywateli skandynawskich z obozów. Pod patronatem Szwedzkiego Czerwonego Krzyża

zgromadził 36 pomalowanych na biało autobusów, kilkanaście ciężarówek i wozów zaopatrzeniowych, które przez Danię pojechały do obozu koncentracyjnego Neuengamme, tuż pod Hamburgiem, gdzie Niemcy obiecali dostarczyć skandynawskich więźniów. W misji uczestniczyło 308 osób, głównie ze szwedzkich sił zbrojnych, w tym lekarze i pielęgniarki. Nie mieli upoważnienia, żeby ratować Żydów jako Żydów; osoby pochodzenia żydowskiego mogły liczyć na pomoc, jeśli przypadkiem były Duńczykami lub Norwegami. W rzeczywistości z 763 norweskich Żydów, którzy zostali deportowani, w tym momencie żyło dwóch lub trzech, ale w Theresienstadt nadal przebywało prawie 200 duńskich Żydów. Autobusy wyjechały 8 marca i przejechały przez północne Niemcy, stale zagrożone atakiem krewkich alianckich pilotów. Na początku kwietnia uczestnicy misji zabrali 4700 więźniów z Neuengamme, ale nie został uratowany żaden Żyd1549. Wtedy na pierwszy plan wysunął się prawdziwy zamiar Himmlera. Na spotkaniu z Bernadotte’em 2 kwietnia powiedział, że dopóki Hitler żyje, nie może rozważać negocjacji pokojowych, ale następnego dnia przekazał przez Waltera Schellenberga wiadomość, że chciałby, by Bernadotte wystąpił jako mediator, jeśli pojawi się sposobność. Przez cały ten czas Storch gorączkowo naciskał na szwedzkie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, aby włączyło Żydów do misji Bernadotte’a. Jednak ponieważ był uchodźcą, brakowało mu odpowiednich stosunków i dlatego zastąpił go Norbert Masur, szwedzki Żyd, również członek WJC. 20–21 kwietnia Masur spotkał się z Himmlerem i Schellenbergiem. Reichsführer SS powtórzył twierdzenie, że nigdy nie dążył do zagłady Żydów, którzy nie przeciwstawiali się Trzeciej Rzeszy, i uzgodnił, że Bergen-Belsen zostanie przekazane Czerwonemu Krzyżowi. Jako kolejny sygnał dobrej woli zaoferował uwolnienie 1000 Żydówek z Ravensbrück. Dzięki tym rozmowom konwój autobusów Bernadotte’a włączył do planu podróży Ravensbrück. Od 12 do 17 kwietnia Szwedzi zapuścili się głęboko na terytorium niemieckie, żeby wydostać 423 duńskich Żydów z Theresienstadt i kilkaset kolejnych Żydówek z obozu dla kobiet w Ravensbrück. Podczas ostatniej misji jeden kierowca i kilkanaście uratowanych osób zginęło, kiedy alianckie myśliwce ostrzelały kolumnę1550. 29 kwietnia Hitler dowiedział się o zakulisowych manewrach Himmlera w celu zainicjowania negocjacji pokojowych. Szef SS został pozbawiony wszystkich stanowisk i przestał prowadzić rozmowy o ratowaniu Żydów. Pozbawienie łask nie miało większego znaczenia, ponieważ alianci byli świadomi tych gorączkowych manewrów i nie mieli zamiaru dać się nabrać. W każdym razie, jak pisze Peter Longerich, Himmler nie dotrzymał słowa: jednym z ostatnich jego rozkazów było zarządzenie ewakuacji pozostałych obozów pod zarządem SS, co wywołało ostatni spazm mordów i rzezi. Nie jest jasne, jak wielu Żydów Niemcy wypchnęli z obozów w kwietniu, ale do Szwecji dotarło co najmniej 2013, w tym 1615 bezpaństwowców, 413 Duńczyków i 3 Norwegów. Było to co najwyżej 10 procent wszystkich ocalonych przez białe autobusy w czasie, kiedy Żydzi stanowili 30–40 procent obozowej populacji1551. Niemieckie prześladowania Żydów skończyły się z chwilą rozpoczęcia alianckiej okupacji. Zwykle faza ta łączy się z „wyzwoleniem” obozów koncentracyjnych, ale więcej Żydów

uwolniło się od lęku przed ograbieniem, deportacją lub śmiercią w krajach, gdzie żyli od zawsze, niż w obozach. „Wyzwolenie” jest również nieprecyzyjnym określeniem, ponieważ sugeruje radosne uwolnienie, a ocaleni nic takiego nie odczuwali. W Rumunii, Francji i Belgii Żydzi zostali wyzwoleni spod władzy niemieckiej osiem miesięcy przed zakończeniem wojny; wielu z nich zaciągnęło się do sprzymierzonych armii i dołączyło do walki z nazizmem, więc dla nich wojna nabrała nowego wymiaru. Wiele rodzin miało krewnych na terytoriach nadal znajdujących się pod okupacją niemiecką i ich członkowie nie mieli chęci na świętowanie, dopóki nie dostali znaku życia od bliskich. Wszyscy stanęli przed ogromnym zadaniem odzyskania praw, własności, możliwości zarabiania na życie i, w niektórych przypadkach, także dzieci. Dla Żydów w Polsce przejście spod władzy niemieckiej pod okupację radziecką było jeszcze trudniejsze. Icchak Cukierman wspominał: „17 stycznia, dzień, w którym siły radzieckie weszły do Warszawy, był dla mnie jednym z najsmutniejszych dni. Chciałem płakać i nie były to łzy radości. Właśnie teraz, gdy widziałem wiwatujących ludzi […] nagle przeszyła mnie ostra jak sztylet świadomość, że naród żydowski nie istnieje […]. Jak mogliśmy się cieszyć my, samotni, osieroceni, ostatni?”. Po latach duszenia w sobie uczuć teraz się załamał. „Przez cały czas poczucie misji dodawało nam siły, ale teraz – jakby wszystko się skończyło”1552. Pod koniec wojny Żydzi wcale nie doświadczyli „wyzwolenia”, a wielu z nich zmarło wkrótce po przejściu pod panowanie aliantów. Blisko 90 tysięcy Żydów było więźniami obozów koncentracyjnych, ale prawie 30 tysięcy z nich zmarło niedługo po nadejściu wojsk aliantów. Tysiące znajdowały się w ośrodkach przejętych przez maszerujące armie. Inni przebywali w obozach przekazanych przedstawicielom aliantów, tak jak stało się w przypadku Bergen-Belsen. Theresienstadt przeszedł pod zarząd Czerwonego Krzyża na kilka dni przed nadejściem Armii Czerwonej. Setki Żydów uratowały się z pociągów, które utknęły na prowincji, na przykład ewakuowani z Belsen z unieruchomionego transportu pod niewielkim miasteczkiem Tröbitz, na północ od Drezna. Kolejni podczas forsownych marszów po prostu obudzili się rano i zobaczyli, że esesmańska eskorta zniknęła. W Berlinie z kryjówek wyłoniło się około 1500 niemieckich Żydów, a dziesięć razy tyle ocalało dzięki „uprzywilejowanemu” statusowi partnerów w małżeństwach mieszanych lub konwertytów. Podczas gdy wielu niemieckich Żydów było w średnim wieku, z obozów i gett przetrwali głównie młodzi ludzie1553. Kilka przykładów posłuży zilustrowana, jak różne, słodko-gorzkie, były przejścia od zniewolenia do wolności. Kitty Hart została przeniesiona z Auschwitz-Birkenau w listopadzie 1944 roku przez Gross-Rosen do Langenbeilau (gdzie krótko pracował David Koker). Po czterech miesiącach przeszła pieszo przez Góry Sowie do Trutnova, a stamtąd musiała iść do podziemnych zakładów zbrojeniowych. Kiedy nadeszli alianci, znów została ewakuowana, na krótko znalazła się w Bergen-Belsen, a ostatecznie trafiła do małego obozu przy cukrowni koło Salzwedel. 13–14 kwietnia obok obozu przeszli Amerykanie i strażnicy z SS uciekli, ale nie nadeszła żadna pomoc. Więźniowie wyrwali się na wolność i splądrowali pobliskie miasteczko. Kitty wspominała ten anarchistyczny epizod jako „najszczęśliwszą chwilę w całym życiu”1554.

Marco Nahon dowlókł się do Dachau 27 kwietnia, po koszmarnym dziesięciodniowym marszu z Ohrdruf, podczas którego maszerujący praktycznie nie dostali nic do jedzenia i narażeni byli na ostrzał z samolotów. Dwa dni później usłyszeli pogłoski, że w pobliżu są już Amerykanie. Marco wywlókł się z baraku i wiwatujący tłum porwał go ze sobą i przeniósł przez ogrodzenie. „Wówczas spełniło się moje najgorętsze pragnienie z czasu niewoli. Przez dwa lata w obozach marzyłem o tym, żeby zobaczyć esesmanów, tych dumnych i aroganckich esesmanów, jak sami zostają więźniami. A teraz właśnie tak się stało. Amerykanie z bagnetami zabrali grupę esesmanów z uniesionymi rękami”. „Dzięki Bogu – krzyczał – że mogę zobaczyć tych esesmanów pozbawionych wolności! Teraz mogę spokojnie umrzeć!”. Szczęśliwie jednak przeżył1555. Na początku kwietnia Lucie Adelsberger została przeniesiona z Ravensbrück do małego obozu koło Neustadt, w pobliżu lotniska SS. Razem z grupą innych kobiet przeżyła „niekończące się oczekiwanie” na koniec wojny. Kiedy wreszcie 2 maja do obozu weszli Rosjanie, „w pierwszej chwili nie mogłyśmy w to uwierzyć, zupełnie osłupiałyśmy, kiedy spadło na nas to niewiarygodne szczęście. Było przytłaczające i czułyśmy się wstrząśnięte. I tak jak nasze zagłodzone organizmy w pierwszej chwili odmówiły przyjęcia pokarmu, który dostałyśmy, nie potrafiły również oswoić się z wolnością […]”1556. Helga Weiss z matką zostały ewakuowane w styczniu z zakładów lotniczych we Freibergu, przeszły na miejscową stację kolejową, gdzie zapakowano je do pociągu do Flossenbürga. Jechały przez pięć dni w otwartych wagonach na węgiel, z ciągłymi przystankami z powodu przepuszczania priorytetowych taborów lub zniszczenia torów. Ponieważ nie dało się jechać dalej, przez tydzień przebywały w małym obozie w Triebschitz (Třebušice) w Kraju Sudetów. Helga cierpiała z powodu odmrożeń. Później wznowiono ich podróż przez Czechosłowację, łudząco blisko domu. Wreszcie trafiły do Mauthausen. Matka i córka były wówczas wycieńczone, ale najgorsze zagrożenie czekało ich ze strony współwięźniów. „Cyganie są gorsi od Niemców – pisała Helga. – Biją nas […] a z niewielkich porcji jedzenia dla nas kradną połowę, jeśli nie całość”. Na początku maja zauważyła, że strażnicy przebrali się w cywilne ubrania i zniknęli. 5 maja Helga dostrzegła na głównej wieży białą flagę. Poczuła napływ sił i radości. „Chciałam tańczyć, krzyczeć z radości. I to właśnie robiłyśmy. Przeżyłyśmy wojnę”. Dwa tygodnie później jechała z matką pociągiem do Pragi1557. Victor Klemperer z żoną wykorzystali chaos, jaki nastąpił po bombardowaniu Drezna 13– 15 lutego, i zmienili tożsamość. Pozbyli się żółtej gwiazdy z ubrań i wmieszali w uchodźców ze zniszczonego miasta. Z pomocą opieki społecznej NSDAP Victor z żoną wyjechali do Bawarii i trafili do małej miejscowości koło Aichach. W pierwszych dniach kwietnia 1945 roku upadła władza nazistów i wiejscy urzędnicy uciekli. Klempererowie dowiedzieli się, że Amerykanie okupują pobliskie miasteczka, ale żaden nie dotarł do ich wioski. Nie było żadnych dżipów pełnych amerykańskich żołnierzy, wiwatów ani machania flagą: Amerykanie po prostu ominęli ich wieś. Dla Victora i Evy wyzwolenie oznaczało, że nie rządził już „żaden wójt, żaden Amerykanin”. W czerwcu wrócili do swojego starego domu na przedmieściach Drezna1558.

1548 Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 223–229; P. Longerich, Himmler, s. 708–711; N. Wachsmann, KL, s. 572– 576. 1549 P. Longerich, Himmler, s. 724–731; Sune Persson, Escape from the Third Reich, Barnsley 2009, s. 28– 30, 33–45, 58–62, 75–100. 1550 Y. Bauer, Jews for Sale?, s. 241–250; S. Persson, Escape from the Third Reich, s. 139–148, 174–181, 187–188, 206–215. 1551 P. Longerich, Himmler, s. 728–731; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 817–818; Richard Breitman, Nazi Espionage: The Abwehr and SD Foreign Intelligence, w: US Intelligence and the Nazis, s. 93–120, przede wszystkim s. 110–111; S. Persson, Escape from the Third Reich, s. 246–249. 1552 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 462–473; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 372–373. 1553 Dan Stone, The Liberation of the Camps. The End of the Holocaust and Its Aftermath, London 2015, s. 18–21. Podstawowe analizy: John Bridgman, The End of the Holocaust and the Liberation of the Camps, London 1990. 1554 K. Hart, I shall survive, s. 90–121. 1555 M. Nahon, Birkenau, s. 109–117. 1556 L. Adelsberger, Auschwitz. A Doctor’s Story, s. 128–131. 1557 Październik 1944–styczeń 1945, 1–5 maja 1944, Weiss Dairy, s. 143–163, 164–176. 1558 19, 22–27 lutego, 28 kwietnia, 6 maja 1945, V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 3, s. 435–437, 446–449, 524–525.

EPILOG Po odcięciu Berlina struktury dowodzenia Trzeciej Rzeszy ostatecznie się załamały. Nie mogąc już dłużej zaprzeczać, że sytuacji nie da się uratować działaniami militarnymi i że wkrótce czerwonoarmiści wejdą do Kancelarii Rzeszy, 30 kwietnia Hitler popełnił samobójstwo. Przedtem jednak podyktował ostatnią wolę i swój „testament polityczny” sekretarce Traudl Junge. Obwinił w nim Żydów o wybuch wojny w 1939 roku i przepowiadał, że w następnych stuleciach ludzkość zwróci się przeciwko „międzynarodowemu żydostwu i jego poplecznikom”. Jeśli tymczasem mieszkańcy Europy ucierpieli od masakr i niewoli, to odpowiedzialność „musi spaść na prawdziwych winowajców: Żydów”. Wezwawszy naród i żołnierzy, by wybrali raczej śmierć niż niewolę, mianował swych następców – admirała Dönitza na prezydenta i Goebbelsa na kanclerza. Załatwił też ostatnie porachunki i ogłosił Göringa i Himmlera zdrajcami. Ostatnie słowa Hitlera wskazywały bez wątpienia na centralną rolę Żydów w jego światopoglądzie i tym samym wyjątkowość antyżydowskiej polityki, którą prowadził przez całą swą polityczną karierę: „Przede wszystkim powierzam przywódcom narodu i ich podwładnym skrupulatne przestrzeganie praw rasowych i bezlitosny opór wobec powszechnych trucicieli wszystkich narodów, międzynarodowego żydostwa”1559. Trzecia Rzesza przeżyła Hitlera o tydzień. Opór militarny na Zachodzie się załamał, ale rozpaczliwe walki między siłami niemieckimi a Armią Czerwoną trwały przez cały czas, kiedy Dönitz próbował zawrzeć separatystyczny pokój z Brytyjczykami i Amerykanami. Alianci domagali się jednak bezwarunkowej kapitulacji na wszystkich frontach, więc 7 maja najwyższe niemieckie dowództwo podpisało oficjalny akt kapitulacji w kwaterze głównej najwyższego dowództwa alianckiego w Reims we Francji. Oddzielną ceremonię podpisania pokoju zorganizowano pod radzieckimi auspicjami w Berlinie, gdzie walki skończyły się pięć dni wcześniej. To był koniec wojny. Jednak przerwanie walk nie oznaczało kresu żydowskiego cierpienia i dla tysięcy Żydów przejście do czasów pokojowych było niewiele więcej niż abstrakcyjną koncepcją1560. Bez względu na to, w jakiej sytuacji się znajdowali, gdy dotarli do nich alianci, żydowscy ocaleni byli w tragicznym położeniu. A wojskowi nie byli przygotowani ani wyposażeni do niesienia pomocy i wsparcia. Nie chodzi o to, że alianci nie przewidzieli problemu uchodźców: jednostki wojskowe miały oficerów do spraw cywilnych, a administracja wojskowa wydziały do spraw wysiedleńców (displaced persons,

DP – dipisów). Główną organizacją zajmującą się dipisami wspólnie z wojskiem była United Nations Relief and Reconstruction Administration (UNRRA, Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy). Jej zasadniczym priorytetem było jednak jak najszybsze skierowanie ludzi rzuconych przez wojnę w różne miejsca z powrotem do domów, a skala tej misji okazała się zniechęcająca. UNRRA stanęła w obliczu 20 milionów nędzarzy, włącznie z nieżydowskimi ocalonymi z obozów koncentracyjnych, robotnikami przymusowymi i niewolniczymi, jeńcami wojennymi, ochotnikami do pracy w Niemczech i tłumem uchodźców, wśród których znajdowali się niemieccy kolaboranci oraz miliony volksdeutschów, którzy uciekli albo zostali wyrzuceni z domów. Sprawdzanie, kto jest kim i kto zasługuje na pomoc UNRRA (co wykluczało wszystkich, którzy wyjechali dobrowolnie lub służyli Niemcom), samo w sobie było olbrzymim przedsięwzięciem1561. Działało także kilka żydowskich organizacji charytatywnych, głównie grupy pracowników społecznych wysłanych do Europy przez AJJDC i Jewish Relief Unit (JRU), założoną i wspieraną przez brytyjskich Żydów. Jednak brytyjskie i amerykańskie administracje wojskowe początkowo niechętnie dopuszczały ich do ocalonych. W rezultacie rabini w armiach brytyjskiej i amerykańskiej jako pierwsi nawiązywali kontakt między uratowanymi z rąk Niemców a Żydami z wolnego świata. Tygodnie minęły, zanim pomoc organizowana przez żydowskie organizacje dotarła do tych, którzy jej potrzebowali, a i wtedy okazywała się często nieadekwatna do potrzeb1562. Aliancką politykę wobec dipisów, w szczególności żydowskich, charakteryzowała głęboka sprzeczność. Na konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku Stalin, Roosevelt i Churchill zgodzili się, że obywatele wysiedleni przez Niemców lub wskutek biegu wojny powinni zostać repatriowani do krajów pochodzenia. Administracje wojskowe w brytyjskiej, amerykańskiej i francuskiej strefie okupacyjnej w zachodniej części Niemiec wspólnie z UNRRA zdołały repatriować w imponującym tempie nie mniej niż 6 milionów ludzi. Nie chciały jednak siłą zawracać tych, którzy pochodzili (lub twierdzili, że pochodzą) z terytoriów anektowanych przez ZSRR, szczególnie państw bałtyckich i wschodniej Polski. W rezultacie pod koniec 1945 roku UNRRA utrzymywała w obozach dla dipisów 750 tysięcy „nierepatriowalnych”. Żydzi początkowo stanowili drobną część tego problemu, ale sprawiali szczególne kłopoty. Niewielu chciało wracać do krajów, gdzie sąsiedzi zwrócili się przeciwko nim i gdzie nie mieli już ani domów, ani środków utrzymania. Mimo to Amerykanie nie byli gotowi złagodzić kontroli imigracyjnej, aby umożliwić im opuszczenie Europy. Rząd brytyjski był równie zdeterminowany, by wykluczyć żydowskich uchodźców, i aż do lipca 1947 roku wręcz rozważał repatriację niemieckich Żydów, którzy przybyli do Zjednoczonego Królestwa przed wojną. Nie chciał też rozszerzać żydowskiej imigracji do Palestyny. Zamiast tego laburzystowski rząd, który doszedł do władzy w sierpniu 1945 roku, zobowiązał się do wzmocnienia ograniczeń dla ludności żydowskiej spisanych w Białej księdze z 1939 roku. W rezultacie ocaleni Żydzi musieli żyć w stanie zawieszenia1563. Na rozkaz alianckich władz wojskowych 45 tysięcy Żydów, ku swej rozpaczy, znalazło się za drutami kolczastymi w strefach okupacyjnych Niemiec, angielskiej, amerykańskiej i francuskiej. Często wykorzystywano te same obozy koncentracyjne, w których wcześniej

ich więziono, lub pobliskie. Baraki były przeludnione, a udogodnienia podstawowe. Co więcej, administracja wojskowa i UNRRA odmawiały uznania Żydów za oddzielną grupę ze szczególnymi, pilnymi potrzebami. Amerykanie odrzucili kryteria, które stanowiły podstawę dyskryminacji w czasach nazizmu, podczas gdy Brytyjczycy obawiali się, że traktowanie Żydów jako grupy narodowej będzie na rękę ruchowi syjonistycznemu, który żądał dla ocalonych prawa do wjazdu do Palestyny. W rezultacie Żydów przetrzymywano z Rosjanami, Polakami i obywatelami państw bałtyckich uwolnionymi z robót przymusowych, a czasem nawet musieli dzielić kwatery z etnicznymi Niemcami, gorliwymi narzędziami nazistów. Wywoływało to napięcia i często dochodziło w ośrodkach dla dipisów do niepokojów między Żydami a nie-Żydami. Kiedy informacje o traktowaniu ocalonych Żydów za pośrednictwem rabinów wojskowych dotarły za ocean, wywołały oburzenie wśród żydowskich przywódców. W odpowiedzi na liczne protesty i złą prasę, jaką wzbudziły, 22 czerwca 1945 roku prezydent Truman poprosił Earla G. Harrisona, amerykańskiego przedstawiciela w Międzyrządowym Komitecie do spraw Uchodźców, by zbadał sprawę i zdał mu raport1564. Harrison pojechał do Europy w towarzystwie Josepha Schwartza z AJJDC i objechał obozy dla dipisów, zbierając wrażenia i dowody. Raport, który przedłożył Trumanowi dziesięć tygodni później, zmienił amerykańską politykę i osłabił brytyjskie stanowisko wobec ocalonych Żydów. Harrison rozpoczął od takiego stwierdzenia: „Jak dotąd zostali «wyzwoleni» bardziej w sensie militarnym niż faktycznym”. Trzy miesiące po zakończeniu wojny w Europie około 100 tysięcy żydowskich dipisów żyło nadal za drutami kolczastymi, w zatłoczonych, niehigienicznych kwaterach. Pomimo wszechobecnych dolegliwości fizycznych i psychicznych nie dostawali żadnych leków ani pomocy medycznej. Wielu wciąż nosiło ubrania, w których zostali wyzwoleni. Nie proponowano im pomocy w resocjalizacji ani w odszukaniu krewnych. Chociaż ich niedoli można było ulżyć, zmuszając Niemców do zrobienia pewnych udoskonaleń, w tym kierunku też praktycznie nie podjęto żadnych działań. Harrison zauważał: „W obecnym stanie rzeczy wydaje się, że traktujemy ich tak samo jak naziści, tyle że ich nie eksterminujemy. Znajdują się masowo w obozach koncentracyjnych, tyle że pod naszą strażą, a nie SS. Można się zastanawiać, czy naród niemiecki, widząc to, nie przypuszcza, że kontynuujemy, a przynajmniej akceptujemy, politykę nazistów”. Uważał, że podstawą wszystkich zmian powinno być uznanie, że Żydzi wycierpieli więcej niż jakakolwiek inna grupa prześladowana przez Niemców i że chcąc nie chcąc, uważają się oni teraz za wspólnotę. Sugerował, że „Żydzi w Niemczech i Austrii jako pierwsi powinni skupić na sobie uwagę ludzi ze Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii”. W praktyce, po udzieleniu natychmiastowej pomocy, oznaczało to ułatwienie ich emigracji do Palestyny. Zdecydowana większość nie chciała dłużej pozostawać w Europie, a wiedząc, że nie mogą wyjechać do Stanów Zjednoczonych przy obowiązujących kontrolach imigracyjnych, pragnęli rozpocząć nowe życie w jedynym miejscu, gdzie zostaliby ciepło powitani i dostali potrzebne wsparcie1565. Truman w ciągu kilku dni zatwierdził raport Harrisona i polecił generałowi Eisenhowerowi, naczelnemu dowódcy w Europie, natychmiast go wdrożyć. Mianowano

żydowskich doradców przy amerykańskich administracjach wojskowych i ocalonych przeniesiono do miejsc przeznaczonych tylko dla nich. Zaczęła napływać pomoc. W 1945 roku AJJDC wydało 317 tysięcy dolarów na europejskie operacje. W następnym roku kwota wzrosła ponaddziesięciokrotnie, a w 1947 roku agencja wydawała 9 milionów dolarów na pomoc i odbudowę – chociaż do tego czasu liczba potrzebujących pomocy mocno spadła1566. Obozy dla dipisów w amerykańskiej strefie okupacyjnej w Niemczech i Austrii, podobnie jak te, które powyrastały we Włoszech, stały się sceną całkowicie niespodziewanego rozkwitu życia żydowskiego. W ciągu tygodni od wyzwolenia Żydzi zaczęli brać los we własne ręce i dochodzić swych interesów. We wszystkich obozach pojawiały się komitety przedstawicieli, a w lipcu 1945 roku w obozie dla dipisów w St. Ottilien zebrali się delegaci, by ustanowić wspólne przedstawicielstwo żydowskich dipisów w strefie amerykańskiej. Te lokalne przedstawicielstwa zaczęły koordynować pomoc z agencjami AJJDC i ORT, które zapewniało edukację i szkolenie zawodowe. W obozach odprawiano nabożeństwa, dzięki którym Żydzi odzyskali poczucie wspólnoty. W miarę możliwości angażowali się w ekshumacje tych, których pochowano w masowych grobach w obozach, miejscach straceń lub rzucono do rowów podczas marszów śmierci. Pochówek według żydowskiego obyczaju nie tylko przywrócił część godności zmarłym, ale pokazał też, mówiąc słowami historyczki Margarete Myers Feinstein, iż żywi „odzyskali kontrolę nad swym życiem”. Dużo bardziej pozytywnym przejawem tego zjawiska było zawieranie małżeństw. Około 80 procent ocalonych miało od 18 do 44 lat i większość albo była stanu wolnego, albo straciła współmałżonka. W normalnych warunkach prawo żydowskie wymagało, żeby żyjący małżonek uzyskał dowód zgonu żony lub męża, aby móc ponownie wziąć ślub, jednak władze religijne, aż nazbyt świadome prawdopodobnych okoliczności śmierci, złagodziły wymóg dowodu, by umożliwić parom rozpoczęcie nowego wspólnego życia. Nieuchronnym rezultatem był wzrost liczby narodzin, któremu towarzyszyły ceremonie obrzezania i nadania imienia. To również postrzegano jako „formę odwetu” na tych, którzy próbowali odebrać wszelką przyszłość narodowi żydowskiemu1567. Amerykanie zezwolili żydowskim ocalonym powołać obozową policję, co w pewien dziwaczny sposób stanowiło echo rozwiązań z gett. Policja po części miała zapewnić porządek bez angażowania amerykańskich żołnierzy (lub, co ważniejsze, niemieckiej policji) i kontrolować kwitnący czarny rynek. Miała również pohamowywać samosądy, kiedy ocaleni zidentyfikowali kogoś, kto służył jako kapo lub nadużywał władzy w gettach. Doraźne sądy honorowe pod przewodnictwem prawników starały się osądzać sprawy, które w ten sposób wyszły na światło dzienne. Chociaż sądy zbierały się ad hoc, korzystały ze wspólnych doświadczeń, by wydać przemyślany wyrok na oskarżonych o nadużycia, i często wyrażały zrozumienie dla zachowania podsądnych. Jedynie w najpoważniejszych sprawach winnych wyłączano ze wspólnoty dipisów i odcinano od dostępu do pomocy. Sądy honorowe powoływały również odradzające się społeczności żydowskie w Polsce, Francji i Austrii. Kanalizowały one gniew i pomagały zapobiegać linczom, ale miały też ważne znaczenie jako symboliczne ćwiczenie z autonomii, jako demonstracja, że prawo ponownie rządzi życiem Żydów, oraz jako przywrócenie tradycyjnych wartości1568.

Szerzej pojmowane poszukiwanie sprawiedliwości skłaniało Żydów w obozach i poza nimi do zbierania dokumentów i świadectw dotyczących lat prześladowań. Praca dokumentacyjna rozpoczęła się zaraz po wyzwoleniu Żydów we wschodniej Polsce spod niemieckiej władzy. Ocaleni zaczęli spisywać los lubelskich Żydów w lipcu 1944 roku, wkrótce po wyzwoleniu miasta; niedługo potem prace zaczął nadzorować zawodowy historyk Filip Friedman, który przeżył tragedię we Lwowie. Do marca następnego roku Centralna Żydowska Komisja Historyczna z siedzibą w Łodzi nadzorowała pięć oddziałów. Ich członkowie mieli swój wkład w toczące się śledztwa dotyczące zbrodni wojennych popełnionych w Polsce. Friedman i Rachela Auerbach, ocalona członkini grupy Oneg Szabat, należeli do Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich, powołanej przez polski Rząd Tymczasowy w marcu 1945 roku. Friedman uczestniczył w śledztwie w Chełmnie, a Auerbach jeździła do Treblinki. Wspólnie złożyli raporty o obozach śmierci, a komisja przekazała je polskiej delegacji do Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze, który od września 1945 roku prowadził procesy schwytanych przywódców nazistowskich. Friedman napisał też czterdziestopięciostronicowy tekst o zagładzie polskich Żydów. Artur Eisenbach zeznawał na procesie Hansa Biebowa w Łodzi, a Nachman Blumenthal składał zeznania przeciwko Rudolfowi Hössowi w Krakowie. Blumenthal i Józef Kermisz pomogli też dokumentować niemieckie zbrodnie w Chełmnie. W październiku 1947 roku osoby te założyły Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie. Główną część jego wielkich zbiorów stanowi dziesięć blaszanych pojemników zawierających część archiwum Oneg Szabat, wydobytego z ruin getta1569. Komisje historyczne powstawały też niemal w każdym większym obozie dla dipisów w Niemczech. Ostatecznie ich działania koordynowała centralna żydowska komisja historyczna z Monachium. Zgromadziła ona 5 tysięcy ankiet statystycznych i tysiąc relacji świadków. Dziesiątki z nich opublikowała w swoim czasopiśmie „Fun Letsten Hurban”, przyczyniając się do zrozumienia tragedii i zachęcając do składania nowych świadectw. We Francji Isaac Schneersohn uruchomił na nowo ośrodek dokumentowania zbrodni niemieckich i francuskich, który założył w Grenoble w czasach Vichy. Schneersohn był urodzonym w Rosji przedsiębiorcą i działaczem społecznym ze słynnej rodziny rabinów, który przeżył okupację. Cechowały go energia i wizja, a jego Centre de Documentation Juive Contemporaine (CDJC) przyciągnęło talenty Léona Poliakova i Josepha Billiga. Zaczęli zbierać niemieckie dokumenty poświadczające los Żydów we Francji, stąpając po wąskiej ścieżce między oskarżaniem Vichy a zrażaniem do siebie francuskiej opinii publicznej. Schneersohn miał większe ambicje i w 1947 roku zwołał konferencję żydowskich komisji historycznych z całej Europy, włącznie z przedstawicielami rodzącej się Wiener Library z Londynu (oficjalnie wciąż nazywanej Żydowskim Centralnym Biurem Informacyjnym), w celu koordynowania z Paryża ogólnoświatowych prac badawczych. Fundacja Yad Vashem nie była w stanie nikogo przysłać z powodu kryzysu, ale jasno dała do zrozumienia, że to Jerozolima, nie Paryż, powinna być główną składnicą dokumentów i ośrodkiem badań nad katastrofą1570. Wielu Żydów czuło zew Jerozolimy. Dzięki wspólnemu losowi i interesom, szczególnie

staraniom o emigrację, ocaleni w obozach w Niemczech i Austrii wypracowali wspólną tożsamość. Działacze zorientowani na Palestynę nazywali ich Sze’erith Hapleitah – ocalałymi niedobitkami – i tak samo określali się sami w stosunkach ze światem zewnętrznym. Jednak ta pozorna jednolitość życia w obozach dla dipisów ukrywała wewnętrzne podziały i konflikty. Z 20 tysięcy ocalonych w strefie brytyjskiej około 12 tysięcy skupiało się w obozie dla dipisów w Hohne. Umieszczono go w dawnej bazie wojskowej, około 5 kilometrów od Bergen-Belsen, do której żywych ewakuowano w maju 1945 roku. Jednak przez następny rok mieścił on dipisów różnych narodowości, co wywoływało liczne antagonizmy. Żydów reprezentował komitet – pompatycznie nazwany Centralnym Komitetem Wyzwolonych Żydów – pod energicznym przywództwem Józefa Rosensafta, ocalonego z Będzina. Komitet Rosensafta nękał władze brytyjskie, hałaśliwie domagając się uznania Żydów za oddzielną grupę i prawa emigracji do Palestyny. Pomiędzy innymi stronnictwami żydowskimi też dochodziło do tarć. Ocaleni żywili urazę do Jewish Relief Unit, że późno przyszedł z pomocą, i szydzili z jego starań. JRU z kolei było źle nastawione do lepiej wyposażonych ekip AJJDC. Niesyjoniści i Żydzi ortodoksyjni czuli się zmarginalizowani przez głównie świeckie przywództwo polityczne. Bez względu na te wewnętrzne podziały, dipisi z BelsenHohne wspierali jednak całą gamę inicjatyw. Obóz mógł się poszczycić przedszkolem, szkołą i ośrodkiem szkolenia zawodowego ORT. Działał teatr, zwany „Kacetem”, który prezentował dramatyczne rekonstrukcje życia w getcie i obozach, ale również lżejszą rozrywkę. Mieszkańcy mieli dostęp do dwóch gazet w języku jidysz, działało nawet wydawnictwo. Powstał sąd honorowy, ale jego jurysdykcję zakwestionowała wewnętrzna policja i rozpadł się w atmosferze pełnej goryczy1571. W zasadzie nie istniała współpraca między Żydami z obozów dla dipisów a niedobitkami niemieckich Żydów z miast. Początkowo niemieckim Żydom trudno było potwierdzić swoją tożsamość i uniknąć traktowania jako członków pokonanego narodu, nie cieszyli się też sympatią żydowskich pracowników opieki społecznej, którzy nie mogli zrozumieć, czemu u licha chcieli odbudowywać swoje życie w Niemczech. Około 90 procent dipisów stanowili Polacy, a oni nie czuli szczególnej życzliwości do niemieckich Żydów, którzy ocaleli dzięki mieszanym małżeństwom albo jako konwertyci. Niezgodę między społecznościami pogłębiał fakt, że większość pomocy trafiała do żydowskich obozów dla dipisów. W odpowiedzi niemieccy Żydzi pozostawili UNRRA troskę o swych wschodnioeuropejskich braci. Te dwie grupy miały też odmienne praktyczne troski. Podczas gdy Żydzi z Niemiec zajęci byli odzyskiwaniem własności, tworzeniem podstaw odnowionego życia społecznego, większość wschodnioeuropejskich Żydów skupiała się na wyjeździe. Nawet polscy Żydzi, którzy mieszkali w miastach, trzymali się razem: byli młodsi niż niemieccy Żydzi i mieli odmienne priorytety, takie jak zakładanie rodzin, szukanie domów i zarabianie na życie (nie zawsze uczciwie). We Frankfurcie ustanowili własną gminę i synagogę. W innych ośrodkach niemieccy Żydzi próbowali ich usuwać. Stara antypatia między niemieckimi Żydami a Ostjuden zaostrzyła się, kiedy Żydów z obozów oskarżono o czarnorynkowe transakcje i wywoływanie antysemickich komentarzy,

a nawet prowokowanie nalotów policji1572. Starania o stworzenie jednolitej reprezentacji wszystkich Żydów w obu strefach rozbiły się o ego i ambicje ludzi, którzy dominowali w komitetach przedstawicielskich w swych regionach. Ponieważ żaden z nich nie zgadzał się na status podporządkowanego, Rosensaft rządził w Belsen-Hohne i strefie brytyjskiej, podczas gdy Żydzi w obozach bawarskich utworzyli własny komitet centralny pod przewodnictwem Samuela Gringauza. Ortodoksyjni Żydzi lepiej się czuli pod opieką Waad Hacala, rady pomocy wspieranej przez ortodoksów ze Stanów Zjednoczonych, która zaspokajała ich potrzeby religijne. Wszyscy jednak musieli się zmagać z utrzymującym się antysemityzmem ludności niemieckiej1573. Sytuację w zachodnich strefach Niemiec zmieniły wstrząsy w Polsce w 1946 roku. Na terytorium Polski z kryjówek w miastach i lasach wyłoniło się około 30–60 tysięcy Żydów. Około 20 tysięcy uwolniono z gett i obozów, głównie w Częstochowie i na Wschodnim Górnym Śląsku. Kilka tysięcy kolejnych wróciło z obozów w Niemczech, a od 13 do 20 tysięcy zdemobilizowano z wojska radzieckiego lub jednostek polskich utworzonych w Związku Radzieckim. Jednak odrodzenie społeczności żydowskiej nastąpiło głównie dzięki powrotowi deportowanych w latach 1939–1941 z ziem okupowanych przez Sowietów do Azji Środkowej, włącznie z Żydami, którzy mieszkali na Kresach, i z uciekinierami spod okupacji niemieckiej. Około 30 tysięcy dotarło do Polski w 1945 roku, a kolejne 136 tysięcy w latach 1946–1947. Nowe polskie władze skierowały większość z nich na Ziemie Odzyskane – na Dolny i Górny Śląsk i do Szczecina. Zjawili się w kraju okupowanym przez Armię Czerwoną i rozdartym konfliktami wewnętrznymi. Polscy nacjonaliści i część żołnierzy Armii Krajowej, którzy zeszli do podziemia, kiedy nadciągnęła Armia Czerwona, oskarżali Żydów o kolaborację z Sowietami. Podziemna ulotka z czerwca 1945 roku głosiła: „Władza została zagarnięta przez bandę skorumpowanych żydowskich komunistów, którzy dobili targu z czerwonym carem Stalinem”. Przemoc wobec Żydów była endemiczna, chociaż tylko jej część miała podłoże polityczne. Szacuje się, że około 200 Żydów zostało zabitych w pociągach wiozących ich do Polski, wyrzuconych z nich lub zastrzelonych przez nacjonalistycznych ekstremistów. Setki kolejnych zamordowano po powrocie do domów, padli ofiarą Polaków, którzy bali się, że będą musieli oddać nieruchomości lub przedmioty odebrane Żydom podczas okupacji. Niebezpieczeństwo było tak wielkie, że polscy Żydzi często poruszali się incognito lub porzucali domy w odludnych okolicach i przenosili się do stosunkowo bezpiecznych miast. Według wiarygodnych szacunków po wojnie z ręki Polaków zginęło łącznie 600–750 Żydów1574. Przez krótki, pełen euforii okres Centralny Komitet Żydów Polskich wierzył, że mimo chaosu istnieje szansa na odbudowę żydowskiego życia w nowej Polsce rządzonej przez postępowy reżim. Starania i środki, głównie od AJJDC, kierowano na odbudowę szkolnictwa, opiekę zdrowotną i społeczną, a także działalność kulturalną. Żydzi wciąż jednak zmagali się z przeciwnościami. Przykładem wyzwania była walka o odzyskanie żydowskich dzieci, które w okresie deportacji umieszczono w rodzinach chrześcijańskich lub klasztorach. Po wojnie Centralny Komitet przystąpił do odbierania około 2,5 tysiąca tych, których miejsce pobytu i tożsamość udało się ustalić. Gdy żył rodzic lub bliski krewny

