Eksplicytacja a komunikatywność tekstu przekładu

SAVE OFFLINE

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

19

EWA GUMUL EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

Tekst przek³adu funkcjonuje jako komunikat jêzykowy. Jednak, aby by³ on równie komunikatywny jak tekst orygina³u, t³umacz niekiedy podejmuje decyzje o pewnych modyfikacjach tekstowych. Jedn¹ z takich technik przek³adowych, stosowanych najczêœciej po to, aby przekazaæ jak najdok³adniej treœæ oraz intencje tekstu wyjœciowego, jest eksplicytacja. Zjawisko eksplicytacji, okreœlane przez Monê Baker1 i wielu póŸniejszych badaczy2 mianem jednego z uniwersaliów przek³adowych, sta³o siê, zw³aszcza w ci¹gu ostatnich dziesiêciu lat, tematem wielu prac z dziedziny translatoryki. Stosunkowo du¿e zainteresowanie tym zagadnieniem uniemo¿liwi³o jednak niestety wypracowanie wspólnego stanowiska w sprawie definicji tego zjawiska. Jednym z podstawowych problemów jest okreœlenie, jakiego rodzaju operacje przek³adowe sk³adaj¹ siê na eksplicytacjê. Œwiadcz¹ o tym odmienne definicje proponowane przez kolejnych badaczy zajmuj¹cych siê tym zjawiskiem. Kolejny problem stanowi¹ znaczne rozbie¿noœci terminologiczne. Dlatego te¿ wa¿ne jest okreœlenie ró¿nic pomiêdzy terminem eksplicytacja a pokrewnymi terminami, takimi jak amplifikacja, uzupe³nienie, dodanie oraz nadt³umaczenie. Zw³aszcza pierwsze z nich — amplifikacja oraz uzupe³nienie, zwane te¿ dodaniem — pojawiaj¹ siê bardzo czêsto w kontekœcie dyskusji na temat eksplicytacji. Pojêcie eksplicytacji pojawi³o siê po raz pierwszy ju¿ w latach 50. w pracy Vinay’a i Darbelneta3, gdzie zosta³o zdefiniowane jako: 1 M. B a k e r: Corpus Linguistics and Translation Studies. Implications and Applications. W: Text and Technology: In Honour of John Sinclair. Red. M. B a k e r, G. F r a n c i s, E. To g n i n i-B o n e l l i. Amsterdam: John Benjamins 1993, s. 233–250. 2 Zob. M. S h u t t l e w o r t h, M. C o w i e: Universals of Translation. W: Dictionary of Translation Studies. Manchester: St. Jerome Publishing 1997, s. 193–94; S. L a v i o s a-B r a i t h w a i t e: Universals of Translation. W: Routledge Encyclopedia of Translation Studies. Red. M. B a k e r, K. M a l m k j æ r. London/New York: Routledge 1998, s. 288–291; A. M a u r a n e n, P. K u j a m ä k i: Translation Universals. Do they exist? Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins 2004. 3 J-P. Vi n a y, J. D a r b e l n e t: Comparative Stylistics of French and English. A methodology for translation. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins 1958/1995.

20

EWA GUMUL A stylistic translation technique which consists of making explicit in the target language what remains implicit in the source language because it is apparent from either the context or the situation4.

Definicja eksplicytacji w tym kszta³cie jest uznawana przez wiêkszoœæ badaczy. Jednak nale¿y podkreœliæ, ¿e nie obejmuje ona wszystkich aspektów tego zjawiska. To w³aœnie w tych dodatkowych aspektach tkwi ró¿nica pomiêdzy ró¿norodnymi podejœciami do tego problemu przek³adowego. Uzupe³nieniem definicji Vinay’a i Darbelneta jest obszerny opis zjawiska eksplicytacji zaprezentowany przez Klaudy i Károly5 w jednej z najnowszych prac na ten temat: Explicitation takes place, for example, when a SL unit with a more general meaning is replaced by a TL unit with a more specific meaning; when the meaning of a SL unit is distributed over several units in the TL; when new meaningful elements appear in the TL text; one sentence in the SL is divided into two or several sentences in the TL; new meaningful elements appear in the TL text; when one sentence in the ST is divided into two or several sentences in the TT; or, when SL phrases are extended or „raised” into clause level in the TL, etc.6

Niemal wszystkie wymienione przez wêgierskie badaczki operacje przek³adowe s³u¿¹ bardziej bezpoœredniemu wyra¿eniu treœci zawartych w oryginale i tym samym s¹ zgodne z za³o¿eniami Vinay’a i Darbelneta. Jednak wprowadzenie nowych elementów znacz¹cych do tekstu docelowego wydaje siê wykraczaæ poza ramy definicji zaproponowanej przez francuskich badaczy. Jeœli za³o¿ymy, ¿e umieszczenie takich elementów w tekœcie przek³adu oznacza wprowadzenie sensów nieistniej¹cych w tekœcie wyjœciowym, musimy uznaæ, ¿e nie by³y one czêœci¹ struktury g³êbokiej tekstu prymarnego. Trudno zatem doszukiwaæ siê relacji implicite–explicite pomiêdzy orygina³em a przek³adem. Ten sam aspekt postrzegania zjawiska eksplicytacji pojawia siê w definicji przedstawionej w pracy Séguinot7:

„Stylistyczna technika przek³adowa polegaj¹ca na eksplicytnym wyra¿eniu w jêzyku docelowym tego, co implicytne w jêzyku wyjœciowym, poniewa¿ wynika to z kontekstu lub sytuacji”. Tam¿e, s. 342 [t³umaczenie moje — E. G.]. 5 K. K l a u d y, K. K á r o l y: Implicitation in Translation: Empirical Evidence for Operational Asymmetry in Translation. „Across Languages and Cultures” 2005, 6 (1), s. 13–28. 6 „Eksplicytacja ma miejsce, gdy, na przyk³ad, segment tekstu wyjœciowego o ogólnym znaczeniu zostaje zast¹piony segmentem tekstu docelowego o bardziej okreœlonym znaczeniu; gdy pojedyncza jednostka leksykalna z tekstu wyjœciowego zostaje zast¹piona w tekœcie docelowym kilkoma oddaj¹cymi jej sens jednostkami leksykalnymi; gdy w tekœcie docelowym pojawiaj¹ siê nowe elementy znacz¹ce; gdy jedno zdanie z tekstu wyjœciowego zostaje podzielone na dwa lub wiêcej zdañ w tekœcie docelowym; lub gdy frazy z tekstu wyjœciowego zostaj¹ rozbudowane lub «podniesione» do rangi zdañ sk³adowych”. Tam¿e, s. 15 [t³umaczenie moje — E. G.]. 7 C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis. „TTR: Traduction, Terminologie, Rédaction” 1988, 1 (2), s. 106–114. 4

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

21

Explicitation can take three forms in a translation: something is expressed in the translation which was not in the original, something which was implied or understood through presupposition in the source text is overtly expressed in the translation, or an element in the source text is given greater importance in the translation through focus, emphasis, or lexical choice8.

