Prawa Mezopotamii fragment

SAVE OFFLINE

JAROSLAV Z. MAGRYS

PRAWA STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU TOM I MEZOPOTAMIA

JAROSLAV Z. MAGRYS

PRAWA STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU TOM I MEZOPOTAMIA

Copyright © Jaroslav Z. Magrys, 2020 Copyright © Wydawnictwo Libera Mentis, 2020 Redakcja: Jaroslav Z. Magrys Projekt okładki: Jaroslav Z. Magrys Zdjęcie na okładce: Prolog Kodeksu Hammurabiego, Luwr / Public domain, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/Prologu e_Hammurabi_Code_Louvre_AO10237.jpg ISBN: 978-83-958149-2-1 Wydawnictwo Libera Mentis Rożdżały 22, 62-860 Opatówek tel.: +48 603 766 972 [email protected] https://liberamentis.pl/e-booki Jeśli posiadasz ten egzemplarz z naruszeniem praw autorskich, zachęcamy: kup oryginalny e-book i wesprzyj jego twórców.

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów występujących w tekście i bibliografii w tomach I-III ......................................................................................... 4 Wstęp .................................................................................................... 11 1. Źródła prawa i rozwój prawodawstwa do czasów Hammurabiego .......................................................................... 14 2. Prawa Hammurabiego ............................................................ 22 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Odkrycie i przekłady ............................................................. 23 Lata panowania Hammurabiego .......................................... 25 Tło społeczne praw ............................................................... 26 Pomnik czy kodeks? ............................................................. 27 Redakcja praw – forma i treść .............................................. 30 Podsumowanie.................................................................................. 41 Bibliografia ......................................................................................... 43 Indeks tekstów .................................................................................. 47

Indeks osób oraz postaci mitologicznych ........................48 O autorze ..............................................................................53

WYKAZ SKRÓTÓW WYSTĘPUJĄCYCH W TEKŚCIE I BIBLIOGRAFII W TOMACH I-III

I.

SKRÓTY BIBLIJNE

STARY TESTAMENT Rdz

Księga Rodzaju

Wj

Ksiega Wyjścia

Kpł

Księga Kapłańska

Lb

Księga Liczb

Pwt

Księga Powtórzonego Prawa

Joz

Księga Jozuego

Sdz

Księga Sędziów

Rt

Księga Rut

1 Sm

1 Księga Samuela

2 Sm

2 Księga Samuela

1 Krl

1 Księga Królewska

2 Krl

2 Księga Królewska

1 Krn

1 Księga Kronik

2 Krn

2 Księga Kronik

Ezd

Księga Ezdrasza

Ne

Księga Nehemiasza

Tb

Księga Tobiasza

Jdt

Księga Judyty

Est

Księga Estery

1 Mch

1 Księga Machabejska

2 Mch

2 Księga Machabejska

Hi

Księga Hioba

Ps

Księga Psalmów

Prz

Księga Przysłów

Koh

Księga Koheleta

Pnp

Pieśń nad Pieśniami

Mdr

Księga Mądrości

Syr

Mądrość Syracha

Iz

Księga Izajasza

Jr

Księga Jeremiasza

Lm

Lamentacje

Ba

Księga Barucha

Ez

Księga Ezechiela

Dn

Księga Daniela

Oz

Księga Ozeasza

Jl

Księga Joela

Am

Księga Amosa

Ab

Księga Abdiasza

Jon

Księga Jonasza

Mi

Księga Micheasza

Na

Księga. Nahuma

Ha

Księga Habakuka

So

Księga Sofoniasza

Ag

Księga Aggeusza

Za

Księga Zachariasza

Ml

Księga Malachiasza

NOWY TESTAMENT Mt

Ewangelia wg św. Mateusza

Mk

Ewangelia wg św. Marka

Łk

Ewangelia wg św. Łukasza

J

Ewangelia wg św. Jana

Dz

Dzieje Apostolskie

Rz

List do Rzymian

1 Kor

1 List do Koryntian

2 Kor

2 List do Koryntian

Ga

List do Galatów

Ef

List do Efezjan

Flp

List do Filipian

Kol

List do Kolosan

1 Tes

1 List do Tesaloniczan

2 Tes

2 List do Tesaloniczan

1 Tm

1 List do Tymoteusza

2 Tm

2 List do Tymoteusza

Tt

List do Tytusa

Flm

List do Filemona

Hbr

List do Hebrajczyków

Jk

List św. Jakuba

1P

1 List św. Piotra

2P

2 List św. Piotra

1J

1 List św. Jana

2J

2 List św. Jana

3J

3 List św. Jana

Jud

List św. Judy

Ap

Apokalipsa św. Jana

II.