(około 10 procent przypadków), stosunkowo łatwo było o powodzenie, chociaż niemal zawsze wymagana była „rekompensata finansowa”. Kiedy wkraczały organizacje żydowskie, często niezbędne okazywało się pójście do sądu. W każdym przypadku koszt odzyskania dziecka wzrósł od 15 tysięcy złotych w 1945 roku do 50 tysięcy rok później. W 1946 roku społeczność żydowska odzyskała 239 sierot kosztem 4,5 miliona złotych. Rabin Kahane, który przeżył we Lwowie, i naczelny rabin Palestyny Isaac Herzog, który odwiedził Polskę, prosili przywódców Kościoła katolickiego, żeby polecili wiernym zwrot żydowskich dzieci – ale ich apele zignorowano. Dalsze wysiłki utrudniała rywalizacja między świeckimi organizacjami syjonistycznymi a religijnymi działaczami w rodzaju rabiego Solomona Schonfelda z Wielkiej Brytanii. W każdym przypadku żmudna praca nad przebudową żydowskiego życia nagle stała się daremna po nawrocie pogromów na terenie Polski1575. W czerwcu 1945 roku doszło do zbiorowego wybuchu antyżydowskiej przemocy w Rzeszowie, po którym 200 Żydów opuściło miasto. Atak wywołało oskarżenie o mord rytualny. Dwa miesiące później tłum w Krakowie, podżegany pogłoskami, że Żydzi zabili chrześcijańskie dziecko, zaatakował synagogę Kupa. Wśród napastników byli polscy milicjanci. W incydencie tym zginęła kobieta, a pięć innych osób odniosło obrażenia. Mimo to tym atakom brakowało takiej brutalności, która 4 lipca 1947 roku w Kielcach odebrała życie 42 osobom. Celem był dom zamieszkany przez Żydów, którego lokatorów oskarżono o ukrywanie i zamordowanie chrześcijańskiego dziecka. W domu mieszkało ponad stu żydowskich uchodźców, ale mimo absurdalności oskarżeń miejscowi stróże prawa nie zrobili nic, by zapobiec powtarzającym się napaściom, mordowi i plądrowaniu. Wśród agresorów byli funkcjonariusze milicji oraz uzbrojeni robotnicy. Milicja natomiast skonfiskowała broń Żydom w schronisku, chociaż mieli na nią pozwolenia. Kiedy Icchak Cukierman w Warszawie otrzymał wiadomość o pogromie, sam się uzbroił i zaczął dochodzenie. Gdy przyjechał na miejsce, poszedł do kostnicy: „Widziałem dziesiątki ciał. I wciąż przynoszone nowe zwłoki Żydów zamordowanych na drogach. Widziałem ciężarne kobiety z rozprutymi brzuchami”. Dla niego, podobnie jak dla wielu innych Żydów, którzy wahali się, czy zostać, czy wyjechać, to była odpowiedź. Wszyscy powtarzali men gejt – „wyjeżdżamy”. Cukierman skupił się na ewakuowaniu ocalonych z pogromu, a potem poświęcił się organizowaniu emigracji z Polski. Obojętna reakcja władz i postawa Kościoła, który obwiniał o tragedię żydowskich komunistów, tak zwaną żydokomunę, były równie mocną motywacją do wyjazdu jak sama tragedia. Przez następne cztery miesiące 100 tysięcy polskich Żydów przeszło przez granicę na Węgry i do Czechosłowacji, kierując się do żydowskich obozów dla dipisów w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Kolejne 60 tysięcy podążyło za nimi w następnych trzech latach. Ten exodus skutecznie zniweczył żydowskie odrodzenie w Polsce, jeszcze zanim partia komunistyczna zdecydowała się zlikwidować autonomiczną działalność żydowską. I na odwrót, napływ uchodźców do Niemiec przekształcił obozy i nadał nowy wymiar losowi żydowskich dipisów1576. W grudniu 1945 roku w żydowskich obozach w Niemczech i Austrii było jedynie około 1800 dzieci. Miesiąc po pogromie kieleckim ich liczba wzrosła do 16 tysięcy, a pod koniec

roku tylko w strefie amerykańskiej mieszkało 26 500 żydowskich dzieci. Polscy Żydzi, którzy uszli do ZSRR, wrócili jako rodziny. Chociaż warunki w takich miejscach jak Kazachstan były surowe, dało się tam utrzymać życie rodzinne, wziąć ślub i mieć dzieci. W tamtym czasie ci polscy Żydzi sprowadzili się z rodzinami do Niemiec, stawiając nowe żądania przed agencjami pomocy, ale i tworząc nowe możliwości. W 1946 roku łączna liczebność żydowskiej społeczności wzrosła do 141 tysięcy w strefie amerykańskiej i 50 tysięcy w brytyjskiej, sięgając 190 tysięcy w Niemczech i około 60 tysięcy w innych ośrodkach dla uchodźców. Chociaż zdecydowaną większość żydowskich dipisów stanowili wówczas Polacy, jedynie niewielki odsetek z nich przeżył niemieckie obozy i getta. Mimo to wszyscy chcieli opuścić Europę i dążyli do wyjazdu do Palestyny albo do Ameryki. Niezdolni do pracy i niechętni wtapianiu się w niemieckie społeczeństwo – nawet gdyby byli mile widziani, a nie byli – marnowali czas w obozach, poszerzając skalę „demoralizacji”. Cukierman zauważył zjadliwie: „Życie w obozach było życiem degenerującym, życiem bezczynnym, życiem na cudzej łasce”. Pod koniec roku prawnik i polityk syjonistyczny Zorach Warhaftig napisał: „Można szczerze stwierdzić, że osiemnaście miesięcy po wyzwoleniu dla europejskiego żydostwa wojna się jeszcze nie skończyła”1577. Dramatyczny wzrost populacji żydowskich dipisów wzmocnił żądania wobec Brytyjczyków, by zezwolili uchodźcom osiedlić się w Palestynie. Po raporcie Harrisona rząd brytyjski zaproponował Amerykanom utworzenie wspólnej komisji, która przyjrzałaby się problemowi żydowskich dipisów i zasugerowała rozwiązania. Brytyjczycy mieli nadzieję, że dzięki temu wprowadzą Amerykanów w powikłaną sytuację Palestyny i pomogą zmniejszyć presję, by rozwiązać sprawę na własną rękę. Od listopada 1945 do maja 1946 roku angielsko-amerykańska komisja dochodzeniowa odwiedzała obozy dla dipisów i żydowskie wspólnoty w całej Europie, zbierając dowody, ale wynik prac okazał się gorzkim rozczarowaniem dla Whitehallu. Większość członków komisji potwierdziła spostrzeżenia Harrisona i zaleciła emigrację 100 tysięcy Żydów do Palestyny. Gdy do zachodnich Niemiec przybywało coraz więcej polskich Żydów, presja rosła. Palestyńscy emisariusze Hamossad Le’aliyah Bet – oddziału Hagany odpowiedzialnego za tajną imigrację – wraz z członkami Brygady Żydowskiej stali się niezwykle aktywni, kierując nowych przybyszów do portów we Włoszech i południowej Francji, gdzie wchodzili na rozklekotane statki kierujące się do ojczyzny Żydów. W odpowiedzi Royal Navy uszczelniła blokadę Palestyny, a rząd brytyjski ogłosił, że nielegalni imigranci będą deportowani do obozów na Cyprze. Nowa sztywna polityka okazała się katastrofą wizerunkową. Opinię światową oburzył los 4 tysięcy Żydów ze statku „Exodus”, zakupionego przez Haganę. 18 lipca 1947 roku przechwyciła go marynarka wojenna. Kroniki filmowe pokazywały Żydów, niedawno wyzwolonych ze szponów Hitlera, poniewieranych na „Exodusie” i przeprowadzanych na inny statek, który zawiózł ich z powrotem do Europy i wysadził – cóż za wybór! – w Hamburgu1578. Obozy na Cyprze zaprezentowały światu nie mniej przygnębiający widok. Niemal 40 statków (wiozących łącznie 50 tysięcy imigrantów) skierowano do dwóch wielkich obozów, w Caraolos nieopodal Famagusty i w Dekhelii koło Larnaki. W szczytowym momencie internowano tam 32 tysiące Żydów. Żyli w barakach z blachy falistej lub w namiotach,

piekąc się w upały i marznąc zimą. Aby poprawić ich warunki, AJJDC wydawało 30 tysięcy dolarów miesięcznie na pracowników socjalnych, żywność i zaopatrzenie. W kwietniu 1947 roku około 10 tysięcy internowanych wzięło udział w obchodach Paschy pod gołym niebem. Brytyjscy oficerowie i strażnicy byli w większości współczujący, ale próbowali zapobiegać ucieczkom i upierali się przy wykorzystywaniu samochodów pancernych do eskortowania grup dzieci idących do kąpieli w morzu. Pomimo łagodnego reżimu 400 Żydów pochowano na wyspie, zaledwie 260 kilometrów od „ziemi obiecanej”. Chociaż co miesiąc 750 osobom pozwalano na krótki, ostatni skok do Palestyny, nie dawało się ukryć faktu, że Brytyjczycy przetrzymują za drutami kolczastymi więcej Żydów niż Niemcy dziesięć lat wcześniej1579. Brytyjskie starania, by odciąć Żydów od Palestyny, spaliły na panewce nie tylko na krótką metę, ale w ogóle okazały się daremne. Żydowscy członkowie Jiszuwu znajdowali się wówczas w stanie otwartego buntu i siły bezpieczeństwa niezdolne były do utrzymania porządku. Po ostatniej próbie zmiażdżenia oporu z wykorzystaniem wojska na początku 1947 roku Brytyjczycy zrzekli się mandatu i szykowali do przekazania Palestyny Narodom Zjednoczonym. Specjalna komisja ONZ przystąpiła do określania rekomendowanego podziału Palestyny, które to rozwiązanie uzyskało większościowe wsparcie Zgromadzenia Ogólnego ONZ w listopadzie następnego roku. Brytyjskie wojska wycofały się w maju 1948 roku, a żydowskie przywództwo z Davidem Ben Gurionem na czele ogłosiło powstanie państwa Izrael. Po umożliwieniu nieograniczonej imigracji mieszkańcy obozów dla dipisów przesiedlili się do nowego państwa. Od czerwca do grudnia 1948 roku z Europy przyjechało około 100 tysięcy Żydów. Ćwierć miliona imigrowało w następnym roku, włącznie z dziesiątkami tysięcy z Węgier, Jugosławii, Bułgarii i Rumunii. Chociaż w ośrodkach dla dipisów w Niemczech Zachodnich zostało około 30 tysięcy Żydów, zbyt starych lub chorych, by się przenieść, lub niechętnych rozpoczynaniu nowego życia w państwie żydowskim, przejściowy świat obozów się skończył1580. Tymczasem fundamentalnie zmienił się amerykański pogląd na imigrację – chociaż nie ze współczucia dla żydowskich rozbitków w Europie. Chodziło raczej o zmianę wywołaną antykomunizmem i współczuciem dla dipisów, którzy twierdzili, że nie mogą wrócić do domu w obawie przed represjami ze strony Sowietów. W czerwcu 1948 roku Kongres przyjął pierwszą ustawę w sprawie dipisów, co otworzyło 200 tysiącom bezdomnych Europejczyków drogę do osiedlenia się w Stanach Zjednoczonych w ciągu dwóch lat. Jednak ustawa stwierdzała, że jedną trzecią muszą stanowić rolnicy i że prawie połowa musi pochodzić z państw bałtyckich. Pomimo tej jawnej dyskryminacji ustawa oznaczała zasadniczy przełom we wcześniejszej polityce imigracyjnej. 23 października 1948 roku statek pasażerski SS „General Black” przywiózł do Nowego Jorku 813 Żydów, pierwszych, jacy dotarli po wprowadzeniu nowej regulacji. Ostatecznie prawie 140 tysięcy przeniosło się do Ameryki1581. Dla Żydów, którzy woleli pozostać w Europie, lata powojenne były niemal równie dręczące i rozczarowujące jak dla tych, którzy wybrali emigrację. Musieli tylko stoczyć inny rodzaj walki. Chociaż o ich losie nie decydowały już dłużej niemiecki militaryzm i boje między państwami, wpływały na niego konflikty wewnętrzne i szybko rozwijająca się zimna

wojna między aliantami zachodnimi a ZSRR. Lata prześladowań i oficjalnej nienawiści do Żydów nie złagodziły postaw wobec Żydów w krajach zwycięskich i wyzwolonych. Przeciwnie, rasizm i antysemityzm podsycane przez nazistowską propagandę dalej istniały, podczas gdy uczucia nacjonalistyczne zyskały nowy wymiar. Zwycięzcy i narody wyzwolonej Europy stworzyli mityczne wersje wojny, co było niezbędnym fundamentem dla pokojowej odbudowy. W tych narracjach zwycięzcy stoczyli „dobrą wojnę”: ocalili Żydów, a tym samym nic im już nie byli winni. We Francji, Belgii i Holandii powojenne rządy podtrzymywały wrażenie, że całe zło, które zdarzyło się od 1940 do 1945 roku, spowodowali Niemcy. Z wyjątkiem nielicznych kolaborantów narody zjednoczyły się w oporze przeciwko okupantowi i cierpiały straszliwie za ten sprzeciw: tysiące stracono, uwięziono i deportowano. W Paryżu, Brukseli i Amsterdamie powrót robotników przymusowych wysłanych do Rzeszy, jeńców wojennych i bojowników ruchu oporu zesłanych do obozów koncentracyjnych był odgórnie celebrowany jako wyraz niezłomności i heroizmu. Według historyka Pietera Lagrou obozy koncentracyjne stały się „kulturowym symbolem tej narracji o narodowym męczeństwie”. Los Żydów nie pasował do tej historii; stanowił wręcz dysonans, który budził niewygodne pytania o faktyczne zachowanie ludzi w czasie okupacji. Co więcej, w połowie 1945 roku opinia publiczna wiedziała względnie niewiele o obozach zagłady w porównaniu z obozami koncentracyjnymi, do których zsyłano niepokornych zachodnich Europejczyków. Ocaleni Żydzi, którzy napływali powoli do Francji, Belgii i Holandii, mogli obszernie opowiadać o różnicach, ale ich liczba była minimalna w porównaniu z falą jeńców wojennych, robotników przymusowych i „politycznych deportowanych”. W każdym przypadku – ponieważ Żydzi zostali wywiezieni tylko za bycie Żydami, a nie dlatego, że sprzeciwiali się okupantowi – ich los nie wpisywał się w mit oporu i narodowego cierpienia. Wyczuwając to, wielu Żydów wolało przedstawiać siebie jako ofiary faszyzmu i umieszczać swoje powojenne relacje czy wspomnienia w takich ramach, żeby stłumić własną żydowskość i szczególne przyczyny swych prześladowań. Jak pisze Lagrou: „Ofiary prześladowań rasowych często wolały postrzegać siebie jako karane za poglądy, a nie za to, co prześladowca definiował jako ich rasę […] prześladowanie wydawało się bardziej akceptowalne, jeśli było wywołane wyborem, działaniem albo opinią ofiary”. W konsekwencji w kluczowych miesiącach, kiedy krystalizowała się narodowa opowieść o wojnie, specyficzny los Żydów był zamazywany, zasłaniany lub całkowicie usuwany. To zniekształcenie poważnie utrudniło żydowskim ofiarom prześladowań i ludobójstwa uzyskanie sprawiedliwości i zadośćuczynienia1582. We Francji społeczność żydowska odrodziła się latem 1944 roku, po wyzwoleniu, ale natychmiast stanęła w obliczu przeszkód w integracji i uzyskaniu rekompensat. Rząd tymczasowy zniósł wszystkie edykty wprowadzone przez Niemców i rząd Vichy, ale Żydzi cudzoziemscy i bezpaństwowi wciąż byli dyskryminowani. Francuzi, którzy nabyli własność odebraną Żydom, bronili tego, co w swym mniemaniu uzyskali w dobrej wierze. Stowarzyszenie Właścicieli Majątku Zaryzowanego naciskało na władze i organizowało demonstracje pełne antysemickich haseł. Żydzi próbujący odzyskać przedsiębiorstwa i domy

napotykali na przemoc. W jednym przypadku w Paryżu w kwietniu 1945 roku sześciu Żydów odniosło rany, a kilkunastu aresztowała policja, która wzięła stronę tłumu. Mimo to kierownictwo Wolnych Francuzów, a potem rząd tymczasowy Charles’a de Gaulle’a niechętne były wspieraniu żądań wywłaszczonych Żydów, bojąc się utraty poparcia w gorączkowym momencie politycznym. Zamiast tego radzili Żydom, by byli cierpliwi i dyskretni1583. Ofiary niekoniecznie zważały na te napomnienia. Aby wzmocnić swój głos, Żydzi we Francji wreszcie przełamali historyczne różnice i stworzyli zjednoczoną reprezentację, Conseil Représentatif des Institutions juives de France (CRIF). Nowa struktura walczyła o rekompensaty dla tych, którzy stracili majątek i środki utrzymania, oraz żądała obywatelstwa dla Żydów cudzoziemskich i tych, którzy walczyli za Francję. CRIF zajęła się także odzyskaniem żydowskich dzieci z klasztorów i rodzin chrześcijańskich. Żadne z tych działań nie byłoby możliwe bez pomocy ze strony AJJDC: ludność żydowska mocno zubożała, a jej instytucje leżały w gruzach, więc agenci AJJDC odgrywali główną rolę w odbudowie1584. Pomimo trudnych okoliczności CDJC nadal zbierała materiały dotyczące reżimu Vichy i okupacji. Tak jak w Polsce, praca dokumentacyjna miała kluczowe znaczenie dla uzyskania sprawiedliwości. Billig i Poliakov przenieśli się czasowo do Norymbergi, by pomagać delegacji francuskiej przy Międzynarodowym Trybunale Wojskowym w postępowaniu w sprawie nazistowskich zbrodni przeciwko ludzkości. Zebrali masę źródeł, które w latach 1946–1949 stały się podstawą licznych publikacji. CDJC wydawał też miesięcznik „Le Monde Juif”, który przedstawiał pierwsze wyniki badań historycznych oraz relacje ocalonych. Jednak tylko 2500 z 76 tysięcy Żydów deportowanych z Francji wróciło do kraju, a ich historie były marginalizowane przez oficjalnie propagowany mit oporu. Chociaż konspiratorzy wysyłani do obozów otrzymali natychmiast rekompensatę finansową, Żydzi musieli czekać całe lata na jakąkolwiek pomoc od państwa1585. Pierwszy rząd belgijski po wyzwoleniu wydawał się zapominać o tym, co spotkało Żydów pod okupacją niemiecką, i odmawiał traktowania Żydów odmiennie od innych obywateli. Urodzeni za granicą Żydzi, szczególnie niemieccy, którzy wyszli z kryjówek, zostali internowani jako wrodzy cudzoziemcy. Nielegalnych żydowskich uchodźców deportowano. Żydzi bezpaństwowcy, podobnie jak cudzoziemcy, którzy wciąż stanowili większość ludności żydowskiej, zostali wyłączeni z rekompensat za szkody wojenne. Jednak wszystkim 5900 żydowskim deportowanym, którzy wrócili, państwo udzieliło wsparcia dzięki współczuciu komunistycznego ministra spraw wewnętrznych. Zasiłkami objęto też 2791 osieroconych żydowskich dzieci. Na nieszczęście Kościół katolicki i wielu przybranych rodziców torpedowali wysiłki wspólnoty żydowskiej, by je odzyskać. Belgijscy Żydzi uciekli się do sądów, żeby wyrazić swoje żale, ale wymiar sprawiedliwości zwykle odrzucał skargi oparte na podstawach rasowych lub religijnych. Ortodoksyjni Żydzi mieli mniej cierpliwości do środków prawnych; Waad Hacala wykorzystywała przekupstwo, a nawet uprowadzenia, żeby odzyskać sieroty. Raport oficjalnej Komisji do spraw Zbrodni Wojennych, wydany w 1948 roku, daje dokładny opis tego, co spotkało Żydów w Belgii, ale

pojawił się zbyt późno, by mieć praktyczne znaczenie. Wiosną 1946 roku antykomunizm i zimna wojna doprowadziły w polityce do zwrotu w prawo. Ksenofobiczni i prawicowi politycy katoliccy oskarżali Żydów o „zuchwałość”. Część prasy odmalowywała cudzoziemskich Żydów jako obcych i obwiniała ich o rozwój czarnego rynku. Uchylono korzystne rozwiązania obejmujące deportowanych urodzonych za granicą i sieroty. Państwo uznawało żydowskie ofiary tylko wtedy, gdy były zaangażowane w ruch oporu. Historyk Frank Caestecker podsumowuje, że „dziedzictwo ludobójstwa z trudem dawało się odczuć w polityce publicznej”1586. Okupację w Holandii przetrwało w kryjówkach nieco ponad 16 tysięcy Żydów. Dołączyło do nich 5450 deportowanych – włącznie z niemal tysiącem, który dotarł jedynie do Westerborku. Ludność żydowska poniosła katastrofalne straty, a podstawy funkcjonowania społeczności niemalże przestały istnieć. Mimo to rząd na uchodźstwie nie widział potrzeby specjalnego zabezpieczenia holenderskich Żydów. Jak na ironię ci, którzy ryzykowali życie, by chronić swych żydowskich sąsiadów, najbardziej uporczywie domagali się, by w powojennym świecie wykluczyć z polityki kategorie religijne czy rasowe. Ta niechęć miała inne, mniej oczywiste motywy. Wielu Holendrów podejrzewało, że Żydzi, którzy uniknęli deportacji i śmierci, wykupili się i mają ukryte bogactwa. Tych, którzy napływali ze wschodniej Europy, traktowano z pogardą z powodu kiepskiego stanu fizycznego i psychicznego. Brakowało zrozumienia dla tego, co przeszli, a społeczeństwo holenderskie na północy kraju miało dla nich niewiele współczucia, ponieważ samo przeżyło ostatnią zimę wojny w skrajnej nędzy. Ocaleni z obozów, którzy dotarli do granicy, byli rutynowo zatrzymywani wraz z Holendrami, którzy ochotniczo wyjechali do pracy do Niemiec, a niekiedy prześwietlani wspólnie z członkami holenderskiego ruchu nazistowskiego, NSB. Kiedy rząd uruchomił środki na rekompensaty dla ofiar niemieckich prześladowań, w prasie pojawiły się artykuły z ostrzeżeniami dla Żydów, aby nie nadużywali cierpliwości tych, wobec których powinni czuć wdzięczność. Nastroje antyżydowskie bezpośrednio po wojnie osiągnęły takie nasilenie, że obywatele, którzy ukrywali Żydów, woleli nie ujawniać swej odwagi1587. Ocaleni holenderscy Żydzi stanęli przed szczególnymi trudnościami w dwóch kwestiach. Społeczność została niemal do cna ograbiona. Ci, którzy przeżyli, musieli odzyskać swoją własność i spróbować przejąć majątek, którego spadkobiercy zginęli, na potrzeby wspólnoty – która była całkowicie ogołocona. Tysiące odebranych domów, przedsiębiorstw i działek, podobnie jak miliony papierów wartościowych przetransferowane do pseudobanku Lippmanna–Rosenthala, zostały sprzedane kupcom, którzy szczerze lub z wyrachowania mogli twierdzić, iż kupili je w dobrej wierze. Holenderskim Żydom lata zajmie, z pomocą rządowych agencji i sądów, odebranie ułamka majątku, który systematycznie im skradziono. Jeszcze bardziej wrażliwą i budzącą emocje kwestią był los nieco ponad 2 tysięcy żydowskich sierot wojennych, którymi opiekowały się chrześcijańskie rodziny zastępcze lub instytucje. Rząd zorganizował komisję, żeby zajęła się tymi sprawami, ale żydowscy członkowie znajdowali się w mniejszości i byli bezradni, gdy przewodnicząca, doktor Gesina H.J. van der Molens, zakwestionowała przypuszczenie, iż zmarli rodzice, którzy nie

musieli być szczególnie religijni, chcieliby, aby ich dzieci zabrano z chrześcijańskiego środowiska. „Według pewnych osób – stwierdziła – muszą zostać zwrócone społeczności żydowskiej. W większości przypadków dzieci zostały powierzone przez rodziców działaczom ruchu oporu, a w innych przypadkach na własną rękę ukryte przed Niemcami. Czy społeczność żydowska ma prawo żądać tych dzieci? Czy te dzieci naprawdę należą tylko do społeczności żydowskiej?”. Żydowscy członkowie komisji byli tak sfrustrowani sposobem rozstrzygania kolejnych spraw, że w połowie 1946 roku opuścili ją. Prośba naczelnego rabina Herzoga też nic nie dała i w czerwcu 1949 roku wspólnota została zmuszona do publicznych protestów. Długo po wojnie kwestia żydowskich sierot wciąż była zaogniona1588. Co niezwykłe w Europie Zachodniej, Żydzi w Holandii również ustanowili sąd honorowy, aby rozpatrywał zarzuty o kolaborację z Niemcami. Oskarżonymi byli David Cohen i Abraham Asscher, wraz z ponad dwudziestoma innymi członkami rady żydowskiej. Asscher odmówił uznania procesu, ale Cohen (na którego naciskał uniwersytet, gdzie wznowił pracę wykładowcy) walczył o oczyszczenie z zarzutów. W listopadzie 1947 roku sąd stwierdził, że obaj mężczyźni zachowywali się nagannie, i ukarał ich usunięciem z gminy. Potem groziły im oskarżenia kryminalne ze strony założonej przez rząd holenderski instytucji do rozliczania kolaborantów. Zakłopotanie wywołane publiczną debatą, jaka się wywiązała, i ulga, z jaką niektórzy holenderscy komentatorzy zrzucili odpowiedzialność za zniszczenie społeczności na samych Żydów, skłoniły sąd honorowy do zmiany wyroku. Wcale jednak nie oznaczało to końca kontrowersji. Moralny dylemat, przed jakim stanęła rada, miał znaleźć swój wyraz w następnych latach w pracach historyków, którzy przeżyli wojnę, takich jak Jacob Presser1589. Nieodparta chęć wymierzenia sprawiedliwości i kary ogarnęła Żydów na całym zniszczonym wojną kontynencie. Podczas chaotycznego intermedium między wyzwoleniem a przywróceniem porządku niektórzy ocaleni Żydzi wzięli prywatny odwet na miejscowych Niemcach. Jurek Kestenberg wyznał Davidowi Boderowi, amerykańskiemu badaczowi, który w 1946 roku zbierał świadectwa ocalałych w obozach dla dipisów, że polował na esesmanów i nękał niemieckich cywilów w okolicy Buchenwaldu. Benjamin Piskorz również wspominał, że „trochę się zemściłem na Niemcach”. Zabijał mężczyzn i dzieci. „Zrobiłem też to samo niemieckim dzieciom, co esesman na Majdanku […] robił dzieciom żydowskim”. Wyjaśnił, że postąpił w ten sposób, ponieważ „tak wielka wezbrała we mnie nienawiść”. Wiele lat później Icchak Cukierman wyznał w pamiętniku: „[…] ja też nie byłem przeciwny aktom zemsty”, ale opowiadał się za egzekucjami konkretnych zbrodniarzy, a nie za prześladowaniami niemieckich starców. Na początku 1945 roku jednak ustąpił: „Od owego czasu, od początku stycznia 1945 roku, postanowiłem, że nie będę więcej wydawał wyroków śmierci”. Członkowie Żydowskiej Brygady w Austrii i południowych Niemczech również tropili znanych sobie esesmanów, chociaż zakres ich pozasądowej działalności pozostaje niejasny. Abe Kowner, przywódca żydowskiej grupy bojowej, która uformowała się w Wilnie na początku 1942 roku, postanowił przeprowadzić dużą akcję odwetową. Z członkami swojej jednostki stworzył grupę Nakam, po hebrajsku

zemsta, i przystąpił do organizowania takiej ilości trucizny, która po skażeniu systemu wodociągów w niemieckich miastach zabiłaby tysiące ludzi. Ich symbolicznym celem była Norymberga. Potem plan upadł, chociaż członkom grupy udało się zatruć chleb przeznaczony dla obozu niemieckich jeńców wojennych, co doprowadziło do kilku zgonów. Dużo częściej żydowscy dipisi traktowali niemiecką ludność (szczególnie kobiety) jako cel przygodnych nadużyć, kradzieży i eksploatowania za pomocą czarnego rynku1590. Wyroki w procesach zbrodniarzy wojennych, jakie toczyły się pod aliancką jurysdykcją, nie zaspokoiły raczej pragnienia zemsty. Pierwszy z nich przeprowadzony został przez Brytyjczyków. Od września do listopada 1945 roku sąd wojskowy osądził Josefa Kramera, niegdyś komendanta Auschwitz, i ponad 40 członków obozowej załogi SS oraz kilku kapo wziętych do niewoli w Bergen-Belsen. Pod wieloma względami proces ten ustanowił wzór dla kolejnych spraw. Oskarżenia były różnorodne i z pewnością nie skupiały się na prześladowaniu i masowym mordowaniu Żydów: alianccy prokuratorzy interesowali się głównie przestępstwami przeciwko alianckim żołnierzom i obywatelom państw sprzymierzonych. To, co Niemcy zrobili niemieckim Żydom, na przykład wypadło spod ich jurysdykcji. Żydowscy ocaleni składali zeznania, ale stanowili jedynie ułamek tych, którzy dawali świadectwo, i detale Judenpolitik przepadły wśród natłoku przykładów wyzysku i okrucieństw, których Niemcy dopuścili się na ludności krajów okupowanych. Ten sam dylemat pojawił się na większą skalę, gdy rozpoczęły się prace Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze1591. Pierwsze zgromadzenie delegatów reprezentujących żydowskich dipisów, które zebrało się w St. Ottilien w lipcu 1945 roku, przyjęło rezolucję wzywającą aliantów do włączenia Żydów w proces, w ramach którego zwycięskie mocarstwa będą wymierzać sprawiedliwość Niemcom. Alianci mieli dość trudności z uzgodnieniem odmiennych podejść do powojennych rozliczeń i bez komplikowania spraw przez włączenie żydowskich prawników. Początkowo Brytyjczycy w ogóle nie chcieli żadnych procesów i opowiadali się za pobieżnym dochodzeniem i zbiorowym straceniem wyższych rangą nazistów i członków SS, którzy wpadli w ich ręce. Amerykanie okazywali niewielkie zainteresowanie rozliczeniami sądowymi aż do końca 1944 roku, kiedy to Rosjanie przekonali ich, że trzeba wymierzyć sprawiedliwość dla przykładu. Cztery wielkie mocarstwa były również popychane w stronę procesów przez rządy na uchodźstwie, które od 1943 roku katalogowały niemieckie zbrodnie. Ich upór doprowadził do utworzenia Komisji do spraw Zbrodni Wojennych ONZ, mającej przygotować procesy sprawców, chociaż Brytyjczycy i Amerykanie skutecznie spychali ją na boczny tor. Latem 1945 roku alianccy eksperci prawni spotkali się w Londynie, by pogodzić te wszystkie żądania i przygotować regulamin dla trybunału, któremu mieli przewodniczyć sędziowie amerykańscy, brytyjscy, radzieccy i francuscy, a ekipy prawników z poszczególnych krajów miały odpowiadać za poszczególne części oskarżenia. Zgodzili się w czterech głównych punktach: spiskowanie przeciwko pokojowi, prowadzenie wojny agresywnej, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Przed sądem mieli stanąć ludzie ze szczytów władz cywilnych i wojskowych, których schwytano i którzy pozostali przy życiu: Göring, Wilhelm Frick, Robert Ley, Hans Frank, Ribbentrop,

Alfred Rosenberg, Fritz Sauckel, Arthur Seyss-Inquart, Baldur von Schirach, Albert Speer, Ernst Kaltenbrunner i Julius Streicher. Neurath, Hjalmar Schacht i Rudolf Hess, którzy od końca lat trzydziestych zniknęli z pierwszego planu, również zostali wybrani, wraz z Keitlem i Jodlem z najwyższego dowództwa armii i admirałem Dönitzem. W różnych okresach ludzie ci kierowali Judenpolitik lub ją rozwijali w różnych aspektach, a mimo to nie pojawiło się konkretne oskarżenie dotyczące zbrodni przeciwko Żydom1592. Światowy Kongres Żydów próbował przekonać amerykańskiego prokuratora generalnego, sędziego Roberta Jacksona, który nadzorował przygotowania do procesu, że eksterminacja narodu żydowskiego powinna zostać zbadana oddzielnie. Zapewniono ich, że zostanie ona podciągnięta pod nowo utworzoną i już nieco kontrowersyjną kategorię zbrodni przeciwko ludzkości. Jednym z elementów tej kategorii było ludobójstwo, świeżo zdefiniowane przez polskiego prawnika żydowskiego pochodzenia, Rafała Lemkina, któremu udało się przekonać Amerykanów do przyjęcia tej prawniczej nowinki. Ale Jackson odmówił Chaimowi Weizmannowi zgody na dostarczenie trybunałowi oświadczenia ze spójnym określeniem zakresu niemieckich zbrodni przeciwko Żydom. W rezultacie prześladowanie Żydów w Trzeciej Rzeszy i realizacja ludobójstwa pojawiły się jedynie przelotnie w trakcie postępowań między listopadem 1945 a październikiem 1946 roku1593. Nie chodziło jednak wcale o brak świadomości czy informacji. W otwierającej przemowie Jackson odniósł się do „powszechnego planu zagłady Żydów” i uznał, że został „tak drobiazgowo i metodycznie przeprowadzony, że […] prawie się powiódł”. Otto Ohlendorf został przepytany o działania Einsatzgruppen. Dieter Wisliceny ujawnił informacje o Eichmannie i pracach Wydziału IVB4 Gestapo, czyli jakby podsumował „ostateczne rozwiązanie”. Bacha-Zelewskiego przesłuchano na okoliczność operacji „antypartyzanckich”. Oskarżyciel odczytał przed sądem raport Jürgena Stroopa o stłumieniu powstania w getcie warszawskim i pokazał ilustrujące dokument zdjęcia. Rudolf Höss pojawił się jako świadek obrony Kaltenbrunnera, ale opisał masowe mordy w AuschwitzBirkenau. Francuska więźniarka, Marie-Claude Vaillant-Couturier (która zeznawała na procesie w Belsen), pokazała obóz zagłady z perspektywy więźniów. Niemiecki inżynier Heinrich Graebe przedstawił drastyczną relację z masowych rozstrzeliwań na Ukrainie, tym bardziej wstrząsającą, że pochodzącą z nieżydowskiego źródła. Garstka żydowskich świadków opisała Treblinkę, Majdanek i dzieje wileńskiego getta. Jacob Robinson, prawnik związany ze Światowym Kongresem Żydów, nieoficjalnie uczestniczył w procesie i dostarczył obszerne statystyczne dane zgromadzone przez Instytut Spraw Żydowskich WJC, założony w celu udokumentowania rabunku dokonanego na Żydach. Oficjalna delegacja z Polski przekazała wyniki śledztw w obozach zagłady oraz dane o eksterminacji polskich Żydów. Léon Poliakov i Joseph Billig dostarczyli niemieckie dokumenty, które pokazywały deportacje Żydów z Francji. Rudolf Kasztner przedstawił raport komitetu ratującego Żydów z Budapesztu (sporządzony dla Światowego Kongresu Syjonistów), zawierający szczegóły działalności Eichmanna na Węgrzech i tragedii węgierskich Żydów. Przy postępowaniach karnych współpracowało wielu żydowskich prawników, przesłuchujących, psychologów, badaczy i tłumaczy, w tym producent z Hollywood, Budd