Najczêœciej wymieniane operacje przek³adowe bêd¹ce form¹ eksplicytacji to odtwarzanie tkwi¹cych w tekœcie implikatur (np. Séguinot9, Shuttleworth i Cowie10, Abdellah11), dodawanie konektorów maj¹ce na celu poprawienie kohezji tekstu, a tak¿e jego czytelnoœci (readability) (np. Blum-Kulka12, Vehmas-Lehto13, Øverås14, Englund Dimitrova15, Puurtinen16, Pápai17, Gumul18), dodawanie przydawek i okreœlników (Vanderauwera19), uzupe³nianie konstrukcji eliptycznych (Weissbrod20, Øverås21, Pápai22, Gumul23) oraz zamiana kohezji 8 „Eksplicytacja mo¿e przybieraæ trzy formy w przek³adzie: treœci nieobecne w oryginale zosta³y wyra¿one w przek³adzie, treœci implikowane lub presuponowane w tekœcie wyjœciowym zosta³y wyra¿one wprost w tekœcie docelowym, element tekstu wyjœciowego zyskuje wiêksz¹ wagê w tekœcie przek³adu poprzez uwydatnienie go, zastosowanie emfazy lub dobór œrodków leksykalnych”. Tam¿e, s. 108 [t³umaczenie moje — E. G.]. 9 C. S é g u i n o t: Translating Implication. „Meta” 1985, 30 (3), s. 295–298. 10 M. S h u t t l e w o r t h, M. C o w i e: Explicitation. W: Dictionary of translation studies…, s. 55–56. 11 A. S. A b d e l l a h: The Translator’s Dilemma — Implicatures and the role of the translator. „Translation Journal” 2004, 8 (2) . 12 S. B l u m-K u l k a: Shifts of Cohesion and Coherence in Translation. W: Interlingual and Intercultural Communication: Discourse and Cognition in Translation and Second Language Acquisition Studies. Red. J. H o u s e, S. B l u m-K u l k a. Tübingen: Gunter Narr 1986, s. 17–35. 13 I. Ve h m a s-L e h t o: Quasi-correctness. A Critical Study of Finnish Translations of Russian Journalistic Texts. Helsinki: Neuvostoliittoinstituutti 1989. 14 L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code: an Investigation of Norms in Literary Translation. „Meta” 1998, 43 (4), s. 1–20. 15 B. E n g l u n d D i m i t r o v a: Explicitation in Russian-Swedish Translation: Sociolinguistic and Pragmatic Aspects. W: Swedish Contributions to the Thirteenth International Congress of Slavists, Ljubliana, 15–21 August 2003 (= Slavica Lundensia Supplementa 2). Red. B. E n g l u n d D i m i t r o v a, A. P e r e s w e t o f f-M o r a t h. Lund 2003, s. 21–31. 16 T. P u u r t i n e n: Explicitation of Clausal Relations: A Corpus-based Analysis of Clause Connectives in Translated and Non-translated Finnish Children’s Literature. W: Translation Universals…, s. 165–76; T. P u u r t i n e n: Explicitating and Implicitating Source Text Ideology. „Across Languages and Cultures” 2003, 4 (1), s. 53–62. 17 V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts? W: Translation Universals…, s. 143–164. 18 E. G u m u l: Explicitation in Conference Interpreting. W: Translation and Meaning. Part 7. Red. M. T h e l e n, B. L e w a n d o w s k a-To m a s z c z y k. Maastricht: Hogeschool Zuyd, Maastricht School of Translation and Interpreting (w druku). 19 R. Va n d e r a u w e r a: Dutch Novels Translated into English: The Transformation of a ‘Minority’ Literature. Amsterdam: Rodopi 1985. 20 R. We i s s b r o d: Explicitation in translations of prose-fiction from English to Hebrew as a function of norms. „Multilingua” 1992, 11–2, s. 153–171. 21 L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code… 22 V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts… 23 E. G u m u l: Explicitation in Conference Interpreting…

22

EWA GUMUL

referencyjnej na leksykaln¹, czyli zast¹pienie zaimków powtórzeniami danych jednostek leksykalnych lub wyrazami synonimicznymi (Weissbrod24, Øverås25). Niektórzy badacze eksplicytacji wymieniaj¹ równie¿ zastêpowanie nominalizacji konstrukcjami czasownikowymi (Klaudy i Károly26, Puurtinen27, Gumul28), zastêpowanie metafor porównaniami (których interpretacja z natury rzeczy jest ³atwiejsza) (Weissbrod29, Øverås30), rozwiniêcie definicyjne (Baker31, Shuttleworth i Cowie32, Al-Qinai33), a tak¿e zmiany w interpunkcji (np. wprowadzenie nawiasów przy podawaniu przyk³adów) (Pápai34). W wielu zw³aszcza anglojêzycznych pracach poruszaj¹cych ten temat zjawisko eksplicytacji jest uto¿samiane b¹dŸ porównywane z dodaniem (addition), zwanym te¿ w polskiej terminologii translatorycznej uzupe³nieniem. Jednak porównanie polsko-, francusko- oraz anglojêzycznych prac poruszaj¹cych ten problem ujawnia pewne nieœcis³oœci terminologiczne. Termin „uzupe³nienie”, jako ekwiwalent angielskiego addition pojawia siê w pracach Tomaszkiewicz35 oraz Lukszyna36 dotycz¹cych terminologii translatorycznej. Lukszyn podaje tak¿e polski odpowiednik — „dodanie”. Jednak o ile definicja uzupe³nienia przedstawiona przez Lukszyna zawiera elementy opisuj¹ce zjawisko eksplicytacji37, o tyle definicja podana przez Tomaszkiewicz wydaje siê znacznie odbiegaæ od definicji obu zjawisk (eksplicytacji oraz uzupe³nienia/dodania) przedstawionych w innych pracach: B³¹d t³umaczeniowy polegaj¹cy na dodaniu w sposób nieuzasadniony w tekœcie docelowym pewnych zbêdnych elementów informacji lub pewnych efektów stylistycznych, które by³y nieobecne w tekœcie wyjœciowym38. R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction… L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code… 26 K. K l a u d y, K. K á r o l y: Implicitation in Translation… 27 T. P u u r t i n e n: Explicitating and Implicitating Source Text Ideology… 28 E. G u m u l: Explicitation in Conference Interpreting… 29 R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction… 30 L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code… 31 M. B a k e r: In Other Words: A Coursebook on Translation. London/New York: Routledge 1992. 32 M. S h u t t l e w o r t h, M. C o w i e: Explicitation… 33 J. A l-Q i n a i: Explication vs. Implication in English-Arabic Translation. W: Translation and Meaning. Part 5. Red. M. T h e l e n, B. L e w a n d o w s k a-To m a s z c z y k. Maastricht: Hogeschool Zuyd, Maastricht School of Translation and Interpreting 2001, s. 409–423. 34 V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts… 35 T. To m a s z k i e w i c z: Terminologia t³umaczenia. Poznañ: Wydawnictwo Naukowe UAM 2004. 36 Tezaurus terminologii translatorycznej. Red. J. L u k s z y n. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1993. 37 „Technika t³umaczeniowa polegaj¹ca na wprowadzeniu dodatkowej informacji do tekstu przek³adu, wyra¿aniu explicite tego, co w tekœcie wyjœciowym zawarte by³o implicite”. Tam¿e, s. 383. 38 T. To m a s z k i e w i c z: Terminologia t³umaczenia…, s. 113. 24 25

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

23

Tak sformu³owana definicja uzupe³nienia wydaje siê raczej odpowiadaæ temu, co Vinay i Darbelnet39 nazywaj¹ nadmiern¹ eksplicytacj¹, czyli nadt³umaczeniem. Wskazuje równie¿ na to dodatkowa uwaga zamieszczona przez Tomaszkiewicz pod has³em „uzupe³nienie”, gdzie autorka podkreœla, ¿e „nie nale¿y uto¿samiaæ uzupe³nienia z eksplicytacj¹, która bywa uzasadniona […]”40. Szwedzka badaczka Englund Dimitrova41 uwa¿a terminy „eksplicytacja” oraz „dodanie/uzupe³nienie” (ang. addition) za synonimiczne. Z kolei Séguinot42, Schjoldager43, Klaudy44 i Øverås45 utrzymuj¹, ¿e eksplicytacja obejmuje wê¿sze pojêcie, jakim wed³ug nich jest dodanie/uzupe³nienie. Odwrotn¹ tendencjê mo¿na zaobserwowaæ u Nidy46. Chocia¿ w jego pracy nie pojawia siê samo okreœlenie eksplicytacja, to, jak wynika z podanej przez badacza listy operacji przek³adowych bêd¹cych ró¿nymi formami dodania, dodanie/uzupe³nienie (addition) jest terminem nadrzêdnym w stosunku do eksplicytacji. Wspomniana ju¿ wêgierska badaczka przek³adu, Klaudy47, podkreœla, ¿e dodanie nie jest jedyn¹ form¹ eksplicytacji oraz ¿e nie wszystkie przypadki dodania powinno siê traktowaæ jako eksplicytacjê. Kolejnym terminem, który bardzo czêsto pojawia siê w kontekœcie dyskusji na temat eksplicytacji, jest amplifikacja. Wed³ug Tomaszkiewicz, amplifikacja mo¿e mieæ pod³o¿e dyskursywne, czego przyk³adem jest zastosowanie techniki eksplicytacji48. Wynika z tego, ¿e amplifikacjê nale¿y uznaæ za hiperonim eksplicytacji. Potwierdzaj¹ to kolejne prace Sypnickiego i Szefliñskiej-Karkowskiej49, w których eksplicytacja wymieniana jest jako jedna z form J-P. Vi n a y, J. D a r b e l n e t: Comparative Stylistics of French and English…, s. 342. T. To m a s z k i e w i c z: Terminologia t³umaczenia…, s. 113. 41 B. E n g l u n d D i m i t r o v a: Semantic Change in Translation — A Cognitive Perspective. W: Translation and Knowledge: Proceedings of the 1992 Scandinavian Symposium on Translation Theory. Red. Y. G a m b i e r, J. To m m o l a. Turku: Centre for Translation and Interpreting, University of Turku 1993, s. 285–296. 42 C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis… 43 A. S c h j o l d a g e r: An Exploratory Study of Translational Norms in Simultaneous Interpreting: Methodological Reflections. W: Translation and the Manipulation of Discourse. Selected Papers of the CERA Research Seminars in Translation Studies 1992–1993. Red. P. J a n s e n. Leuven: CETRA — The Leuven Research Center for Translation, Communication and Cultures 1995, s. 227–43. 44 K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis. W: Transferre necesse est… Current Issures of Translation Theory. In Honour of György Radó. Red. K. K l a u d y, J. K o h n. Szombathely: Daniel Berzsenyi College Printing Press 1993, s. 69–77. 45 L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code… 46 E. N i d a: Toward a Science of Translating. Leiden: E. J. Brill 1964. 47 K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis…, s. 71 i n. 48 T. To m a s z k i e w i c z: Terminologia t³umaczenia…, s. 23. 49 J. S y p n i c k i, M. S z e f l i ñ s k a-K a r k o w s k a: Czynniki kulturowe amplifikacji tekstu w procesie t³umaczenia. W: Przek³adaj¹c nieprzek³adalne. Red. W. K u b i ñ s k i, O. K u b i ñ 39 40