INNE SKRÓTY

BP

Biblia Poznańska

BT

Biblia Tysiąclecia

BW

Biblia Warszawska

BWP

Biblia Warszawsko-Praska

HANEL

A history of Ancient Near Eastern Law

KH

Kodeks Hammurabiego

KHKBH

Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej

KWHAST

Konkordancja wyrazów hebrajskich i aramejskich Starego Testamentu

LXX

Septuaginta

NT

Nowy Testament

PEB

Podręczna Encyklopedia Biblijna

PH

Prawa Hammurabiego

SBO

Scripta Biblica et Orientalia

SP

Studia Pelplińskie

ST

Stary Testament

Wlg

Wulgata

III.

SKRÓTY OGÓLNE

ang.

angielski

hebr.

hebrajski

gr.

grecki

łac.

łaciński

opr.

opracowanie, opracował

przyp.

przypis

s.

strona

t.

tom(y)

tzw.

tak zwane(y)

w.

wiek(u)

wyd.

wydanie

zob.

zobacz

WSTĘP

Prawo na starożytnym Bliskim Wschodzie nigdy nie było ujęte w ramy systemu, choćby odrobinę zbliżonego do wzorów prawa współczesnego. Podstawą myśli jurydycznej był określony przez kazus wzór rozstrzygnięć sądowych. Stąd mówimy o prawach kazuistycznych, które wykształciły się w oparciu o utrwalony i praktykowany zwyczaj, a w przypadku Izraela – wedle relacji ST – zaistniały w wyniku objawienia Jahwe. Skoro nie było wtedy systemu rozdzielającego gałęzie prawa, jak ma to miejsce we współczesnych regulacjach prawnych, należy w odniesieniu do tamtych odległych czasów używać określenia w liczbie mnogiej, „prawa”, gdyż zachowane zbiory zawierają wielość przepisów nie dających się

jednoznacznie

zakwalifikować

do precyzyjnie

sformułowanych grup czy działów prawnych. Oczywiście, nie możemy starożytnym zarzucić chaotycznej redakcji przepisów,

ponieważ w istniejących zapisach źródłowych dostrzegamy ustawy przyporządkowane różnym grupom tematycznym. Chronologicznie praca osadzona jest przede wszystkim w II i I tysiącleciu przed Chr., lecz dla tematu pracy znaczenie tego faktu jest niewielkie. Obszar Mezopotamii jest kojarzony z tzw. despocjami wschodnimi1 zaś Palestyna z ustrojem teokratycznym2. Regulacje prawne terytorialnie dotyczą dwóch ramion obszaru żyznego półksiężyca. Społeczeństwo wschodnie tego regionu można określić mianem hydraulicznego, funkcjonowało bowiem w systemie praw w dużej mierze określonym przez położenie geograficzne w sąsiedztwie dwóch rzek, Tygrysu i Eufratu3. Najważniejszymi źródłami wiedzy o bliskowschodniej myśli prawnej są dla Mezopotamii kolekcje praw sumeryjskich, jak: prawa Urnammu, Lipit-Isztara czy zbiory sumeryjskie nieznanego autorstwa, a także

przepisy odnalezione na terenie starożytnej

Zob. J. Ba sz k ie wic z , Powszechna historia ustrojów państwowych, Gdańsk 2001, s. 7-12; M. Sz cz a ni e c ki , Powszechna historia państwa i prawa, wyd. 9, Warszawa 2007, s. 12-14. 2 Zob. E. Z aw i sz e ws ki , Instytucje biblijne, Pelplin 1995, s. 66. 3 Terminu tego użył niemiecko-amerykański historyk Karl August Wittfogel na określenie starożytnych społeczeństw egzystujących z konieczności w warunkach sztucznego nawadniania, np. Nil, Tygrys, Eufrat. K.A. W i tt fo gel , Oriental Despotism, New York 1957, passim. Zob. także M. A lb i ń ska , Karl August Wittfogel. Badacz tradycji władzy totalnej w dziejach cywilizacji, Toruń 2006, s. 11-38; J. Kra su sk i , Wyznaczniki biegu historii, Wrocław 2008, s. 40. 1