Schulberg, który zajął się realizacją filmu prezentującego dowody nazistowskich zbrodni. A jednak paraliżujące szczegóły prezentowane dzień po dniu w szeregu spraw sądowych, a także nieustanne skupienie na niemieckim spisku mającym doprowadzić do wojny, przeszkodziły w prawdziwym zinterpretowaniu niemieckiej polityki wobec Żydów i zniuansowanym zrozumieniu ich losu1594. Żydowska ludność Europy śledziła uważnie proces, ale wyroki powitała z mieszanymi uczuciami. Łódzka gazeta „Dos Naye Lebn” podała 4 października 1946 roku, że „rozpiera nas radość z powodu sprawiedliwości i świętej zemsty, odkąd przeczytaliśmy o wyrokach śmierci dla dwunastu głównych zbrodniarzy […]”. Natomiast listopadowy numer „Le Monde Juif” z 1946 roku rozpatrywał podejście do losu Żydów w ostatecznym orzeczeniu. Mosze Feigenbaum, główna postać komisji historycznych dipisów, oczekiwał, że to Żydzi uzupełnią akta procesowe relacjami z własnych przeżyć. Dokumenty z Norymbergi „pokazują tylko, jak zbrodniarze postępowali z nami, jak nas traktowali i co z nami zrobili. Czyż nasze życie podczas tych koszmarnych dni składało się tylko z takich momentów? Czy na takiej podstawie historycy będą w stanie wyobrazić sobie, co się działo w gettach? […]. Dlatego każde świadectwo ocalonego Żyda, każda pieśń z epoki nazistowskiej, każde powiedzenie, każda anegdota i żart, każda fotografia ma dla nas olbrzymią wartość”1595. Częściowe zrozumienie niemieckiej polityki antyżydowskiej i jej bezprecedensowego charakteru wyjaśnia też trudności, jakie Żydzi mieli w toczących się równolegle procesach o uzyskanie zwrotu i rekompensat. W 1945 roku nie istniały jeszcze prawne rozwiązania spraw kradzieży wspieranych przez państwo oraz ludobójstwa na skalę międzynarodową: trzeba było dopiero wynaleźć cały nowy język i spisać nowe prawa, by rozpatrzyć roszczenia żywych i umarłych. Żydowskie organizacje w wolnym świecie zaczęły sporządzać spisy żydowskich strat materialnych poniesionych w czasie wojny: WJC założyło Instytut Spraw Żydowskich i w listopadzie 1944 roku zwołało specjalną konferencję, aby przedstawić żydowskie roszczenia wobec Niemców i ich wspólników w zbrodni. Rok później Weizmann na konferencji Wielkiej Czwórki w Paryżu przedstawił memorandum, w którym omówił całą kwestię reparacji dla krajów wyeksploatowanych i splądrowanych przez Niemcy. Nehemiah Robinson, brat Jacoba, założył w Europie biuro WJC w celu nadzorowania realizacji tych żądań. Na konferencji pokojowej w Paryżu w listopadzie–grudniu 1945 roku mocarstwa zadecydowały o utworzeniu funduszu rekompensacyjnego dla ofiar prześladowań nazistowskich oraz uznały, że Żydom należą się specjalne względy. Konwencja w sprawie reparacji z czerwca 1946 roku przyznała 50 milionów dolarów reparacji na przesiedlenie nierepatriowalnych dipisów, w tym Żydów. Fundusze miały pochodzić ze „złota niemonetarnego”, odkrytego przez aliantów pod koniec wojny w podziemnych magazynach, gdzie Niemcy składowali zrabowane mienie. Termin „złoto niemonetarne” został użyty dla odróżnienia go od kruszcu przechowywanego w bankach narodowych, który w większości wytropiono i zwrócono; był to eufemizm odnoszący się do przedmiotów i drobiazgów osobistych, takich jak obrączki ślubne, przetopionych przez Niemców. Obejmował też złoto dentystyczne. Pieniądze miały pochodzić również z likwidacji żydowskiego majątku pozbawionego spadkobierców oraz

rozdysponowania skonfiskowanych przez Niemców aktywów w krajach neutralnych. Chociaż 90 procent tej sumy trafiło bezpośrednio do AJJDC oraz Agencji Żydowskiej, pokryła ona tylko ułamek kwoty wydanej na przesiedlenie Żydów, którzy wyjechali z Rzeszy przed 1939 rokiem, i nie wystarczyła na pokrycie kosztów utrzymania Żydów w obozach dla dipisów1596. Wielkie mocarstwa odmówiły interwencji w kwestii restytucji w konkretnych krajach lub indywidualnych reparacji. W strefach amerykańskiej i francuskiej odpowiednie administracje wojskowe wydały prawa umożliwiające Żydom odzyskanie własności lub uzyskanie rekompensaty, pozostawiając lokalnym instytucjom opracowanie, a potem wdrażanie detali. Brytyjczycy, z obawy, że syjoniści skorzystają z odzyskanego majątku, aż do 1949 roku odmawiali jakichkolwiek działań. W rezultacie proces był skrajnie niejednolity i rozdzierany konfliktami. Ocaleni w Niemczech Zachodnich zgłosili tysiące roszczeń, chociaż często nieruchomości legły w gruzach wskutek bombardowań lub walk. W maju 1947 roku żydowskie organizacje w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji wspólnie utworzyły Jewish Restitution Succesor Organization (JRSO) w celu zidentyfikowania i oceny majątku bez spadkobierców; zadanie to jednak było olbrzymie i istniały wielkie problemy z dokumentacją. JRSO porzuciło wszelką myśl o uzyskaniu rekompensat za wyposażenie mieszkań i rzeczy osobiste, wysuwając ogólne roszczenie oparte na roboczym szacunku tego, co zrabowano deportowanym z Rzeszy. Podczas gdy alianci wysyłali ekspertów, by odzyskiwali skarby skradzione z narodowych kolekcji, wyszukiwanie dzieł sztuki, przedmiotów kultu i rzadkich ksiąg złupionych instytucjom żydowskim pozostawiono stworzonej ad hoc instytucji, Jewish Cultural Reconstruction. Jej zespół obejmował historyka Salo Barona i Hannah Arendt. Wiele osiągnęli, ale tysiące obrazów i antyków niegdyś posiadanych przez żydowskich marszandów i kolekcjonerów albo zdobiących żydowskie domy w całej Europie leżało poza ich zasięgiem. Choć ocaleni byli w stanie zacząć mozolny proces restytucji, te łupy pozostały w rękach złodziei i ich spadkobierców1597. We Włoszech, które zmieniły sojusze podczas wojny, żydowskie starania o odzyskanie majątku hamował mit, że kraj nigdy nie prześladował Żydów z powodów rasowych. Zamiast tego całe zło zrzucano na niemiecką okupację w latach 1943–1945. Żaden Włoch nie stanął przed sądem za ograbienie, deportowanie czy mordowanie Żydów. Ocaleni musieli przejść skomplikowany proces prawny, by udowodnić, że własność lub przedsiębiorstwo zostały im odebrane. Instytucja, która zajmowała się takimi sprawami, była tą samą, która wpierw ich pozbawiała majątku. Nawet jeśli im się udało, włoscy Żydzi musieli zapłacić wsteczne podatki za firmę lub nieruchomość oraz koszty zarządzania nimi w okresie konfiskaty. Kiedy Żydzi, którzy należeli do partii faszystowskiej, prosili o przywrócenie do pracy, słyszeli, że jako faszyści nie mają prawa do jakichkolwiek odszkodowań1598. Nawet w Zjednoczonym Królestwie wojna rzuciła przewrotny cień na próby odzyskania przez Żydów tego, co do nich prawnie należało. Setki Żydów z krajów Osi dowiedziało się, że ich zasoby zostały zamrożone przez kuratora mienia nieprzyjacielskiego (Custodian of Enemy Property). Potem ocaleni zwykle odzyskiwali swoją własność; jednak dużo więcej

z tych, którzy powierzyli część swego majątku brytyjskim instytucjom finansowym, zginęło. Zamiast szukać spadkobierców lub przekazać zasoby przedstawicielom organizacji żydowskich, rząd brytyjski przejął te bezpańskie aktywa i wykorzystał je do realizacji dwustronnych umów o rekompensatach z innymi krajami. Banki szwajcarskie dopuściły się podobnego oszustwa na dużo, dużo większą skalę1599. Ten brak zainteresowania ze strony mocarstw zachodnich dla kwestii kary, restytucji i reparacji był przejawem szybkiej zmiany w stosunkach międzynarodowych w powojennym świecie. Już podczas poczdamskiej konferencji pokojowej latem 1945 roku widoczne stały się napięcia między aliantami zachodnimi a ZSRR. Przewidując, że nadejdzie czas, gdy będą potrzebowali Niemiec jako części sojuszu antyradzieckiego, w połowie 1946 roku Brytyjczycy i Amerykanie skłonniejsi byli raczej wspierać odbudowę w swoich strefach okupacyjnych i wzmacniać morale ludności niemieckiej, niż karać ją i przypominać jej o przeszłych występkach. Z tych samych powodów Amerykanie przestali skłaniać kraje neutralne – głównie Szwajcarię, Szwecję i Hiszpanię – by zwracały zasoby lub nieruchomości bez spadkobierców, które dzięki aryzacji nabyły po zaniżonych cenach. Sowieci w równym stopniu chcieli pozyskać sympatię Niemców. Wiedzieli, że łagodna polityka znacznie prędzej zalegitymizuje i wzmocni rządy wschodnioeuropejskich komunistów niż dalsze oskarżenia i rujnacja. Żydzi byli największymi przegranymi w tym strategicznym zwrocie. Uderzyło to nawet w żydowską emigrację z Europy do Palestyny. Gdy mocarstwa zachodnie zbierały zasoby, by przeciwstawić się temu, co uważały za groźbę radzieckiej ekspansji, Brytyjczycy mocniej przywiązali się do Palestyny jako strategicznej bazy na Bliskim Wschodzie i mniej chętnie odnosili się do zrażania sobie Arabów poprzez zezwolenie na masową żydowską imigrację1600. Żydzi w szybko krystalizującym się bloku radzieckim stawali się coraz bardziej odizolowani. W 1946 roku w radzieckiej strefie okupacyjnej Niemiec mieszkało zaledwie około 6 tysięcy Żydów, w tym 2,5 tysiąca osób w mieszanych małżeństwach. Zaliczono ich do kategorii „ofiar faszyzmu”, ale nie otrzymali żadnej specjalnej pomocy. Oficjalne stowarzyszenie ofiar nazizmu oferowało niejaką pomoc odbudowującym się gminom, a przez kilka lat napływało też wsparcie od AJJDC, ale Żydzi nie odzyskali własności prywatnej i gminnej. Co niezwykłe dla niemieckich Żydów, gmina ustanowiła sąd honorowy przy synagodze przy Oranienburgerstrasse, która przetrwała częściowo nietknięta. Skupił się on na roli Żydów, którzy ocalili swoje życie kosztem wydania Żydów ukrywających się w Berlinie. Nie mniej niż 65 osądzono, a z nich połowę uniewinniono. Uznanych za winnych usunięto z gminy i odebrano im prawo do korzystania z opieki społecznej1601. Przez trzy lata od wyzwolenia Pragi przez Armię Czerwoną Stalin pozwolił utrzymywać się demokracji w Czechosłowacji. W tym okresie niemal 30 tysięcy Żydów wróciło na Słowację z obozów, robót przymusowych i wyszło z kryjówek. Mniejsza liczba wróciła do Czech i na Morawy. Jednak status ocalonych był niejasny. Niemieccy Żydzi uwolnieni z Theresienstadt zostali wydaleni jako wrodzy cudzoziemcy. Rząd odmówił przywrócenia Żydom przedwojennego statusu mniejszości narodowej, co oznaczało, że musieli walczyć z prawem dotyczącym rekompensat wojennych, które ignorowało całkowitą ruinę, jaka ich

dotknęła. Często urzędnicy zajmujący się roszczeniami byli tymi samymi ludźmi, którzy pracowali w instytucjach ekspropriacyjnych okupanta niemieckiego lub słowackiego reżimu. Starania o odzyskanie własności często wywoływały brutalne reakcje. We wrześniu 1945 roku w Topolczanach i w Bratysławie w sierpniu 1946 roku po ogłoszeniu prawa o restytucji doszło do antyżydowskich niepokojów. Paradoksalnie jednak rząd praski przyjął zdecydowanie prosyjonistyczną postawę. Wynikało to z przekonania Moskwy, że żydowskie państwo w Palestynie będzie zdominowane przez socjalistów. W rezultacie Czechosłowacja stała się korytarzem dla Żydów uciekających z Polski, władze zaś pozwoliły AJJDC pomagać im w drodze. Jednak w 1948 roku Moskwa zmieniła pogląd i atmosfera ochłodziła się również w tej sferze. Ostatecznie ponad 18 tysięcy czeskich Żydów dołączyło się do exodusu do Izraela1602. Na Węgrzech około 100 tysięcy Żydów przeżyło getto i oblężenie Budapesztu, jednak byli bardzo udręczeni i uzależnieni od finansowej pomocy AJJDC. Ostatecznie dziesiątki tysięcy powróciły z obozów, co zwiększyło liczebność społeczności do 180 tysięcy. Światowy Kongres Żydów prowadził walkę o przywrócenie im praw i odzyskanie własności, ale działania te nie dawały skutków. Kiedy komuniści zmonopolizowali władzę, wstrzymali działania na rzecz rekompensat, a gmina została obciążona wysokimi podatkami. Jednak lewicowy rząd gorliwie zabrał się do ścigania kolaborantów. Baky, Endre i Jaross zostali skazani i straceni, a setki pomniejszych sprawców poddano przesłuchaniom i ukarano z mniejszą lub większą surowością1603. Duża grupa Żydów została również w Rumunii. Około 50 tysięcy deportowanych do Transnistrii przeżyło wojnę, do tego na miejscu było jeszcze 65 tysięcy Żydów, którzy pochodzili z kraju. Jednak powojenny reżim nie chciał wpuścić z powrotem Żydów, którzy nie mogli wykazać, że urodzili się w Rumunii. Dziesiątki tysięcy zostały uwięzione w pasie między Dniestrem a radziecką Ukrainą, głośno domagając się emigracji. W końcu 30 tysięcy dostało zgodę na wyjazd do Izraela. Pozostali rumuńscy Żydzi nie otrzymali żadnej rekompensaty za wojenne przejścia i nigdy nie odzyskali mienia. Tak jak na Węgrzech, komuniści urządzali procesy rządzącym w czasie wojny, szczególnie Ionowi Antonescu, ale też wielu niższym rangą urzędnikom. Zbrodnie przeciwko Żydom wystąpiły w oskarżeniach, ale zakres i wszechstronność środków antyżydowskich nigdy nie zostały jasno potwierdzone. Bycie antysemitą było mniejszą zbrodnią niż bycie faszystą1604. Fons et origo polityki wobec ocalałych Żydów w krajach pod dominacją radziecką była oczywiście Moskwa. W 1945 roku Stalinowi niepotrzebny już był Żydowski Komitet Antyfaszystowski i władze ponownie odmówiły odróżnienia Żydów od innych obywateli. W raportach o niemieckich zbrodniach i wyzwolonych obozach oficjalne środki masowego przekazu odnosiły się do faszystowskich zbrodni wobec obywateli radzieckich, nawet jeśli ofiary ucierpiały wyłącznie z powodu swojego żydowskiego pochodzenia. Ocaleni na wyzwolonych zachodnich terytoriach ZSRR musieli odbudować swoje życie bez wsparcia ze strony państwa, które pozwoliło im funkcjonować zbiorowo tylko we wspólnotach religijnych. Przez jakiś czas synagogi służyły za adres i kanał przekaźnikowy pomocy od AJJDC i Żydów z Zachodu. Jednym z pierwszych działań tych przywróconych gmin było

zadbanie o ekshumację i przeniesienie ciał lub oznaczenie masowych grobów tablicami pamiątkowymi. W ZSRR nie było odpowiednika komisji historycznych, ale od 1944 roku, po przejściu Armii Czerwonej, Ilia Erenburg oraz Wasilij Grossman gromadzili dowody i świadectwa osób ocalałych. Zamierzali opublikować relacje naocznych świadków oraz inne dowody tragedii w Czarnej księdze. Jednak w 1948 roku prawie wszystkie formy wspólnych działań Żydów zostały zablokowane. Czołowi pisarze tworzący w jidysz powiązani z Żydowskim Komitetem Antyfaszystowskim zostali rozstrzelani, a druk Czarnej księgi wstrzymano. Dopiero po zakończeniu zimnej wojny i otwarciu archiwów w dawnym ZSRR można było dokładnie zbadać cierpienia i straty Żydów w ZSRR, co zmieniło perspektywę losu Żydów w całej Europie podczas II wojny światowej1605. 1559 Documents on the Holocaust, s. 162; I. Kershaw, Hitler 1936–1945, s. 821–823, 826–828; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2, s. 656. 1560 I. Kershaw, The End, s. 360–371. O śmiertelnych paroksyzmach Trzeciej Rzeszy zob. David Stafford, Endgame 1945. Victory, Retribution, Liberation, London 2007, i Richard Bessel, Germany 1945, London 2009. 1561 D. Stone, Liberation, s. 105–127; William I. Hitchcock, Liberation. Europe 1945, London 2008, s. 215–280. 1562 Alex Grobman, Rekindling the Flame. American Chaplains and the Survivors of European Jewry, 1944–1945, Detroit 1993, s. 55–61, 65–70, 89–110; Isaac Levy, Witness to Evil. Bergen-Belsen 1945, London 1995, s. 16–35, 44–63, o działalności naczelnego rabina brytyjskiej Armii Wyzwoleńczej. 1563 Jacques Vernant, The Refugee in the Post-War World, London 1953, s. 30–33; Leonard Dinnerstein, America and the Survivors of the Holocaust, New York 1982, s. 5–8; L.S. London, Whitehall and the Jews, s. 255–263; David Cesarani, Great Britain, w: The World Reacts to the Holocaust, red. David Wyman, Baltimore 1996, s. 614–617. Ogólny przegląd problematyki dipisów zob. Mark Wyman, Europe’s Displaced Persons, 1945–1951, Toronto 1986. 1564 Angelika Königseder, Juliane Wetzel, Waiting for Hope. Jewish Displaced Persons in Post-World War II Germany, tłum. John Broadwin, Evanston 2001, s. 15–30; L. Dinnerstein, America and the Survivors of the Holocaust, s. 9–38; D. Stone, Liberation, s. 127–136. 1565 Appendix B, w: L. Dinnerstein, America and the Survivors of the Holocaust, s. 291–305. 1566 A. Königseder, J. Wetzel, Waiting for Hope, s. 61. 1567 Margarete Myers Feinstein, Jewish Observance in Amalek’s Shadow: Mourning, Marriage, and Birth Rituals among Displaced Persons in Germany, w: ‘We Are Here’. New Approaches to Jewish Displaced Persons in Postwar Germany, s. 257–288; Gabriel Finder i Judith Cohen, Memento Mori: Photographs from the Grave, w: Polin, t. 20: Making Holocaust Memory, red. Gabriel Finder et al., Portland 2008, s. 3–54. Przegląd doświadczeń żydowskich dipisów zob. Margarete Myers Feinstein, Holocaust Survivors in Postwar Germany, New York 2010. 1568 A. Königseder, J. Wetzel, Waiting for Hope, s. 130–141; M.M. Feinstein, Holocaust Survivors, s. 238– 248; Gabriel Finder, Laura Jockusch, Introduction, w: Jewish Honor Courts: Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, red. Gabriel Finder i Laura Jockusch, Detroit 2014, s. 2–7, oraz w tymże tomie: David Engel, Why Punish Collaborators?, s. 29–48; Laura Jockusch, Rehabilitating the Past. Jewish Honor Courts in Allied-Occupied Germany, s. 49–82; Gabriel Finder, Judenrat on Trial. Postwar Polish Jewry Sits in Judgment on its Wartime Leadership, s. 83–106; Simon Perego, Jurys d’honneur. The Stakes and Limits of Purges Among Jews in France After the Liberation, s. 137–164; Helga

Embacher, Viennese Jewish Functionaries on Trial. Accusations, Defense Strategies and Hidden Agendas, s. 165–196; Katarzyna Person, Jews Accusing Jews. Denunciations of Alleged Collaborators in Jewish Honor Courts, s. 225–246. 1569 Natalia Aleksiun, The Central Jewish Historical Commission in Poland, 1944–1947, w: Polin, t. 20, s. 74–97; Laura Jockusch, Collect and Record! Jewish Holocaust Documentation in Early Postwar Europe, New York 2012, s. 89–120. 1570 L. Jockusch, Collect and Record!, s. 50–74, 121–159, 160–184. Wczesne i często pomijane badania i działania dokumentacyjne są przedstawione w: CDJC, Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports Présentés à la Première Conférence Européenne des Commissions Historiques et des Centres de Documentation Juifs, Paris 1949. 1571 Hagit Lavsky, New Beginnings. Holocaust Survivors in Bergen-Belsen and the British Zone in Germany, 1945–1950, Detroit 2002, s. 51–60, 66–77; A. Königseder, J. Wetzel, Waiting for Hope, s. 161–210; M.M. Feinstein, Holocaust Survivors, s. 240–241. 1572 Eva Kolinsky, After the Holocaust: Jewish Survivors in Germany after 1945, London 2004, s. 151–169; Jay Geller, Jews in Post-Holocaust Germany, 1945–1953, New York 2005, s. 18–49; Michael Brenner, After the Holocaust. Rebuilding Jewish Lives in Postwar Germany, tłum. Barbara Harshav, Princeton 1999, s. 42–49, 52–54, 67–90. 1573 A. Königseder i J. Wetzel, Waiting for Hope, s. 83–90; Alex Grobman, Battling for Souls. The Vaad Hatzala Rescue Committee in Post-war Europe, Jersey City 2004, s. 68–202; Frank Stern, The Historic Triangle: Occupiers, Germans and Jews in Postwar Germany, and Constantin Goschler, The Attitude towards Jews in Bavaria after the Second World War, w: West Germany Under Construction. Politics, Society, and Culture in the Adenauer Era, red. Robert G. Moeller, Ann Arbor 1997, s. 199–250. 1574 Antony Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 3, s. 603–608, 624–652; Monika AdamczykGarbowska, Patterns of Return. Survivors’ Postwar Journeys to Poland, Washington 2007; Alina Skibińska, The Return of Jewish Holocaust Survivors and the Reaction of the Polish Population, i Andrzej Żbikowski, The Post-War Wave of Pogroms and Killings, w: Jewish Presence and Absence. The Aftermath of the Holocaust in Poland, 1944–2010, red. Feliks Tych i Monika Adamczyk-Garbowska, tłum. Grzegorz i Jessica Taylor Kucia, Jerusalem 2014, s. 25–94. Zob. J.T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Golden Harvest, o łączności między okresem międzywojennym i powojennym. 1575 N. Bogner, At the Mercy of Strangers, s. 186–206, 216–218, 227–286; Emunah Gafny, Dividing Hearts: The Removal of Jewish Children from Gentile Families in Poland in the Immediate Post Holocaust Years, Jerusalem 2009, s. 81–272. 1576 Jan Tomasz Gross, Fear: Anti-Semitism in Poland after Auschwitz: An Essay in Historical Interpretation, Princeton 2006, s. 34–191; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 419–420; Natalia Aleksiun, The Polish Catholic Church and the Jewish Question in Poland, 1944–48, „Yad Vashem Studies” 2005, t. 33, s. 143–170. 1577 Zvi Mankowitz, Life Between Memory and Hope: The Survivors of the Holocaust in Occupied Germany, Cambridge 2002, s. 139–141; I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 413; Zorach Warhaftig, Uprooted: Jewish Refugees and Displaced Persons after Liberation, New York 1946, s. 39. 1578 D. Stone, Liberation, s. 180–187; Arieh J. Kochavi, Post-Holocaust Politics: Britain, the United States, and Jewish Refugees, 1945–1948, Chapel Hill–London 2002, s. 60–72, 78–80. 1579 Osobista relacja z obozów na Cyprze napisana przez jednego z głównych pracowników AJJDC zob. Morris Laub, Last Barrier to Freedom: Internment of Jewish Holocaust Survivors on Cyprus, 1946–1949, Berkeley 1985.

1580 O konflikcie w Izraelu zob. David Cesarani, Major Farran’s Hat. Murder, Scandal and Britain’s War against Jewish Terrorism, 1945–1948, London 2009; Tom Segev, 1949. The First Israelis, New York 1998, s. 95–116. W 1949 roku jeden na trzech Żydów w Izraelu urodził się w Europie. 1581 L. Dinnerstein, America and the Survivors of the Holocaust, s. 119–253. 1582 Pieter Lagrou, Return to a Vanished World. European Societies and the Remnants of their Jewish Communities, 1945–1947, w: The Jews are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WW II, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 1–24. Zob. też Pieter Lagrou, The Legacy of Nazi Occupation. Patriotic Memory and National Recovery in Western Europe, 1945–1965, Cambridge 1999, s. 251–287. 1583 R. Poznanski, Jews in France during World War II, s. 462–473. 1584 Renée Poznanski, French Apprehensions, Jewish Expectations: From a Social Imaginary to a Political Practice, i Patrick Weil, The return of the Jews in the nationality or in the territory of France (1943–1973), w: The Jews are Coming Back, s. 25–71. 1585 L. Jockusch, Collect and Record!, s. 46–74; R. Poznanski, French Apprehensions, Jewish Expectations. 1586 Frank Caestecker, The Reintegration of Jewish Survivors into Belgian Society, 1943–1947, w: The Jews are Coming Back, s. 72–107; Rudi van Doorslaer, The Expropriation of Jewish Property and Restitution in Belgium, w: Robbery and Restitution. The Conflict over Jewish Property in Europe, s. 155–170. 1587 B. Moore, Victims and Survivors, s. 238–244; Dienke Hondius, Bitter Homecoming. The Return and Reception of Dutch and Stateless Jews in the Netherlands, w: The Jews are Coming Back, s. 108–136, i Return. Holocaust Survivors and Dutch Anti-Semitism, tłum. David Colmer, Westport 2003, s. 45–112. 1588 J.S. Fishman, The Reconstruction of the Dutch Jewish Community and its Implications for the Writing of Contemporary Jewish History, „Proceedings of the American Academy for Jewish Research” 1978, t. 45, s. 67–101; Diane L. Wolf, Beyond Anne Frank. Hidden Children and Postwar Families in Holland, Berkeley 2007, s. 111–121. 1589 B. Moore, Victims and Survivors, s. 244–249; Ido de Haan, An Unresolved Controversy. The Jewish Honour Court in the Netherlands, 1946–50, w: Jewish Honor Courts, s. 107–136; J. Presser, Ashes in the Wind, s. 264–277. 1590 Informacje o zemście znajdują się we wczesnych zapisach Davida Bodera. Można je znaleźć na stronie projektu Voices of the Holocaust, http://voices.iit.edu/interviewee?doc=piskorzB. O Boderze zob. Alan Rosen, The Wonder of Their Voices. The 1946 Holocaust Interviews of David Boder, New York 2010. I. Cukierman, Nadmiar pamięci, s. 401–405; Z. Mankowitz, Life Between Memory and Hope, s. 235–242. 1591 David Cesarani, The International Military Tribunal at Nuremberg. British Perspectives, w: Die Nürnburger Prozesse. Völkerstrafrecht seit 1945, red. H.R. Reginbogin i C.J.M. Safferling, München 2006, s. 31–38; Donald Bloxham, Genocide on Trial. War Crimes, Trials and the Formation of Holocaust History and Memory, Oxford 2001, s. 97–101. 1592 Arieh Kochavi, Prelude to Nuremberg. Allied War Crimes Policy and the Question of Punishment, Chapel Hill 1998, opowiada o bolesnym procesie decyzyjnym z lat 1942–1945; zob. też jego The Role of Genocide in the Preparations for the Nuremberg Trials, w: Holocaust and Justice. Representation and Historiography of the Holocaust in Post-War Trials, red. David Bankier i Dan Michman, Jerusalem 2010, s. 59–80. 1593 Boaz Cohen, Dr Jacob Robinson, the Insitute of Jewish Affairs and the Elusive Jewish Voice in Nuremberg, w: Holocaust and Justice, s. 81–100.

1594 Michael Marrus, The Nuremberg War Crimes Trial 1945–1946. A Documentary History, New York 1997, s. 185–215; The Kasztner Report. The Report of the Budapest Jewish Rescue Committee, 1943–1945, red. László Karsai, Judit Molnár, Jerusalem 2013, s. 55–322; Christian Delage, The Judicial Construction of the Genocide of the Jews at Nuremberg. Witnesses on the Stand and the Screen, w: Holocaust and Justice, s. 101– 113; Bruce M. Stave, Michele Palmer, Leslie Frank Present, Witnesses to Nuremberg. An Oral History of American Participants at the War Crimes Trial, New York 1998, s. 22. 1595 Na temat losów Żydów w wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego zob. The Judgment of Nuremberg 1946, London 1999 (pierwsze wydanie 1946), s. 123–131; Shirli Gilbert, „We Long for a Home”. Songs and Survival among Jewish Displaced Persons, w: ‘We Are Here’, s. 289–307. Sprzeczne interpretacje wpływu, jaki Międzynarodowy Trybunał Wojskowy wywarł na postrzeganie losu Żydów przez opinię publiczną i historyków, por. D. Bloxham, Genocide on Trial i Michael Marrus, „The Holocaust at Nuremberg”, „Yad Vashem Studies” 1998, t. 26, s. 5–42. 1596 R. Ludi, Reparations for Nazi Victims in Postwar Europe, s. 1–31; Ronald Zweig, German Reparations and the Jewish World. A History of the Claims Conference, Boulder 1987, s. 3–5; Nana Sagi, German Reparations. History of the Negotiations, London 1986, s. 14–38. 1597 J. Geller, Jews in Post-Holocaust Germany, s. 55–65. 1598 Ilaria Pavan, Indifference and Forgetting: Italy and its Jewish Community, 1938–1970, w: Robbery and Restitution, s. 155–170; Guri Schwarz, After Mussolini. Jewish Life and Jewish Memories in Post-Fascist Italy, London 2012, s. 3–13 i 113–141, o kształtowaniu źródeł historycznych, by odpowiadały bieżącym potrzebom politycznym. 1599 Stephen Wood i Ian Locke, „Ex-Enemy Jews”: the Fate of the Assets of Holocaust Victims and Survivors in Britain, w: The Plunder of Jewish Property during the Holocaust, red. Avi Beker, New York 2001, s. 209–226; David Cesarani, Jewish Victims of the Holocaust and Swiss Banks, „Dimensions” 1997, nr 191, s. 3–6. 1600 D. Stone, Liberation, s. 195–201; Regula Ludi, „Why Switzerland?. Remarks on a Neutral’s Role in the Nazi Program of Robbery and Allied Postwar Restitution Policy, w: Robbery and Restitution, s. 182–210. O niemrawych amerykańskich działaniach w sprawie reparacji zob. W.Z. Slany, US and Allied Efforts to Recover and Restore. Rozwój zimnej wojny i jej wpływ na wymierzanie kar omawia Tony Judt, Postwar. A History of Europe Since 1945, London 2005, s. 41–62, 100–153. 1601 Jeffrey Herf, Divided Memory. The Nazi Past in the Two Germanys, Cambridge 1997, s. 69–105; Jeffrey M. Peck, Germany, w: World Reacts to the Holocaust, s. 447–472; J. Geller, Jews in Post-Holocaust Germany, s. 91–122; Laura Jockusch, „Rehabilitating the Past?”. Jewish Honor Courts in Allied-Occupied Germany, w: Jewish Honor Courts, s. 49–82. 1602 Livia Rothkirchen, Czechoslovakia, w: World Reacts to the Holocaust, s. 172–175; Yehoshua Büchler, Reconstruction Efforts in Hostile Surroundings – Slovaks and Jews after World War II, w: The Jews Are Coming Back, s. 257–276. 1603 Kinga Fromjimovics, Different Interpretations of Reconstruction. The AJDC and the WJC in Hungary after the Holocaust, w: The Jews Are Coming Back, s. 277–292; R. Braham, The Politics of Genocide, t. 2, s. 1301–1332; Judit Molnár, Gendarmes Before the People’s Court, oraz Agnes Peresztegi, Reparation and Compensation in Hungary, 1945–2003, w: The Holocaust in Hungary, s. 648–664, 677–684. 1604 Jean Ancel, „The New Invasion” – The Return of Survivors from Transnistria, w: The Jews Are Coming Back, s. 231–256; Final Report of the International Commission on the Holocaust In Romania, red. Tuvia Friling, Radu Ioanid, Mihail E. Ionescu, Iasi 2005, s. 313–332. 1605 Yaacov Ro’i, The Reconstruction of Jewish Communities in the USSR, 1944–1947, w: The Jews Are

Coming Back, s. 186–205; John Garrard, Carol Garrard, The Bones of Berdichev. The Life and Fate of Vasily Grossman, New York 1996, s. 177–192, 195–200; Ilya Altman, The History and Fate of The Black Book and The Unknown Black Book, w: The Unknown Black Book, s. XIX–XXXIX; Zvi Gittelman, Soviet Reactions to the Holocaust, 1945–1991, w: The Holocaust in the Soviet Union, s. 3–27.