24

EWA GUMUL

amplifikacji. Szefliñska-Karkowska dzieli amplifikacjê na dwie podkategorie, z których pierwsza to: L’amplification formelle ou qualitative qui consiste à verbaliser les informations implicites, contenues dans le texte de départ […]. Cette modification est appelée par certains auteurs „explicitation”50.

Drugi typ amplifikacji to tzw. amplifikacja iloœciowa polegaj¹ca na dodaniu elementów nieobecnych w oryginale, prowadz¹ca tak¿e do zwiêkszenia objêtoœci tekstu docelowego. Jak wynika z porównania wymienionych prac anglo- i francuskojêzycznych, angielski termin addition (tj. dodanie/uzupe³nienie) oraz francuski amplification (amplifikacja) wydaj¹ siê czêœciowo pokrywaæ, pomimo istnienia odrêbnych ekwiwalentów: francuskiego ajout dla angielskiego addition i angielskiego amplification51 lub expansion dla francuskiego amplification. Patrz¹c na badania nad eksplicytacj¹ z dzisiejszej perspektywy, prace nad tym zjawiskiem mo¿na podzieliæ na dwa g³ówne nurty: pierwszy to tradycyjne badania polegaj¹ce na porównaniu tekstu wyjœciowego z tekstem docelowym, drugi natomiast wytyczaj¹ badania z wykorzystaniem narzêdzi lingwistyki korpusowej. Te ostatnie pozwalaj¹ nie tylko na porównanie wiêkszej liczby obszerniejszych tekstów, ale tak¿e umo¿liwiaj¹ potwierdzenie postawionych hipotez poprzez porównanie z korpusem paralelnych tekstów t³umaczonych niebêd¹cych przek³adami analizowanych tekstów wyjœciowych, oraz porównanie z tzw. „korpusami nieprzek³adowymi”, czyli korpusami monoligwalnymi52. Wœród najwa¿niejszych badañ nad eksplicytacj¹ z wykorzystaniem metod lingwistyki korpusowej nale¿y wymieniæ prace Olohan i Baker53,

s k a, T. Wo l a ñ s k i. Gdañsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego 2000, s. 201–209; M. S z e f l i ñ s k a-K a r k o w s k a: Explicitation comme l’une des sources de l’amplification du texte au cours de l’opération de traduction. W: Translation and Meaning. Part 5. Red. M. T h e l e n, B. L e w a n d o w s k a-To m a s z c z y k. Maastricht: Hogeschool Zuyd, Maastricht School of Translation and Interpreting 2001, s. 443–450. 50 „Amplifikacja formalna lub jakoœciowa, która polega na werbalizacji informacji implicytnych zawartych w tekœcie wyjœciowym. Ta modyfikacja jest okreœlana przez niektórych autorów mianem eksplicytacji”. M. S z e f l i ñ s k a-K a r k o w s k a: Explicitation comme l’une des sources…, s. 445 [t³umaczenie moje — E. G.]. 51 Oczywiœcie niektórzy badacze pos³uguj¹ siê tym terminem. Zob. A. P y m: Explaining Explicitation. W: New Trends in Translation Studies. In Honour of Kinga Klaudy. Red. K. K á r o l y. Budapest: Akadémiai Kiadó 2005, s. 29–34; L. M o l i n a, A. H u r t a d o A l b i r: Translation Techniques Revisited: A Dynamic and Functionalist Approach. „Meta” 2002, 47 (4), s. 498–512. 52 Korpusy monolingwalne to np. British National Corpus lub Korpus Jêzyka Polskiego. 53 M. O l o h a n, M. B a k e r: Reporting ‘that’ in Translated English. Evidence for Subconscious Processes of Explicitation? „Across Languages and Cultures” 2000, 1 (2), s. 141–158.

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

25

Olohan54, Nilsson55, czy te¿ wspomniane ju¿ prace Puurtinen56, Pápai57 oraz Øverås58. Badania te koncentruj¹ siê wokó³ eksplicytacji na poziomie syntaktycznym i leksykalnym, poniewa¿ podstawow¹ wad¹ zastosowania narzêdzi lingwistyki korpusowej jest niemo¿noœæ zbadania np. eksplicytacji uwarunkowanej kulturowo. Pocz¹wszy od lat 50., problem eksplicytacji by³ omawiany w wielu pracach dotycz¹cych przek³adu. Pomimo ¿e nie we wszystkich opracowaniach pojawia siê sam termin „eksplicytacja”, to omawiane zagadnienia wyraŸnie wskazuj¹ na œcis³y zwi¹zek ze zjawiskiem eksplicytacji. Oprócz wymienionych wczeœniej badaczy zajmuj¹cych siê t¹ problematyk¹, nale¿y tak¿e wspomnieæ takich autorów, jak Güttinger59, który dowodzi³, ¿e teksty docelowe s¹ zawsze d³u¿sze od wyjœciowych, Komissarow60, u którego po raz pierwszy pojawia siê rosyjski ekwiwalent terminu „eksplicytacja” (ýêñïëèöèòèðîâàíèå), Barchudarow61, dla którego g³ówn¹ przyczyn¹ dodania wystêpuj¹cego w przek³adzie jest uzupe³nienie konstrukcji eliptycznych, czy te¿ Wasewa62, która omawia przypadki dodania uwarunkowanego pragmatycznie. Pomimo ¿e wszyscy wspomniani autorzy poruszali w swoich pracach problem eksplicytacji, za pierwsze systematyczne badania nad eksplicytacj¹ uwa¿a siê pracê Blum-Kulki63, w której sformu³owa³a ona hipotezê eksplicytacji. Wykorzystuj¹c za³o¿enia metodologiczne dziedziny analizy dyskursu, badaczka przeanalizowa³a zmiany, jakie zachodz¹ na poziomie eksplicytnoœci tekstu w procesie przek³adu. Przedmiotem jej analizy by³y przesuniêcia w obrêbie kohezji i koherencji tekstu. Zgodnie z opini¹ Blum-Kulki, eksplicytacja jest uniwersaln¹ strategi¹, która stanowi nieod³¹czn¹ czêœæ procesu mediacji jêzykowej i przyczynia siê do wiêkszej redundancji tekstu docelowego. 54 M. O l o h a n: How Frequent Are the Contractions? A Study of Contracted Forms in the Translational English Corpus. „Target” 2003, 15 (1), s. 59–89; M. O l o h a n: Comparable Corpora in Translation Research: Overview of Recent Analyses Using the Translational English Corpus. W: LREC Language Resources in Translation Work and Research Workshop proceedings. 2002, s. 5–9. 55 P.-O. N i l s s o n: An Assessment of the Translation-specificity of Over-represented Multiword Patterns in Swedish Fiction Texts Translated from English. „Linguistica Antverpiensia” 2002, 1, s. 407–417; P.-O. N i l s s o n: Cohesive Explicitation in Translations. . 56 T. P u u r t i n e n: Explicitation of Clausal Relations… 57 V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts… 58 L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code… 59 F. G ü t t i n g e r: (1963) Zielsprache: Theorie und Praxis des Übersetzens, Zürich: Manessa Verlag 1963. 60 Â. Í. Ê î ì ì è ñ à ð î â: Ýêñïëèöèòèðîâàíèå êàê ïðîáëåìà ïåðåâîäà. W: Ïðîáëåìû ïðèêëàäíîé ëèíãâèñòèêè. Ìîñêâà: ÒÄÂÊ 1969. 61 Ë. Ñ. Á à ð õ ó ä à ð î â: ßçûê è ïåðåâîä. Ìîñêâà: Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ 1975. 62 È.  à ñ å â à: Òåîðèÿ è ïðàêòèêà ïåðåâîäà. Ñîôèà: Íàóêà è èñêóññòâî 1980. 63 S. B l u m-K u l k a: Shifts of Cohesion and Coherence in Translation…