Esznunny spisane w języku babilońskim. Na czele znanych nauce kolekcji stoi zbiór praw Hammurabiego. Z

opracowań

obejmujących

kompleksowo

prawa

Międzyrzecza najważniejsze są: zbiorowe dzieło pod redakcją R. Westbrooka, następnie C. Kunderewicza, M. Kuryłowicza, E. Lipińskiego4. Prawa Hammurabiego szczegółowo opisali: J. Klima i M. Stępień. Wyjątkową jednak pozycję wśród prac omawiających dzieło

Hammurabiego

zajmuje

znakomite

opracowanie

5

wzmiankowanego R. Westbrooka . W niniejszym tomie czytelnik znajdzie najistotniejsze wiadomości o prawodawstwie starożytnej Mezopotamii oparte na dostępnych materiałach źródłowych i stosownej literaturze przedmiotu.

C. Ku nd ere wicz , Najstarsze prawa świata, wyd. 2, Łódź 1990; M. Kury ł ow icz , Prawa antyczne, Lublin 2006; E. L i pi ń sk i , Prawo bliskowschodnie w starożytności, Lublin 2009. 5 J. Klima, Prawa Hammurabiego, przeł. C. Ku nd e r e wicz , Warszawa 1957; M. Stę pie ń, Kodeks Hammurabiego, wyd. 2, Warszawa 2000; A history of Ancient Near Eastern Law, t. 1-2, red. R. W e s tb r o o k , Leiden 2003. 4

1 ŹRÓDŁA PRAWA I ROZWÓJ PRAWODAWSTWA DO CZASÓW HAMMURABIEGO

Zbiory praw starożytnej Mezopotamii zwane są zwykle prawami klinowymi6, ponieważ spisano je pismem zbliżonym w kształcie do klinów wykonywanych za pomocą specjalnego rylca w kamieniu lub w miękkiej glinie poddawanej następnie obróbce termicznej7.

Nazwa „prawo klinowe” (Keilschriftrecht) została wprowadzona przez niemieckiego asyriologa Paula Koschakera. Nie jest to jednak określenie w pełni uzasadnione, a jedynie może odnosić się do cechy zewnętrznej źródeł praw. Należy używać terminu w liczbie mnogiej – „prawa klinowe” – gdyż ujęcie w liczbie pojedynczej nie odpowiada charakterowi kolekcji ustaw starożytnego Bliskiego Wschodu. Nie mamy do czynienia z jednolitym systemem prawnym, lecz z wieloma różnymi prawami nie powiązanymi w jasno określone systemy. Zob. Mezopotamia, red. J. Br au n, Warszawa 1971, s. 186. 7 Zob. A. Mie rz eje w ski , Zapisane na glinie, Warszawa 1979, passim; id em , Tajemnice glinianych tabliczek, Warszawa 1981, passim; C.B.F. Walker, Pismo klinowe, przeł. A. Reiche, Warszawa 1998, passim. 6

Odkrycia archeologiczne poświadczają funkcjonowanie norm prawnych na bardzo wysokim poziomie już we wczesnym okresie historycznym. Tabliczki gliniane zawierające umowy prywatnoprawne są tego bardzo dobrym świadectwem. Formuły umów powtarzają się wedle tych samych wzorów i są względnie jednolite. W bliżej nieznanym okresie normy prawne zaczęto spisywać i zaopatrywać w treści teologiczne, historyczne i etyczne. Nie wiadomo dokładnie kiedy prawo zwyczajowe poddano procesowi redakcyjnemu, posiadamy bowiem tylko niewielką część dokumentów praktyki prawnej

i zbiorów z najdawniejszych

okresów8. Rezygnuję z określenia „kodeks”, ponieważ jego znaczenie obejmowało pierwotnie książkę rękopiśmienną, dla której formą wyjściową były powiązane tabliczki woskowe tworzące codices lignei. W I i II w. arkusze papirusu zastąpiły tabliczki woskowe, a następnie ustąpiły pola pergaminowi. W tak uformowanych księgach spisywano teksty literackie i naukowe. Istotną rolę w upowszechnianiu kodeksów odegrali też pierwsi chrześcijanie, którzy zaadaptowali tę wygodną formę zapisu na potrzeby ewangelizacji (łac. codex – notatnik, księga). Ważne jest, że we współczesnej nauce kodykologia odnosi się do wiedzy o książce rękopiśmiennej. Zob. J. Sz y m ań sk i , Nauki pomocnie historii, wyd. 6, Warszawa 2006, s. 392-400. Wobec powyższego wydaje się, że łacińskie codex zostało niesłusznie zawłaszczone dla potrzeb redakcyjnych regulacji prawnych. Pojęcie to było nieznane w okresie ujętym w niniejszej pracy. Nadto podstawą do takiego pojmowania sprawy jest zaznaczony wyżej fakt odmienności regulacji prawnych starożytnej Mezopotamii od współczesnej systematyki prawa. Stosowne jest zatem używanie terminu „prawa” zgodnie z charakterem sporządzanych ówcześnie przepisów. Podobnie rzecz ujmuje R. Westbrook i stosuje ang. „laws” na oznaczenie komentowanych zbiorów, choć należy dodać, że nie stroni też od pojęcia „kodeks”. R. W e st br o ok , Ol d Babyl on i an Pe ri od , [ w] : HANEL, Leiden 2003, s. 361-430. Zob. także wyczerpujące 8