PODSUMOWANIE Tragiczne losy Żydów od 1933 do 1949 roku miały korzenie w antysemityzmie, ale ukształtowała je wojna. Niechęć i nienawiść wobec Żydów szerzyły się w Europie już przed 1914 rokiem, ale Wielka Wojna stworzyła warunki do rozpalenia tej wrogości. Wojna wykreowała Hitlera i wielką grupę niemieckich odbiorców podatnych na jego przesłanie – że Żydzi są winni klęski Niemiec, że są źródłem działalności wywrotowej; wrogiem, który musi zniknąć. Lata niepokojów społecznych po 1918 roku na tle horroru, jakiego doświadczyli żołnierze podczas wojny pozycyjnej, oraz wskutek blokady w kraju zahartowały naród niemiecki i osłabiły zahamowania wobec bezprawia i przemocy. Wyłoniły się kadry młodych ludzi, którzy zastosowali rozwiązania militarne do spraw społecznych i politycznych i którzy wierzyli w zdecydowane działania i przemoc. Ruch nazistowski ożywił ducha okopów, a przywództwo w stylu Hitlera odzwierciedlało niemiecką praktykę delegowania, Auftragstaktik. Przede wszystkim jednak Hitlera i jego otoczenie ciągle dręczyła klęska z listopada 1918 roku – którą przypisywali Żydom. Obierając ponownie wojenny kurs, Niemcy byli zdecydowani nie pozwolić, aby Żydzi jeszcze raz dopuścili się zdrady. Tym razem uderzą pierwsi i zniszczą żydowskiego wroga. Hitler wierzył, że Niemcy są w stanie wojny z międzynarodowym żydostwem, a od tej walki zależy los całej ludzkości. Jednak istniała zagadkowa luka między niemiecką retoryką a konkretną polityką. W pierwszych latach Trzeciej Rzeszy Judenpolitik realizowała się chaotycznie: brakowało jej spójności i centralnego sterowania. Mimo to na Żydów zaczęły spadać pomówienia, a w tym samym czasie społeczeństwo niemieckie było uczone nienawiści. Nieoficjalne bojkoty, sporadyczne akty przemocy i szereg nowych praw na poziomie lokalnym i państwowym stanowiły sygnał, że rozpoczęło się polowanie na Żydów. Z drugiej strony praktyka odmawiania Żydom ochrony prawnej i dostępu do pomocy ze strony państwa umacniała poczucie wspólnoty reszty społeczeństwa jako Volksgemeinschaft – określonej rasowo społeczności. Reżim założył, że światowemu żydostwu zależy na Żydach w Niemczech i że jego wpływy zdołają przekonać rządy w Whitehallu i Waszyngtonie. Pierwsze reakcje diaspory żydowskiej i społeczności międzynarodowej zdawały się potwierdzać tę opinię; uczyniły z niemieckich Żydów zakładników zachowania obu stron. W miarę upływu czasu stawało się jednak coraz jaśniejsze, że Żydzi w Niemczech nie są wartościowymi zakładnikami, ale

ten fakt nie wpłynął na myślenie nazistów. Przygotowania do wojny w latach 1936–1937 ożywiły i wyostrzyły Judenpolitik. Niemiecka gospodarka została obciążona, aby zrealizować cele zbrojeniowe ustalone przez Hitlera, więc ograbienie społeczności żydowskiej zapewniało strumień pożądanych dochodów. Ustaliło to wzór na przyszłość: kiedy należało dokonać trudnych wyborów ekonomicznych, Żydów zawsze wyciskano najmocniej. Wkrótce nabrał kształtu też inny wzór. Każda faza ekspansji Trzeciej Rzeszy, począwszy od okupacji Austrii, była znaczona zrytualizowaną przemocą wobec ludności żydowskiej. Brutalność i grabież na nowo zajętych terytoriach z kolei radykalizowały postawy i praktyki w samej Rzeszy. Chociaż w rozpętaniu przemocy 9–10 listopada 1938 roku, znanym jako noc kryształowa, główną rolę odegrały osobiste skłonności Hitlera i Goebbelsa, był to również produkt uboczny wojowniczego nastroju wyzwolonego przez kryzys sudecki. Hitler czuł, że jego naród nie okazuje dość entuzjazmu wobec wojny, więc wystawienie społeczeństwa na masową przemoc miało je zahartować. Wielu ludzi atakujących Żydów upuszczało sobie pary po okresie skrajnego napięcia. Nic z tego jednak nie tłumaczy skomplikowanego i celowego degradowania judaizmu; pogrom listopadowy stanowił też nieograniczony wyraz tradycyjnej nienawiści do Żydów. Paradoksalnie, dostarczył pretekstu do przyjęcia bardziej scentralizowanych, opartych na badaniach metod prześladowania opracowanych przez SD pod kierunkiem Heydricha. Zapewne romans Goebbelsa z czeską aktorką Lídą Baarovą doprowadził do uzyskania przez SS dominującej pozycji w tworzeniu i realizowaniu Judenpolitik. Gdy Niemcy rozpoczęły wojnę, sytuacja Żydów pogorszyła się gwałtownie. Maltretowanie i masowe rozstrzeliwanie Żydów w Polsce wskazywały na głęboką eskalację przemocy połączoną z osłabieniem zahamowań. W tym sensie operacja „Tannenberg” miała dużo większe znaczenie dla kształtowania polityki antyżydowskiej niż tajny projekt szerokiej eutanazji. Ta pierwsza była jawna i bezwstydna, upokorzenie i zabijanie Żydów jawnie celebrowano; ta druga była tajna i tak haniebna, że sprawcy woleli ukrywać swe czyny. Ale pomimo tej rozległej przemocy główny nacisk w niemieckim myśleniu wciąż był kładziony na połączenie dobrowolnej emigracji i przymusowego usuwania Żydów z obszarów zamieszkiwanych przez Niemców. Getta w Polsce zaczęły działać, kiedy proces usuwania okazał się niepraktyczny, a jak cała poprzednia Judenpolitik, gettoizacja okazała się niejasna i była wprowadzana niekonsekwentnie. Postawiło to Niemców przed kolejnymi dylematami, z których zostali w cudowny sposób uwolnieni dzięki klęsce Francji latem 1940 roku. Znowu jednak perspektywa pozbycia się Żydów rozwiała się jak poranna mgła. W rezultacie warunki w gettach uległy pogorszeniu, wzrosła śmiertelność, chociaż to nie stanowiło elementu planowej destrukcji. Przeciwnie, kluczowe postacie władz okupacyjnych w Polsce zwróciły się ku pomysłowi uczynienia polskich Żydów pożytecznymi dla wysiłku wojennego. Polityka ta stworzyła sieć, która okazała się trudna do przerwania, gdy Berlin wreszcie przystąpił do fizycznego unicestwienia wszystkich Żydów. Euforia po zwycięstwie nad Francją przeminęła w drugiej połowie 1940 roku. Wielka Brytania stawiała opór, Hitlerowi zaś nie udało się nakłonić sojuszników i wasali do

realizowania strategii, która uniemożliwiłaby jej kontynuowanie walki. Zamiast tego Hitler wybrał inwazję na ZSRR, by zadać cios żydowsko-bolszewickiemu wrogowi, zdobyć ziemię i zasoby dla podtrzymania wojennej gospodarki Niemiec, a także uzyskać miejsce, do którego ostatecznie można by skierować europejskich Żydów. Inwazji na Związek Radziecki miała towarzyszyć kampania masowych mordów, operacja „Tannenberg” do potęgi. Stratedzy wojskowi wpisali również do swego planu masową zagładę poprzez zagłodzenie: by zrekompensować niedobory niemieckich zasobów, Żydzi i Rosjanie mieli głodować. Był to bezwstydnie ludobójczy projekt, ale nie obejmował on Żydów na pozostałych terytoriach europejskich ani nawet na nich nie wpływał. W rzeczywistości operacja „Barbarossa” doprowadziła do niewielkiej poprawy warunków w polskich gettach. Na nieszczęście atak na ZSRR wywołał opór komunistów w okupowanej Europie, który Niemcy zinterpretowali jako dowód żydowskiej działalności wywrotowej, knowania żydowskiego wroga. Armia i władze cywilne we Francji i Serbii podjęły akcje represyjne wobec Żydów, zanim jeszcze w ogóle SS rozważyło takie działania. Niemiecka klęska wojskowa w kampanii rosyjskiej w 1941 roku doprowadziła do dalszej radykalizacji polityki antyżydowskiej. W ciągu kilku tygodni od inwazji niemieckie armie w Rosji zaczęły być nękane przez nieregularne siły, co Niemcy dogmatycznie przypisywali podżeganiu przez Żydów. Niszczenie linii zaopatrzeniowych przez partyzantów jedynie pogłębiło skutki nieudanego podboju Rosji. Skazane na kontynuowanie wojny w 1942 roku, niemieckie przywództwo stanęło w obliczu kryzysu żywnościowego i surowcowego. Podupadało też morale w kraju. W rezultacie Hitler ustąpił wobec żądań deportowania niemieckich Żydów na okupowane terytoria na Wschodzie i pod koniec roku zaczął się przychylać do kompleksowego rozwiązania „kwestii żydowskiej” w całej Europie. Wyzwalaczem była prawdopodobnie jego decyzja o wypowiedzeniu wojny Stanom Zjednoczonym, która w jego umyśle sformalizowała stan wrogości między oboma państwami i ujawniła, że Niemcy toczą wojnę globalną. Zdeterminowany, żeby uniknąć drugiego listopada 1918 roku i ukarać Żydów w Ameryce poprzez wywarcie straszliwej zemsty na ich pobratymcach w Europie, Hitler zaaprobował fizyczne unicestwienie Żydów. A mimo to ogólnoeuropejskie ludobójstwo, które rozpoczęło się na wiosnę 1942 roku, nie było mniej chaotyczne niż poprzednie fazy polityki antyżydowskiej. Było tanie i nieskomplikowane technicznie. Budowa obozów zagłady i organizacja deportacji nigdy nie posiadały wysokiego priorytetu; wymagania wojskowe zawsze miały pierwszeństwo. Chociaż obozy zagłady były ośrodkami małymi i prymitywnymi, ich wybudowanie zajęło miesiące, a i wtedy urządzenia do zabijania pozostawały źle zaprojektowane i wymagały modyfikacji. Nawet siły ludzkie pochodziły w większości spoza Niemiec. Heydrich powierzył planowanie Adolfowi Eichmannowi, który udowodnił swego ducha walki w trakcie realizowania przymusowej emigracji i masowych deportacji. Eichmann musiał jednak zredukować cele do bardziej realistycznego poziomu. Niemcy zdołali deportować dziesiątki tysięcy Żydów z Europy Zachodniej w połowie 1942 roku, ale polegali wtedy na szerokiej lokalnej współpracy – która nie okazała się trwała. Faktycznie nigdy ponownie nie uzyskali ani takich liczb, ani takiej kooperacji w porównywalnym okresie. Poza

wyjątkowymi sytuacjami, jak w Salonikach w 1943 roku i na Węgrzech w 1944 roku, Niemcy polowali na coraz bardziej opornych Żydów, mając do dyspozycji coraz mniejsze siły ludzkie. Największy „ogólny” sukces odnieśli w Polsce, ale tam Żydzi byli już skupieni w gettach i logistyka nie sprawiała problemów. Dlatego ponad ćwierć miliona Żydów wywieziono z przypominającego więzienie getta warszawskiego do Treblinki w ciągu ośmiu tygodni, z wykorzystaniem kilku pociągów towarowych kursujących na jednej linii. Kiedy jednak na początku 1943 roku Niemcy wznowili deportacje, napotkali na powszechne uniki i opór. Ostatecznie ludobójczy atak okazał się druzgoczący, ale ten rezultat nie wynikał z naukowo opracowanej morderczej machinerii ani dobrze obmyślanych technik oszustwa zastosowanych przez Niemców. Auschwitz-Birkenau stało się centrum morderczej technologii, chociaż w rzeczywistości cały obóz ewoluował zrywami bez jasnego planu. Katastrofalna liczba zamordowanych jest raczej wynikiem niemieckiego uporu, czynnej lub biernej współpracy społeczeństw, wśród których zamieszkiwali Żydzi, i czasu trwania śmiercionośnych kampanii. Ten ostatni czynnik był w dużym stopniu skutkiem wojskowego niepowodzenia aliantów. Pomimo nadziei na upadek Niemiec zimą z 1941 na 1942 rok, wczesną wiosną lub późnym latem 1943 roku i jesienią 1944 roku, alianci okazali się niezdolni do zadania śmiertelnego ciosu niemieckim siłom zbrojnym, podczas gdy państwo nazistowskie trzymało się dzięki połączeniu odporności i represji. Co najważniejsze, Hitler pozostał u władzy – pełen zapału do prowadzenia wojny i walki z Żydami. W ramach zadziwiającego zwrotu w Judenpolitik dał się jednak przekonać, by wykorzystywać Żydów jako siłę roboczą w obozach koncentracyjnych i w Rzeszy. Tym samym polityka żydowska zatoczyła pełne koło, gdyż część Żydów była do pewnego stopnia chroniona dzięki swej użyteczności dla gospodarki. Ponownie jednak na ulicach niemieckich miast wybuchła antyżydowska przemoc, a zwykli Niemcy okazywali swą rasową wyższość, mordując przypadkowych Żydów w sąsiedztwie. Tak jak w listopadzie 1938 roku zamęt był zdecentralizowany, chaotyczny i wbrew rozkazom z góry. W ostatnich godzinach życia i wśród agonii swego imperium Hitler powtórzył przekonanie, że Żydzi są przyczyną nieszczęść Niemiec, i wezwał swych pozostałych zwolenników, by nie zgodzili się na powtórkę upokorzenia z 1918 roku. W tym przynajmniej jego Judenpolitik była spójna. Samobójstwo Hitlera i zniszczenie Niemiec nie oznaczały wszakże kresu cierpienia Żydów. Ich los nadal determinowała wojna – chociaż już zimna wojna i wojna Wielkiej Brytanii z Żydami w Palestynie. Pilniejsze sprawy zachodnich aliantów i polityczna fiksacja na komunistach sprawiły, że żydowscy ocaleni nie otrzymali zadośćuczynienia, zwrotu dóbr i odszkodowań, których się domagali. Wiele spraw pozostało niezałatwionych.

SŁOWNICZEK 14f13 – kryptonim programu mordowania więźniów obozów koncentracyjnych nienadających się do pracy Abwehra – służba kontrwywiadowcza armii niemieckiej AIZSARGI – Aizsargi Organizacija, łotewska samoobrona AJA – Anglo-Jewish Association, organizacja brytyjskich Żydów założona w 1871 roku, by wspomagać uciśnione lub ubogie społeczności żydowskie za granicą AJB – Association des Juifs en Belgique, Stowarzyszenie Żydów w Belgii, utworzona przez Niemców centralna organizacja Żydów belgijskich AJC – American Jewish Committee, organizacja amerykańskich Żydów założona w 1906 roku, zdominowana przez żydowską burżuazję AJJDC (JDC) – American Jewish Joint Distribution Committee, Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Pomocy, znany też jako Joint, organizacja założona w 1914 roku w celu zbierania pieniędzy dla Żydów za granicą i zarządzania pomocą AK – Armia Krajowa, podziemna organizacja zbrojna w Polsce, kierowana przez polski rząd na uchodźstwie Aktion – akcja, niemieckie określenie operacji przeciwko Żydom AL – Armia Ludowa, podziemna organizacja zbrojna w Polsce, zdominowana przez partię komunistyczną Alpini – elitarna włoska jednostka górska Älteste – starszy, określenie mianowanego przez Niemców przewodniczącego rady żydowskiej, tytularnego przywódcy getta Altreich – Stara Rzesza, określenie Niemiec w granicach sprzed marca 1938 roku Amelot, komitet – na poły tajna żydowska organizacja zapewniająca pomoc Żydom w Paryżu American Jewish Committee zob. AJC American Jewish Congress – quasi-demokratyczne ciało reprezentujące amerykańskich Żydów, zdominowane przez świeżych imigrantów American Jewish Joint Distribution Committee zob. AJJDC Anglo-Jewish Association zob. AJA Anschluss – niemieckie określenie aneksji Austrii Appeasement – polityka ustępstw wobec Hitlera w celu zachowania pokoju, łączona z brytyjskim premierem Neville’em Chamberlainem Arbeiter – robotnik

Arbeitseinsatz im Osten – służba pracy na Wschodzie Arbeitsjuden – pracujący Żydzi, termin zwykle odnoszący się do stałych robotników w obozie zagłady Areszt prewencyjny – nazistowskie określenie na uwięzienie w obozie koncentracyjnym Armia Krajowa zob. AK Armia Ludowa zob. AL Aryjczyk – nazistowskie określenie członka „rasy” aryjskiej Aryjski paragraf – forma potwierdzenia aryjskiego pochodzenia, wymagana od wszystkich urzędników publicznych za czasów nazistowskich w Niemczech i na części terytoriów okupowanych Aryzacja – nazistowskie określenie konfiskaty przedsiębiorstw, nieruchomości i zasobów należących do Żydów Asocjalny – ogólne nazistowskie określenie kryminalistów, żebraków, włóczęgów, prostytutek, niebieskich ptaków, nonkonformistów Association des Juifs en Belgique zob. AJB Auftragstaktik – niemiecka doktryna militarna polegająca na obarczaniu podwładnych odpowiedzialnością za przeprowadzenie konkretnych operacji Auskleideraum – rozbieralnia Aussiedlung – przesiedlenie, nazistowski eufemizm na deportację do obozu zagłady B’nai Brith – bractwo żydowskie założone w Stanach Zjednoczonych w 1843 roku Bade- und Inhalationsräume – łaźnia i pomieszczenia dezynfekcyjne, termin używany jako przykrywka dla komór gazowych BDM – Bund der deutscher Mädel, nazistowska organizacja dla niemieckich dziewcząt w wieku od 14 do 18 lat, odpowiednik Hitlerjugend Beirat – rada żydowska w getcie łódzkim Berchtesgaden – górska rezydencja Hitlera w Bawarii Berghof – kompleks budynków w Berchtesgaden Blitzkrieg – wojna błyskawiczna Blokowy – w obozie koncentracyjnym więzień funkcyjny odpowiedzialny za utrzymanie porządku w baraku Blut und Boden – krew i ziemia, termin z ideologii rasowej Board of Deputies of British Jews – centralne przedstawicielstwo brytyjskich Żydów, założone w 1760 roku Bund – żydowska partia socjalistyczna w Polsce CBS – Columbia Broadcasting Service, amerykański nadawca radiowy z siedzibą w Nowym Jorku CDJC – Centre de Documentation Juive Contemporaine, żydowski ośrodek dokumentacyjny założony w 1943 roku w Grenoble, wznowił działalność w 1945 roku w Paryżu, aby dokumentować prześladowania Żydów we Francji CENTOS – Centrala Towarzystw Opieki nad Sierotami, polska organizacja żydowska powołana w 1924 roku Central British Fund for Germany Jewry – organizacja z siedzibą w Londynie, zajmująca się pomocą Żydom w nazistowskich Niemczech i żydowskim uchodźcom z Niemiec Centrala Evreilor din România – utworzona przez władze centralna organizacja rumuńskich Żydówc Centralverein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens zob. CV Centre de Documentiation Juive Contemporaine zob. CDJC

CGJ – Council for German Jewry, organizacja stworzona przez brytyjskich i amerykańskich Żydów w 1936 roku do koordynowania pomocy Żydom w nazistowskich Niemczech i żydowskim uchodźcom z Niemiec CGQJ – Commissariat général aux question juives, główna organizacja zajmująca się wprowadzaniem praw antyżydowskich we Francji Vichy i wywłaszczaniem ludności żydowskiej Chanuka – Święto Świateł, żydowskie święto religijne dla uczczenia zwycięskiego powstania Żydów w starożytnej Judei przeciwko uciskowi Chasydzi – hebrajskie określenie ortodoksyjnych żydowskich sekt w Europie Wschodniej Comité de Défense des Juifs – tajna organizacja wspomagająca Żydów w Belgii Commissariat général aux question juives zob. CGQJ Conseil Représentatif des Institutions juives de France zob. CRIF Consistoire – centralna organizacja francuskich Żydów założona przez Napoleona, głównie z funkcjami religijnymi Council for German Jewry zob. CGJ CRIF – Conseil Représentatif des Institutions juives, ciało reprezentujące Żydów we Francji po 1945 roku Cukunft – jidysz „przyszłość”, młodzieżówka Bundu CV – Centralverein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens, Centralny Związek Obywateli Niemieckich Wyznania Mojżeszowego, założony w 1893 roku dla zwalczania antysemityzmu „CV-Zeitung” – tygodnik wydawany przez CV DAF – Deutsche Arbeitsfront, Niemiecki Front Pracy, organizacja zastępująca przymusowo rozwiązane niemieckie związki zawodowe DAW – Deutsche Ausrüstungswerke, Niemieckie Zakłady Zaopatrzenia, własność SS DDP – Deutsche Demokratische Partei, niemiecka partia liberalna założona w 1919 roku DELASEM – Delegazione per l’Assistenza degli Emigranti Ebrei, stowarzyszenie pomocy żydowskim emigrantom, organizacja włoska założona w 1939 roku, początkowo do wspomagania emigracji żydowskich uchodźców we Włoszech Delegatura Rządu RP na Kraj – określenie polskich struktur administracyjnych w Polsce, odpowiedzialnych przed polskim rządem na uchodźstwie w Londynie „Der Angriff” – nazistowska gazeta redagowana przez Josepha Goebbelsa „Der Stürmer” – nazistowska gazeta redagowana przez Juliusa Streichera Deutsche Arbeitsfront zob. DAF Deutsche Ausrüstungswerke zob. DAW Deutsche Staatspartei – sukcesorka DDP Deutscher Vortrupp – Niemiecka Awangarda, prawicowe stowarzyszenie niemieckich Żydów Deutsch-Jüdischer Jugend – ruch młodzieży niemieckiej Dipis – DP, displaced person, oficjalny termin ONZ na określenie ludzi, którzy musieli opuścić domy z powodu prześladowania lub wojny DNVP – Deutsche Nationale Volkspartei, niemiecka narodowa partia ludowa, prawicowa partia w Republice Weimarskiej Dror – Wolność, lewicowy syjonistyczny ruch młodzieżowy w Polsce Durchgangstrasse IV – niemiecka nazwa projektu budowy dróg na Ukrainie EG – Einsatzgruppe, jednostka operacyjna złożona z funkcjonariuszy Sipo, SD i Orpo

Einsatzkommando zob. EG Einzelaktion – nazwa nieautoryzowanych akcji antyżydowskich EK – Einsatzkommando, pododdział EG Farejnikte Partizaner Organizacje (FPO) – Zjednoczona Organizacja Partyzancka, żydowska grupa bojowa założona w getcie wileńskim w styczniu 1942 roku Feldgendarmerie – niemiecka żandarmeria wojskowa Fliegende Kolonne – „latająca kolumna”, specjalny oddział Ordnungsdienstu (Służby Porządkowej) w obozie w Westerborku FPO zob. Fareynikte Partizaner Organizatsye Francs-tireurs et partisans – main d’oeuvre immigrée – FTP-MOI, francuska partyzantka Freikorps – prawicowa milicja stworzona przez weteranów w Niemczech, działała w latach 1918–1922 Front Ludowy – rząd socjalistyczny we Francji w latach 1936–1937 FTP-MOI zob. Francs-tireurs et partisans – main d’oeuvre immigrée Funktionsbefehl – formalne porozumienie między SD a Gestapo z 1937 roku rozdzielające sfery działalności i odpowiedzialności Gau – okręg partyjny w nazistowskich Niemczech Gauleiter – przywódca partii nazistowskiej w Gau Geheime Feldpolizei – tajna żandarmeria polowa niemieckich sił zbrojnych Geheime Staatspolizei – tajna policja polityczna, znana jako Gestapo Geltungsjuden – dosł. Żydzi z definicji, ludzie z dwoma parami żydowskich dziadków, uważani za Żydów na mocy ustaw norymberskich Gemeinde – gmina, prawnie określona organizacja niemieckich Żydów, szczególnie w mieście lub miasteczku Generalne Gubernatorstwo – niemiecka nazwa okupowanych ziem polskich niewłączonych do Rzeszy Generalplan Ost – plan eksploatacji i osadnictwa na podbitych terytoriach ZSRR Germanizacja – nazistowski termin na osiedlanie Niemców i etnicznych Niemców na podbitym terytorium, połączone z usuwaniem populacji lokalnych Gestapa – pruskie Gestapo GFP zob. Geheime Feldpolizei GPU – radziecka tajna policja Gwiazda Dawida zob. żółta gwiazda Ha’awara – porozumienie zawarte między nazistowskimi Niemcami a Światową Organizacją Syjonistyczną, umożliwiające niemieckim Żydom emigrację do Palestyny z częścią majątku przeznaczonego do wymiany na produkty niemieckie Hachszara – szkolenie rolnicze dla młodych Żydów, którzy zamierzali osiedlić się w kolektywnych farmach, kibucach, w Palestynie Hadassah – amerykański kobiecy ruch syjonistyczny Ha-Szomer ha-Cair – Młody Strażnik, lewicowa syjonistyczna organizacja młodzieżowa Haupttreuhandstelle Ost – Główne Biuro Powiernicze dla Wschodu, stworzone przez Göringa do nadzorowania grabieży i gospodarczej eksploatacji podbitych ziem we wschodniej Europie Haushalt – gospodarstwo domowe

He-Chaluc ha-Cair – Młody Pionier, lewicowy syjonistyczny ruch młodzieżowy, przygotowujący swych członków do życia w Palestynie HICEM – organizacja charytatywna z siedzibą w Paryżu, powstała z połączenia amerykańskiej Hebrew Immigrant Aid Society z Nowego Jorku i Jewish Colonisation Association Hilfskomitee – żydowski komitet pomocy emigrantom i uchodźcom w Niemczech Hilfsverein der Deutschen Juden – żydowska organizacja charytatywna w Niemczech Hilfswilliger – ochotnik, termin obejmujący jeńców wojennych, którzy postanowili służyć lub walczyć u boku niemieckich jednostek HJ – Hitlerjugend, organizacja młodzieży hitlerowska Hlinkowa Gwardia – prawicowa paramilitarna organizacja słowacka HSSPF – Höhere SS- und Polizeiführer, wyższy dowódca SS i policji, wyższy oficer SS i Sipo-SD mianowany przez Himmlera na terytorium okupowanym i odpowiedzialny przed nim Iberlebn – ocalenie lub przetrwanie (z jidysz) ICRC – International Committee of the Red Cross, Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża IKG – Israelitische Kultusgemeinde, centralna gminna organizacja Żydów wiedeńskich Israelitische Kultusgemeinde zob. IKG „Israelitisches Familienblatt” – tygodnik Żydów niemieckich JCA – Jewish Colonization Association JDC zob. AJJDC Jewish Refugees Committee – później German Jewish Aid Committee, organizacja utworzona przez brytyjskich Żydów i niemieckich uchodźców żydowskich w Wielkiej Brytanii Jiszuw – społeczność żydowska w Palestynie JKB – Jüdischer Kulturbund, organizacja kulturalna niemieckich Żydów, utworzona pod nadzorem nazistów Jom Kippur – Dzień Pojednania, największe święto w kalendarzu żydowskim Joodse Raad – narzucona przez Niemców rada żydowska w Amsterdamie JRU – Jewish Relief Unit, mobilna ekipa wysłana przez brytyjskich Żydów do niesienia pomocy medycznej i materialnej żydowskim ocalonym w wyzwolonej północno-zachodniej Europie Judenaktion – niemiecka akcja przeciwko Żydom Judenhaus – kamienica lub dom w Niemczech przeznaczony wyłącznie dla Żydów Judenpolitik – polityka antyżydowska Judenrat – mianowana przez Niemców rada żydowska Judenreferent – urzędnik wydziału do spraw żydowskich Gestapo w RSHA, Wydziału IVB4 lub przedstawiciel tego wydziału za granicą „Jüdische Rundschau” – tygodnik niemieckiego ruchu syjonistycznego Jüdischer Abwehr Dienst – żydowska służba obrony, ustanowiona w Republice Weimarskiej Jüdischer Frauenbund – Stowarzyszenie Kobiet Niemieckich Jüdischer Kulturbund zob. JKB „Jüdisches Nachrichtenblatt” – oficjalna gazeta dla Żydów w Niemczech, wydawana pod nadzorem nazistów Jugend-Alijah – organizacja pomagająca młodzieży w osiedleniu się w Palestynie Jungvolk – nazistowska organizacja dla dzieci od 10. do 14. roku życia

Kahał – w języku jidysz określenie gminy żydowskiej, również odnoszące się do jej oficjalnych władz Kapo – więzień funkcyjny w obozie koncentracyjnym Kibuc – żydowskie gospodarstwo kolektywne w Palestynie Kielich kiduszowy – naczynie do picia wina podczas obchodów szabasu Kindertransport – pociąg specjalnie wynajęty przez żydowskie organizacje pomocy uchodźcom do ewakuowania żydowskich dzieci z Niemiec KL – Konzentrationslager, obóz koncentracyjny Komisariat Generalny Bałoruś – jednostka administracyjna obejmująca większość Białorusi Komisariat Rzeszy Ukraina – jednostka administracyjna na okupowanej przez Niemców Ukrainie Kościół Wyznający – mniejszościowy protestancki ruch kościelny w Niemczech, powstały w ramach sprzeciwu wobec wyłonienia się sprzyjających nazistom Niemieckich Chrześcijan KPD – Komunistyczna Partia Niemiec Kraft Durch Freude – Siła przez Radość, nazistowska organizacja turystyczna i sportowa Kraj Sudecki – region z dominującą ludnością niemieckojęzyczną wzdłuż zachodniej granicy Czechosłowacji; jego etniczni niemieccy mieszkańcy byli znani jako Niemcy sudeccy Krankenbehandler – dosł. opiekun chorych Kriegsmarine – niemiecka marynarka wojenna Kripo – Kriminalpolizei, policja kryminalna Kristallnacht – noc kryształowa, niemieckie określenie wydarzeń antyżydowskich 9–10 listopada 1938 roku Kulturbund Deutscher Juden – Liga Kulturalna Niemieckich Żydów, później JKB Lebensraum – przestrzeń życiowa, nazistowskie określenie ziemi we wschodniej Europie uznanej za niezbędną narodowi niemieckiemu do przeżycia Leichenkeller – kostnica Lippmanna–Rosenthala bank (Liro) – pseudobank założony do przetrzymywania własności i zasobów holenderskich Żydów Luftwaffe – niemieckie siły powietrzne Machtergreifung – przejęcie władzy, nazistowskie określenie przejęcia władzy w Niemczech w 1933 roku Maghreb – francuskie terytoria kolonialne w Afryce Północnej Maquis – ogólne określenie francuskiej partyzantki MBF – Militärbefehlshaber in Frankreich, niemiecki dowódca wojskowy w okupowanej Francji, z siedzibą w Paryżu Meches – Żyd nawrócony na chrześcijaństwo Mezuza – małe pudełeczko przymocowane do prawej futryny drzwi żydowskich domów i zakładów, zawierające fragment Tory Militärbefehlshaber in Frankreich zob. MBF Minjan – grupa dziesięciu dorosłych mężczyzn niezbędna do odprawienia żydowskich obrzędów religijnych Mischling – osoba mieszanego pochodzenia według ustaw norymberskich, mischlingowie byli pierwszego i drugiego stopnia MOI – Ministerstwo Informacji Wielkiej Brytanii NAACP – National Association for the Advancement of Colored People

Nahplan – plan krótkoterminowy Nationalsozialistische Betriebszellenorganisation zob. NSBO Nationalsozialistische Handwerks-, Handels-, und Gewerbe-Organisation zob. NS-HAGO Niemieccy Chrześcijanie – odłam Kościoła ewangelickiego, który przyjął nazistowską doktrynę rasową i zaaprobowane przez nazistów władze kościelne NSBO – Nationalsozialistische Betriebszellenorganisation, organizacja partyjna w fabryce lub biurze NSDAP – Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, partia nazistowska NS-HAGO – Nationalsozialistische Handwerks-, Handels-, und Gewerbe-Organisation, nazistowskie stowarzyszenie rzemieślników i kupców Oberjude – główny Żyd, nazistowskie określenie przywódcy rady żydowskiej Odżydzanie – termin określający wykluczenie Żydów ze społeczeństwa i gospodarki Oneg Szabat – Radość Soboty, tajna organizacja stworzona przez Emanuela Ringelbluma w celu dokumentowania losu Żydów w getcie warszawskim i okupowanej Polsce Operacja „Barbarossa” – niemiecki plan inwazji na ZSRR Operacja „Blau” – niemiecki plan ataku na Kaukaz w 1942 roku Operacja „Lew Morski” – niemiecki plan inwazji na Wielką Brytanię, 1940 rok Operacja „Margarethe” – niemiecki plan okupacji Węgier Operacja „Reinhard” – nazistowskie określenie eksterminacji Żydów polskich, 1942 rok Operacja „Tajfun” – niemiecka operacja zdobycia Moskwy, październik 1941 roku Operacja „Tannenberg” – operacja SS zmierzająca do wyeliminowania opozycji w Polsce, 1939 rok Operacja „Tygrys” – operacja SS zmierzająca do wyeliminowania oporu w Marsylii, 1943 rok Ordedienst – Służba Porządkowa Ordnungsdienst – Służba Porządkowa, umundurowana służba utrzymująca porządek w gettach, zwykle nazywana policją żydowską Ordnungspolizei – Orpo Ordnungswache – Straż Porządkowa, podobna do Ordnungsdienstu (Służby Porządkowej) Organizacja Todta – niemiecka paramilitarna organizacja budowlana, często wykorzystująca pracę przymusową Organizować – w żargonie obozowym uzyskiwać jedzenie lub wartościowe przedmioty przez wymianę lub kradzież Orpo – Ordnungspolizei, umundurowana policja niemiecka ORT – Towarzystwo Propagowania Pracy wśród Żydów, żydowska organizacja zajmująca się edukacją i szkoleniem zawodowym OSS – Office of Special Services, amerykańska organizacja zajmująca się tajnymi operacjami wojskowymi i wywiadowczymi Ostindustrie – przedsiębiorstwo przemysłowe SS w Polsce Ostjuden – zwykle pogardliwe określenie posługujących się jidysz wschodnioeuropejskich Żydów Ostland – niemiecka jednostka administracyjna obejmująca państwa bałtyckie i część Białorusi Ostmark – nazistowskie określenie Austrii po aneksji

Ostministerium – Ministerstwo do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich OUN – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, podziemna ukraińska organizacja nacjonalistyczna w Polsce, w latach 1939–1941 współpracująca z Niemcami, później walcząca z Niemcami i Rosjanami Palestine Office – biuro ułatwiające emigrację do Palestyny, prowadzone przez lokalną organizację syjonistyczną Palestyna – w latach 1933–1948 pod władzą brytyjską, miejsce zamieszkania dużej społeczności żydowskiej mającej aspiracje państwowe, którym sprzeciwiała się jednak dużo liczniejsza ludność arabska Partisans Armés – belgijski ruch oporu Pascha – Pesach, żydowskie święto upamiętniające wyjście Żydów z Egiptu Passeurs – przewodnicy, którzy przeprowadzali uchodźców i uciekających żołnierzy alianckich z okupowanej Francji przez Pireneje do Hiszpanii Paulusbund – organizacja pomagająca niemieckim Żydom w przejściu na chrześcijaństwo Plan „Madagaskar” – nazistowski plan przymusowego przesiedlenia europejskich Żydów na Madagaskar Plan „Nisko” – nazistowski plan przymusowego przesiedlenia europejskich Żydów do dystryktu lubelskiego Poalej Syjon – Robotnicy Syjonu, partia syjonistyczno-socjalistyczna Pogrom – wystąpienie antyżydowskie Polska Partia Robotnicza zob. PPR PPR – Polska Partia Robotnicza, odrodzona Komunistyczna Partia Polski Protektorat Czech i Moraw – obszar Czechosłowacji okupowany przez Niemcy od marca 1939 roku Rafle – francuska nazwa obławy Rapportschreiber – pisarz, więzień funkcyjny w obozie koncentracyjnym odpowiedzialny za prowadzenie ewidencji i sprawdzanie stanu liczebnego więźniów w baraku Rassenschande – nazistowski termin oznaczający skalanie lub zhańbienie rasy Razzia – włoska nazwa obławy Rechtskonsulen – nazistowskie określenie żydowskiego radcy prawnego Rechtsschutz – obrona praw, określenie oporu cywilnego Rechtsstaat – państwo prawa Reichsarbeitsdienst – Służba Pracy Rzeszy, przymusowy rok pracy Reichsbanhn – niemieckie koleje państwowe Reichsbank – niemiecki bank państwowy Reichsbund jüdischer Frontsoldaten zob. RjF Reichsführer SS – pełny tytuł Reichsführer-SS und Chef der Deutschen Polizei, Dowódca SS i Niemieckiej Policji Rzeszy, tytuł Himmlera od czerwca 1936 roku Reichskommisar – zarządca terytorium okupowanego w Europie Wschodniej Reichskommisar für die Festigung des deutschen Volkstums (RKFdV) – Komisariat Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny, urząd odpowiedzialny za przesiedlanie etnicznych Niemców z Rosji i państw bałtyckich na zajęte ziemie polskie, kierowany przez Himmlera Reichssicherheitshauptamt zob. RSHA Reichssippenamt – Urząd Genealogii Rzeszy, biuro SS przyznające status aryjski Reichstag – parlament niemiecki

Reichstatthalter – gubernator Reichsvereinigung der Juden in Deutschland – utworzona przez nazistów centralna organizacja Żydów w Niemczech w latach 1938–1943 Reichsvertretung der deutschen Juden zob. RV RjF – Reichsbund jüdischer Frontsoldaten, stowarzyszenie kombatantów żydowskich RSHA – Reichssicherheitshauptamt, Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, stworzony pod koniec 1939 roku, żeby połączyć Gestapo, policję kryminalną, Sipo i SD RV – Reichsvertretung der deutschen Juden, Przedstawicielstwo Niemieckich Żydów Rzeszy, pierwsze scentralizowane ciało reprezentujące niemieckich Żydów w latach 1933–1938 (od 1935 roku zmuszone do zmiany nazwy na Reichsvertretung der Juden in Deutschland, Przedstawicielstwo Żydów w Niemczech) SA – Sturmabteilung, Oddziały Szturmowe paramilitarna organizacja nazistowska, znana też jako „brązowe koszule” SCAP – Service de Contrôle des Administrateurs Provisoires, organizacja we Francji Vichy mianująca zarządców majątku i przedsiębiorstw odebranych Żydom Schupo – Schutzpolizei, lokalnie rekrutowane kolaborujące siły policyjne Schutzmannschaften – lokalnie rekrutowana kolaborująca milicja Schutzpolizei zob. Schupo Schutzstaffel zob. SS SD – Sicherheitsdienst, służba bezpieczeństwa SS SDHA – Sicherheitsdiensthauptamt, centrala SD w Berlinie SEC – Section d’Enquête et de Contrôle, antyżydowska policja Francji Vichy Seder – uroczysta kolacja w pierwszy wieczór święta Paschy Selbstschutz – samoobrona formowana przez etnicznych Niemców Selekcja – oddzielenie Żydów zdolnych i niezdolnych do pracy, zwykle na arbitralnych podstawach. Niezdolnych do pracy mordowano Service de Contrôle des Administrateurs Provisoires zob. SCAP Service du travail obligatoire zob. STO Seuchensperrgebiet – obszar objęty kwarantanną Sze’erith Hapleitah – hebrajski termin oznaczający ocalałych niedobitków, odnoszący się do ocalonych w wyzwolonej Europie Sicherheitsdienst zob. SD Sicherheitsdiensthauptamt zob. SDHA Sipo – Sicherheitspolizei, Gestapo i policja kryminalna Sipo-SD – jednostki policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) i SD, złożone często z funkcjonariuszy obu służb Słowacka Partia Ludowa Hlinki – prawicowa partia nacjonalistyczna na Słowacji SOE – Special Operations Executive, brytyjska organizacja przeprowadzająca tajne operacje wojskowe Sonderbehandlung – specjalne traktowanie, eufemistyczne określenie egzekucji SPD – Socjaldemokratyczna Partia Niemiec Special Operations Executive zob. SOE