26

EWA GUMUL

Hipoteza eksplicytacji sta³a siê przedmiotem wielu póŸniejszych badañ. Podjêto próby jej weryfikacji ró¿nymi metodami. Przeprowadzono wiele badañ na ró¿nych kombinacjach jêzykowych, które potwierdzi³y uniwersalnoœæ zjawiska eksplicytacji (np. Séguinot64, Weissbrod65, Klaudy66, Englund Dimitrova67, Øverås68, Olohan i Baker69, Nilsson70, Puurtinen71, Whittaker72). Niektóre z tych prac podejmuj¹ krytykê pewnych aspektów hipotezy Blum-Kulki. Kanadyjska badaczka Séguinot73 przeciwstawia siê pogl¹dowi, jakoby eksplicytacja wi¹za³a siê jedynie ze zwiêkszeniem redundancji tekstu docelowego. Wed³ug niej pewne operacje przek³adowe, które mo¿na okreœliæ mianem eksplicytacji, nie prowadz¹ do tego, ¿e przek³ad staje siê bardziej redundantny ni¿ orygina³. Z kolei Weissbrod74 utrzymuje, ¿e eksplicytacja to nie tylko uniwersalna tendencja charakterystyczna dla procesu przek³adu, ale przede wszystkim procedura podyktowana obowi¹zuj¹cymi normami przek³adowymi. Jedn¹ z najbardziej spornych kwestii poruszanych w dyskusji nad eksplicytacj¹ jest jej zale¿noœæ od ró¿nic systemowych pomiêdzy jêzykiem wyjœciowym i docelowym. W wielu pracach zmiany warunkowane ró¿nicami systemowymi s¹ traktowane jako jeden z rodzajów eksplicytacji, tzw. eksplicytacja obligatoryjna (np. Klaudy75, Al-Qinai76). Kieruj¹c siê za³o¿eniem, ¿e jêzyki dzielimy na inherentnie eksplicytne i inherentnie implicytne77, nale¿y uznaæ, ¿e eksplicytacja obligatoryjna wystêpuje o wiele czêœciej w pewnych kombinacjach jêzykowych i jest bardziej charakterystyczna dla jednego kierunku przek³adu w obrêbie danej pary jêzyC. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis… R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction… 66 K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis… 67 B. E n g l u n d D i m i t r o v a: Semantic Change in Translation…; B. E n g l u n d D i m i t r o v a: Explicitation in Russian-Swedish translation… 68 L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code… 69 M. O l o h a n, M. B a k e r: Reporting ‘that’ in Translated English… 70 P.-O. N i l s s o n: An Assessment of the Translation-specificity of Over-represented Multiword Patterns… 71 T. P u u r t i n e n: Explicitation of Clausal Relations… 72 S. W h i t t a k e r: Etude contrastive des syntagmes nominaux démonstratifs dans des textes traduits du français en norvégien et des textes sources norvégiens: stratégie de traduction ou translationese. „Forum” 2004, 2 (2), s. 221–240. 73 C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis…, s. 106. 74 Weissbrod porównywa³a przek³ady kanonicznej i niekanonicznej literatury z jêzyka angielskiego na hebrajski. Zob. R. We i s s b r o d: Explicitation in translations of prose-fiction… 75 K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis… 76 J. A l-Q i n a i: Explication vs. Implication in English-Arabic Translation… 77 Zob. C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis…; K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis… 64 65

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

27

ków. Przyk³adem tego jest kombinacja polski-angielski. Eksplicytacja obligatoryjna jest wyraŸna zw³aszcza w przek³adzie z polskiego na angielski, g³ównie ze wzglêdu na dziel¹ce te jêzyki ró¿nice morfo-syntaktyczne. Jêzyk polski to jêzyk fleksyjny (grupa jêzyków syntetycznych), którego cech¹ charakterystyczn¹ jest kumulacja funkcji sk³adniowych w obrêbie jednego wyrazu78. Z kolei angielski, jako jêzyk nale¿¹cy do grupy jêzyków analitycznych, bliski typowi izoluj¹cemu, cechuje siê brakiem „cech sta³ych wyodrêbniaj¹cych cz³ony sk³adniowe wszystkich rodzajów bez wzglêdu na ich funkcjê w zdaniu”79. Z tego wzglêdu konieczne wydaje siê zastosowanie bardziej eksplicytnej formy kohezji w poni¿szym przyk³adzie, w którym w miejsce pronominalizacji („inflacji” ß „j¹”) u¿yto reiteracji, czyli powtórzenia tej samej jednostki leksykalnej (inflation ß inflation). W jêzyku polskim zaimek „j¹” jest równie¿ noœnikiem informacji o rodzaju, co pozwala na ustanowienie koreferencji pomiêdzy tym zaimkiem a rzeczownikiem „inflacja”. Jednak zastosowanie w przek³adzie angielskim pro-formy it, bêd¹cej ekwiwalentem polskiego zaimka „j¹”, utrudni³oby ustanowienie koreferencji, poniewa¿ zaimek it móg³by odnosiæ siê zarówno do rzeczownika inflation, jak i growth. Po stosunkowo silnej presji inflacyjnej, utrzymuj¹cej siê do lipca, w dalszej czêœci roku uda³o siê zahamowaæ wzrost inflacji i doprowadziæ j¹ do poziomu 8,5% na koniec roku80. After a relatively strong inflation pressure observed till July, in the following months the inflation growth was stopped and the inflation stabilized at the level of 8.5% at the end of the year81.

Powy¿szy przyk³ad ilustruje jeszcze jeden rodzaj eksplicytacji wynikaj¹cej z ró¿nic systemowych. Poniewa¿ w jêzyku polskim nie wystêpuj¹ przedimki, ka¿dy tekst docelowy t³umaczony na jêzyk angielski bêdzie zawiera³ dodatkowe elementy, których pojawienie siê traktowane jest przez niektórych badaczy jako forma eksplicytacji82. Wielu badaczy uwa¿a jednak, ¿e zmiany wymuszone przez ró¿nice systemowe nie mog¹ byæ traktowane jako eksplicytacja (np. Blum-Kulka, Séguinot83). W pracach ho³duj¹cych temu pogl¹dowi za eksplicytacjê uwa¿a siê wszystkie te zmiany, które s¹ ca³kowicie niezale¿ne od ró¿nic systemowych T. M i l e w s k i: Jêzykoznawstwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2004, s. 177. Tam¿e, s. 176. 80 Raport Roczny 2000, Katowice: Bank Œl¹ski 2000, s. 21. 81 Annual Report 2000, Katowice: Bank Œl¹ski 2000, s. 21. 82 Por. K. K l a u d y: Explicitation. W: Routledge Encyclopedia of Translation Studies. Red. M. B a k e r, K. M a l m k j æ r. London/New York: Routledge 1998, s. 80–84. 83 C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis… 78

79

28

EWA GUMUL

a nawet preferencji stylistycznych danej pary jêzyków. Wed³ug tej grupy badaczy, za eksplicytacjê mo¿na uznaæ jedynie te modyfikacje tekstowe, które s¹ uwarunkowane pragmatycznie b¹dŸ te¿ s¹ wynikiem samego procesu przek³adu. Jak podkreœla Séguinot84, dowodem na istnienie eksplicytacji w tekœcie przek³adu jest mo¿liwoœæ wypracowania poprawnej, lecz mniej eksplicytnej wersji. Klaudy i Károly85 postuluj¹ rozró¿nienie pomiêdzy eksplicytacj¹ symetryczn¹ a eksplicytacj¹ asymetryczn¹. Ta pierwsza wynika z ró¿nic systemowych, na co dowodem jest wyst¹pienie zjawiska implicytacji (implicitation) w przypadku odwrócenia kierunku przek³adu. Natomiast wyst¹pienie eksplicytacji asymetrycznej nie zawsze oznacza wiêksz¹ implicytnoœæ tekstu docelowego, gdy dokonamy ponownego przek³adu w drug¹ stronê. Poni¿szy przyk³ad ilustruje oba rodzaje eksplicytacji: eksplicytacjê obligatoryjn¹, czy te¿ symetryczn¹, jak równie¿ eksplicytacjê „w³aœciw¹”, czyli asymetryczn¹: It began to look as if the Aymara weren’t alone in spinning time’s arrow — until in 1980, Lakoff and Mark Johnson, a philosopher at the University of Oregon, warned against jumping to that conclusion86. Kiedy ju¿ zaczê³o wygl¹daæ na to, ¿e nie tylko Ajmarowie odwrócili strza³kê czasu, w 1980 roku George Lakoff i Mark Johnson, filozof z Uniwersytetu stanu Oregon, przestrzegli przed zbyt pochopnym wyci¹ganiem takich wniosków87.

Polski ekwiwalent frazeologizmu to jump to conclusions, to „wyci¹gaæ pochopne wnioski”. Zastosowanie przydawki przymiotnikowej „pochopny” traktowaæ wiêc nale¿y w kategoriach uwarunkowania systemowymi ró¿nicami leksykalnymi. Natomiast dodanie imienia przed nazwiskiem Lakoff mo¿na rozpatrywaæ jedynie jako uzupe³nienie informacji na podstawie kontekstu tekstowego i kognitywnego. Operacjê tak¹ mo¿na uznaæ za czysto odruchow¹, a tym samym bêd¹c¹ wynikiem samego procesu przek³adu. Zabieg ten mo¿e byæ równie¿ interpretowany jako œwiadome zastosowanie techniki konkretyzacji spowodowane chêci¹ u³atwienia polskiemu czytelnikowi identyfikacji wspomnianej osoby, przez co odniesienie tekstowe staje siê bardziej eksplicytne. Jeœli zatem mo¿liwa jest dwojaka interpretacja powy¿szego przyk³adu, powstaje pytanie o to, co le¿y u podstaw eksplicytacji. Dylemat czy eksplicytacja jest wynikiem podœwiadomego dzia³ania t³umacza, „produktem uboczTam¿e, s. 108. K. K l a u d y, K. K á r o l y: Implicitation in Translation… 86 L. S p i n n e y: How time flies. „The Guardian” 2005 . 87 L. S p i n n e y: Dla kogo czas ma zawsze czas? „Forum” 2005, nr 13, s. 60. 88 V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts… 84 85

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

29

nym” procesu mediacji jêzykowej, jak to nazywa Pápai88, czy te¿ w pe³ni œwiadom¹ strategi¹ stosowan¹ przez t³umaczy po to, aby u³atwiæ odbiorcom dekodowanie komunikatu jêzykowego — to kolejna sporna kwestia podnoszona przez translatologów zajmuj¹cych siê tym zjawiskiem. W literaturze przedmiotu brak wspólnego stanowiska w tej kwestii. Badacze tacy jak, na przyk³ad, Blum-Kulka89, Baker90, Shlesinger91 oraz Olohan i Baker92 utrzymuj¹, ¿e eksplicytacja jest nieod³¹czn¹ cech¹ procesu mediacji jêzykowej, jakim jest przek³ad. Séguinot93 równie¿ sk³ania siê ku pogl¹dowi, ¿e tego typu modyfikacje tekstowe wynikaj¹ z samego procesu przek³adu. Zwraca jednak uwagê na to, ¿e eksplicytacja bywa równie¿ œwiadomym wyborem nie tyle samych t³umaczy, co osób redaguj¹cych tekst. Odmienne stanowisko prezentuj¹ miedzy innymi Ishikawa94, Weissbrod95, oraz Pápai96, którzy postrzegaj¹ eksplicytacjê jako œwiadom¹ strategiê stosowan¹ przez t³umaczy. Oceniaj¹c sam produkt procesu przek³adu, czyli tekst docelowy, trudno jednoznacznie odpowiedzieæ na pytanie, co tak naprawdê le¿y u podstaw eksplicytacji. Odpowiedzi szukaæ nale¿y zapewne w procesach mentalnych zachodz¹cych w umyœle t³umacza. Zatem na pewno badania z zastosowaniem indukcyjnych metod badawczych, takich jak na przyk³ad uwagi retrospektywne lub protoko³y g³oœnego myœlenia (TAPs — think-aloud protocols), zwane te¿ protoko³ami werbalnymi, pomog³yby rozwiaæ pewne w¹tpliwoœci97. Jednak pomimo oczywistej niemo¿noœci jednoznacznej interpretacji wystêpuj¹cych w tekœcie docelowym przyk³adów eksplicytacji na podstawie analizy samego produktu, jakim jest tekst przek³adu, istniej¹ pewne przes³anki pozwalaj¹ce przypuszczaæ, ¿e przynajmniej w niektórych wypadkach operacje translatologiczne sk³adaj¹ce siê na eksplicytacjê mo¿na uznaæ za œwiadome d¹¿enie t³umacza do podniesienia walorów komunikacyjnych tekstu docelowego. S. B l u m-K u l k a: Shifts of Cohesion and Coherence in Translation… M. B a k e r: Corpus Linguistics and Translation Studies… 91 M. S h l e s i n g e r: Shifts in Cohesion in Simultaneous Interpreting. „The Translator” 1 (2), s. 193–212. 92 M. O l o h a n, M. B a k e r: Reporting ‘that’ in Translated English… 93 C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis… 94 L. I s h i k a w a: Cognitive Explicitation in Simultaneous Interpreting. W: Anovar/Anosar estudios de traducción e interpretación. Red. A. Á l v e r e z L u g r í s, A. F e r n á n d e z O c a m p o. Vigo: Universidade de Vigo 1999, s. 231–57. 95 R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction… 96 V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts… 97 Zob. E. G u m u l: Explicitation in Simultaneous Interpreting: a Strategy or a By-product of Language Mediation? Referat wyg³oszony na konferencji Innovations and Reproductions in Cultures and Societies — Innovations in Psycholinguistics: A Step to Innovations in Brain, Culture, Cognition and Communication Research, 9–11 grudnia 2005 — Wiedeñ, Austria. 89 90