Sperrgebiet – obszar objęty kwarantanną SS – Schutzstaffel, oddziały ochronne, założone w 1925 roku oddziały ochrony partii nazistowskiej, które przekształciły się w służbę bezpieczeństwa i wywiadu z jednostkami zbrojnymi; kierowane przez Himmlera, miały się stać rasową elitą SS-Totenkopf – SS-Totenkofverbände, jednostki strażnicze w obozach koncentracyjnych SS-WVHA – SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt, Główny Urząd Gospodarki i Administracji SS Staatszionistische Partei – prawicowa niemiecka partia syjonistyczna Stahlhelm – Stalowe Hełmy, paramilitarne stowarzyszenie niemieckich weteranów wojennych Stapostelle – regionalne biuro Gestapo STO – Service du travail obligatoire, przymusowa służba pracy w Niemczech dla Francuzów ze strefy okupowanej Strzałokrzyżowcy – skrajnie nacjonalistyczna, prawicowa węgierska organizacja paramilitarna Sturmabteilung zob. SA Syjoniści rewizjoniści – członkowie prawicowego skrzydła ruchu syjonistycznego, dążącego do utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie w drodze walki zbrojnej Szechita – zasady uboju rytualnego Szema – Szma, jedna z najstarszych i najważniejszych modlitw żydowskich Sztetl – małe miasteczko lub wieś z dużą lub większościową ludnością żydowską Światowa Organizacja Syjonistyczna – centralna organizacja ruchu syjonistycznego Świt – polska radiostacja nadająca z Wielkiej Brytanii T4 – kryptonim operacji eutanazji Tałes – żydowski szal modlitewny Tałes katan – żydowski szal modlitewny noszony pod koszulą Tarbut – Kultura, syjonistyczna organizacja szkolna Tefilin – filakterie, skórzany pas z pudełkiem zawierającym fragment Pisma, używany przez ortodoksyjnych Żydów podczas modlitwy porannej Tisza be-Aw – żydowski dzień żałoby dla uczczenia zniszczenia Świątyni w 70 roku n.e. TOZ – Towarzystwo Ochrony Zdrowia, żydowska organizacja profilaktyki zdrowotnej Transferstelle – Urząd Transferu, utworzony w 1940 roku w Warszawie, odpowiedzialny za zaopatrywanie getta w żywność i surowce Trzynastka – potoczne określenie Urzędu do Walki z Lichwą i Spekulacją przy ulicy Leszno 13 w getcie warszawskim UGIF – Union générale des israélites de France, nadzorowana przez Niemców organizacja francuskich Żydów zajmująca się opieką społeczną, pierwotnie działająca oddzielnie w strefie okupowanej i wolnej Umschlagplatz – plac zbiórki ludzi kierowanych do obozów zagłady Union générale des israélites de France zob. UGIF UPA – Ukraińska Powstańcza Armia, organizacja nacjonalistyczna Ustasze – skrajnie prawicowy ruch nacjonalistyczny w Chorwacji Vernichtungslager – obóz zagłady Volk – naród, termin o konotacjach rasowych

Völkisch – narodowy, termin o konotacji rasowej Völkische Jungdeutsche Orden – nacjonalistyczny ruch młodzieży niemieckiej „Völkischer Beobachter” – główna gazeta nazistowska Volksdeutsch – etniczny Niemiec Volksgenosse – towarzysz partyjny Vorkommando – oddział straży przedniej Waad Hacala – rada pomocy religijnych Żydów Waffen-SS – wojskowe ramię SS, od 1939 roku Walloon Vlaams Nationaal Verbond – prawicowa separatystyczna organizacja francuskojęzycznych Belgów Wartheland – Kraj Warty, nazwa ziem zachodniej Polski wcielonych do Niemiec Wehrmacht – niemieckie siły zbrojne (Heer – armia lądowa, Luftwaffe – lotnictwo, Kriegsmarine – marynarka wojenna) Werterfassung – magazyn dóbr i drogocenności zrabowanych Żydom Wilhelmstrasse – potoczne określenie niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i dzielnicy rządowej w Berlinie Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt zob. SS-WVHA Wirtschaftsstab Ost – niemiecka jednostka cywilno-wojskowa założona przez Niemców w celu eksploatacji podbitych terytoriów ZSRR Wolna strefa – nieokupowana część Francji w latach 1940–1942 World Jewish Congress – quasi-demokratyczne ciało reprezentujące Żydów z całego świata WRB – War Refugee Board, amerykańska Rada do spraw Uchodźców Wojennych WVHA zob. SS-WVHA Wydział Przesiedleń – Umsiedlungstelle, urząd odpowiedzialny za przeniesienie Żydów do getta Wysoka Komisja do spraw Uchodźców – biuro Ligi Narodów zajmujące się pomocą uchodźcom ZAHA – Zentralausschuss für Hilfe und Aufbau, Centralny Komitet Pomocy i Odbudowy, niemiecka organizacja pomocy Żydom Zentralausschuss für Hilfe und Aufbau zob. ZAHA Zentralstelle für jüdische Auswanderung – Centralne Żydowskie Biuro Emigracyjne w Wiedniu, później na jego wzór utworzono biura w Berlinie, Pradze i Amsterdamie Zionistische Vereinigung für Deutschland – Niemiecka Federacja Syjonistyczna Zone Libre zob. wolna strefa ZvfD zob. Zionistische Vereinigung für Deutschland Żegota – Rada Pomocy Żydom, stworzona przez Delegaturę Rządu RP na Kraj w 1942 roku Żelazna Gwardia – prawicowa organizacja paramilitarna w Rumunii ŻOB – Żydowska Organizacja Bojowa, organizacja zbrojna w warszawskim getcie utworzona w 1942 roku ŻOB zob. Żydowska Organizacja Bojowa Żółta gwiazda – gwiazda Dawida, znak oznaczający Żyda ŻTOS – Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej Żydokomuna – pogardliwe polskie określenie utożsamiające Żydów z komunistami

Żydowski Związek Wojskowy zob. ŻZW ŻZW – Żydowski Związek Wojskowy, zbrojna organizacja syjonistów rewizjonistów w warszawskim getcie utworzona w 1942 roku

BIBLIOGRAFIA Prace ogólne Domarus Max, The Essential Hitler. Speeches and Commentary, red. Patrick Romane, Wauconda 2007. Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, t. 1, cz. A i B: Early Camps, Youth Camps, and Concentration Camps and Subcamps under the SS-Business Administration Main Office (WVHA), red. Geoffrey Megargee, Bloomington 2009. Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, t. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. Geoffrey Megargee, Bloomington 2009. Encyclopedia of Holocaust Literature, red. David Patterson et al., Westport 2002. Encyclopedia of the Holocaust, red. Robert Rozett, Shmuel Spector, New York 2000. Encyclopedia of the Third Reich, red. Louis L. Synder, New York 1976. Laqueur Walter, The Holocaust Encyclopedia, New Haven 2001. The Columbia Guide to the Holocaust, red. Donald Niewyk, Francis Nicosia, New York 2000. The Historiography of the Holocaust, red. Dan Stone, Houndmills 2004. The Oxford Handbook of Holocaust Studies, red. Peter Hayes, Kohn K. Roth, Oxford 2010. The World Reacts to the Holocaust, red. David Wyman, Baltimore 1996. The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, 2 t., red. Guy Miron, Jerusalem 2009. United States Holocaust Memorial Museum, Historical Atlas of the Holocaust, New York 1996. Wistrich Robert, Who’s Who in Nazi Germany, New York 1982.

Źródła Adelsberger Lucie, Auschwitz. A Doctor’s Story, tłum. Susan Ray, Boston 1995. Adler Stanislaw, In the Warsaw Ghetto 1940–1943. An Account of a Witness, tłum. Sara Philip, Jerusalem 1982. Amidst a Nightmare of Crime. Manuscripts of Prisoners in Cremation Squads Found at Auschwitz, tłum. Krystyna Michalik, New York 1973 [wyd. polskie: Wśród koszmarnej zbrodni. Notatki więźniów Sonderkommando, oprac. Danuta Czech, Jadwiga Bezwińska, Oświęcim 1975]. Andreas-Friedrich Ruth, Berlin Underground, tłum. Barrows Mussey, London 1948. Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, red. Danuta Czech et al., t. 5: Epilogue, tłum.

William Brand, Oświęcim 2000 [wyd. polskie: Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 5: Epilog, red. Wacław Długoborski, Franciszek Piper, Oświęcim 1995]. Avriel Ehud, Open the Gates! A Personal Story of ‘Illegal’ Immigration to Israel, New York 1975. Berg Mary, Pamiętnik. Relacja o dorastaniu w warszawskim getcie, tłum. Adam Tuz, Warszawa 2016. Bernard Jacques, The Camp of Slow Death, tłum. Edward Owen Marsh, London 1945 (I wyd. 1944). Berr Helene, Journal, tłum. David Bellos, London 2008. Blatt Thomas Toivi, From the Ashes of Sobibor. A Story of Survival, Evanston 1997 [wyd. polskie: Ucieczka z Sobiboru, tłum. Małgorzata Szubert, Warszawa 2010]. CDJC, Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports Présentés à la Première Conférence Européenne des Commissions Historiques et des Centres de Documentation Juifs, Paris 1949. Children During the Holocaust, red. Patricia Heberer, Lanham 2011. Ciano Galeazzo, The Complete Unabridged Diaries of Count Galeazzo Ciano, Italian Minister of Foreign Affairs, 1936–1943, red. i tłum. Robert L. Miller, Stanislaus Pugliese, London 2002 [wyd. polskie: Dziennik 1937–1943, tłum. i red. Tomasz Wituch, Pułtusk 2006]. Cukierman Icchak „Antek”, Nadmiar pamięci (siedem owych lat). Wspomnienia 1939–1946, tłum. Zoja Perelmuter, oprac. Marian Turski, Warszawa 2000. Cytryn Avraham, Youth Writing Behind the Walls. Notebooks from the Lodz Ghetto, red. Su Newman, tłum. Chaya Naor, Jerusalem 2005. Czech Danuta, Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992. Czerniaków Adam, Dziennik getta warszawskiego. 6 IX 1939–23 VII 1942, oprac. Marian Fuks, Warszawa 1983. Diment Michael, The Lone Survivor. A Diary of the Lukacze Ghetto and Sryniukhy, Ukraine, tłum. Shmuel [Diment] Yahalom, New York 1992. Documents on the Holocaust, red. Y. Arad, Y. Gutman, A. Margaliot, Jerusalem 1981. Dodd Martha, My Years in Germany, London 1939. Dodd William E., Dodd Martha, Ambassador Dodd’s Diary, London 1939. Dorian Emil, The Quality of Witness. A Romanian Diary 1837–1944, red. Marguerite Doria, tłum. Mara Soceanu Vamos, Philadelphia 1992. Edelman Marek, Getto walczy, w: Władysław Bartoszewski, Marek Edelman, I była dzielnica żydowska w Warszawie. Wybór tekstów, Warszawa 2010 (I wyd. 1945). The Black Book, red. Ilya Ehrenbur, Vasily Grossman, tłum. i red. John Glad i James S. Levine, New York 1980. Eichengreen Lucille, From Ashes to Life. My Memories of the Holocaust, San Francisco 1994. Farbstein Esther, A Close-up View of a Judenrat: the Memoirs of Pnina Weiss – Wife of a Member of the First Judenrat in Warsaw, „Yad Vashem Studies” 2005, t. 33, s. 61–99. Fest Joachim, Not Me. Memoirs of a German Childhood, tłum. Martin Chalmers, London 2012. Fleischmann Luigi, From Fiume to Navelli. A Sixteen-Year-Old’s Narrative of the Fleischmann Family and Other Free Internees in Fascist Italy September 1943–June 1944, Jerusalem 2007. François-Poncet André, The Fateful Years. Memoirs of the French Ambassador in Berlin 1931–38, London 1949. Fremde Blicke auf das ‘Dritte Reich’. Berichte ausländischer Diplomaten über Herrschaft und Gesellschaft in Deutschland 1933–1945, red. Frank Bajohr, Christoph Strupp, Göttingen 2011.

Fried Hedi, The Road to Auschwitz. Fragments of a Life, tłum. Michael Meyer, Lincoln 1990. Fromm Bella, Blood and Banquets. A Berlin Social Diary, London 1942. Fuchs Karl, Your Loyal and Loving Son. The Letters of Tank Gunner Karl Fuchs, 1937–1941, red. Horst Fuchs Richardson, Washington 2003. Gedye G.E.R., Fallen Bastions, London 1939. Germans No More. Accounts of Everyday Jewish Life, 1933–1938, red. Margarete Limburg, Hubert Ruebsaat, tłum. Alan Nothangle, New York 2006. Gissing Vera, Pearls of Childhood, London 1988. Glaser-Heled Galia, Bar-On Dan, Displaced: the Memoir of Eliezer Gruenbaum at Birkenau – Translation and Commentary, „Shofar” 2009, t. 27, nr 2, s. 1–23. Glazar Richard, Trap with a Green Fence. Survival in Treblinka, tłum. Roslyn Theobald, Evanston 1995 [wyd. polskie: Stacja Treblinka, tłum. Ewa Czerwiakowska, Warszawa 2011]. Goebbels Joseph, Przemówienie z 11 lutego 1943, http://www2.warwick.ac.uk/fac/arts/history/students/modules/hi369/reading/week8/goebbelstotal/ Goldstein Bernard, The Stars Bear Witness, tłum. i red. Leonard Shatzkin, New York 1949. Golfard Samuel, The Diary of Samuel Golfard and the Holocaust in Galicia, red. Wendy Lower, Lanham 2011. Greif Gideon, We Wept Without Tears. Testimonies of the Jewish Sonderkommando from Auschwitz, New Haven 2005 [wyd. polskie: „...płakaliśmy bez łez...”. Relacje byłych więźniów żydowskiego Sonderkommando z Auschwitz, tłum. Jan Kapłon, Warszawa–Oświęcim 2001]. Grynberg Henryk, Children of Zion, tłum. Jacqueline Mitchell, Evanston 1994 [wyd. polskie: Dzieci Syjonu, Warszawa 2012]. Halder Franz, The War Diary, 1939–1942, red. Charles Burdick, Hans-Adolf Jacobsen, Boulder 1988. Hart Kitty, I am alive, London 1962. Heppner Ernst G., Shanghai Refuge. A Memoir of the World War II Jewish Ghetto, Lincoln 1993. Herzberg Abel J., Between Two Streams. A Diary from Bergen-Belsen, tłum. Jack Santcross, London 2008. Hesdorffer Heinz, Twelve Years of Nazi Terror, Pittsburgh 2008. Hitler Adolf, Mein Kampf, tłum. Ralph Manheim, London 1973. Hitler Adolf, Przemówienie z 30 stycznia 1939, http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/sub_document.cfm? document_id=2289. Hitler Adolf, Przemówienie z 30 stycznia 1942, www.worldfuturefund.org/.../Hitler%20Speeches/Hitler%20Speech%201942. Hitler Adolf, Przemówienie z 30 stycznia 1944, https://archive.org/stream/TheCompleteHitlerSpeechesAndProclamations-MaxDomarus/TheCompleteHitler-1932–1945-Vol1–4_djvu.txt. Hitler Adolf, Przemówienie z 9 grudnia 1941, https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/hitler_declares_war.html. Hitler Speeches and Proclamations 1932–1945, tłum. Mary Fran Golbert, red. Max Domarus, Wauconda 1990, http://www.pdfarchive.info/pdf/H/Hi/Hitler_Adolf_-_Hitler_Speeches_and_Proclamations.pdf. Huberband Shimon, Kiddush Hashem: Jewish Religious and Cultural Life in Poland During the Holocaust, tłum. David Fishman, red. Jeffrey Gurock, Robert Hirt, New York 1987. Into the Arms of Strangers. Stories of the Kindertransport, red. Mark Jonathan Harris, Deborah Oppenheimer, London 2000. Isherwood Christopher, Goodbye to Berlin, London 1998 [wyd. polskie: Pożegnanie z Berlinem, tłum. Maria

Skroczyńska, Warszawa 1992]. Jewish Responses to Persecution, t. 1: 1933–1938, red. Jürgen Matthäus et al., Lanham 2010. Jewish Responses to Persecution, t. 2: 1938–1940, red. Alexandra Garbarini et al., Lanham 2011. Jewish Responses to Persecution, t. 3: 1941–1942, red. Jürgen Matthäu et al., Lanham 2013. Jewish Responses to Persecution, t. 4: 1942–1943, red. Emil Kerenji, Lanham 2015. Junge Traudl, Until the Final Hour. Hitler’s Last Secretary, red. Melissa Muller, tłum. Anthea Bell, London 2003 [wyd. polskie: Z Hitlerem do końca. Wyznania osobistej sekretarki wodza III Rzeszy, tłum. Barbara i Daniel Lulińscy, Warszawa 2003]. Kahane David, Lvov Ghetto Diary, tłum. Jerzy Michalowicz, Amhurst 1990. Karski Jan, Story of a Secret State, London 2012 [wyd. polskie: Tajne państwo. Opowieść o polskim Podziemiu, tłum. Grzegorz Siwek, Kraków 2014]. Katz Josef, One Who Came Back. The Diary of a Jewish Survivor, tłum. Hilda Reach, Takoma Park 2006. Katzenelson Yitzhak, Vittel Diary [22.5.43–16.9.43], tłum. Myer Cohen, Tel Aviv 1964. Katzmann Friedrich, Rozwiązanie kwestii żydowskiej w dystrykcie Galicja; Lösung der Judenfrage im Distrikt Galizien, oprac. Andrzej Żbikowski, tłum. Jolanta Pawłowska, Warszawa 2001. Kaufman Max, Die Vernichtung Der Juden Lettlands, München 1947. Kessler Edmund, The Wartime Diary of Edmund Kessler, Lwow, Poland, 1942–1944, red. Renata Kessler, Boston 2010. Klemperer Victor, Chcę dawać świadectwo aż do końca. Dzienniki 1933–1945, tłum. Anna i Antoni Klubowie, t. 1–3, Kraków 2000. Klukowski Zygmunt, Zamojszczyzna 1918–1959, Warszawa 2017. Koestler Arthur, Scum of the Earth, New York 1941. Koker David, At the Edge of the Abyss. A Concentration Camp Diary, 1943–1944, tłum. Michiel Horn, John Irons, Evanston 2012. Krauss Ota, Kulka Erich, The Death Factory, tłum. Stephen Joly, Oxford 1966 (I wyd. 1946) Kronika getta łódzkiego, t. 1: Styczeń 1941–maj 1942; t. 2: Czerwiec–grudzień 1942, oprac. Danuta Dąbrowska, Lucjan Dobroszycki, Łódź 1965–1966. Kronika getta łódzkiego, http://www.ghettochronik.de/pl/tageschronik (kompletne wpisy od sierpnia 1943 do lipca 1944 roku). Kruk Herman, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania: Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps 1939–1944, tłum. Barbara Harshav, red. Benjamin Harshav, New Haven 2002. Kulka Otto Dov, Landscapes of the Metropolis of Death. Reflections on Memory and Imagination, tłum. Ralph Mandel, London 2013 [wyd. polskie: Pejzaże metropolii śmierci. Rozmyślania o pamięci i wyobraźni, tłum. Michał Szczubiałka, Wołowiec 2014]. Kukielko Renya, Escape from the Pit, New York 1947. Lafitte François, The Internment of Aliens, London 1988 (I wyd. 1940). Lambert Raymond-Raoul, Diary of a Witness 1940–1943, tłum. Isabel Best, red. Richard I. Cohen, Chicago 2007. Lanzmann Claude, The Patagonian Hare. A Memoir, tłum. Frank Wynne, London 2012 [wyd. polskie Zając z Patagonii, tłum. Maryna Ochab, Wołowiec 2010]. Lederer Zdenek, Ghetto Theresienstadt, tłum. K. Weisskopf, London 1953.

Legislating The Holocaust. The Bernhard Loesener Memoirs and Supporting Documents, red. Karl Schleunes, Boulder 2001. Lengyel Olga, Five Chimneys, New York 1947. Letters to Hitler, red. Henrik Eberle, Victoria Harris, tłum. Steven Rendall, London 2012. Levy Isaac, Witness to Evil. Bergen-Belsen 1945, London 1995. Lewin Abraham, Dziennik, red. Katarzyna Person, tłum. Magdalena Siek, Adam Rutkowski, Warszawa 2016. Maier Ruth, Ruth Maier’s Diary. A Young Girl’s Life under Nazism, tłum. Jamie Bullock Vold, red. Jan Erik, London 2009. Manes Philipp, As if it were life. A WWII Diary from the Theresienstadt Ghetto, tłum. Janet Foster, Ben Barkow, Klaus Leist, red. Ben Barkow i Klaus Leist, London 2009. Maschmann Melita, Account Rendered, tłum. Geoffrey Strachan, London 1964. Mazor Michael, The Vanished City, tłum. David Jacobson, New York 1993 (I wyd. 1955). McDonald James G., Advocate for the Doomed. The Diaries and Papers of James G. McDonald, t. 1: 1932– 1935, red. Richard Breitman et al., Bloomington 2007. McDonald James G., Refugees and Rescue. The Diaries and Papers of James G. McDonald, t. 2: 1935–45, red. Richard Breitman et al., Bloomington 2009. Mechanicus Philip, Waiting for Death. A Diary, tłum. Irene R. Gibbons, London 1968. Menasche Albert, Birkenau (Auschwitz II). Memoirs of an Eye-Witness. How 72,000 Greek Jews Perished, New York 1947. Müller Filip, Eyewitness Auschwitz. Three Years in the Gas Chamber, tłum. i red. Susanne Flatauer, Chicago 1999. Mussolini’s Death March. Eyewitness Accounts of Italian Soldiers on the Eastern Front, red. Nuto Revelli, tłum. John Penuel, Lawrence 2013. Nahon Marco, Birkenau. Camp of Death, tłum. J.H. Bowers, red. Steven Bowman, Tuscaloosa 1989. Nazism 1919–1945. A Documentary Reader, t. 2: State, Economy and Society 1933–1939, red. J. Noakes, G. Pridham, Exeter 1997. Nazism 1919–1945. A Documentary Reader, t. 3: Foreign Policy, War and Racial Extermination, red. J. Noakes, G. Pridham, Exeter 1997. Némirovsky Irène, Francuska suita, tłum. Hanna Pawlikowska-Gannon, Warszawa 2006. Neurath Paul Martin, The Society of Terror. Inside the Dachau and Buchenwald Concentration Camps, Boulder 2005. Petzovsky A. [Alexander Peshersky], The Outbreak in Sobibor, w: The Fighting Ghettos, red. Barkai Meyer, New York 1962, s. 205–226 [wyd. polskie: Aleksander Peczerski, Szturm w nieśmiertelność. Wspomnienia, tłum. Jan Gondowicz, Warszawa 2013]. Phipps Eric, Our Man In Berlin. The Diary of Sir Eric Phipps, 1933–1937, red. Gaynor Johnson, London 2008. Poliakov Léon, L’Auberge des musiciens, Paris 1981. Protokół konferencji o kwestii żydowskiej w Ministerstwie Lotnictwa 12 listopada 1938, http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/pdf/eng/English34.pdf. Rajchman Chil, Ocalałem z Treblinki. Wspomnienia z lat 1942–1943, tłum. Bella Szwarcman-Czarnota, Warszawa 2011. Reck-Malleczewen Friedrich, Diary of a Man in Despair, tłum. Paul Rubens, London 2000. Reder Rudolf, Bełżec, Kraków 1999.

Reicher Edward, Country of Ash. A Jewish Doctor in Poland, 1939–1945, tłum. Magda Bogin, New York 2013 [wyd. polskie: W ostrym świetle dnia. Dziennik żydowskiego lekarza 1939–1945, oprac. Renata Jabłońska, Londyn 1989]. Reich-Ranicki Marcel, The Author of Himself. The Life of Marcel Reich-Ranicki, tłum. Ewald Osers, London 2001 [wyd. polskie: Moje życie, tłum. Jan Koprowski, Michał Misiorny, Warszawa 2000]. Reluctant Accomplice. A Wehrmacht Soldier’s Letters from the Eastern Front, red. Konrad H. Jarausch, Princeton 2011. Ringelblum Emanuel, Kronika getta warszawskiego. Wrzesień 1939–styczeń 1943, tłum. Adam Rutkowski, red. Artur Eisenbach, Warszawa 1988. Ringelblum Emmanuel, Polish-Jewish Relations During the Second World War, tłum. Dafna Allon et al., red. Joseph Kermish, Shmuel Krakowski, Evanston 1992 [wyd. polskie: Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa 1988]. Rosenfeld Oskar, In the Beginning was the Ghetto. Notebooks from Lodz, red. Hanno Loewy, tłum. Brigitte Goldstein, Evanston 2002. Rotem Simcha „Kazik”, Wspomnienia bojowca ŻOB, oprac. Iwona Śledzińska-Katarasińska, Warszawa 1993. Roth Joseph, Josef Roth. A Life in Letters, red. i tłum. Michael Hofmann, London 2012. Rubinowicz Dawid, Pamiętnik, Warszawa 1960. Sakowicz Kazimierz, Dziennik 1941–1943, oprac. Maria Wardzyńska, Warszawa 2014. Schroeder Christa, He Was My Chief. The Memoirs of Adolf Hitler’s Secretary, tłum. Geoffrey Brooks, London 2009 [wyd. polskie: Byłam sekretarką Adolfa Hitlera, tłum. Magdalena Podwysocka, Warszawa 1999]. Schwarzschild Leopold, Chronicle of a Downfall. Germany, 1929–1939, red. Andreas Wesemann, tłum. Michel Mitchell, London 2010. Scroll of Agony. The Warsaw Diary of Chaim A. Kaplan, red. Abraham Katsh, New York 1965 [wyd. polskie obejmujące okrojone fragmenty z roku 1940: Chaim Aron Kapłan, Księga życia (Dziennik z getta warszawskiego) [cz. 1], tłum. Adam Rutkowski, A. Wein, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1963, nr 1–2; [cz. 2] tamże 1964, nr 2]. Seidman Hillel, The Warsaw Ghetto Diaries, tłum. Yosef Israel, Jerusalem 1997. Shirer William, Berlin Diary. The Journal of a Foreign Correspondent, 1934–1941, Baltimore 2002 (I wyd. 1941). Sierakowiak Dawid, Dziennik. Pięć zeszytów z łódzkiego getta, red. Alan Adelson, Kamil Turowski, Warszawa 2015. Smith Howard K., Last Train From Berlin, London 1942. Soldaten. On Fighting, Killing and Dying: The Secret Second World War Tapes of German POWs, red. Sönke Neitzel, Harald Welzer, London–New York 2012 [wyd. polskie: Żołnierze. Protokoły walk, zabijania i umierania, tłum. Viktor Grotowicz, Warszawa 2014]. Somerhausen Anne, Written in Darkness. A Belgian Woman’s Record of the Occupation 1940–1945, New York 1946. Stabholz Thaddeus, Seven Hells, tłum. Jacques i Hilda Grunblatt, New York 1990 [wyd. polskie: Siedem piekieł, Stuttgart 1947]. Strawczynski Oskar, Ten Months in Treblinka (October 5, 1942 – August 2, 1943), w: Israel Cymlich, Oskar Strawczynski, Escaping Hell in Treblinka, Jerusalem 2007, s. 127–186. Stromer Moty, Memoirs of an Unfortunate Person. The Diary of Moty Stromer, tłum. Elinor Robinson, Jerusalem 2008.

Szereszewska Helena, Memoirs, London 1997. Szpilman Władysław, Pianista. Warszawskie wspomnienia 1939–1945, oprac. Andrzej Szpilman, Kraków 2002 (I wyd. 1946). Tapping Hitler’s Generals. Transcripts of Secret Conversations, 1941–45, red. Sönke Neitzel, Barnsley 2007 [wyd. polskie: Podsłuchiwani. Niemieccy generałowie w brytyjskiej niewoli 1942– 1945, tłum. Jola Zepp, Marek Zepp, Zakrzewo 2009]. The Chronicle of the Lodz Ghetto 1941–1944, red. Lucjan Dobroszycki, tłum. Richard Lourie, Joachim Neugroschel et al., New Haven 1984. The Einsatzgruppen Reports, red. Yitzhak Arad, Shmuel Krakowski, Shmuel Spector, New York 1982. The Fighting Ghettos, red. Meyer Barkai, New York 1962. The Holocaust in Hungary. Evolution of a Genocide, tłum. Zoltan Vagi et al., Lanham 2013. The Jews in the Secret Nazi Reports on Popular Opinion in Germany, 1933–1945, red. Otto Dov Kulka, Eberhard Jackel, tłum. William Templer, New Haven 2011. The Judgment of Nuremberg 1946, London 1999 (I wyd. 1946). The Night of Broken Glass. Eyewitness Accounts of Kristallnacht, red. Uta Gerhardt, Thomas Karlauf, tłum. Robert Simmons, Nick Somers, London 2012. The Relief of Belsen, April 1945. Eyewitness Accounts, red. Paul Kemp, London 1991. The Trial of Adolf Eichmann. Record of Proceedings in the District Court of Jerusalem, 9 t., Jerusalem 1992– 1995. The Unknown Black Book. The Holocaust in the German-Occupied Soviet Territories, red. Joshua Rubenstein, Ilya Altman, tłum. Christopher Morris, Joshua Rubenstein, Bloomington 2008. Tischauer Helen, wywiad przeprowadzony przez Davida Bodera, Feldafing, Niemcy, 23 września 1946, w: Approaching an Auschwitz Survivor. Holocaust Testimony and its Transformations, red. Jürgen Matthäu, New York 2009. Tory [Golub] Avraham, Surviving the Holocaust. The Kovno Ghetto Diary, tłum. Jerzy Michalowicz, red. Martin Gilbert, Dina Porat, Cambridge 1990. Travels in the Reich 1933–1945. Foreign Authors Report from Germany, red. Oliver Lubrich, tłum. K. Northcott, S. Wichmann, D. Krouk, Chicago 2010. Troller Norbert, Theresienstadt. Hitler’s Gift To The Jews, tłum. Susan Cernyak-Spatz, red. Joel Shatzky, Chapel Hill 1991. Trunk Isaiah, Łódź Ghetto. A History, tłum. i red. Robert Shapiro, Bloomington 2006. Voices of the Holocaust, http://voices.iit.edu/. Von Hassell Ulrich, The von Hassell Diaries 1938–1944, red. Hugh Gibson, London 1948. War, Pacification, and Mass Murder, 1939. The Einsatzgruppen in Poland, red. Jürgen Matthäu et al., Lanham 2014. Warhaftig Zorach, Uprooted: Jewish Refugees and Displaced Persons after Liberation, New York 1946. Wdowinski David, And We Are Not Saved, London 1964. Weinstein Eddi, 17 dni w Treblince, tłum. Rafał Zubkowicz, Łosice 2008. Weissmann Klein Gerda, All But My Life, New York 1995. Weissová Helga, Helga’s Diary. A Young Girl’s Account of Life in a Concentration Camp, tłum. Neil Bermel, London 2013 [wyd. polskie: Dziennik Helgi. Świadectwo dziewczynki o życiu w obozach koncentracyjnych, tłum. Aleksander Kaczorowski, Kraków 2013]. Wetzler Alfred, Escape from Hell. The True Story of the Auschwitz Protocol, tłum. Ewald Osers, red. Peter

Várnan, New York 2007. Wiernik Yankiel, Rok w Treblince; A Year in Treblinka, Warszawa 2003 (I wyd. 1944). Willenberg Samuel, Bunt w Treblince, Warszawa 1991. Young Moshe’s Diary, red. Shaul Esh, tłum. Hana’ar Moshe, Jerusalem 1979. Zelkowicz Josef, In Those Terrible Days: Writings from the Lodz Ghetto, red. Michael Unger, tłum.Naftali Greenwood, Jerusalem 2002 [wyd. polskie: Notatki z getta łódzkiego 1941–1944, tłum. Monika Polit, Łódź 2016, wyd. anglojęzyczne różni się zawartością] Zsolt Bela, Nine Suitcases, tłum. Ladislaus Lob, London 2004 (I wyd. 1946–1947). Zylberberg Michael, A Warsaw Diary, London 1969. Żywulska Krystyna, Przeżyłam Oświęcim, Warszawa 2004 (I wyd. 1946).

Opracowania Aalders Gerard, Nazi Looting. The Plunder of Dutch Jewry During the Second World War, tłum. Arnold i Erica Pomerans, Oxford 2004. Abitbol Michel, The Jews of North Africa in World War II, Detroit 1989. Adam Uwe Dietrich, How Spontaneous was the Pogrom?, w: November 1938, red. Walter Pehle, tłum. William Templer, Oxford 1991, s. 73–94. Adamczyk-Garbowska Monika, Patterns of Return. Survivors’ Postwar Journeys to Poland, Washington 2007. Adler Jacques, The Jews of Paris and the Final Solution. Communal Response and Internal Conflicts, 1940– 1944, New York 1987. Aleksiun Natalia, The Central Jewish Historical Commission in Poland, 1944–1947, w: Polin, t. 20: Making Holocaust Memory, red. Gabriel Finder et al., Portland 2008, s. 74–97. Aleksiun Natalia, The Polish Catholic Church and the Jewish Question in Poland, 1944–48, „Yad Vashem Studies” 2005, t. 33, s. 143–170. Allen Michael Thad, The Business of Genocide. The SS, Slave Labour, and the Concentration Camps, Chapel Hill 2002. Allen Michael Thad, The Devil in the Details. The Gas Chambers of Birkenau, October 1941, „Holocaust and Genocide Studies” 2002, t. 16, nr 2, s. 189–216. Allwork Larissa, Holocaust Remembrance Between the National and the Transnational. The Stockholm International Forum and the First Decade of the International Task Force, London 2015. Alport Nachum, The Destruction of Slonim Jewry, tłum. Max Rosenfeld, New York 1989. Altman Ilya, The History and Fate of The Black Book and The Unknown Black Book, w: The Unknown Black Book. The Holocaust in the German-Occupied Soviet Territories, red. Joshua Rubenstein, Ilya Altman, tłum. Christopher Morris, Joshua Rubenstein, Bloomington 2008, s. XIX–XXXIX. Altshuler Mordechai, Escape and Evacuation of Soviet Jews at the time of the Nazi Invasion: Policies and Realities, w: The Holocaust in the Soviet Union, red. Lucjan Dobroszycki, Jeffrey S. Gurock, Armonk 1993, s. 77–104. Aly Götz, Heim Susanne, Architects of Annihilation. Auschwitz and the Logic of Destruction, tłum. A.G. Blunden, London 2002. Aly Götz, Final Solution. Nazi Population Policy and the Murder of the European Jews, London 1999. Aly Götz, Hitler’s Beneficiaries. Plunder, Racial War and the Nazi Welfare State, tłum. Jefferson Chase, New

York 2006. Aly Götz, Medicine against the Useless, w: Cleansing the Fatherland. Nazi Medicine and Racial Hygiene, red. Aly Götz, Peter Chroust, Christian Pross, tłum. Belinda Cooper, Baltimore 1994. Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Ysrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994. Ancel Jean, „The New Invasion” – The Return of Survivors from Transnistria, w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 231– 256. Ancel Jean, The Economic Destruction of Romanian Jewry, Jerusalem 2007. Ancel Jean, The History of the Holocaust in Romania, Lincoln 2010. Angress Werner, Between Fear and Hope. Jewish Youth in the Third Reich, tłum. Werner Angress, Christine Granger, New York 1988. Angrick Andrej i Klein Peter, The ‘Final Solution’ in Riga. Exploitation and Annihilation,1941–1944, tłum. Ray Brandon, New York 2009. Angrick Andrej, Annihilation and Labour: Jews and Thoroughfare IV in Central Ukraine, w: The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Bloomington 2010, s. 190–223. Apostolou Andrew, „The Exception of Salonika”. Bystanders and collaborators in Northern Greece, „Holocaust and Genocide Studies” 2000, t. 14, nr 2, s. 165–166. Arad Gulie Ne’eman, America, its Jews and the Rise of Nazism, Bloomington 2007. Arad Yitzhak, Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps, Bloomington 1987. Arad Yitzhak, The Holocaust in the Soviet Union, Lincoln 2009. Arens Moshe, The Warsaw Ghetto Uprising: A Reappraisal, „Yad Vashem Studies” 2005, t. 33, s. 101–142. Arnold K.J., Lubbers G.C., The Meeting of the Staatssekretäre on 2 May 1941 and the Wehrmacht, A Document Up for Discussion, „Journal of Contemporary History” 2007, t. 42, nr 4, s. 613–626. Aronson Shlomo, Hitler, the Allies and the Jews (Cambridg, 2004). Aronson Shlomo, OSS X-2 and Rescue Efforts During the Holocaust, w: Secret Intelligence and the Holocaust, red. David Bankier, New York 2006, s. 65–104. Ascher Abraham, A Community under Siege. The Jews of Breslau under Nazism, Stanford 2007. Aschheim Steven, Brothers and Strangers. The East European Jew in German and German Jewish Consciousness, 1800–1923, Madison 1999. Atrocities on Trial. Historical Perspectives on the Politics of Prosecuting War Crimes, red. Patricia Heberer, Jürgen Matthäu, Lincoln 2008. Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 1: The Establishment and Organisation of the Camp, red. Aleksander Lasik et al., Oświęcim 2000 [wyd. polskie: Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 1: Założenie i organizacja obozu, red. Wacław Długoborski, Franciszek Piper, Oświęcim 1995]. Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 2: The Prisoners – Their Life and Work, red. Tadeusz Iwaszko et al., Oświęcim 2000 [wyd. polskie: Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 2: Więźniowie – życie i praca, red. Wacław Długoborski, Franciszek Piper, Oświęcim 1995]. Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 3: Mass Murder, red. Franciszek Piper, Oświęcim 2000 [wyd. polskie: Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 3: Zagłada, red. Wacław Długoborski, Franciszek Piper, Oświęcim 1995].

Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 4: The Resistance Movement, red. Henryk Świebocki, Oświęcim 2000 [wyd. polskie: Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 4: Ruch oporu, red. Wacław Długoborski, Franciszek Piper, Oświęcim 1995]. Baden-Baden, http://www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/kristallnacht/baden.asp. Bajohr Frank, ‘Aryanization’ in Hamburg. The Economic Exclusion of Jews and the Confiscation of their Property in Nazi Germany, New York 2002. Ball Simon, The Bitter Sea, London 2009. Bankowska Aleksandra, Polish Partisan Formations during 1942–1944 in Jewish Testimonies, „Holocaust Studies and Materials” 2008, s. 103–122. Barkai Avraham, ‘Self-Help in the Dilemma: „To Leave or to Stay?”’, w: German-Jewish History in Modern Times, t. 4: Renewal and Destruction: 1918–1945, red. Michael Meyer, New York 1998, s. 313–332. Barkai Avraham, ‘Shifting Organisational Relationships’, German-Jewish History in Modern Times, t. 4: Renewal and Destruction: 1918–1945, red. Michael Meyer, New York 1998, s. 258–282. Barkai Avraham, From Boycott to Annihilation. The Economic Struggle of German Jews 1933–1945, tłum. William Templer, Hanover 1989. Barkai Avraham, The Final Chapter, w: German-Jewish History in Modern Times, t. 4: Renewal and Destruction: 1918–1945, red. Michael Meyer, New York 1998, s. 378–388. Barkow Ben, Alfred Wiener and the Making of the Holocaust Library, London 1997. Bartov Omer, Hitler’s Army. Soldiers, Nazis, and War in the Third Reich, New York 1992 [wyd. polskie: Żołnierze Führera, tłum. Jarosław Skowroński, Warszawa 2004]. Bartov Omer, Murder in Our Midst. The Holocaust, Industrial Killing and Representation, New York 1996. Bauer Yehuda, Jews for Sale? Nazi-Jewish Negotiations, 1933–1945, New Haven 1994. Bauer Yehuda, Rethinking the Holocaust, New Haven 2001 [wyd. polskie: Przemyśleć Zagładę, tłum. Jerzy Giebułtowski, Janusz Surewicz, Warszawa 2016]. Bauer Yehuda, The Death of the Shtetl, New Haven 2009. Beevor Anthony, The Second World War, London 2012 [wyd. polskie: Druga wojna światowa, tłum. Grzegorz Siwek, Kraków 2015]. Belgium and the Holocaust, red. Dan Michman, Jerusalem 1998. Bellamy Chris, Absolute War. Soviet Russia in the Second World War, London 2007 [wyd. polskie: Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, tłum. Maciej Antosiewicz, Miłosz Habura, Paweł Laskowicz, Warszawa 2010]. Belsen 1945. New Historical Perspectives, red. Suzanne Bardgett, David Cesarani, London 2006. Belsen in History and Memory, red. Jo Reilly, London 1997. Bender Sarah, The Jews of Bialystok during World War II and the Holocaust, Waltham 2008. Ben-Sefer Ellen, Forced Sterilization and Abortion as Sexual Abuse, w: Sexual Violence Against Jewish Women During the Holocaust, red. Sonja M. Hedgepeth, Rochelle G. Saidel, Waltham 2010, s. 150–173. Bentwich Norman, They Found Refuge, London 1956. Benz Wolfgang, The Holocaust, tłum. Jane Sydenham-Kwiet, New York 1995. Beorn Waitman Wade, Marching Into Darkness. The Wehrmacht and the Holocaust in Belarus, Cambridge 2014. Bergen Doris, Twisted Cross: The German Christian Movement in the Third Reich, Chapel Hill 1996. Bergen Doris, War & Genocide. A Concise History of the Holocaust, Lanham 2009.

Bergen-Belsen, red. Habbo Knoch, Marlis Buchholz et al., Göttingen 2010. Bergerson Andrew Stuart, Ordinary Germans In Extraordinary Times. The Nazi Revolution in Hildesheim, Bloomington 2004. Bernstein Michael André, Foregone Conclusions: Against Apocalyptic History, Berkeley 1994. Bessel Richard, Germany 1945. From War to Peace, London 2009. Bitter Legacy. Confronting the Holocaust in the USSR, red. Zvi Gittelman, Bloomington 1997. Black Jeremy, The Holocaust, London 2008. Black Peter R., Auxiliaries for Operation Reinhard: Shedding Light on the Trawniki Training Camp Through Documents from Behind the Iron Curtain, w: Secret Intelligence and the Holocaust, red. David Bankier, New York 2006, s. 327–366. Blatman Daniel, For Our Freedom and Yours. The Jewish Labour Bund in Poland 1939–1949, London 2003. Blatman Daniel, The Death Marches, January–May 1945: Who Was Responsible for What?, „Yad Vashem Studies” 2000, t. 28, s. 155–202. Blatman Daniel, The Death Marches. The Final Phase of Nazi Genocide, tłum. Chaya Galai, Cambridge 2011. Blood Philip, Hitler’s Bandit Hunters. The SS and the Nazi Occupation of Europe, Washington 2008 [wyd. polskie: Siepacze Hitlera. Oddziały specjalne SS do zwalczania partyzantki, tłum. Sławomir Patlewicz, Warszawa 2008]. Bloxham Donald, Genocide on Trial. War Crimes Trials and the Formation of Holocaust History and Memory, Oxford 2001. Bloxham Donald, The Final Solution. A Genocide, Oxford 2009. Blumenson Martin, The Duel for France, 1944, New York 1963. Bogner Nahum, At the Mercy of Strangers. The Rescue of Jewish Children with Assumed Identities in Poland, Jerusalem 2009. Bolchover Richard, British Jewry and the Holocaust, Cambridge 1993. Bondy Ruth, Trapped. Essays on the History of the Czech Jews, 1939–1943, Jerusalem 2008. Boog Horst, The Luftwaffe Assault, w: The Burning Blue. A New History of the Battle of Britain, red. Paul Addison, Jeremy A. Crang, London 2000, s. 39–54. Boom Bart van der, Ordinary Dutchmen and the Holocaust: a summary of findings, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, 1940–1945, red. Peter Romijn et al., Amsterdam 2012, s. 29–52. Borut Jacob, Antisemitism in Tourist Facilities in Weimar Germany, „Yad Vashem Studies” 2000, t. 28, s. 7– 50. Bowman Steven M., The Agony of Greek Jews 1940–1945, Stanford 2009. Braham Randolph, Hungarian Jews, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Ysrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 456–468. Braham Randolph, The Politics of Genocide. The Holocaust in Hungary, Detroit 2000. Braham Randolph, The Politics of Genocide. The Holocaust in Hungary, t. 2, New York 1994. Breitman Richard, Lichtman Alan J., FDR and the Jews, Cambridge 2013. Breitman Richard, Himmler and Bergen-Belsen, w: Belsen in History and Memory, red. Jo Reilly, London 1997, s. 72–84. Breitman Richard, Nazi Espionage: The Abwehr and SD Foreign Intelligence, w: US Intelligence and the Nazis, red. Richard Breitman et al., New York 2005, 93–120.

Breitman Richard, New Sources on the Holocaust in Italy, „Holocaust and Genocide Studies” 2002, t. 16, nr 3, s. 402–414. Breitman Richard, Other Responses to the Holocaust, w: US Intelligence and the Nazis, red. Richard Breitman et al., New York 2005, s. 45–64. Brenner Michael, After the Holocaust: Rebuilding Jewish Lives in Postwar Germany, tłum. Barbara Harshav, Princeton 1999. Brenner Michael, The Renaissance of Jewish Culture in Weimar Germany, New Haven 1996. Breughel J.W., The Bernheim petition: A challenge to Nazi Germany in 1933, „Patterns of Prejudice” 1983, t. 17, nr 3, s. 17–25. Bridgman John, The End of the Holocaust and the Liberation of the Camps, London 1990. Britain and the Holocaust. Remembering and Representing War and Genocide, red. Caroline Sharples, Olaf Jensen, London 2013. Browder George C., Hitler’s Enforcers. The Gestapo and the SS Security Service in the Nazi Revolution, New York 1996. Browning Christopher, Matthäus Jürgen, The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942, London 2004. Browning Christopher, Ordinary Men. Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland, New York 1992 [wyd. polskie: Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. Piotr Budkiewicz, Warszawa 2000]. Bruttmann Tal, La logique des bourreaux 1943–1944, Paris 2006. Bryant Chad, Prague in Black. Nazi Rule and Czech Nationalism, Cambridge 2007. Büchler Yehoshua, Bauer Yehuda, Document: A Preparatory Document for the Wannsee „Conference”, „Holocaust and Genocide Studies” 1995, t. 9, nr 1, s. 121–129. Büchler Yehoshua, Reconstruction Efforts in Hostile Surroundings – Slovaks and Jews after World War II, w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 257–276. Buggeln Marc, Slave Labour in Nazi Concentration Camps, tłum. Paul Cohen, New York 2014. Burleigh Michael, Wipperman Wolfgang, The Racial State. Germany 1933–1945, Cambridge 1991. Burleigh Michael, Death and Deliverance. ‘Euthanasia’ in Germany 1900–1945, Cambridge 1994. Burleigh Michael, The Third Reich. A History, London 2000 [wyd. polskie: Trzecia Rzesza. Nowa historia, tłum. Grzegorz Siwek, Kraków 2010]. Burletson Louise, The State, Internment and Public Criticism in the Second World War, w: The Internment of Aliens in Twentieth Century Britain, red. David Cesarani, Tony Kushner, London 1993, s. 101–124. Burrin Philippe, Hitler and the Jews, London 1994. Buttner Ursula, The „Jewish Problem Becomes a Christian Problem”. German Protestants and the Persecution of the Jews in the Third Reich, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, 431–459. Caestecker Frank, The Reintegration of Jewish Survivors into Belgian Society, 1943–1947, w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 72–107. Callil Carmen, Bad Faith. A Forgotten History of Family and Fatherland, London 2006. Caron Vicki, Uneasy Asylum. France and the Jewish Refugee Crisis 1933–1942, Stanford 1999.

Carpi Daniel, Between Mussolini and Hitler. The Jews and the Italian Authorities in France and Tunisia, Hanover 1994. Cesarani David, Levine Paul, Bystanders’ to the Holocaust: A Re-evaluation, London 2002. Cesarani David, A Brief History of Bergen-Belsen, w: Belsen 1945. New Historical Perspectives, red. Suzanne Bardgett, David Cesarani, London 2006, s. 13–21. Cesarani David, Arthur Koestler. The Homeless Mind, London 1998. Cesarani David, British reactions to the Warsaw Ghetto Uprising, w: Fifty Years After. Papers from the Conference organized by the Jewish Historical Institute of Warsaw, 29–31 March 1993, red. Daniel Grinberg, Warsaw 1994, s. 133–144. Cesarani David, Eichmann. His Life and Crimes, London 2004 [wyd. polskie: Eichmann – jego życie i zbrodnie, tłum. Jacek Lang, Zakrzewo 2008]. Cesarani David, Introduction, w: Into the Arms of Strangers. Stories of the Kindertransport, red. Mark Jonathan Harris, Deborah Oppenheimer, London 2000, s. 1–16. Cesarani David, Jewish Victims of the Holocaust and Swiss Banks, „Dimensions” 1997, nr 191, s. 3–6. Cesarani David, Striped Pyjamas, „Literary Review”, maj 2011, http://www.literaryreview.co.uk/cesarani_10_08.html. Cesarani David, The International Military Tribunal at Nuremberg: British Perspectives, w: Die Nürnburger Prozesse. Völkerstrafrecht seit 1945, red. H.R. Reginbogin, C.J.M. Safferling, München 2006, s. 31–38. Cesarani David, The Jewish Chronicle and Anglo-Jewry, 1841–1991, Cambridge 1994. Cesarani David, The London Jewish Chronicle and the Holocaust, w: Why Didn’t The Press Shout? American and International Journalism During the Holocaust, red. Robert Moses Shapiro, New York 2003, s. 175– 195. Cesarani David, The Transformation of Communal Authority in Anglo-Jewry, 1914–1940, w: The Making of Modern Anglo-Jewry, red. David Cesarani, Oxford 1990, s. 115–140. Cesarani David, Major Farran’s Hat. Murder, Scandal and Britain’s War against Jewish Terrorism, 1945– 1948, London 2009. Cesarani David, The Holocaust. A Teacher’s Guide, London 1998. Chadwick W.R., The Rescue of the Prague Refugees 1938/39, Padstow 2010. Charney Frederick B., The Bulgarian Jews and the Final Solution 1940–44, Pittsburgh 1972. Chrostowski Witold, The Extermination Camp Treblinka, London 2003. Citino Robert M., Death of the Wehrmacht. The German Campaigns of 1942, Lawrence 2007 [wyd. polskie: Zagłada Wehrmachtu. Kampanie 1942 roku, tłum. Mateusz Grzywa, Oświęcim 2014]. Citino Robert M., The German Way of War. From the Thirty Years War to the Third Reich, Lawrence 2008. Citino Robert M., The Wehrmacht Retreats. Fighting a Lost War, 1943, Lawrence 2012 [wyd. polskie: Odwrót Wehrmachtu. Prowadzenie przegranej wojny 1943 r., tłum. Mateusz Grzywa, Oświęcim 2014]. Clark Lloyd, Crossing the Rhine. Breaking into Nazi Germany 1944 and 1945 – The Greatest Airborne Battles in History, New York 2008. Clifford Rebecca, Commemorating the Holocaust. The Dilemmas of Remembrance in France and Italy, Oxford 2013. Cohen Boaz, Dr Jacob Robinson, the Insitute of Jewish Affairs and the Elusive Jewish Voice in Nuremberg, w: Holocaust and Justice. Representation and Historiography of the Holocaust in Post-War Trials, red. David Bankier, Dan Michman, Jerusalem 2010, s. 81–100.

Cohen Richard I., The Burden of Conscience. French Jewry’s Response to the Holocaust, Bloomington 1987. Cohen Susan, Rescue the Perishing. Eleanor Rathbone and the Refugees, London 2010. Cole Tim, Holocaust City. The Making of a Jewish Ghetto, London 2002. Collingham Lizzie, The Taste of War. World War Two and the Battle for Food, London 2011. Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, red. Jane Caplan, Nikolaus Wachsmann, London 2010. Confino Alon, A World Without Jews. The Nazi Imagination. From Persecution to Genocide, New Haven 2014. Conradi Peter, Hitler’s Piano Player. The Rise and Fall of Ernst Hanfstaengl, Confidant of Hitler, Ally of FDR, London 2005. Contested Memories. Poles and Jews During the Holocaust and Its Aftermath, red. Joshua D. Zimmerman, New Brunswick 2003. Csosz Laszlo, Agrarian reform and race protection: the implementation of the Fourth Jewish Law, w: The Holocaust in Hungary. Evolution of a Genocide, tłum. Zoltan Vagi et al., Lanham 2013, s. 180–197. Czech Danuta, The Auschwitz Prisoner Administration, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Ysrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 362–378. d’Este Carlo, Warlord. A Life of Churchill at War, 1874–1945, London 2009. Dallas Gregor, Poisoned Peace. 1945 – The War That Never Ended, London 2005. Davies Norman, Rising ’44. ‘The Battle for Warsaw’, London 2004 [wyd. polskie: Powstanie ’44, tłum. Elżbieta Tabakowska, Kraków 2014]. Dawidowicz Lucy, The War Against the Jews, London 1975. Deaf People in Hitler’s Europe, red. Donna F. Ryan, John S. Schuman, Washington 2002. Dean Martin, Collaboration in the Holocaust, Houndmills 2000. Dean Martin, Robbing the Jews. The Confiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1933–1945, New York 2008. Dean Martin, Seizure, Registration and Sale: The Strange case of the German Administration of Jewish Moveable Property in Latvia (1941–1944), w: Latvia in World War II, red. Andris Caune et al., Riga 2000, s. 372–378. Dean Martin, Soviet Ethnic Germans and the Holocaust in the Reich Commissariat Ukraine, 1941–1944, w: The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Bloomington 2010, s. 248–271. Dean Martin, The Development and Implementation of Nazi Denaturalization and Confiscation Policy up to the Eleventh decree to the Reich Citizenship Law, „Holocaust and Genocide Studies” 2002, t. 16, nr 2, s. 217– 242. Delage Christian, The Judicial Construction of the Genocide of the Jews at Nuremberg: Witnesses on the Stand and the Screen, w: Holocaust and Justice. Representation and Historiography of the Holocaust in PostWar Trials, red. David Bankier, Dan Michman, Jerusalem 2010, s. 101–113. Deletant Dennis, Hitler’s Forgotten Ally. Ion Antonescu and His Regime, Romania 1940–1944, Houndmills 2006 [wyd. polskie: Rumunia – zapomniany sojusznik Hitlera, tłum. Marian Baranowski, Warszawa 2010]. Deletant Dennis, Transnistria and the Romanian Solution of the „Jewish Problem”, w: The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Bloomington 2010, s. 156–189. Dembowski Peter, Christians in the Warsaw Ghetto. An Epitaph for the Unremembered, Chicago 2005 [wyd.

polskie: Chrześcijanie w getcie warszawskim. Epitafium dla zapomnianych, tłum. Joanna Lech, Włocławek 2008]. Denmark and the Holocaust, red. M.B. Jensen, S.L.B. Jensen, Copenhagen 2003. Die Nürnburger Prozesse. Völkerstrafrecht seit 1945, red. H.R. Reginbogin, C.J.M. Safferling, München 2006. Dieckmann Christoph, The Role of the Lithuanians in the Holocaust, w: Facing the Nazi Genocide: Non-Jews and Jews in Europe, red. Beate Kosmola, Feliks Tych, Berlin 2004, s. 149–168. Dinnerstein Leonard, America and the Survivors of the Holocaust, New York 1982. Dipper Christof, 20 July and the „Jewish Question”, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, 463–78. Dirks Christian, Snatchers: The Berlin Gestapo’s Jewish Informants, w: Jews in Nazi Berlin: From Kristallnacht to Liberation, red. Beate Meyer, Hermann Simon, Chana Schutz, Chicago 2009, s. 249–273. Doerry Martin, My Wounded Heart. The Life of Lilli Jahn, tłum. John Brownjohn, London 2004 [wyd. polskie: Moje zranione serce, tłum. Anna Kryczyńska, Warszawa 2004]. Don Yehuda, Economic Implications of the Anti-Jewish Laws in Hungary, w: Genocide and Rescue. The Holocaust in Hungary 1944, red. David Cesarani, Oxford 1997, s. 47–76. Doorslaer Rudi van, The Expropriation of Jewish Property and Restitution in Belgium, w: Robbery and Restitution. The Conflict over Jewish Property in Europe, red. Martin Dean, Constantin Goschler, Philipp Ther, New York 2007, s. 155–170. Dwork Debórah, Pelt Robert Jan van, Holocaust. A History, London 2002. Edgerton David, Britain’s War Machine, London 2011. Embacher Helga, Viennese Jewish Functionaries on Trial. Accusations, Defense Strategies and Hidden Agendas, w: Jewish Honor Courts: Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, red. Gabriel Finder, Laura Jockusch, Detroit 2014, s. 165–196. Engel David, Facing a Holocaust: The Polish Government-In-Exile and the Jews, 1943–1945, Chapel Hill 1993. Engel David, In the Shadow of Auschwitz. The Polish Government-in-Exile and the Jews, 1939–1942, Chapel Hill 1987. Engel David, The Holocaust. The Third Reich and the Jews, London 1999. Engel David, Why Punish Collaborators?, w: Jewish Honor Courts: Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, red. Gabriel Finder, Laura Jockusch, Detroit 2014, s. 29–48. Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2013. Epstein Barbara, The Minsk Ghetto 1941–1943. Jewish Resistance and Soviet Internationalism, Berkeley 2008. Epstein Catherine, Model Nazi. Arthur Greiser and the Occupation of Western Poland, Oxford 2010 [wyd. polskie: Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty, tłum. Jarosław Włodarczyk, Wrocław 2011]. European Neutrals and Non-Belligerents During the Second World War, red. Neville Wylie, Cambridge 2002. Evans Richard J., The Coming of the Third Reich, London 2003 [wyd. polskie: Nadejście Trzeciej Rzeszy, tłum. Mateusz Grzywa, Oświęcim 2017]. Evans Richard J., The Third Reich at War 1939–1945, London 2008 [wyd. polskie: Wojna Trzeciej Rzeszy, tłum. Mateusz Grzywa, Oświęcim 2017]. Evans Richard J., The Third Reich in Power 1933–1939, London 2005 [wyd. polskie: Trzecia Rzesza u władzy, tłum. Mateusz Grzywa, Oświęcim 2017].

Ezergailis Andrew, The Holocaust in Latvia 1941–1944, Riga 1996. Facing the Nazi Genocide: Non-Jews and Jews in Europe, red. Beate Kosmola, Feliks Tych, Berlin 2004. Farbstein Esther, Hidden Thunder. Perspectives on Faith, Halacha, and Leadership during the Holocaust, Jerusalem 2007. Favez Jean-Claude, The Red Cross and the Holocaust, tłum. John i Beryl Fletcher, Cambridge 1999. Feldman Gerald D., Allianz and the German Insurance Business, 1933–1945, Cambridge 2001. Feldman Jackie, Above the death pits, beneath the flag. Youth voyages to Poland and the performance of Israeli national identity, New York 2008. Felstiner Mary, Alois Brunner: „Eichmann’s Best Tool”, „Simon Wiesenthal Centre Annual” 1986, t. 3, s. 1– 46. Ferguson Niall, High Financier. The Lives and Time of Siegmund Warburg, London 2011. Fest Joachim, Plotting Hitler’s Death. The German Resistance to Hitler 1939–1945, tłum. Bruce Little, London 1996. Fifty Years After. Papers from the Conference organized by the Jewish Historical Institute of Warsaw, 29–31 March 1993, red. Daniel Grinberg, Warsaw 1994. Final Report of the International Commission on the Holocaust In Romania, red. Tuvia Friling, Radu Ioanid, Mihail E. Ionescu, Iaşi 2005. Finder Gabriel, Cohen Judith, ‘Memento Mori: Photographs from the Grave’, w: Polin, t. 20: Making Holocaust Memory, red. Gabriel Finder et al., Portland 2008, s. 3–54. Finder Gabriel, Judenrat on Trial. Postwar Polish Jewry Sits in Judgment on Its Wartime Leadership, w: Jewish Honor Courts. Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, red. Gabriel Finder, Laura Jockusch, Detroit 2014, s. 83–106. Fink Carole, Defending the Rights of Others. The Great Powers, the Jews and International Minority Protection, Cambridge 2004. Fischer Albert, The Ministry of Economics and the Expulsion of the Jews from the German Economy, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 213–225. Fishman J.S., The Reconstruction of the Dutch Jewish Community and its Implications for the Writing of Contemporary Jewish History, „Proceedings of the American Academy for Jewish Research” 1978, t. 45, s. 67–101. Fleming Michael, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, Cambridge 2014. Fox J.P., Great Britain and the German Jews, 1933, „Wiener Library Bulletin” 1972, t. 36, nr 26/7, s. 40–46. Foxman Abraham H., The Resistance Movement in the Vilna Ghetto, w: They Fought Back. The Story of the Jewish Resistance in Nazi Europe, red. Yuri Suhl, New York 1967, s. 148–159. Fraenkel Daniel, Jewish Self-Defence under the Constraints of National Socialism: the Final Years of the Centralverein, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 339–359. Friedländer Henry, The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution, Chapel Hill 1995. Friedländer Saul, Nazi Germany and the Jews, t. 1, The Years of Persecution, 1933–1939, London 1997. Friedländer Saul, Nazi Germany and the Jews, t. 2, The Years of Extermination 1939–1945, London 2007 [wyd. polskie: Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939–1945, tłum. Sławomir Kupisz, Anna Maria Nowak, Krzysztof Masłowski, Warszawa 2010]. Friedman Philip, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, red. Ada June Friedman, Philadelphia 1980.

Friedrich Thomas, Hitler’s Berlin. Abused City, London 2012. Frieser Karl-Heinz, The Blitzkrieg Legend. The 1940 Campaign in the West, Annapolis 2012. Friling Tuvia, Istanbul 1942–1945. The Kollek-Avriel and Berman-Ofner networks, w: Secret Intelligence and the Holocaust, red. David Bankier, New York 2006, s. 105–156. Fritz Stephen, Frontsoldaten. The German Soldier in World War II, Lexington 1995 [wyd. polskie: Żołnierze Hitlera. Wehrmacht na frontach II wojny światowej, tłum. Grzegorz Siwek, Warszawa 2013]. Fritz Stephen, Ostkrieg. Hitler’s War of Extermination in the East, Lexington 2011 [wyd. polskie: Ostkrieg. Front wschodni: wojna na wyniszczenie, tłum. Miłosz Młynarz, Oświęcim 2015]. Fritzsche Peter, Germans into Nazis, Cambridge 1998. Fritzsche Peter, Life and Death in the Third Reich, Cambridge 2008 [wyd. polskie: Życie i śmierć w Trzeciej Rzeszy, tłum. Tomasz Tesznar, Kraków 2010]. Fromjimovics Kinga, Different Interpretations of Reconstruction: The AJDC and the WJC in Hungary after the Holocaust, w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 277–292. Gafny Emunah Nachmany, Dividing Hearts. The Removal of Jewish Children from Gentile Families in Poland in the Immediate Post-Holocaust Years, Jerusalem 2009. Garrard John, Garrard Carol, The Bones of Berdichev. The Life and Fate of Vasily Grossman, New York 1996. Geissbühler Simon, The Rape of Jewish Women and Girls During the First Phase of the Romanian Offensive in the East, July 1941. A Research Agenda and Preliminary Findings, „Holocaust Studies” 2013, t. 19, nr 1, s. 59–80. Gellately Robert, Backing Hitler: Consent and Coercion in Nazi Germany, Oxford 2001. Gellately Robert, The Gestapo and German Society. Enforcing Racial Policy 1933–1945, Oxford 1990. Geller Jay, Jews in Post-Holocaust Germany, 1945–1953, New York 2005. Genocide and Rescue. The Holocaust in Hungary 1944, red. David Cesarani, Oxford 1997. Gerlach Christian, Aly Götz, Das letze Kapitel: Realpolitik, Ideologie und der Mord an den ungarischen Juden 1944/45, Stuttgart 2002. Gerlach Christian, German Economic Interests, Occupation Policy, and the Murder of the Jews in Belorussia, 1941/43, w: National Socialist Extermination Policies. Contemporary Perspectives and Controversies, red. Ulrich Herbert, New York 2000, s. 210–239. Gerlach Christian, Krieg, Ernährung, Völkermord. Deutsche Vernichtungspolitik im Zweiten Weltkrieg, Zürich 2001. Gerlach Christian, The decision making process for the deportation of Hungarian Jews, w: The Holocaust in Hungary. Evolution of a Genocide, tłum. Zoltan Vagi et al., Lanham 2013, s. 473–481. Gerlach Christian, The Wannsee Conference, the Fate of German Jews, and Hitler’s Decision in Principle to Exterminate All European Jews, „Journal of Modern History” 1998, t. 70, s. 759–812. German-Jewish History in Modern Times, t. 3: Integration in Dispute 1871–1918, red. Michael Meyer, New York 1997. German-Jewish History in Modern Times, t. 4: Renewal and Destruction: 1918–1945, red. Michael Meyer, New York 1998. Gerwarth Robert, Hitler’s Hangman. The Life of Reinhard Heydrich, London 2011. Gewirtz Sharon, Anglo-Jewish responses to Nazi Germany, 1933–1939. The Anti-Nazi Boycott and the Board of Deputies of British Jews, „Journal of Contemporary History” 1991, t. 26, s. 255–276.

Gigliotti Simone, The Train Journey. Transit, Captivity and Witnessing the Holocaust, London 2009. Gilbert Martin, Auschwitz and the Allies, London 1981. Gilbert Martin, Sir Horace Rumbold. Portrait of a Diplomat 1869–1941, London 1973. Gilbert Martin, The Holocaust. The Jewish Tragedy, London 1986. Gilbert Shirli, „We Long for a Home”. Songs and Survival among Jewish Displaced Persons, w: ‘We Are Here’. New Approaches to Jewish Displaced Persons in Postwar Germany, red. Avinoam J. Patt, Michael Berkowitz, Detroit 2010, s. 289–307. Gildea Robert, Marianne in Chains. In Search of the German Occupation, 1940–1945, London 2002. Giles Geoffrey, The Institutionalisation of Homosexual Panic in the Third Reich, w: Social Outsiders in Nazi Germany, red. Robert Gellately, Nathan Stoltzfus, Princeton 2001, s. 233–247. Gillman Leni, Gillman Peter, ‘Collar the Lot!’ How Britain Interned and Expelled its Wartime Refugees, London 1980. Gittelman Zvi, Soviet Reactions to the Holocaust, 1945–1991, w: The Holocaust in the Soviet Union, red. Lucjan Dobroszycki, Jeffrey S. Gurock, Armonk 1993, s. 3–27. Goeschel Christian, Suicides of German Jews in the Third Reich, „German History” 2007, t. 25, nr 1, s. 24–45. Golczewski Frank, Shades of Grey. Reflections on Jewish-Ukrainian and German-Ukrainian Relations in Galicia, w: The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Bloomington 2010, s. 114–155. Goldhagen Daniel Jonah, Hitler’s Willing Executioners. Ordinary Germans and the Holocaust, London 1996 [wyd. polskie: Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, tłum. Wiesław Horabik, Warszawa 1999]. Golz Anna von der, Hindenburg. Power, Myth and the Rise of the Nazis, Oxford 2009. Goschler Constantin, The Attitude Towards Jews in Bavaria after the Second World War, w: West Germany Under Construction. Politics, Society, and Culture in the Adenauer Era, red. Robert G. Moeller, Ann Arbor 1997, s. 231–250. hunts, „Yad Vashem Studies” 2012, t. 40, s. 49–74. Grabowski Jan, Hunt for the Jews. Betrayal and Murder in German-Occupied Poland, Bloomington 2014. Grabowski Jan, Rural Society and the Jews in Hiding. Elders, Night Watchers, Firefighters, Hostages and Man Graml Hermann, Anti-Semitism in the Third Reich, Oxford 1988. Gray Zones. Ambiguity and Compromise in the Holocaust and its Aftermath, red. Jonathan Petropoulos, John K. Roth, New York 2005. Gregor Neil, How to Read Hitler, London 2005. Grenville J.A.S., The Jews and Germans of Hamburg. The Destruction of a Civilization 1790–1945, London 2012. Griffioen Pim, Zeller Ron, Comparing the Persecution of the Jews in the Netherlands, France and Belgium, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, 1940–1945, red. Peter Romijn et al., Amsterdam 2012, s. 55–91. Grobman Alex, Battling for Souls. The Vaad Hatzala Rescue Committee in Post-war Europe, Jersey City 2004. Grobman Alex, Rekindling the Flame. American Chaplains and the Survivors of European Jewry, 1944–1945, Detroit 1993. Gross Jan Tomasz, Neighbors. The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, Princeton 2001 [wyd. polskie: Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny 2000].

Gross Jan Tomasz, Fear: Anti-Semitism in Poland after Auschwitz. An Essay in Historical Interpretation, Princeton 2006 [wyd. polskie: Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie – historia moralnej zapaści, Kraków 2008]. Gross Jan Tomasz, Grudzińska-Gross Irena, Golden Harvest. Events at the Periphery of the Holocaust, New York 2012 [wyd. polskie: Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011]. Gross Jan Tomasz, The Jewish Community in the Soviet-Annexed Territories on the Eve of the Holocaust, w: The Holocaust in the Soviet Union, red. Lucjan Dobroszycki, Jeffrey S. Gurock, Armonk 1993, s. 155– 179. Gruber Ruth, Haven. The Dramatic Story of 1,000 World War II Refugees and How They Came to America, New York 2000. Gruner Wolf, Jewish Forced Labour Under the Nazis. Economic Needs and Racial Aims, 1938–1944, tłum. Kathleen M. Dell’Orto, New York 2006. Gruner Wolf, Public Welfare and the German Jews, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 78–105. Guenther Irene, Nazi Chic? Fashioning Women in the Third Reich, Oxford 2004. Gutman Israel, Introduction: The Distinctiveness of the Lodz Ghetto, w: Trunk, Łódź Ghetto. A History, tłum. i red. Robert Shapiro, Bloomington 2006, s. XXIX–LVII. Gutman Yisrael, The Jews of Warsaw 1939–1943. Ghetto, Underground, Revolt, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomington 1982. Gutterman Bella, A Narrow Bridge to Life. Jewish Forced Labour and Survival in the Gross-Rosen Camp System, 1940–1945, tłum. IBRT, New York 2008. Haan Ido de, An Unresolved Controversy: The Jewish Honour Court in the Netherlands, 1946–50, tekst niepublikowany, 1 listopada 2014, „Lessons and Legacies”, XIII. Hadley Karen, Lessons from Auschwitz, „History Today”, wrzesień 2010, s. 4–5. Halbmayr Brigitte, Sexualized Violence against Women during Nazi „Racial” Persecution, w: Sexual Violence Against Jewish Women During the Holocaust, red. Sonja M. Hedgepeth, Rochelle G. Saidel, Waltham 2010, s. 29–44. Hallie Philip, Lest Innocent Blood be Shed, New York 1994. Hamann Brigitte, Hitler and Vienna, w: The Third Reich Between Vision and Reality. New perspectives on German history, 1918–1945, red. Hans Mommsen, Oxford 2001, s. 23–37. Hamann Brigitte, Hitler’s Vienna. A Dictator’s Apprenticeship, Oxford 1999 [wyd. polskie: Wiedeń Hitlera. Lata nauki pewnego dyktatora, tłum. Jolanta Dworczak, Warszawa 1999]. Harris Jeremy D., Broadcasting the Massacres. An analysis of the BBC’s contemporary coverage of the Holocaust, „Yad Vashem Studies” 1996, t. 25, s. 65–98. Hastings Max, Finest Years. Churchill as Warlord 1940–45, London 2009. Hayes Peter, From Cooperation to Complicity. Degussa in the Thrid Reich, New York 2004. Headland Ronald, Messages of Murder. A Study of the Reports of the Security Police and the Security Service, 1941–1945, Toronto 1992. Heer Hannes, The Logic of Extermination. The Wehrmacht and the Anti-Partisan War, w: War of Extermination. The German Military in World War II 1941–1944, red. Hannes Heer, Klaus Naumann, New York 2000, s. 92–126. Heller Celia, On the Edge of Destruction: The Jews of Poland Between the Two World Wars, Detroit 1994.

Herbert Ulrich, The German Military Command in Paris and the Deportation of the French Jews, w: National Socialist Extermination Policies. Contemporary Perspectives and Controversies, red. Ulrich Herbert, New York 2000, s. 128–162. Herczl Moshe, Christianity and the Holocaust of Hungarian Jewry, tłum. Joel Lerner, New York 1991. Herf Jeffrey, Divided Memory. The Nazi Past in the Two Germanys, Cambridge 1997. Herf Jeffrey, The Jewish Enemy. Nazi Propaganda During World War II and the Holocaust, Cambridge 2009. Heschel Susannah, The Aryan Jesus. Christian Theology and the Bible in Nazi Germany, Princeton 2008. Hett Benjamin Carter, Crossing Hitler. The Man Who Put the Nazis on the Witness Stand, New York-Oxford 2008. Hilberg Raul, Staron Stanislaw, Introduction, w: Adam Czerniaków, The Warsaw diary of Adam Czerniakow. Prelude to doom, red. Raul Hilberg, Stanislaw Staron, Josef Kermisz, tłum. Stanislaw Staron, zespół Yad Vashem, Chicago 1999, s. 25–72. Hilberg Raul, The Destruction of the European Jews, t. 2, New York 1985, s. 718–730 [wyd. polskie: Zagłada Żydów europejskich, t. 2, tłum. Jerzy Giebułtowski, Warszawa 2014]. Himka John-Paul, Metropolitan Andrey Sheptytsky and the Holocaust, „Polin” 2014, t. 26, s. 337–360. Hinrichsen Klaus, Visual Art Behind the Wire, w: The Internment of Aliens in Twentieth Century Britain, red. David Cesarani, Tony Kushner, London 1993, s. 188–241. HMDT Statement of Commitment, http://hmd.org.uk/genocides/holocaust. Holocaust and Justice. Representation and Historiography of the Holocaust in Post-War Trials, red. David Bankier, Dan Michman, Jerusalem 2010. Holocaust Education and Development Programme, Teaching About the Holocaust in English Secondary Schools, London 2009. Holocaust. Critical Concepts in Historical Studies, t. 6, red. David Cesarani, London 2004. Hondius Dienke, Bitter Homecoming. The Return and Reception of Dutch and Stateless Jews in the Netherlands, w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 108–136. Hondius Dienke, Return. Holocaust Survivors and Dutch Anti-Semitism, tłum. David Colmer, Westport 2003. Horowitz Gordon J., Ghettostadt. Lodz and the Making of a Nazi City, Cambridge 2008. Hull Isabel V., Absolute Destruction. Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany, Ithaca 2005. Hungary in an Age of Total War (1938–1948), red. Nándor Dreisziger, New York 1998. Imlay Talbot, Horn Martin, The Politics of Industrial Collaboration during World War II. Ford France, Vichy and Nazi Germany, Cambridge 2014. Ingrao Christian, Believe and Destroy. Intellectuals in the SS War Machine, tłum. Andrew Brown, London 2013 [wyd. polskie: Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS, tłum. Magdalena Kamińska-Maurugeon, Wołowiec 2013]. Ioanid Radu, The Holocaust in Romania: the Iasi Pogrom of June 1941, „Central European History” 1993, t. 2, nr 2, s. 119–148. Ioanid Radu, The Holocaust in Romania. The Destruction of Jews and Gypsies under the Antonescu Regime, 1940–1944, Chicago 2000. Iwaszko Tadeusz, The Housing, Clothing and Feeding of the Prisoners, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 2: The Prisoners – Their Life and Work, red. Tadeusz Iwaszko et al., Oświęcim 2000, s. 89–98.