30

EWA GUMUL

Komunikacyjny aspekt eksplicytacji jest podkreœlany w pracach wielu badaczy przek³adu. Wed³ug Hrehorowicz98, eksplicytacja bywa efektem troski t³umacza o odbiorców, którym chce jak najlepiej przybli¿yæ treœæ komunikatu. Podobny pogl¹d wyra¿aj¹ Shuttleworth i Cowie99, którzy utrzymuj¹, ¿e eksplicytacjê mo¿na uznaæ za œwiadome dzia³anie t³umacza maj¹ce na celu przybli¿enie odbiorcy tekstu docelowego znaczenia orygina³u. Z kolei Øverås100 wskazuje, ¿e zastosowanie eksplicytacji zawsze wi¹¿e siê ze zmniejszeniem wysi³ku zwi¹zanego z przetwarzaniem informacji, przez co ³atwiej odczytaæ komunikat. Dzia³ania t³umacza mo¿na próbowaæ wyjaœniæ odnosz¹c siê do zasady kooperacji i maksym konwersacyjnych Grice’a101. Zgodnie z zasad¹ kooperacji, „wypowiedŸ winna wnosiæ do konwersacji dok³adnie taki wk³ad, jakiego siê oczekuje na danym etapie”102. Dzia³ania t³umacza mo¿na równie¿ interpretowaæ jako stosowanie maksymy iloœci, w myœl której wk³ad do konwersacji powinien byæ na tyle informatywny, na ile jest to konieczne. Nale¿y tak¿e wzi¹æ pod uwagê maksymê sposobu, która nakazuje miêdzy innymi unikanie dwuznacznoœci i niejasnoœci w wyra¿aniu siê103. Odniesienie do zasady kooperacji Grice’a mo¿na tak¿e znaleŸæ w pracy Anthony’ego Pyma104. Próbuj¹c znaleŸæ racjonalne wyt³umaczenie zjawiska eksplicytacji, Pym proponuje, aby uznaæ eksplicytacjê za przejaw chêci minimalizacji ryzyka ze strony t³umacza. T³umacz, nie chc¹c dopuœciæ do naruszenia zasady kooperacji, formu³uje tekst docelowy w bardziej eksplicytny sposób. Pym podkreœla jednak, ¿e tendencja do minimalizacji ryzyka nie wynika z samej specyfiki aktu mediacji jêzykowej, jakim jest przek³ad. Wed³ug niego warunkuj¹ j¹ obowi¹zuj¹ce normy przek³adowe lub ró¿nice kulturowe. Zjawisko eksplicytacji mo¿na równie¿ rozpatrywaæ na gruncie teorii relewancji Sperbera i Wilson105, a zw³aszcza ujêcia Gutta106, który adaptuje teoriê U. H r e h o r o w i c z: Savoir trahir. Kraków: C&D International Editors 1993. M. S h u t t l e w o r t h, M. C o w i e: Explicitation… 100 L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code… 101 H. P. G r i c e: Logic and Conversation. W: Syntax and Semantics 3: Speech Acts. Red. P. C o l e, J. L. M o r g a n. New York: Academic Press 1975, s. 41–58. 102 M. To k a r z: Elementy pragmatyki logicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1993, cyt. za: J. M a l i n o w s k i: Pragmatyczne interpretacje wypowiedzi. http://ww.umk.pl/~jacekm/pragpol.pdf, s.10. 103 R. K a l i s z: Pragmatyka jêzykowa. Gdañsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego 1993, s. 68. 104 A. P y m: Explaining Explicitation… 105 D. S p e r b e r, D. W i l s o n: Relevance: Communication and Cognition. Oxford: Blackwell 1986. 106 E.-A. G u t t: Translation and Relevance: Cognition and Context. Oxford: Blackwell 1991; E-A. Gutt: Pragmatic Aspects of Translation: Some Relevance-Theory Observations. W: The Pragmatics of Translation. Red. L. H i c k e y. Clevendon: Multilingual Matters 1998, s. 41–53. 98 99

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

31

relewancji na potrzeby przek³adu. Wed³ug Sperbera i Wilson czynnikiem, który gwarantuje sukces aktu komunikacji jest d¹¿enie do optymalnej relewancji. WypowiedŸ jest optymalnie relewantna, jeœli odbiorca jest w stanie bez zbêdnego wysi³ku odczytaæ zamierzone znaczenie komunikatu. W³aœciwe odczytanie komunikatu jêzykowego jest zale¿ne od szeroko rozumianego kontekstu pozajêzykowego towarzysz¹cemu danej interakcji. Jak podkreœla Gutt107, kontekst ten ulega zmianie jeœli mamy do czynienia z przek³adem komunikatu, który w swej pierwotnej wersji by³ przeznaczony dla odbiorcy pochodz¹cego z innego krêgu kulturowego, maj¹cego z natury rzeczy inn¹ ramê referencyjn¹ ni¿ odbiorca tekstu prymarnego. Zatem, aby nie dopuœciæ do rozdŸwiêku pomiêdzy zamierzonym przez autora tekstu wyjœciowego aktem perlokucyjnym a realnie spe³nion¹ perlokucj¹ tekstu docelowego, t³umacz decyduje siê na pewne modyfikacje tekstowe, czego przyk³adem mo¿e byæ zastosowanie techniki eksplicytacji. W œwietle powy¿szych rozwa¿añ uzasadnione wydaje siê twierdzenie, ¿e eksplicytacjê mo¿na w pewnych wypadkach uznaæ za d¹¿enie t³umacza do osi¹gniêcia optymalnej relewancji komunikatu, jakim jest tekst docelowy. Omawiana przez Gutta koniecznoœæ modyfikacji tekstowych maj¹cych na celu dostosowanie tekstu docelowego do kontekstu, w którym funkcjonuje jego odbiorca, wi¹¿e siê œciœle z ide¹ filtru kulturowego wprowadzon¹ przez House108. Wed³ug tej badaczki, umieszczaj¹c filtr kulturowy w tekœcie przek³adu, t³umacz uwzglêdnia presupozycje kulturowe. Wynika to z chêci sprostania oczekiwaniom odbiorców tekstu docelowego, którzy funkcjonuj¹ w innym kontekœcie kulturowym109. Poni¿sze przyk³ady ilustruj¹ eksplicytacjê wynikaj¹c¹ z zastosowania filtru kulturowego: Roddy Doyle, the Booker prize winner and the bard of raucous Dublin demotic, chose a Joyce birthday celebration to slam the epic story of one day in the life of Leopold Bloom as overrated, overlong and unmoving110. Powieœciopisarz Roddy Doyle, laureat nagrody literackiej Bookera, oraz znawca dubliñskiego dialektu, dok³adnie w dniu, gdy obchodzono rocznicê urodzin Joyce’a, zmiesza³ z b³otem epick¹ opowieœæ o jednym dniu z ¿ycia Leopolda Blooma jako przereklamowan¹, rozwlek³¹ i nudn¹111.

E.-A. G u t t: Pragmatic Aspects of Translation…, s. 49. J. H o u s e: A Model for Translation Quality Assessment. Tübingen: Gunter Narr 1977. 109 Zob. B. Z. K i e l a r: T³umaczenie i koncepcje translatoryczne. Wroc³aw: Ossolineum 1988, s. 66; I. Piechnik: Filtry w t³umaczeniu. W: Ma³a encyklopedia przek³adoznawstwa. Red. U. D ¹ m b s k a-P r o k o p. Czêstochowa: Edukator 2000, s. 81–85. 110 A. C h r i s a f i s: Overlong, overrated and unmoving: Roddy Doyle’s verdict on James Joyce’s Ulysses. „The Guardian” 2004, http://www.guardian.co.uk. 111 A. C h r i s a f i s: Gniot z najwy¿szej pó³ki. „Forum” 2004, nr 10, s. 50. 107 108

32

EWA GUMUL

Dodanie jednostek leksykalnych „powieœciopisarz” i „literacka” przybli¿a polskiemu czytelnikowi realia zwi¹zane z kultur¹ wyjœciow¹, a tym samym u³atwia odczytanie komunikatu. Oczywiœcie informacjê, ¿e Roddy Doyle jest powieœciopisarzem mo¿na pozyskaæ z kontekstu tekstowego. Jednak zastosowanie techniki eksplicytacji zmniejsza wysi³ek zwi¹zany z dekodowaniem komunikatu. Natomiast w przypadku dodania przydawki „literacka” mamy do czynienia z wyraŸnym zastosowaniem filtra kulturowego, poniewa¿ informacjê tê mo¿na pozyskaæ jedynie z kontekstu pozajêzykowego. Podobn¹ funkcjê pe³ni umieszczenie przypisu w poni¿szym przyk³adzie: Small boys around the country are donning the horn rims and calling their parents Ron and Hermione112. W ca³ej Wielkiej Brytanii mali ch³opcy zak³adaj¹ okulary w rogowej oprawie i wo³aj¹ na rodziców Ron i Hermiona (najbli¿si przyjaciele Harry’ego Pottera — przyp. FORUM)113.

Zast¹pienie ogólnej nazwy (the country — „kraj”) bardziej eksplicytn¹ z natury rzeczy nazw¹ w³asn¹ jest przyk³adem na dopasowanie ramy referencyjnej oraz stosowanie siê do Grice’owskiej maksymy sposobu, w myœl której nale¿y unikaæ potencjalnej dwuznacznoœci. W ostatnim z przyk³adów ilustruj¹cych eksplicytacjê uwarunkowan¹ kulturowo, przydomek zast¹piono w³aœciwym imieniem i nazwiskiem opisywanej osoby. Przydomek Posh Spice jest z pewnoœci¹ bardziej czytelny dla odbiorców pochodz¹cych z krêgu kulturowego jêzyka wyjœciowego, chocia¿by ze wzglêdu na mo¿liwoœæ odczytania desygnatów czêœci sk³adowych przydomka, który sformu³owany jest w jêzyku wyjœciowym. U¿ycie imienia i nazwiska u³atwia z pewnoœci¹ czytelnikowi identyfikacjê wspomnianej osoby. Nicole Kidman, Natalie Appleton and Posh Spice all make glasses cool, serious and distinct114. Dziêki Nicole Kidman, Natalie Appleton i Victorii Beckham okulary sta³y siê fajnym dodatkiem, dodaj¹cym powagi i wyj¹tkowoœci115.

Kolejnym modelem teoretycznym, który rzuca œwiat³o na problem eksplicytacji s¹ kryteria tekstowoœci komunikatów opracowane przez de Beaugran112 J. R u n c i e: How I Learned to Love my Myopia. „The Guardian” 2003 . 113 J. R u n c i e: Zemsta kujonów. „Forum” 2004, nr 16, s. 64. 114 J. R u n c i e: How I Learned to Love my Myopia… 115 J. R u n c i e: Zemsta kujonów…

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

33

de’a i Dresslera116. Spoœród siedmiu kryteriów, dwa s¹ bezpoœrednio zwi¹zane z odbiorc¹ tekstu. Jednym z nich jest intencjonalnoœæ, czyli nastawienie przez autora na okreœlony cel. Drugie z omawianych kryteriów to akceptowalnoœæ ze strony odbiorcy, dla którego „przedstawiony obraz œwiata jest czytelny” 117. Przejawem intencjonalnoœci jest na przyk³ad wysi³ek nadawcy komunikatu, czyli t³umacza, aby stworzyæ tekst, który jest spójny zarówno pod wzglêdem formalnym (tj. kohezywny), jak i w kategoriach semantycznego powi¹zania treœciowych sk³adników tekstu (tj. koherentny)118. Zatem umieszczanie w tekœcie przek³adu dodatkowych powierzchniowych wyk³adników spójnoœci tekstu (tj. dodawanie konektorów), co stanowi podstawê sformu³owanej przez Blum-Kulkê119 hipotezy eksplicytacji, mo¿e byæ odczytywane jako d¹¿enie t³umacza do spe³nienia kryterium intencjonalnoœci. Przyk³adem tego jest dodanie konektora wyra¿aj¹cego zwi¹zek przyczynowo-skutkowy „dziêki” w ostatnim z omawianych przyk³adów oraz konektora porz¹dkowego „z kolei” w cytowanym poni¿ej fragmencie tekstu: Lauffenburger’s team has developed a microscopic cantilever system, for example, where each arm is set up to detect a specific protein120. Z kolei zespó³ Douglasa Lauffenburgera opracowa³ mikroskopijny system wykrywania bia³ek, którego ramiona reaguj¹ na okreœlone proteiny121.

Jak wynika z obserwacji de Beaugrande’a i Dresslera122, umieszczanie w tekœcie powierzchniowych sygna³ów nawi¹zania w formie konektorów nie zawsze jest konieczne, poniewa¿ najczêœciej relacje te mo¿na odczytaæ na podstawie kontekstu. Badacze podkreœlaj¹ jednak aspekt komunikacyjny u¿ycia eksplicytnych mechanizmów spajaj¹cych. Wed³ug de Beaugrande’a i Dresslera zastosowanie powierzchniowych wyk³adników spójnoœci tekstu pozwala nadawcy komunikatu kontrolowaæ do pewnego stopnia sposób, w jaki relacje te s¹ odczytywane przez odbiorcê. Bior¹c pod uwagê, ¿e inferowanie sensu tekstu zale¿y równie¿ od tkwi¹cych w tekœcie sygna³ów u³atwiaj¹cych inferowanie, umieszczenie wyk³adników spójnoœci tekstu w strukturze powierzch-

R. A. de B e a u g r a n d e, W. U. D r e s s l e r: Introduction to Text Linguistics. London– New York: Longman 1981. 117 J. L a b o c h a: Typologia tekstów i t³umaczenie. W: Ma³a encyklopedia przek³adoznawstwa. Red. U. D ¹ m b s k a-P r o k o p. Czêstochowa: Edukator 2000, s. 274. 118 R. A. de B e a u g r a n d e, W. U. D r e s s l e r: Introduction to Text Linguistics…, s. 113. 119 S. B l u m-K u l k a: Shifts of Cohesion and Coherence in Translation… 120 A. J h a: From the Cells up. „The Guardian” 2003 . 121 A. J h a: In¿ynieria ¿ycia. „Forum” 2005, nr 14, s. 57. 122 R. A. de B e a u g r a n d e, W. U. D r e s s l e r: Introduction to Text Linguistics…, s. 74. 116

34

EWA GUMUL

niowej tekstu mo¿e byæ traktowane jako przejaw „kurtuazji” ze strony nadawcy, który pragnie u³atwiæ odbiorcy dekodowanie komunikatu jêzykowego123. Podobn¹ funkcjê pe³ni¹ innego rodzaju przesuniêcia w obrêbie schematu kohezywnego tekstu, które mo¿emy zaobserwowaæ w przedstawionym poni¿ej przek³adzie: But, with advancing middle age, I have learned that there is a curious advantage to myopia. To be able to choose between two different ways of seeing the world is a strange luxury. Without glasses, the business of living is a softer affair. The short-sighted person has to guess at shape and form, filling in details from either memory or dream. But as soon as spectacles are worn, everything becomes clearer, sharper, larger, rounder and louder. Distance is thrown into focus, sometimes unbearably so. This may sound precious, but there is a strange paradox about the condition124. Jednak w miarê wkraczania w wiek œredni nauczy³em siê, ¿e krótkowzrocznoœæ ma ciekaw¹ zaletê. Móc wybraæ pomiêdzy dwoma sposobami postrzegania œwiata to swoisty luksus. Krótkowidz musi odgadn¹æ kszta³ty i formy, uzupe³niaj¹c szczegó³y na podstawie tego, co pamiêta, lub u¿ywaj¹c wyobraŸni. Lecz gdy tylko za³o¿y okulary, wszystko staje siê jaœniejsze, ostrzejsze, wiêksze, okr¹glejsze i g³oœniejsze. WyraŸna staje siê odleg³oœæ — czasem a¿ nie do zniesienia. WyraŸne widzenie œwiata mo¿e wydawaæ siê cenne, ale z krótkowzrocznoœci¹ wi¹¿e siê dziwny paradoks125.

Porównanie tekstu wyjœciowego i docelowego wskazuje, ¿e kohezja referencyjna („everything becomes clearer, sharper […]. Distance is thrown into focus” ß this) zosta³a zast¹piona tzw. z³o¿on¹ parafraz¹ (complex paraphrase) („wszystko staje siê jaœniejsze, ostrzejsze […]. WyraŸna staje siê odleg³oœæ” ß „wyraŸne widzenie œwiata”). Z kolei parafraza wystêpuj¹ca w dalszej czêœci tekstu (myopia ß the condition) przybra³a formê reiteracji, czyli powtórzenia tej samej jednostki leksykalnej, w tekœcie docelowym („krótkowzrocznoœæ” ß „krótkowzrocznoœæ”). Obie formy kohezji zastosowane w tekœcie docelowym s¹ bardziej eksplicytnymi metodami sygnalizowania relacji koreferencji, czyli to¿samoœci referencyjnej ni¿ te, które zosta³y zastosowane w tekœcie wyjœciowym126. Tym samym s¹ one dla odbiorcy ³atwiejsze do odczytania. Powtórzenie tej samej jednostki leksykalnej bywa w pewnych wypadkach efektem uzupe³nienia konstrukcji eliptycznej, wymienianego jako jeden z g³ównych mechanizmów eksplicytacji127: Tam¿e, s. 75. J. R u n c i e: How I Learned to Love my Myopia… 125 J. R u n c i e: Zemsta kujonów… 126 Zob. tak¿e E. G u m u l: Cohesion in Interpreting. Niepublikowana praca doktorska. Katowice: Uniwersytet Œl¹ski. 2004. 127 R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction…; V. Pápai: Explicitation: A Universal of Translated Texts… 123 124

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

35

Kredyty poni¿ej standardu stanowi³y 4,90% kredytów osób prywatnych (3,48% na koniec grudnia 1999 r.), w¹tpliwe — 1,32% (1,56% na koniec grudnia 1999 r.), a stracone — 5,29% (6,04% na koniec grudnia 1999 r.)128. Sub-standard loans constituted 4.90% of the retail loans (3.48% at the end of December 1999), doubtful loans — 1.32% (1.56%), and lost loans — 5.29% (6.04%)129.