Jackel Eberhard, Hitler’s World View. A Blueprint for Power, Cambridge 1981 [wyd. polskie: Hitlera pogląd na świat, tłum. Anna Danuta Tauszyńska, Warszawa 1973]. Jackson Julian, France 1940–1944. The Dark Years, Oxford 2001. Jewish Honor Courts: Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, red. Gabriel Finder, Laura Jockusch, Detroit 2014. Jewish Leadership during the Nazi Era. Patterns of Behaviour in the Free World, red. Randolph Braham, New York 1985. Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, red. Francis Nicosia, David Scrase, New York 2012. Jewish Presence in Absence. The Aftermath of the Holocaust in Poland, 1944–2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, tłum. Grzegorz i Jessica Taylor Kucia, Jerusalem 2014. Jews in Italy under Fascist and Nazi Rule, 1922–1945, red. Joshua D. Zimmerman, New York 2005. Jews in Nazi Berlin. From Kristallnacht to Liberation, red. Beate Meyer, Hermann Simon, Chana Schutz, Chicago 2009. Jockusch Laura, Collect and Record! Jewish Holocaust Documentation in Early Postwar Europe, New York 2012. Jockusch Laura, Rehabilitating the Past. Jewish Honor Courts in Allied-Occupied Germany, w: Jewish Honor Courts: Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, red. Gabriel Finder, Laura Jockusch, Detroit 2014, s. 49–82. Johnson Eric A., Nazi Terror. The Gestapo, Jews and Ordinary Germans, London 1999. Jones Michael, The Retreat. Hitler’s First Defeat, London 2009. Judt Tony, Postwar. A History of Europe Since 1945, London 2005 [wyd. polskie: Powojnie. Historia Europy od roku 1945, tłum. Robert Bartołd, Poznań 2016]. Kallis Aristotle, Genocide and Fascism. The Eliminationist Drive in Fascist Europe, London 2009. Kaplan Marion, Between Dignity and Despair. Jewish Life in Nazi Germany, New York 1998. Kaplan Marion, Changing Roles in Jewish Families, w: Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, red. Francis Nicosia, David Scrase, New York 2012, 15–25. Karas, Joza, Music in Terezin 1941–1945, New York 1988. Karny Miroslav, The Vrba and Wetzler Report, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Ysrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 553–568. Karsai Laszlo, Anti-Jewish laws and decrees in Hungary, 1920–1944, w: The Holocaust in Hungary. Evolution of a Genocide, tłum. Zoltan Vagi et al., Lanham 2013, s. 143–166. Karsai Laszlo, The Last Phase of the Hungarian Holocaust. The Szalasi regime and the Jews, w: The Nazis’ Last Victims. The Holocaust in Hungary, red. Randolph Braham, Scott Miller, Detroit 1998, s. 103–116 Kassow Samuel D., Who Will Write Our History? Emanuel Ringelblum, the Warsaw Ghetto, and the Oyneg Shabas Archive, Bloomington 2007 [wyd. polskie: Kto napisze naszą historię? Ostatni rozdział zagłady warszawskiego getta: ukryte archiwum Emanuela Ringelbluma, tłum. Grażyna Waluga, Olga Zienkiewicz, Warszawa 2010]. Katzburg Nathaniel, Hungary and the Jews 1920–1943, Ramat Gan 1981. Kay Alex J., Exploitation, Resettlement, Mass Murder. Political and Economic Planning for German Occupation in the Soviet Union, 1940–41, New York 2006. Keren Nili, The Family Camp, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Ysrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 428–440.

Kershaw Ian, Improvised Genocide? The Emergence of „the Final Solution” in the Warthegau, „Transactions of the Royal Historical Society”, 6th series, 1992, t. 2 , s. 51–78. Kershaw Ian, „Working Towards the Führer.” Reflections on the Nature of the Hitler Dictatorship, „Contemporary European History” 1993, t. 2, nr 2, s. 103–118. Kershaw Ian, Fateful Choices. Ten Decisions that Changed the World 1940–1941, London 2007 [wyd. polskie: Punkty zwrotne. Decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej, tłum. Michał Romanek, Kraków 2009]. Kershaw Ian, Hitler 1889–1936. Hubris, London 1998 [wyd. polskie: Hitler 1889–1936. Hybris, tłum. Przemysław Bandel, Poznań 2001]. Kershaw Ian, Hitler 1936–1945. Nemesis, London 2000 [wyd. polskie: Hitler 1936–1941. Nemezis, tłum. Przemysław Bandel, Poznań 2002]. Kershaw Ian, The Nazi Dictatorship. Problems and Perspectives of Interpretation, London 2000. Kertzer David, The Popes Against the Jews. The Vatican’s Role in the Rise of Modern Anti-Semitism, New York 2001 [wyd. polskie: Papieże a Żydzi. O roli Watykanu w rozwoju współczesnego antysemityzmu, tłum. Agnieszka Nowakowska, Warszawa 2005]. Klarsfeld Serge, The Influence of the War on the Final Solution in France, w: The Shoah and the War, red. Asher Cohen, Yehoyakim Cochavi, Yoav Gelber, New York 1992, s. 271–291. Kochan Lionel, Pogrom. November 10, 1938, London 1957. Kochan Miriam, Britain’s Internees in the Second World War, London 1983. Kochan Miriam, Women’s Experience of Internment, w: The Internment of Aliens in Twentieth Century Britain, red. David Cesarani, Tony Kushner, London 1993, s. 147–166. Kochavi Arieh, Post-Holocaust Politics: Britain, the United States, and Jewish Refugees, 1945–1948, Chapel Hill–London 2002. Kochavi Arieh, Prelude to Nuremberg. Allied War Crimes Policy and the Question of Punishment, Chapel Hill 1998. Kochavi Arieh, The Role of Genocide in the Preparations for the Nuremberg Trials, w: Holocaust and Justice. Representation and Historiography of the Holocaust in Post-War Trials, red. David Bankier, Dan Michman, Jerusalem 2010, s. 59–80. Kolb Eberhard, The Weimar Republic, tłum. P.S. Falla, London 1988. Kolinsky Eva, After the Holocaust. Jewish Survivors in Germany after 1945, London 2004. Konigsweder Angelika, Wetzel Juliane, Waiting for Hope. Jewish Displaced Persons in Post-World War II Germany, tłum. John Broadwin, Evanston 2001. Koonz Claudia, On Reading a Document. SS-Man Katzmann’s „Solution of the Jewish Question in the District of Galicia”, The Raul Hilberg Lecture, University of Vermont, 2 listopada 2005, https://www.uvm.edu/~uvmchs/documents/KoonzHilbergLecture_002.pdf. Koonz Claudia, The Nazi Conscience, Cambridge 2003. Krakowski Shmuel, Chelmno. A Small Village in Europe. The First Nazi Mass Execution Camp, Jerusalem 2009. Krakowski Shmuel, The Number of Victims, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Ysrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 61–76. Krakowski Shmuel, The War of the Doomed. Jewish Armed Resistance in Poland, 1942–1944, tłum. Ora Blaustein, New York 1984. Kranzler David, Holocaust Hero. Solomon Schonfeld, Jersey City 2004.

Kuhne Thomas, Belonging and Genocide. Hitler’s Community, 1918–1945, New Haven 2010. Kurlander Eric, Living With Hitler. Liberal Democrats in the Third Reich, London 2009. Kushner Tony, Clubland, Cricket Tests and Alien Internment, 1939–40, w: The Internment of Aliens in Twentieth Century Britain, red. David Cesarani, Tony Kushner, London 1993, s. 79–101. Kushner Tony, The Holocaust and the Liberal Imagination, Oxford 1994. Kushner Tony, The Persistence of Prejudice. Antisemitism in British Society during the Second World War, Manchester 1989. Kwiet Konrad, Rehearsing for Murder. The Beginning of the Final Solution in Lithuania in June 1941, „Holocaust and Genocide Studies” 1998, t. 12, nr 1, s. 3–26. Kwiet Konrad, Without Neighbours. Daily Living in Judenhauser, w: Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, red. Francis Nicosia, David Scrase, New York 2012, s. 117–148. Lagrou Pieter, Return to a Vanished World. European Societies and the Remnants of their Jewish Communities, 1945–1947, w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 1–24. Lagrou Pieter, The Legacy of Nazi Occupation: Patriotic Memory and National Recovery in Western Europe, 1945–1965, Cambridge 1999. Lamberti Marjorie, Jewish Activism in Imperial Germany. The Struggle for Civic Equality, New Haven 1978. Langbein Hermann, Against All Hope. Resistance in the Nazi Concentration Camps 1938–1945, New York 1994. Lange Anders, A survey of teachers’ experiences and perceptions in relation to teaching about the Holocaust, Stockholm 2008. Langer Lawrence, Holocaust Testimonies. The ruins of memory, New Haven 1991 [wyd. polskie: Świadectwa Zagłady w rumowisku pamięci, tłum. Marcin Szuster, Warszawa 2014]. Langerbein Helmut, Hitler’s Death Squads. The Logic of Mass Murder, College Station 2004 [wyd. polskie: Szwadrony śmierci Hitlera. Einsatzgruppen i logika masowej zbrodni, tłum. Arkadiusz Wingert, Zakrzewo 2017]. Laqueur Walter, Breitman Richard, Breaking the Silence. The Secret Mission of Eduard Schulte, who brought the world news of the Final Solution, London 1986. Laqueur Walter, The Terrible Secret. Suppression of the Truth about Hitler’s Final Solution, London 1980. Lattek Christine, Bergen-Belsen: From „Privileged” Camp to Death Camp, w: Belsen in History and Memory, red. Jo Reilly, London 1997, s. 37–51. Latvia in World War II, red. Andris Caune et al., Riga 2000. Laub Morris, Last Barrier to Freedom. Internment of Jewish Holocaust Survivors on Cyprus, 1946–1949, Berkeley 1985. Laub Thomas, After the Fall. German Policy in Occupied France 1940–1944, Oxford 2010. Laub Thomas, The development of German Policy in Occupied France, 1941, Against the background of the war in the East, w: Nazi Policy on the Eastern Front, 1941. Total War, Genocide and Radicalisation, red. Alex J. Kay, Jeff Rutherford, David Stahel, Rochester 2012, s. 281–313. Lavsky Hagit, New Beginnings. Holocaust Survivors in Bergen-Belsen and the British Zone in Germany, 1945– 1950, Detroit 2002. Lee Carol Ann, Roses from the Earth. The Biography of Anne Frank, London 1999. Leff Lurel, Buried by the Times. The Holocaust and America’s Most Important Newspaper, New York 2005.

Leitz Christian, Nazi Germany and Neutral Europe during the Second World War, Manchester 2000. Lessons and Legacies, t. 7: The Holocaust in International Perspective, red. Dagmar Herzog, Evanston 2006. Levine Paul, From Indifference to Activism, Swedish Diplomacy and the Holocaust 1938–44, Uppsala 1998. Levine Paul, Raoul Wallenberg in Budapest. Myth, History and Holocaust, London 2010. Levine Paul, Swedish neutrality during the Second World War: tactical success or moral compromise, w: European Neutrals and Non-Belligerents During the Second World War, red. Neville Wylie, Cambridge 2002, s. 304–330. Levy Daniel, Sznaider Natan, The Holocaust and Memory in a Global Age, tłum. Assenka Oksiloff, Philadelphia 2006. Levy Richard S., The Downfall of the Anti-Semitic Political Parties in Imperial Germany, New Haven 1975. Lewy Guenter, The Catholic Church and Nazi Germany, New York 2000. Lewy Guenter, The Nazi Persecution of the Gypsies, Oxford 2000. Lidegaard Bo, Countrymen. The Untold Story of How Denmark’s Jews Escaped the Nazis, London 2013. Lifton Robert Jay, Hackett Amy, Nazi Doctors, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Ysrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 301–316. Lifton Robert Jay, The Nazi Doctors. Medical Killing and the Psychology of Genocide, New York 2000. Lipman V.D., Anglo-Jewish Attitudes to the Refugees from Central Europe 1933–1939, w: Second Chance. Two centuries of German-speaking Jews in the United Kingdom, red. Werner E. Mosse, Tübingen 1992, s. 519–532. Lipstadt Deborah, Beyond Belief. The American Press and the Coming of the Holocaust 1933–1945, New York 1986. Litvak Josef, Jewish Refugees from Poland in the USSR, 1939–1946, w: Contested Memories. Poles and Jews During the Holocaust and Its Aftermath, red. Joshua D. Zimmerman, New Brunswick 2003, s. 123–150. Lob Ladislaus, Dealing with Satan. Kasztner’s Daring Rescue Mission, London 2008. Lohalm Uwe, Local Administration and Nazi Anti-Jewish Policy, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 109–146. London Louise, British Government Policy and Jewish Refugees 1933–45, „Patterns of Prejudice” 1989, t. 23, nr 4, s. 35–43 London Louise, Whitehall and the Jews, Cambridge 2000. Longerich Peter, Goebbels. A Biography, tłum. Alan Bance, Jeremy Noakes, Lesley Sharpe, London 2015 [wyd. polskie: Goebbels. Apostoł diabła, tłum. Monika Kilis, Warszawa 2014]. Longerich Peter, Heinrich Himmler. A Life, tłum. Jeremy Noakes, Lesley Sharpe, Oxford 2012 [wyd. polskie: Himmler. Buchalter śmierci, tłum. Sebastian Szymański, Jarosław Skowroński, Warszawa 2014]. Longerich Peter, Holocaust. The Nazi Persecution and Murder of the Jews, Oxford 2010. Lower Wendy, Axis Collaboration, Operation Barbarossa and the Holocaust in the Ukraine, w: Nazi Policy on the Eastern Front, 1941. Total War, Genocide and Radicalisation, red. Alex J. Kay, Jeff Rutherford, David Stahel, Rochester 2012, s. 186–219. Lower Wendy, Nazi Empire Building and the Holocaust in the Ukraine, Chapel Hill 2005. Lozowick Yaacov, Hitler’s Bureaucrats. The Nazi Security Police and the Banality of Evil, tłum. Haim Watzman, New York 2002. Ludi Regula, „Why Switzerland?”. Remarks on a Neutral’s Role in the Nazi Program of Robbery and Allied

Postwar Restitution Policy, w: Robbery and Restitution. The Conflict over Jewish Property in Europe, red. Martin Dean, Constantin Goschler, Philipp Ther, New York 2007, s. 182–210. Ludi Regula, Reparations for Nazi Victims in Postwar Europe, New York 2010. Lukacs John, The Hitler of History. Hitler’s Biographers on Trial, London 2000. Lusane Clarence, Hitler’s Black Victims. The Historical Experience of Afro-Germans, European Blacks, Africans, and African Americans in the Nazi Era, London 2003. Mallman Klaus-Michael, Cupers Martin, Nazi Palestine. The Plans for the Extermination of the Jews in Palestine, tłum. Krista Smith, London 2010. Mankowitz Zvi, Life Between Memory and Hope. The Survivors of the Holocaust in Occupied Germany, Cambridge 2002. Manoschek Walter, „Coming Along to Shoot Some Jews?”. The Destruction of the Jews in Serbia, w: War of Extermination. The German Military in World War II 1941–1944, red. Hannes Heer, Klaus Naumann, New York 2000, s. 39–52. Marrus Michael, Paxton Robert O., Vichy France and the Jews, New York 1983. Marrus Michael, The Holocaust at Nuremberg, „Yad Vashem Studies” 1998, t. 26, s. 5–42. Marrus Michael, The Nuremberg War Crimes Trial 1945–1946. A Documentary History, New York 1997. Marrus Michael, The Shoah and the Second World War: Some Comments on Recent Historiography, w: The Shoah and the War, red. Asher Cohen, Yehoyakim Cochavi, Yoav Gelber, New York 1992, s. 1–24. Marrus Michael, The Unwanted. Refugees in the Twentieth Century (New York 1985. Matthäus Jürgen, Controlled Escalation: Himmler’s Men in the Summer of 1941 and the Holocaust in the Occupied Soviet Territories, „Holocaust and Genocide Studies” 2007, t. 21, nr 2, s. 218–242. Matthäus Jürgen, Evading Persecution. German Jewish Behaviour Patterns after 1933, w: Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, red. Francis Nicosia, David Scrase, New York 2012, s. 47–70. Matthäus Jürgen, Operation Barbarossa and the Onset of the Holocaust, June–December 1941, w: Browning Christopher, Matthäus Jürgen, The Origins of the Final Solution. The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942, London 2004, s. 244–308. Mawdsley Evan, Thunder in the East. The Nazi-Soviet War 1941–1945, London 2007. Mazower Mark, Hitler’s Empire. Nazi Rule in Occupied Europe, London 2008 [wyd. polskie: Imperium Hitlera, tłum. Anna i Jacek Maziarscy, Warszawa 2011]. Mazower Mark, Inside Hitler’s Greece. The Experience of Occupation, 1941–1944, London 1993. Mazower Mark, Salonica. City of Ghosts. Christians, Muslims and Jews 1430–1950, London 2004 [wyd. polskie: Saloniki. Miasto duchów. Chrześcijanie, muzułmanie i żydzi w latach 1430–1950, tłum. Agnieszka Nowakowska, Wołowiec 2017]. Mazurek Jerzy, „Jozek, what are you doing?”. The Massacre of Jews Committed by the AK in the Village of Kosowice, „Holocaust Studies and Materials” 2013, s. 405–432. McQueen Michael, Nazi Policy Towards the Jews in the Reichskommissariat Ostland, June–December 1941, w: Bitter Legacy. Confronting the Holocaust in the USSR, red. Zvi Gittelman, Bloomington 1997, s. 91– 103. Meershoek Guus, The Amsterdam Police and the Persecution of the Jews, w: The Holocaust in History. The Known, the Unknown, the Disputed, and the Reexamined, red. Michael Berenbaum, Abraham Peck, Indiana 1998, s. 284–300. Meeuwnwoord Marieke, The Holocaust in the Netherlands. New research of camp Vught, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, 1940–1945, red. Peter Romijn et al., Amsterdam 2012, s. 93–103.

Megargee Geoffrey, Inside Hitler’s High Command, Lawrence 2000. Megargee Geoffrey, War of Annihilation. Combat and Genocide on the Eastern Front, 1941, Lanham 2006 [wyd. polskie: Front wschodni 1941, tłum. Tomasz Łuczak, Warszawa 2009]. Melvin Hugo, Manstein. Hitler’s Greatest General, London 2010 [wyd. poslkie: Manstein, Najlepszy generał Hitlera, tłum. Łukasz Witczak, Wrocław 2011] Mendes-Flohr Paul, Jewish Cultural Life under National Socialism, w: German-Jewish History in Modern Times, t. 4: Renewal and Destruction: 1918–1945, red. Michael Meyer, New York 1998, s. 283–312. Merridale Catherine, Ivan’s War. Life and Death in the Red Army, 1939–1945, New York 2006 [wyd. polskie: Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, tłum. Katarzyna Bażyńska-Chojnacka, Piotr Chojnacki, Poznań 2007]. Meyer Beate, Between Self-Assurance and Forced Collaboration. The Reich Association of Jews in Germany, 1939–1945, w: Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, red. Francis Nicosia, David Scrase, New York 2012, s. 149–169. Meyer Beate, The Mixed Marriage: A Guarantee of Survival or a Reflection of German Society during the Nazi Regime?, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 54–76. Michaelis Meir, Italian Policy up to the Armistice, w: The Shoah and the War, red. Asher Cohen, Yehoyakim Cochavi, Yoav Gelber, New York 1992, s. 283–300. Michaelis Meir, Mussolini and the Jews. German-Italian relations and the Jewish Question in Italy 1922–1945, Oxford 1971. Michman Dan, Problematic National Identity, Outsiders and Persecution. Impact of the Gentile Population’s Attitude in Belgium on the Fate of the Jews in 1940–1944, w: Nazi Europe and the Final Solution, red. David Bankier, Israel Gutman, Jerusalem 2009, s. 455–468. Michman Dan, The Emergence of the Jewish Ghettos During the Holocaust, tłum. L.J. Schramm, New York 2011. Mogenson Michael, October 1943 – the Rescue of the Danish Jews, w: Denmark and the Holocaust, red. M.B. Jensen, S.L.B. Jensen, Copenhagen 2003, s. 33–61. Molnár Judit, Gendarmes Before the People’s Court, w: The Holocaust in Hungary in a European Perspective, red. Judit Molnár, Budapest 2005, s. 677–684. Mommsen Hans, Hitler’s Reichstag Speech, 30 January 1939, History and Memory 1997, t. 9, nr 1/2, s. 142– 161. Montague Patrick, Chelmno and the Holocaust. The Story of Hitler’s First Death Camp, London 2012 [wyd. polskie: Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec 2014]. Moore Bob, Survivors. Jewish Self-Help and Rescue in Nazi-Occupied Western Europe, Oxford 2010. Moore Bob, Victims and Survivors. The Nazi Persecution of the Jews in the Netherlands 1940–1945, London 1997. Moorhead Caroline, Village of Secrets. Defying the Nazis in Vichy France, London 2014. Mocsy Istvan, Hungary’s Failed Strategic Surrender: Secret Wartime Negotiations with Britain, w: Hungary in an Age of Total War (1938–1948), red. Nándor Dreisziger, New York 1998, s. 86–106. Moser Jonny, Depriving Jews of their Legal Rights in the Third Reich, w: November 1938, red. Walter Pehle, tłum. William Templer, Oxford 1991, s. 123–138. Moser Jonny, Nisko. The First Experiment in Deportation, „Simon Wiesenthal Centre Annual” 1985, t. 2, s. 1– 30.

Motadel David, Islam and Nazi Germany’s War, Cambridge 2014. Musial Bogdan, The Origins of Operation Reinhard, „Yad Vashem Studies” 1999, t. 28, s. 112–153. Myers Feinstein Margarete, Holocaust Survivors in Postwar Germany, New York 2010. Myers Feinstein Margarete, Jewish Observance in Amalek’s Shadow: Mourning, Marriage, and Birth Rituals among Displaced Persons in Germany, w: ‘We Are Here’. New Approaches to Jewish Displaced Persons in Postwar Germany, red. Avinoam J. Patt, Michael Berkowitz, Detroit 2010, s. 257–288. National Socialist Extermination Policies. Contemporary Perspectives and Controversies, red. Ulrich Herbert, New York 2000. Nazi Europe and the Final Solution, red. David Bankier, Israel Gutman, Jerusalem 2009. Nazi Policy on the Eastern Front, 1941. Total War, Genocide and Radicalisation, red. Alex J. Kay, Jeff Rutherford, David Stahel, Rochester 2012. Neillands Robin, The Battle for the Rhine 1944, London 2005. Neitzel Sönke, Welzer Harald, Soldaten. On Fighting, Killing and Dying. The Secret Second World War Tapes of German POWs, tłum. Jefferson Chase, London 2012 [wyd. polskie: Żołnierze. Protokoły walk, zabijania i umierania, tłum. Viktor Grotowicz, Warszawa 2014]. Nicholas Lynn H., The Rape of Europa, The Fate of Europe’s Treasures in the Third Reich and the Second World War, London 1994 [wyd. polskie: Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej, tłum. Barbara Sławomirska, Poznań 2016]. Nicosia Francis, German Zionism and Jewish Life in Nazi Berlin, w: Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, red. Francis Nicosia, David Scrase, New York 2012, s. 89–116. Nicosia Francis, Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany, New York 2008. Nidam-Orvieto Iael, The Impact of the Anti-Jewish Legislation on Everyday Life and the Response of Italian Jews, 1938–1943, w: Jews in Italy under Fascist and Nazi Rule, 1922–1945, red. Joshua D. Zimmerman, New York 2005, s. 158–181. Niewyk Donald, Solving the „Jewish Problem”. Continuity and change in German antisemitism, 1871–1945, w: Holocaust. Critical Concepts in Historical Studies, t. 1, red. David Cesarani, London 2004, s. 50–90. Niewyk Donald, The Jews in Weimar Germany, New Brunswick 2001. Niznansky Eduard, Expropriation and Deportation of Jews in Slovakia, w: Facing the Nazi Genocide. NonJews and Jews in Europe, red. Beate Kosmola, Feliks Tych, Berlin 2004, s. 205–230. Nordlund Sven, „The War is Over – Now You Can Go Home!” Jewish Refugees and the Swedish Labour Market in the Shadow of the Holocaust, w: Bystanders’ to the Holocaust. A Re-evaluation, red. David Cesarani, Paul Levine, London 2002, s. 171–198. November 1938, red. Walter Pehle, tłum. William Templer, Oxford 1991. O’Neill Robin, Belzec – The Forgotten Death Camp, „East European Jewish Affairs” 1998–1999, t. 28, nr 2, s. 49–62. Obenhaus Herbert, The Germans. An Antisemitic People. The press campaign after 9 November 1938, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 147–180. Ofer Dalia, Escaping the Holocaust. Illegal Immigration to the Land of Israel, 1939–1944, New York 1990. Overy Richard, The Bombing War. Europe 1939–1945, London 2013 [wyd. poslie: Bombowce nad Europą 1939–1945, tłum. Łukasz Jaśkiewicz, Oświęcim 2017]. Passelecq Georges, Suchecky Bernard, The Hidden Encyclical of Pius XI, tłum. Steven Rendall, New York 1997.

Patterns of Jewish Leadership in Nazi Europe 1933–1945, red. Yisrael Gutman, Cynthia Haft, Jerusalem 1979. Paucker Arnold, Kwiet Konrad, Jewish Leadership and Jewish Resistance, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 371–394. Paulsson Gunnar S., Secret City. The Hidden Jews of Warsaw 1940–1945, New Haven 2002 [wyd. polskie: Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945), tłum. Elżbieta Olender-Dmowska, Kraków 2009]. Pavan Ilaria, Indifference and Forgetting. Italy and its Jewish Community, 1938–1970, w: Robbery and Restitution. The Conflict over Jewish Property in Europe, red. Martin Dean, Constantin Goschler, Philipp Ther, New York 2007, s. 155–170. Pearce Andy, Holocaust Consciousness in Contemporary Britain, London 2014. Peck Jeffrey M., Germany, w: The World Reacts to the Holocaust, red. David Wyman, Baltimore 1996, s. 447– 472. Pelt Robert Jan van, Dwork Debórah, Auschwitz. Historia miasta i obozu, tłum. Katarzyna BażyńskaChojnacka, Piotr Chojnacki, Warszawa 2011. Pelt Robert Jan van, A Site in Search of a Mission, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Yisrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 93–157. Pelt Robert Jan van, Introduction: David Koker and his diary, w: David Koker, At the Edge of the Abyss. A Concentration Camp Diary, 1943–1944, tłum. Michiel Horn, John Irons, Evanston 2012, s. 3–71. Penkower Monty Noam, The Swastika’s Darkening Shadow. Voices Before the Holocaust, New York: Palgrave Macmillan, 2013. Perego Simon, Jurys d’honneur. The Stakes and Limits of Purges Among Jews in France After the Liberation, w: Jewish Honor Courts. Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, red. Gabriel Finder, Laura Jockusch, Detroit 2014, s. 137–164. Peresztegi Agnes, Reparation and Compensation in Hungary, 1945–2003, w: The Holocaust in Hungary. Evolution of a Genocide, tłum. Zoltan Vagi et al., Lanham 2013, s. 648–664. Person Katarzyna, Assimilated Jews in the Warsaw Ghetto, 1940–1943, Syracuse 2014. Person Katarzyna, Jews Accusing Jews. Denunciations of Alleged Collaborators in Jewish Honor Courts, w: Jewish Honor Courts. Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel After the Holocaust, red. Gabriel Finder, Laura Jockusch, Detroit 2014, s. 225–246. Persson Sune, Escape from the Third Reich, tłum. Graham Long, Barnsley 2009 [wyd. polskie: Białe autobusy. Pakt z Himmlerem i niezwykła akcja ratowania więźniów obozów koncentracyjnych, tłum. Zofia Kunert, Warszawa 2012]. Philipponnat Olivier, Lienhardt Patrick, The Life of Irene Némirovsky 1903–1942, tłum. Euan Cameron, London 2011. Picciotto Liliana, Statistical Tables on the Holocaust in Italy with an Insight into the Mechanics of the Deportations, „Yad Vashem Studies” 2005, t. 33, s. 307–346. Picciotto Liliana, The Shoah in Italy. Its History and Characteristics, w: Jews in Italy under Fascist and Nazi Rule, 1922–1945, red. Joshua D. Zimmerman, New York 2005, s. 210–14. Pinchuk Ben Cion, Facing Hitler and Stalin. On the Subject of Jewish „Collaboration” in Soviet Occupied Eastern Poland, 1939–1941, w: Contested Memories. Poles and Jews During the Holocaust and Its Aftermath, red. Joshua D. Zimmerman, New Brunswick 2003, s. 61–68. Pine Lisa, Nazi Family Policy, 1933–1945, Oxford 1997. Piper Franciszek, Gas Chambers and Crematoria, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Yisrael

Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 157–182. Piper Franciszek, The Exploitation of Prisoner Labor, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 2: The Prisoners – Their Life and Work, red. Tadeusz Iwaszko et al., Oświęcim 2000, s. 71–136. Podolsky Anatoly, The Tragic Fate of Ukrainian Jewish Women Under Nazi Occupation, 1941–1944, w: Sexual Violence Against Jewish Women During the Holocaust, red. Sonja M. Hedgepeth, Rochelle G. Saidel, Waltham 2010, s. 93–107. Pohl Dieter, Hans Kruger and the Murder of the Jews in the Stanislawow Region, „Yad Vashem Studies” 1998, t. 26, s. 239–264. Pohl Dieter, The Holocaust and the concentration camps, w: Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, red. Jane Caplan, Nikolaus Wachsmann, London 2010, s. 149–166. Pohl Dieter, The Murder of the Jews in the General Government, w: National Socialist Extermination Policies. Contemporary Perspectives and Controversies, red. Ulrich Herbert, New York 2000, s. 86–87. Pohl Dieter, The Murder of Ukraine’s Jews under German Military Administration and in the Reich Commissariat Ukraine, w: The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Bloomington 2010, s. 23–76. Pohl Dieter, Von der ‘Judenpolitik’ zum Judenmord. Der Distrikts Lublin des Generalgouvernement 1939– 1944, Frankfurt am Main 1993. Polin, t. 20: Making Holocaust Memory, red. Gabriel Finder et al., Portland 2008. Polonsky Antony, The Jews in Poland and Russia, t. 2: 1881–1914, Oxford 2010. Polonsky Antony, The Jews in Poland and Russia, t. 3: 1914–2008, Oxford 2012. Porat Dina, The Blue and the Yellow Stars of David. The Zionist Leadership in Palestine and the Holocaust, 1939–1945, tłum. David Ben-Nahum, Cambridge 1990. Porat Dina, The Holocaust in Lithuania. Some Unique Aspects, w: The Final Solution. Origins and Implementation, red. David Cesarani, London 1994, s. 159–174. Porch Douglas, Hitler’s Mediterranean Gamble. The North African Campaign and the Mediterranean in Campaigns in World War II, London 2004. Poznanski Renée, French Apprehensions, Jewish Expectations: From a Social Imaginary to a Political Practice, w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 25–57. Poznanski Renée, French Public Opinion and the Jews during World War II: Assumptions of the Clandestine Press, w: Facing the Nazi Genocide: Non-Jews and Jews in Europe, red. Beate Kosmola, Feliks Tych, Berlin 2004, s. 117–135. Poznanski Renée, Jews in France during World War II, tłum. Nathan Bracher, Hanover 2001. Poznanski Renée, The French Resistance. An Alternative Society for the Jews?, w: Nazi Europe and the Final Solution, red. David Bankier, Israel Gutman, Jerusalem 2009, s. 411–434. Press Bernhard, The Murder of the Jews in Latvia 1941–1945, Evanston 2000. Pressac Jean-Claude, Pelt Robert Jan van, The Machinery of Mass Murder at Auschwitz, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Ysrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 183–245. Presser Jacob, Ashes in the Wind. The Destruction of Dutch Jewry, tłum. Arnold Pomerans, London 2010. Presser Jacob, Introduction, w: Philip Mechanicus, Waiting for Death. A Diary, tłum. Irene R. Gibbons, London 1968, s. 5–10. Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red.

David Bankier, Jerusalem 2000. Pulzer Peter, The First World War, w: German-Jewish History in Modern Times, t. 3: Integration in Dispute 1871–1918, red. Michael Meyer, New York 1997, s. 360–384. Pulzer Peter, The Rise of Political Anti-Semitism in Germany and Austria, London 1988. Rabinovici Doron, Eichmann’s Jews. The Jewish Administration of Holocaust Vienna, 1938–1945, tłum. Nick Somers, London 2011. Rape in Wartime, red. Raphaelle Branche, Fabrice Virgili, London 2012. Rayski Adam, The Choice of the Jews Under Vichy. Between Submission and Resistance, tłum. Will Sayers, Notre Dame 2005. Redlich Simon, Metropolitan Andreii Sheptyts’kyi and the Complexities of Ukrainian Jewish Relations, w: Bitter Legacy. Confronting the Holocaust in the USSR, red. Zvi Gittelman, Bloomington 1997, s. 61–90. Rees Lawrence, Auschwitz. The Nazis and the ‘Final Solution’, London 2005 [wyd. polskie: Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”, tłum. Paweł Stachura, Warszawa 2005]. Rees Lawrence, The Nazis. A Warning from History, London 1997 [wyd. polskie: Naziści. Ostrzeżenie historii, tłum. Sławomir Kędzierski, Warszawa 2005]. Reinharz Judah, Fatherland or Promised Land. The Dilemma of the German Jew, 1893–1914, Ann Arbor 1975. Rigg Bryan Mark, Lives of Hitler’s Jewish Soldiers, Lawrence 2009, [wyd. polskie: Losy żydowskich żołnierzy Hitlera. Nieznane historie ludzi żydowskiego pochodzenia, którzy walczyli za Trzecią Rzeszę, tłum. Katarzyna Bażyńska-Chojnacka, Piotr Chojnacki, Poznań 2013]. Ro’i Yaacov, The Reconstruction of Jewish Communities in the USSR, 1944–1947, w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 186–205. Robbery and Restitution. The Conflict over Jewish Property in Europe, red. Martin Dean, Constantin Goschler, Philipp Ther, New York 2007. Roberts Mary Louise, What Soldiers Do. Sex and the American GI in World War II France, Chicago 2013. Römer, Felix, The Wehrmacht in the War of Ideologies. The Army and Hitler’s Criminal Orders on the Eastern Front, w: Nazi Policy on the Eastern Front, 1941. Total War, Genocide and Radicalisation, red. Alex J. Kay, Jeff Rutherford i David Stahel, Rochester 2012, s. 73–100. Romijn Peter, The „Lesser Evil” – the case of the Dutch local authorities and the Holocaust, w: The Persecution of the Jews in the Netherlands, 1940–1945, red. Peter Romijn et al., Amsterdam 2012, s. 13– 28. Roseman Mark, The Villa, The Lake, The Meeting. Wannsee and the ‘Final Solution’, London 2002 [wyd. polskie: Wannsee. Willa, jezioro, spotkanie, tłum. Szymon Żuchowski, Warszawa 2013]. Rosen Alan, The Wonder of Their Voices. The 1946 Holocaust Interviews of David Boder, New York 2010. Rosenbaum Ron, Explaining Hitler, The Search for the Origins of his Evil, New York 1998 [wyd. polskie: Wyjaśnianie Hitlera. W poszukiwaniu źródeł zła, tłum. Alina Siewior-Kuś, Warszawa 2001]. Rossino Alexander, Hitler Strikes Poland. Blitzkrieg, Ideology, and Atrocity, Lawrence 2003 [wyd. polskie: Hitler uderza na Polskę. Blitzkrieg, ideologia i okrucieństwo, tłum. Halina Górska, Warszawa 2009]. Rothkirchen Livia, Czechoslovakia, w: The World Reacts to the Holocaust, red. David Wyman, Baltimore 1996, s. 156–200. Rothkirchen Livia, Gateway to Death. The Unique Character of Terezin (Theresienstadt), w: The Jews of Bohemia & Moravia. Facing the Holocaust, red. Livia Rothkirchen, Lincoln 2005, s. 233–247.