Ryzyko zwi¹zane z u¿yciem elipsy jako mechanizmu spajaj¹cego jest podkreœlane w wielu pracach na temat kohezji tekstu130. Odtworzenie relacji sygnalizowanej przez elipsê wymaga wiêkszego wysi³ku ze strony odbiorcy, dlatego te¿ uzupe³nianie konstrukcji eliptycznych jest postrzegane jako umo¿liwianie czytelnikowi efektywnego odczytania komunikatu. W kolejnym analizowanym przyk³adzie eksplicytacjê osi¹gniêto poprzez dobór œrodków leksykalnych. Specjalistyczny termin z jêzyka prawnego (joint custody) zast¹piono opisowym okreœleniem („podzia³ opieki nad dzieæmi miêdzy by³ych ma³¿onków”) pomimo mo¿liwoœci zastosowania jednego z ekwiwalentów funkcjonalnych („wspólna opieka prawna”, „opieka wspólna”, „opieka naprzemienna”), u¿ywanego w tekstach traktuj¹cych o amerykañskim systemie prawnym131. Bior¹c pod uwagê, ¿e cytowany fragment tekstu pochodzi z artyku³u prasowego adresowanego do szerokiego grona odbiorców, zast¹pienie terminu specjalistycznego neutralnym stylistycznie odpowiednikiem sprawia, ¿e proces komunikacji przebiega sprawniej. […] there was no such thing as joint custody in the State of New York […]132. […] prawo stanu Nowy York nie przewidywa³o podzia³u opieki nad dzieæmi miêdzy by³ych ma³¿onków133.

Zmiany na poziomie stylistycznym mo¿na równie¿ zaobserwowaæ w kolejnym przyk³adzie. Cytowana telefoniczna wiadomoœæ tekstowa zosta³a sformu³owana w tekœcie wyjœciowym w rejestrze nieformalnym lub wrêcz kolokwialnym, czego przejawem jest zmodyfikowana pisownia charakterystyczna Raport Roczny 2000…, s. 32. Annual Report 2000…, s. 32. 130 Zob. np. S. G a j d a: Podstawy badañ stylistycznych nad jêzykiem naukowym. Warszawa– Wroc³aw: PWN 1982; R. A. de B e a u g r a n d e, W. U. D r e s s l e r: Introduction to Text Linguistics… 131 R. K u c h a r s k i: Naprzemienna opieka rodzicielska nad ma³oletnim dzieckiem w USA w œwietle prawodawstwa i badañ ; J. S. Wa l l e r s t e i n, S. B l a k e s l e e: Rozwód, a co z dzieæmi? Poznañ: Zysk i S-ka 2005. 132 C. F l a n n a g a n: How Serfdom Saved the Women’s Movement. „The Atlantic” 2004 . 133 C. F l a n n a g a n: Kto sprz¹ta ci ¿ycie? „Forum” 2004, nr 8, s. 31. 128 129

36

EWA GUMUL

dla tego typu tekstów (np. thort zamiast thought; de zamiast the). W tekœcie docelowym natomiast nie podjêto próby sformu³owania analogicznego segmentu tekstu w tym samym rejestrze. Fragment ten zawiera jedynie neutralne stylistycznie jednostki leksykalne, dziêki czemu ³atwiej odczytaæ treœæ komunikatu. Very first thing this morning I texted him, „Shit, it’s Satrday. I thort it was Friday. Be de way, Good Morning”134. Nastêpnego dnia z samego rana jednak znów napisa³a do swojego ch³opaka: „Cholera, ju¿ sobota. Myœla³am, ¿e dopiero pi¹tek. A tak w ogóle, dzieñ dobry”135.

W ostatnim z analizowanych przyk³adów eksplicytacja polega na dodaniu znacznika dyskursu „wie pan” do cytowanej przez autora tekstu wyjœciowego wypowiedzi. Zabieg ten u³atwia czytelnikowi wizualizacjê opisywanej sytuacji, przez co efekt komiczny zamierzony przez nadawcê komunikatu jest bardziej czytelny dla odbiorcy. I remember struggling to keep a straight face while Queen’s guitarist Brian May talked earnestly about scoring a new film version of Pinocchio (‘totally different to Disney’) […]136. Pamiêtam te¿, ile mêki kosztowa³o mnie zachowanie powa¿nej miny, gdy gitarzysta Queen Brian May opowiada³ o zamiarach nakrêcenia nowej wersji Pinokia (wie pan, coœ zupe³nie niedisneyowskiego) […]137.

Analizowane w niniejszym artykule przyk³ady wydaj¹ siê potwierdzaæ popularn¹ w œrodowisku translatologów tezê, ¿e jedn¹ z funkcji eksplicytacji jest zwiêkszenie komunikatywnoœci tekstu. Bez wzglêdu na to, czy zastosowanie techniki eksplicytacji uznamy za przejaw d¹¿enia do optymalnej relewancji tekstu docelowego, stosowania siê do zasady kooperacji oraz maksymy iloœci i sposobu, chêci minimalizacji ryzyka, wype³niania kryteriów tekstowoœci, czy te¿ umieszczania filtru kulturowego pomiêdzy tekstem wyjœciowym a tekstem docelowym, wszystkie wymienione interpretacje dzia³añ t³umacza dowodz¹, ¿e d¹¿y on do tego, aby przybli¿yæ odbiorcy przek³adu treœæ komunikatu i u³atwiæ jego dekodowanie.

J. H i n d: Constant cravings. „The Observer” 2005 . J. H i n d: Zafiksowani na amen. „Forum” 2005, nr 8, s. 28. 136 M. K e r m o d e: Why I loathe Cannes. „The Observer” 2004 . 137 M. K e r m o d e: Mondo Cannes. „Forum” 2004, nr 19, s. 64. 134 135

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

37

EWA GUMUL EXPLICITATION AND THE COMMUNICATIVE VALUE OF A TRANSLATED TEXT Summary The present paper focuses on the notion of explicitation and its communicative function. The assumption that explicitation serves to increase the communicative value of the target text is based on both pragmatic and translation theories. The theory of relevance of Sperber and Wilson and particularly some of their concepts incorporated by Gutt into the field of translation provide some of the theoretical background. Other theoretical approaches referred to include, among others, Grice’s cooperation principle and conversational maxims, de Beaugrande and Dressler’s standards of textuality, House’s cultural filters, as well as Blum-Kulka’s explicitation hypothesis. ÝÂÀ ÃÓÌÓËÜ ÝÊÑÏËÈÖÈÒÈÐÎÂÀÍÈÅ È ÊÎÌÌÓÍÈÊÀÒÈÂÍÛÅ ÔÓÍÊÖÈÈ ÒÅÊÑÒÀ ÏÅÐÅÂÎÄÀ Ðåçþìå Àâòîð ñòàòüè óäåëÿåò âíèìàíèå îäíîìó èç àñïåêòîâ ïåðåâîäà, ò.å. ýêñïëèöèòèðîâàíèþ è åãî êîììóíèêàòèâíûì ôóíêöèÿì. Òåçèñ î òîì, ÷òî ýêñïëèöèòèðîâàíèå ïîâûøàåò êîììóíèêàòèâíûå ôóíêöèè òåêñòà îðèãèíàëà óõîäèò êîðíÿìè êàê â ïðàãìàòè÷åñêóþ, òàê è ïåðåâîä÷åñêóþ òåîðèè.  îñíîâó ïðåäñòàâëåííûõ â ñòàòüå èññëåäîâàíèé ëåãëè íåêîòîðûå — îáðàáîòàíû Ãóòòîì — ïðèíöèïû òåîðèè ðåëåâàíöèè Ñïåðáåðà è Âèëüñîíà. Àâòîð ññûëàåòñÿ è íà äðóãèå òåîðåòè÷åñêèå ìîäåëè, â òîì ÷èñëå íà ïðèíöèï êîîïåðàöèè, ìàêñèìû Ãðàéñà, êðèòåðèè òåêñòóàëüíîñòè Áåðãðàíäà è Äðåñëåðà, ãèïîòåçó ýêñïëèöèòèðîâàíèÿ ñôîðìóëèðîâàííîé Áëóì-Êóëüêîé.