Rozett Robert, Conscripted Slaves. Hungarian Jewish Forced Labourers on the Eastern Front during the Second World War, Jerusalem 2014. Rozett Robert, International Interventions. The Role of Diplomats in Attempts to Rescue Jews in Hungary, w: The Nazis’ Last Victims. The Holocaust in Hungary, red. Randolph Braham, Scott Miller, Detroit 1998, s. 137–152. Rünits Lone, The Politics of Asylum in Denmark in the Wake of Kristallnacht – A Case Study, w: Denmark and the Holocaust, red. M.B. Jensen, S.L.B. Jensen, Copenhagen 2003, s. 14–32. Rutherford Jeff, Combat and Genocide on the Eastern Front. The German Infantry’s War, 1941–1944, Cambridge 2014. Rutherford Philip T., Prelude to the Final Solution. The Nazi Programme for Deporting Ethnic Poles, 1939– 1941, Lawrence 2007. Ryan Donna F., The Holocaust and the Jews of Marseille. The Enforcement of Anti-Semitic Policies in Vichy France, Urbana 1996. Saerens Lieven, Antwerp’s Attitude Towards the Jews from 1918 to 1940 and Its Implications for the Period of Occupation, w: Belgium and the Holocaust, red. Dan Michman, Jerusalem 1998, s. 159–167. Safrian Hans, Eichmann’s Men, tłum. Ute Stargardt, New York 2010. Safrian Hans, Expediting Expropriation and Expulsion. The Impact of the „Vienna Model” on anti-Jewish policies in Nazi Germany, 1938, „Holocaust and Genocide Studies” 2000, t. 14, nr 3, s. 390–414. Sagi Nana, German Reparations. A History of the Negotiations, London 1986. Saidel Rochelle G., Mielec, Poland. The Shtetl that Became a Nazi Concentration Camp, Jerusalem 2012. Sammartino Annemarie, The Impossible Border. Germany and the East, 1914–1922, Ithaca 2010. Sandkühler Thomas, Anti-Jewish Policy and the Murder of the Jews in the District of Galicia, 1941/42, w: National Socialist Extermination Policies. Contemporary Perspectives and Controversies, red. Ulrich Herbert, New York 2000, s. 104–127. Sarfatti Michele, Characteristics and Objectives of the Anti-Jewish Racial Laws in Fascist Italy, 1938–1943, w: Jews in Italy under Fascist and Nazi Rule, 1922–1945, red. Joshua D. Zimmerman, New York 2005, s. 71– 80. Sarfatti Michele, The Jews in Mussolini’s Italy. From Equality to Persecution, tłum. John, Anne C. Tedeschi, Madison 2006. Satloff Robert, Among the Righteous. Lost Stories from the Holocaust’s Long Reach Into Arab Lands, New York 2006. Schaft Gretchen, Zeidler Gerhard, Commemorating Hell. The Public Memory of Mittelbau-Dora, Urbana 2011. Scheck Rafael, Hitler’s African Victims. The German Army Massacres of Black French Soldiers in 1940, New York 2006. Schelvis Jules, Sobibor. A History of a Nazi Death Camp, tłum. Karin Dixon, red. Bob Moore, Oxford 2007. Scheren Jos, Aryanization, Market Vendors, and Peddlers in Amsterdam, „Holocaust and Genocide Studies” 2000, t. 14, nr 3, s. 415–429. Schleunes Karl A., The Twisted Road to Auschwitz. Nazi Policy Towards German Jews 1933–1939, Urbana 1990. Schmidt Ulf, Karl Brandt. The Nazi Doctor. Medicine and Power in the Third Reich, London 2007. Schneider Gertrude, The Two Ghettos in Riga, Latvia, 1941–43, w: The Holocaust in the Soviet Union, red. Lucjan Dobroszycki, Jeffrey S. Gurock, Armonk 1993, s. 181–194. Schorsch Ismar, Jewish Reactions to German Anti-Semitism, 1870–1914, New York 1972.

Schreiber Jean-Philippe, Belgium and the Jews under Nazi Rule. Behind the Myths, w: Nazi Europe and the Final Solution, red. David Bankier, Israel Gutman, Jerusalem 2009, s. 469–488. Schreiber Marion, The Twentieth Train, tłum. Shaun Whiteside, London 2004. Sebag-Montefiore Hugh, Dunkirk. Fight to the Last Man, London 2007 [wyd. polskie: Dunkierka. Do ostatniego żołnierza, tłum. Adam Krawiec, Poznań 2010]. Second Chance. Two centuries of German-speaking Jews in the United Kingdom, red. Werner E. Mosse, Tübingen 1992. Secret Intelligence and the Holocaust, red. David Bankier, New York 2006. Segev Tom, 1949. The First Israelis, New York 1998. Segev Tom, Simon Wiesenthal. His Life and Legends, London 2010 [wyd. polskie: Szymon Wiesenthal. Życie i legenda, tłum. Michał Sobelman, Warszawa 2010]. Seul Stephanie, The Representation of the Holocaust in the British Propaganda Campaign directed at the German Public, 1938–1945, „Leo Baeck Year Book” 2007, t. 52, s. 267–306. Sexual Violence Against Jewish Women During the Holocaust, red. Sonja M. Hedgepeth, Rochelle G. Saidel, Waltham 2010. Shatzkes Pamela, Holocaust and Rescue. Impotent or Indifferent? Anglo-Jewry 1938–1945, Basingstoke 2002. Shelach Menachem, The Murder of the Jews in Serbia and the Serbian Uprising in July 1941, w: The Shoah and the War, red. Asher Cohen, Yehoyakim Cochavi, Yoav Gelber, New York 1992, s. 161–175. Shephard Ben, After Daybreak. The Liberation of Belsen, 1945, London 2005. Shepherd Naomi, Wilfred Israel. German Jewry’s Secret Ambassador, London 1984. Sherman A.J., Island Refuge. Britain and Refugees from the Third Reich 1933–1939, Ilford 1994. Silberklang David, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem 2013. Skibińska Alina, Mazurek Jerzy, „Barwy Biale” on their way to Aid Fighting Warsaw: The Crimes of the Home Army against the Jews, „Holocaust Studies and Materials” 2013, s. 433–480. Skibińska Alina, Tokarska-Bakir Joanna, „Barabasz” and the Jews. From the History of the „Wybraniecki” Home Army Partisan Detachment, „Holocaust Studies and Materials” 2013, s. 13–78. Skibińska Alina, The Return of Jewish Holocaust Survivors and the Reaction of the Polish Population, w: Jewish Presence in Absence. The Aftermath of the Holocaust in Poland, 1944–2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, tłum. Grzegorz Dąbkowski, Jessica Taylor Kucia, Jerusalem 2014, s. 25– 66. Slany Willliam Z., US and Allied Efforts to Recover and Restore Gold and Other Assets Stolen or Hidden by Germany During World War II. A Preliminary Study, Washington 1997. Snyder Timothy, Bloodlands. Europe Between Hitler and Stalin, London 2010 [wyd. polskie: Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Warszawa 2015]. Snyder Timothy, The Holocaust: the ignored reality, „New York Review of Books”, lipiec 2009, nr 16, http://www.nybooks.com/articles/archives/2009/jul/16/holocaust-theignored-reality/. Social Outsiders in Nazi Germany, red. Robert Gellately, Nathan Stolzfus, Princeton 2001. Sompolinsky Meier, Britain and the Holocaust. The Failure of Anglo-Jewish Leadership, Brighton 1999. Spector Shmuel, The Holocaust of the Ukrainian Jews, w: Bitter Legacy. Confronting the Holocaust in the USSR, red. Zvi Gittelman, Bloomington 1997, s. 43–60. Spector Shmuel, The Holocaust of Volhynian Jews 1941–1944, trans. Jerzy Michalowicz, Jerusalem 1990. Spitzer Leo, Hotel Bolivia. The Culture of Memory in a Refuge from Nazism, New York 1998.

Stafford David, Endgame 1945. Victory, Retribution, Liberation, London 2007. Stahel David, Kiev 1941. Hitler’s Battle for Supremacy in the East, Cambridge 2012 [wyd. polskie: Kijów 1941. Walka Hitlera o supremację na Wschodzie, tłum. Leszek Otrębski, Warszawa 2014]. Stahel David, Operation Barbarossa and Germany’s Defeat in the East, Cambridge 2009 [wyd. polskie: Operacja „Barbarossa”. Klęska Niemiec na Wschodzie, tłum. Andrzej Czarnocki, Warszawa 2012]. Stahel David, Radicalizing Warfare. Command and the Failure of Operation Barbarossa, w: Nazi Policy on the Eastern Front, 1941. Total War, Genocide and Radicalisation, red. Alex J. Kay, Jeff Rutherford, David Stahel, Rochester 2012, s. 19–44. Stargardt Nick, Speaking in public about the murder of the Jews: What did the Holocaust mean to the Germans?, w: Years of Persecution, Years of Extermination. Saul Friedländer and the Future of Holocaust Studies, red. Christian Wiese, Paul Betts, London 2010, s. 133–155. Stave Bruce M., Palmer Michele, Present Leslie Frank, Witnesses to Nuremberg. An Oral History of American Participants at the War Crimes Trials, New York 1998. Steinbacher Sybille, Auschwitz. A History, London 2005 [wyd. polskie: Auschwitz. Obóz i miasto, tłum. Viktor Grotowicz, Warszawa 2012]. Steinbacher Sybille, In the Shadow of Auschwitz. The Murder of the Jews of East Upper Silesia, w: National Socialist Extermination Policies. Contemporary Perspectives and Controversies, red. Ulrich Herbert, New York 2000, s. 276–305. Steinberg Jonathan, All or Nothing. The Axis and the Holocaust 1941–43, London 1990. Steinberg Maxime, The Jews in the Years 1940–1944: Three Strategies for Coping with a Tragedy, w: Belgium and the Holocaust, red. Dan Michman, Jerusalem 1998, s. 347–372. Steinberg Maxime, The Judenpolitik in Belgium within the West European Context: Comparative Observations, w: Belgium and the Holocaust, red. Dan Michman, Jerusalem 1998, s. 190–221. Steinberg Maxime, The Trap of Legality. The Association of the Jews in Belgium, w: Patterns of Jewish Leadership in Nazi Europe 1933–1945, red. Yisrael Gutman, Cynthia Haft, Jerusalem 1979, 353–376. Steinhart Eric, The Holocaust and the Germanization of Ukraine, New York 2015. Steinweis Alan, Art, Ideology and Economics in Nazi Germany. The Reich Chambers of Music, Theater and the Visual Arts, Chapel Hill 1993. Steinweis Alan, Kristallnacht 1938, Cambridge 2009. Stern Frank, The Historic Triangle: Occupiers, Germans and Jews in Postwar Germany, w: West Germany Under Construction. Politics, Society, and Culture in the Adenauer Era, red. Robert G. Moeller, Ann Arbor 1997, s. 199–230. Stockings Craig, Hancock Eleanor, Swastika over the Acropolis. Reinterpreting the Nazi Invasion of Greece in World War II, Leiden 2013. Stoltzfus Nathan, Resistance of the Heart. Intermarriage and the Rosenstrasse Protest in Nazi Germany, New York 1996. Stone Dan, The Liberation of the Camps. The End of the Holocaust and Its Aftermath, London 2015. Strauss Herbert, Jewish Emigration from Germany. Nazi Policies and Jewish Responses (I), „Leo Baeck Institute Year Book” 1980, t. 25, s. 312–359 Strauss Herbert, Jewish Emigration from Germany. Nazi Policies and Jewish Responses (II), „Leo Baeck Institute Year Book” 1981, t. 26, s. 343–348. Strzelecka Irena, Setkiewicz Piotr, The Construction, Expansion and Development of the Camp and its Branches, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 1: The Establishment and

Organisation of the Camp, red. Aleksander Lasik et al., Oświęcim 2000, s. 63–80. Strzelecka Irena, Hospitals, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Yisrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 379–392. Strzelecka Irena, Quarantine on Arrival, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 2: The Prisoners – Their Life and Work, red. Tadeusz Iwaszko et al., Oświęcim 2000, s. 45–50. Strzelecka Irena, The Hospitals at Auschwitz Concentration Camp, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 2: The Prisoners – Their Life and Work, red. Tadeusz Iwaszko et al., Oświęcim 2000, s. 291–346. Strzelecka Irena, Women in the Auschwitz Concentration Camp, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 2: The Prisoners – Their Life and Work, red. Tadeusz Iwaszko et al., Oświęcim 2000, s. 177–200. Strzelecka Irena, Women, w: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, red. Yisrael Gutman, Michael Berenbaum, Bloomington 1994, s. 393–411. Strzelecki Andrzej, Plundering the Victims’ Property, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, t. 2: The Prisoners – Their Life and Work, red. Tadeusz Iwaszko et al., Oświęcim 2000, s. 137–170. Strzelecki Andrzej, The History, role and operation of the „Central Camp Sauna” in Auschwitz II-Birkenau, w: The Architecture of Crime. The ‘Central Sauna’ in Auschwitz II-Birkenau, red. Teresa Świebocka, tłum. William Brand, Oświęcim 2001, s. 11–16. Strzelecki Andrzej, The Liquidation of the Camp, w: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp, red. Danuta Czech et al., t. 5: Epilogue, tłum. William Brand, Oświęcim 2000, s. 16–20. Sturdy-Colls Caroline, Gone but not Forgotten. Archaeological Approaches to the Site of the former Treblinka Extermination Camp in Poland, „Holocaust Studies and Materials” 2013, s. 253–289. Tal Uriel, Christians and Germans in Germany. Religion, Politics and Ideology in the Second Reich, 1870– 1914, London 1975. Tec Nechama, Defiance. The Bielski Partisans, New York 1993. Teveth Shabetai, Ben-Gurion and the Holocaust, New York 1995. Thacker Toby, Joseph Goebbels. Life and Death, London 2009. The Architecture of Crime. The ‘Central Sauna’ in Auschwitz II-Birkenau, red. Teresa Świebocka, tłum. William Brand, Oświęcim 2001 [wyd. polskie: Architektura zbrodni. Budynek tzw. centralnej sauny w KL Auschwitz II-Birkenau, red. Teresa Świebocka, Oświęcim 2001]. The Bombing of Auschwitz, red. Michael J. Neufeld, Michael Berenbaum, New York 2000. The Final Solution. Origins and Implementation, red. David Cesarani, London 1994. The Holocaust – Post-War Battlefields. Genocide as Historical Culture, red. Klas-Göran Karlsson, Ulf Zander, Malmö 2006. The Holocaust and Local History, red. Thomas Kühne, Tom Lawson, London 2011. The Holocaust in History. The Known, the Unknown, the Disputed, and the Reexamined, red. Michael Berenbaum, Abraham Peck, Indiana 1998. The Holocaust in Hungary in a European Perspective, red. Judit Molnár, Budapest 2005. The Holocaust in the Soviet Union, red. Lucjan Dobroszycki, Jeffrey S. Gurock, Armonk 1993. The Internment of Aliens in Twentieth Century Britain, red. David Cesarani, Tony Kushner, London 1993. The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005.

The Jews of Bohemia & Moravia. Facing the Holocaust, red. Livia Rothkirchen, Lincoln 2005. The Kasztner Report. The Report of the Budapest Jewish Rescue Committee, 1943–1945, red. Laszlo Karsai, Judit Molnar, Jerusalem 2013. The Making of Modern Anglo-Jewry, red. David Cesarani, Oxford 1990. The Nazis’ Last Victims. The Holocaust in Hungary, red. Randolph Braham, Scott Miller, Detroit 1998. The Neighbours Respond. The Controversy Over the Jedwabne Massacre in Poland, red. Antony Polonsky, Joanna B. Michlic, Princeton 2004. The Persecution of the Jews in the Netherlands, 1940–1945, red. Peter Romijn et al., Amsterdam 2012. The Plunder of Jewish Property during the Holocaust, red. Avi Beker, New York 2001. The Shoah and the War, red. Asher Cohen, Yehoyakim Cochavi, Yoav Gelber, New York 1992. The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Bloomington 2010. The Third Reich Between Vision and Reality. New perspectives on German history, 1918–1945, red. Hans Mommsen, Oxford 2001. They Fought Back. The Story of the Jewish Resistance in Nazi Europe, red. Yuri Suhl, New York 1967. Todorov Tzvetan, The Fragility of Goodness. Why Bulgaria’s Jews Survived the Holocaust, tłum. Arthur Denner, London 1999. Tooze Adam, The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Economy, London 2006. Trunk Isaiah, Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, Lincoln 1996. Trunk Isaiah, Łódź Ghetto. A History, tłum. i red. Robert Moses Shapiro, Bloomington 2006. Turner Henry Ashby jun., Hitler’s Thirty Days to Power: January 1933, London 1996 [wyd. polskie: 30 dni z życia Hitlera. Styczeń 1933 roku, tłum. Magdalena Jakóbczyk-Rakowska, Warszawa 2000]. Turner Henry Ashby jun., Two Dubious Third Reich Diaries, „Central European History” 2000, t. 33, nr 3, s. 415–422. Unger Michael, The Lodz Ghetto, w: Josef Zelkowiáz, In Those Terrible Days. Writings from the Lodz Ghetto, red. Michael Unger, tłum. Naftali Greenwood, Jerusalem 2002. Ungváry Krisztián, The Battle for Budapest. 100 Days in World War II, London 2003. US Intelligence and the Nazis, red. Richard Breitman et al., New York 2005. Vat Dan van der, The Good Nazi. The Life and Lies of Albert Speer, London 1997. Vernant Jacques, The Refugee in the Post-War World, London 1953. Vilhjálmsson Vilhjálmur Örn, The King and the Star. Myths created during the Occupation of Denmark, w: Denmark and the Holocaust, red. M.B. Jensen, S.L.B. Jensen, Copenhagen 2003, s. 102–117. Volkov Shulamit, Germans, Jews, and Antisemites. Trials in Emancipation, Cambridge 2006. Wachsmann Nikolaus, Hitler’s Prisons. Legal Terror in Nazi Germany, London 2004. Wachsmann Nikolaus, KL. A History of the Nazi Concentration Camps, London 2015 [wyd. polskie: KL. Historia nazistowskich obozów koncentracyjnych, tłum. Maciej Antosiewicz, Warszawa 2016]. Wachsmann Nikolaus, The dynamics of destruction: the development of the concentration camps, 1933–1945, w: Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, red. Jane Caplan, Nikolaus Wachsmann, London 2010, s. 17–43. Wagner Jens-Christian, Work and extermination in the concentration camps, w: Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, red. Jane Caplan, Nikolaus Wachsmann, London 2010, s. 127–148.

Waite Robert G., „Reliable Local Residents”. Collaboration in Latvia, 1941–1945, w: Latvia in World War II, red. Andris Caune et al., Riga 2000, s. 114–142. Wallis Russell, Britain, Germany and the Road to the Holocaust. British Attitudes towards Nazi Atrocities, London 2014. War of Extermination. The German Military in World War II 1941–1944, red. Hannes Heer, Klaus Naumann, New York 2000. Wasserstein Bernard, Britain and the Jews of Europe, 1939–1945, London 1999. Wasserstein Bernard, Patterns of Jewish Leadership in Great Britain during the Nazi Era, w: Jewish Leadership during the Nazi Era. Patterns of Behaviour in the Free World, red. Randolph Braham, New York 1985, s. 29–43. Wasserstein Bernard, The Ambiguity of Virtue. Gertrude van Tijn and the Fate of the Dutch Jews, London 2014. Watt Richard M., The Kings Depart. The German Revolution and the Treaty of Versailles 1918–1919, London 1972. „We Are Here”. New Approaches to Jewish Displaced Persons in Postwar Germany, red. Avinoam J. Patt, Michael Berkowitz, Detroit 2010. Weber Thomas, Hitler’s First War. Adolf Hitler, the Men of the List Regiment, and the First World War, Oxford 2010 [wyd. polskie: Pierwsza wojna Hitlera. Adolf Hitler, żołnierze pułku Lista i pierwsza wojna światowa, tłum. Jan Szkudliński, Poznań 2011]. Weil Patrick, The Return of the Jews in the nationality or in the territory of France (1943–1973), w: The Jews Are Coming Back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, red. David Bankier, Jerusalem 2005, s. 57–71. Weinberg Gerhard, A World at Arms. A Global History of World War II, Cambridge 1994 [wyd. polskie: Świat pod bronią. Historia powszechna II wojny światowej, t. 1: 1939–1941, tłum. zbiorowe Magdalena Jania et al., Kraków 2001]. Weinberg Gerhard, German plans for victory, 1944–1945, w: Gerhard Weinberg, Germany, Hitler & World War II, Cambridge 1994, s. 274–286. Weinberg Gerhard, Germany, Hitler & World War II, Cambridge 1994. Weindling Paul, Health, Race and German Politics between National Unification and Nazism 1870–1945, Cambridge 1989. Weiss Yfat, The „Emigration Effort” or „Repatriation”, w: Probing the Depths of German Antisemitism. German Society and the Persecution of the Jews, 1933–1941, red. David Bankier, Jerusalem 2000, s. 360– 370. Welch David, Manufacturing a Consensus. Nazi Propaganda and the Building of a „National Community” (Volksgemeinschaft), „Central European History” 1993, t. 2, nr 1, s. 1–15. Welch David, The Third Reich. Politics and Propaganda, London 1994. West Germany Under Construction. Politics, Society, and Culture in the Adenauer Era, red. Robert G. Moeller, Ann Arbor 1997. Westerman Edward B., Hitler’s Police Battalions. Enforcing Racial War in the East, Lawrence 2005. Wette Wolfram, The Wehrmacht. History, Myth, Reality, tłum. Deborah Lucas Schneider, Cambridge 2006 [wyd. polskie: Wehrmacht. Legenda i rzeczywistość, tłum. Krzysztof Żarski, Kraków 2008]. Why Didn’t The Press Shout? American and International Journalism During the Holocaust, red. Robert Moses Shapiro, New York 2003.

Wiesen S. Jonathan, Creating the Nazi Marketplace. Commerce and Consumption in the Third Reich, New York 2011. Wildt Michael, An Uncompromising Generation. The Nazi Leadership of the Reich Main Security Office, tłum. Tom Lampert, Madison 2009. Wildt Michael, Before the „Final Solution”. The Judenpolitik of the SD, 1935–1938, „Leo Baeck Institute Year Book” 1998, t. 43, s. 241–269. Wildt Michael, Hitler’s Volksgemeinschaft and the Dynamics of Racial Exclusion. Violence against the Jews in Provincial Germany, 1919–1939, tłum. Bernard Heise, New York 2012. Witte Peter, Tyas Stephen, A New Document on the Deportation and Murder of Jews During „Einsatz Reinhardt” 1942, „Holocaust and Genocide Studies” 2001, t. 15, nr 3, s. 468–486. Witte Peter, Two Decisions Concerning the „Final Solution of the Jewish Question”: Deportations to Lodz and Mass Murder in Chelmno, „Holocaust and Genocide Studies” 1995, t. 9, nr 3, s. 318–346. Wolf Diane L., Beyond Anne Frank. Hidden Children and Postwar Families in Holland, Berkeley 2007 [wyd. polskie: Nie tylko Anna Frank. Ukrywane dzieci i ich rodziny w powojennej Holandii, tłum. Andrzej Goździkowski, Kraków 2010]. Wood E. Thomas, Jankowski Stanisław, Karski. How One Man Tried to Stop the Holocaust, New York 1994 [wyd. polskie: Karski. Opowieść o emisariuszu, tłum. Jan Piekło, Piotr Pieńkowski, Janina PawlikowskaCzubak, Kraków 1996]. Wood Stephen, Locke Ian, „Ex-Enemy Jews”. The Fate of the Assets of Holocaust Victims and Survivors in Britain, w: The Plunder of Jewish Property during the Holocaust, red. Avi Beker, New York 2001, s. 209– 226. Wunschmann Kim, Before Auschwitz. Jewish Prisoners in the Prewar Nazi Concentration Camps, Cambridge 2015. Wyden Peter, Stella: One Woman’s True Tale of Evil, Betrayal, and Survival in Hitler’s Germany, New York 1992. Wyman David S., Medoff Rafael, A Race Against Death. Peter Bergson, America, and the Holocaust, New York 2002. Wyman David S., Paper Walls. America and the Refugee Crisis 1938–1941, New York 1995. Wyman David S., The Abandonment of the Jews. America and the Holocaust 1941–1945, New York 1985. Wyman Mark, Europe’s Displaced Persons, 1945–1951, Toronto 1986. Yahil Leni, The Holocaust. The Fate of European Jewry, New York 1990. Years of Persecution, Years of Extermination. Saul Friedländer and the Future of Holocaust Studies, red. Christian Wiese, Paul Betts, London 2010. Zariz Ruth, Exchange of Populations as a Means of Jewish Salvation, w: The Shoah and the War, red. Asher Cohen, Yehoyakim Cochavi, Yoav Gelber, New York 1992, s. 405–416. Zuccotti Susan, The Holocaust, the French, and the Jews, New York 1993. Zuccotti Susan, The Italians and the Holocaust. Persecution, Rescue and Survival, London 1987. Zuccotti Susan, Under His Very Windows, The Vatican and the Holocaust in Italy, New Haven 2000. Zucker Bat-Ami, In Search of Refuge. Jews and US Consuls in Nazi Germany 1933–1941, London 2001. Zweig Ronald, Britain and Palestine During the Second World War, London 1986. Zweig Ronald, German Reparations and the Jewish World. A History of the Claims Conference, Boulder 1987. Zweig Ronald, The Gold Train. The Destruction of the Jews and the Second World War’s Most Terrible

Robbery, London 2000. Zweig Ronald, The War Refugee Board and American Intelligence, w: The Shoah and the War, red. Asher Cohen, Yehoyakim Cochavi, Yoav Gelber, New York 1992, s. 293–416. Żbikowski Andrzej, The Post-War Wave of Pogroms and Killings, w: Jewish Presence in Absence. The Aftermath of the Holocaust in Poland, 1944–2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, tłum. Grzegorz Dąbkowski, Jessica Taylor Kucia, Jerusalem 2014, s. 67–94

ILUSTRACJE

1. Hitler i Hindenburg ściskają sobie dłonie podczas „Dnia Poczdamu”, uroczystości otwarcia nowego Reichstagu, 21 marca 1933 roku.

2. Członek SA czuwa nad bojkotem sklepów żydowskich, 1 kwietnia 1933 roku.

3. Żydzi zmuszani do czyszczenia chodników, Wiedeń, 13 marca 1938 roku.

4. Masowe aresztowanie Żydów w Oldenburgu, 9 listopada 1938 roku.

5. Pożar synagogi Horovitzów przy Börneplatz we Frankfurcie podczas nocy kryształowej, pogromu z 9–10 listopada 1938 roku.

6. Magdeburg po nocy kryształowej.

7. Brytyjski policjant wśród żydowskich uchodźczyń z Niemiec, jesień 1938 roku.

8. Ruth Maier (z prawej, z Gunvor Hofmo), wiedeńska uczennica, która uciekła do Norwegii, ale została deportowana do Auschwitz i zginęła w dniu przyjazdu.

9. Philipp Manes, niemiecki weteran wojenny, deportowany do Theresienstadt, zamordowany razem z żoną w Birkenau.

10. Victor Klemperer, niemiecki Żyd, protestant z Drezna, kronikarz codziennego życia pod rządami nazistów. Podczas wojny nie był więziony i w lutym 1945 roku uciekł do amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec.

11. Inżynier Adam Czerniaków, prezes Rady Starszych w getcie warszawskim. Popełnił samobójstwo, kiedy Niemcy wydali rozkaz masowej deportacji na Wschód w 1943 roku.

12. Widok na budynki getta w Rydze od strony aryjskiej.

13. Żydzi na jednej z lubelskich ulic.

14. Chaim Rumkowski.

15. Warsztat w getcie łódzkim, 1941–1942 rok.

16. Grupa łotewskich Żydówek zmuszona do rozebrania się przed rozstrzelaniem przez niemieckich żołnierzy w Lipawie, 15 grudnia 1941 roku.

17. Maltretowanie Żydówek podczas pogromu w okupowanym przez Niemców Lwowie, 30 czerwca–3 lipca 1941 roku.

18. Anton Kaindl, komendant obozu koncentracyjnego Sachsenhausen pod Berlinem, pozdrawiany nazistowskim „Heil Hitler” podczas apelu, luty 1941 roku.

19. Żydowscy więźniowie w obozie internowania w Drancy, 1942 rok.

20. Chór więźniów podczas występu na dziedzińcu obozu Theresienstadt, około 1943 roku.

21. Żydowscy więźniowie Theresienstadt na początku 1945 roku.

22. Lotnicza fotografia obozu Auschwitz-Birkenau zrobiona przez 15. Armię Powietrzną Stanów Zjednoczonych w 1944 roku. Zdjęcie wyraźnie pokazuje, że Amerykanie latali nad obozem, i tym samym mogli zbombardować prowadzące do niego linie komunikacyjne, gdyby w pełni rozumieli funkcję obozu i mieli wolę interwencji.

23. Kobiety i dzieci z Węgier w chwili przybycia do Auschwitz, maj–czerwiec 1944 roku.

24. Starsza kobieta po przybyciu do Auschwitz, 1944 roku.

25. Transport węgierskich kobiet przybywa do Auschwitz, maj–czerwiec 1944 roku.

1. Hitler i Hindenburg ściskają sobie dłonie podczas „Dnia Poczdamu”, uroczystości otwarcia nowego Reichstagu, 21 marca 1933 roku.

26. Selekcja na rampie w Auschwitz. Z lewej członkowie Sonderkommando, maj– czerwiec 1944 roku.

27. Jeden z baraków w Bergen-Belsen niedługo po wyzwoleniu obozu w kwietniu 1945 roku.

28. Strażniczki z SS pod nadzorem brytyjskich żołnierzy grzebią ofiary w masowym grobie w obozie Bergen-Belsen, kwiecień 1945 roku.

29. Zdjęcie lotnicze terenu obozu w Treblince.

30. Żydowscy internowani tańczą, czekając na transport do Hajfy, Cypr, 1948 rok

Spis treści PODZIĘKOWANIA WSTĘP PROLOG SKĄD WZIĄŁ SIĘ HITLER I NAZIŚCI? NIEMIECCY ŻYDZI KATASTROFALNE SKUTKI WIELKIEJ WOJNY KIM BYŁ ADOLF HITLER I CZEGO CHCIAŁ? WYBOISTA DROGA HITLERA DO WŁADZY OPINIE I BŁĘDNE SZACUNKI W STYCZNIU 1933 ROKU Część pierwsza. PIERWSZY ROK. 1933 PROTEST I BOJKOT „REWOLUCJA NARODOWA” PIERWSZE USTAWY ANTYŻYDOWSKIE REAKCJE ŻYDÓW DALSZY CIĄG ZAGRANICZNYCH PROTESTÓW PIERWSI UCHODŹCY Część druga. JUDENPOLITIK. 1934–1938 „NIE MA CO WYPATRYWAĆ RYCHŁEGO KOŃCA” HJALMAR SCHACHT I JUDENPOLITIK RECHTSSCHUTZ – ŻYDOWSKA SAMOOBRONA NIEKONSEKWENCJE JUDENPOLITIK USTAWY RASOWE ŻYCIE POD USTAWAMI RASOWYMI REAKCJE ŻYDÓW NA ŚWIECIE NA USTAWY RASOWE NIEMCY I ŻYDZI POD USTAWAMI RASOWYMI W CIENIU IGRZYSK W BERLINIE NASILENIE ATAKU NA NIEMIECKICH ŻYDÓW Część trzecia. POGROM. 1938–1939 AUSTRIA REAKCJE NA ZAJŚCIA W AUSTRII „TYLKO CAŁKOWITE ZNISZCZENIE ŻYDOWSKIEGO ŻYCIA” ANTYŻYDOWSKIE KROKI W INNYCH KRAJACH CZECHOSŁOWACJA I KRYZYS SUDECKI LISTOPADOWY POGROM ŻYDZI W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH

SPOTKANIE W MINISTERSTWIE LOTNICTWA CAŁKOWITE WYKLUCZENIE ŻYDÓW ZE SPOŁECZEŃSTWA I GOSPODARKI REAKCJE ZAGRANICZNE UCIECZKA Z RZESZY HITLER WYGŁASZA PROROCTWO KONIEC CZECHOSŁOWACJI ORAZ OKUPACJA CZECH I MORAW Część czwarta. WOJNA. 1939–1941 KAMPANIA WRZEŚNIOWA W POLSCE I OPERACJA „TANNENBERG” EINSATZGRUPPEN I ARMIA NIEMIECKA W POLSCE POLSCY ŻYDZI NIEMIECKIE PLANY WOBEC POLSKI EICHMANN I OPERACJA „NISKO” POLITYKA ANTYŻYDOWSKA I REAKCJE ŻYDÓW W OKUPOWANEJ POLSCE BUDOWA GETTA W ŁODZI I LOKALNE ODMIENNOŚCI WOJNA I PRZEŚLADOWANIA W RZESZY PRZYMUSOWA EUTANAZJA REAKCJE NA PRZEŚLADOWANIA POLSKICH ŻYDÓW WOJNA NA ZACHODZIE „TRAKTOWANIE LUDNOŚCI OBCEJ NA WSCHODZIE” I PLAN „MADAGASKAR” ŻYDZI JAKO „WRODZY CUDZOZIEMCY”: MASOWE INTERNOWANIA W WIELKIEJ BRYTANII I WE FRANCJI ŻYDZI POD RZĄDAMI VICHY I W CZASIE NIEMIECKIEJ OKUPACJI FRANCJI, BELGII I HOLANDII NIEMIECKIE DYLEMATY STRATEGICZNE I JUDENPOLITIK W OKUPOWANEJ POLSCE W GETCIE WARSZAWSKIM Część piąta. „BARBAROSSA”. 1941 PLANOWANIE „OPERACJI SPECJALNYCH” W ROSJI ŻYDZI POD WŁADZĄ RADZIECKĄ EINSATZGRUPPEN RUMUNI NIEMIECKIE POSTĘPY MILITARNE W ZWIĄZKU RADZIECKIM I ŚRODKI ANTYŻYDOWSKIE MASOWE MORDY I GETTOIZACJA W OKUPOWANYM ZWIĄZKU RADZIECKIM TRANSNISTRIA I RUMUŃSKIE OPERACJE EKSTERMINACYJNE

KRYZYS NA FRONCIE I KRYZYS POLITYKI ANTYŻYDOWSKIEJ DEPORTACJE ŻYDÓW Z RZESZY WOJNA NA WSCHODZIE I POLSKIE GETTA ŻYDZI NA TERYTORIACH OKUPOWANYCH PRZEZ NIEMCY W ZACHODNIEJ I POŁUDNIOWEJ EUROPIE ROZSZERZANIE SIĘ WOJNY I PROROCTWO HITLERA Część szósta. OSTATECZNE ROZWIĄZANIE. 1942 WOJNA I SPOTKANIE W WANNSEE WYSIEDLENIA Z ŁÓDZKIEGO GETTA DO OBOZU ZAGŁADY W CHEŁMNIE WYSIEDLENIA Z LUBELSKIEGO GETTA DO OBOZU ZAGŁADY W BEŁŻCU MACHINA WOJENNA I MACHINA ZAGŁADY WYSIEDLENIA Z WARSZAWSKIEGO GETTA TREBLINKA GETTA W OSTLANDZIE, NA BIAŁORUSI I NA UKRAINIE GOSPODARKA WOJENNA I ROZBUDOWA AUSCHWITZ ŻYDZI PRZYBYWAJĄ DO AUSCHWITZ AUSCHWITZ I „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” ŻYDZI Z RZESZY I „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” THERESIENSTADT „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” WE FRANCJI „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” W BELGII, HOLANDII I NORWEGII W POLSCE OŚ, ALIANCI I „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE” Część siódma. WOJNA TOTALNA PRZEBIEG WOJNY A ZMIANY W POLITYCE ANTYŻYDOWSKIEJ WOJNA TOTALNA I KONIEC NIEMIECKIEGO ŻYDOSTWA AFRYKA PÓŁNOCNA I POŁUDNIOWA FRANCJA SALONIKI I SOFIA LOS ŻYDÓW POZOSTAŁYCH W WARSZAWIE OPINIE WASZYNGTONU, LONDYNU I KONFERENCJI BERMUDZKIEJ LIKWIDACJA GETT W GENERALNYM GUBERNATORSTWIE I KRAJU WARTY LIKWIDACJA GETT W KOMISARIACIE RZESZY WSCHÓD BUNTY W TREBLINCE I SOBIBORZE POLOWANIE NA ŻYDÓW W POLSCE AUSCHWITZ-BIRKENAU PRZESTAWIONE NA ZAGŁADĘ JUDENPOLITIK W KONTEKŚCIE KLĘSKI MILITARNEJ

SKUTKI KLĘSKI WŁOCH „ŚMIERĆ JEST ZESŁANA NA ZIEMIĘ”: DEPORTACJE Z EUROPY ZACHODNIEJ THERESIENSTADT, KULTURA I KATASTROFA DANIA, UCIECZKA I RATUNEK WIEDZA I ODPOWIEDŹ ALIANTÓW: RADA DO SPRAW UCHODŹCÓW WOJENNYCH Część ósma. OSTATNIA FAZA. 1944–1945 NADZIEJE HITLERA I WĘGIERSKA NEMEZIS LOS WĘGIERSKICH ŻYDÓW RADA DO SPRAW UCHODŹCÓW WOJENNYCH I NEGOCJOWANIE RATUNKU ŚMIERĆ W BIRKENAU I PRACA PRZYMUSOWA W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH OSTATNIE POLOWANIA NA ŻYDÓW I KRES DEPORTACJI LIKWIDACJA OSTATNICH GETT ZŁUDNE NADZIEJE: WOJNA I ZAGŁADA TRWAJĄ NADAL BUNT SONDERKOMMANDA W BIRKENAU EWAKUACJE OBOZÓW, MARSZE ŚMIERCI I MASAKRY BERGEN-BELSEN SCHYŁEK JUDENPOLITIK EPILOG PODSUMOWANIE SŁOWNICZEK BIBLIOGRAFIA ILUSTRACJE