Rzeczą znamienną dla utrwalonych w piśmie praw mezopotamskich jest wyraźny trójpodział tekstu – utrzymany także w późniejszych kolekcjach praw – na wprowadzenie (prolog), część normatywną i zakończenie (epilog). Warto w tym miejscu na moment skupić się na strukturze wstępu i zakończenia, gdyż ułatwi nam to opis następnych zbiorów prawnych. Oto znajdują się tu dalsze rozgałęzienia formalne na kolejne trzy – wzmiankowane wyżej – składniki tworzące odrębne grupy tematyczne: 1.

Warstwa teologiczna – zawierająca odniesienia do

bogów i ich inicjatywy ustawodawczej realizowanej przez wybranego króla. Władza jest usankcjonowana boską wolą, co czyni ją niemal teokratyczną, choć nie w takim rozumieniu, jak będzie to wyrażone w ustawach biblijnych. 2.

Warstwa historyczna – skrupulatnie podkreśla się

szereg doniosłych, ważnych społecznie i politycznie czynów wybrańca bogów. Król dokonuje autoprezentacji, tym

omówienie problemu kodyfikacji w: S. Gr z y b o w ski , Dzieje prawa, Wrocław 1981, s. 166-176.

samym dyktuje społeczeństwu właściwą percepcję swej władzy. 3.

Warstwa ideologiczna – władca ukazuje swą

cnotliwą naturę i altruizm względem ludu. Wymienione

elementy

mają

wyraźnie

charakter

legitymizacyjny – władza prawnoustrojowa pochodzi od bogów, a pośrednik jest sprawdzony, o czym świadczą jego czyny, i ma konkretny program działania na rzecz ludu. Nie można na pewno określić pobudek władcy, ale powyższe ujęcie nie jest pozbawione zasadności

i

trudno

byłoby

zdecydowanie

odrzucić

to

wnioskowanie, jako niesłuszne. Rozstrzygnięcia sądowe części normatywnej nie stanowią niczego nowego, a jedynie sankcjonują już istniejący zwyczaj prawny w życiu społecznym. Pierwsze znane nam wzmianki ustawodawcze pochodzą ze schyłku trzeciego tysiąclecia przed Chr. Źródła wymieniają Urukaginę9, władcę miasta Lagasz ok. 2400 r. przed Chr., który miał

Imię to można również odczytać Uruinimgina. Zob. C. W i lc ke , Early Dynastic and Sargonic Periods, HANEL, s. 141 (przyp. 3). Wedle Edwarda Lipińskiego należy jednak czytać Irikagina. E. L ip iń s ki , Prawo bliskowschodnie w starożytności, Lublin 2009, s. 45. 9

być też reformatorem i prawodawcą10. Niestety, nie zachowały się teksty jego reform prawnoustrojowych. Miał on przejawiać inicjatywę w tworzeniu podstaw prawnych na rzecz wdów i sierot oraz biedoty. Deklaracje te będą później typową formułą opatrującą zbiory prawne innych władców mezopotamskich. Kolejnym pomnikiem legislacyjnym i zarazem pierwszym fragmentarycznie

zachowanym

są

prawa

Ur-nammy11,

sumeryjskiego władcy panującego w latach 2112-2095 przed Chr.12, który założył tak zwaną III dynastię Ur. Powstanie zbioru datuje się na około rok 210013. Nie posiadamy oryginału tekstu, a jedynie późniejszy odpis z XVIII w. przed Chr. W prologu władca odnosi się do swojej roli pośrednika między bóstwami a światem ludzi, jak i misji ochrony słabych przed możnymi – prawa te mają wyraźną podbudowę ekonomiczną. Przepisy obejmują między innymi uszkodzenie ciała, nawadnianie, zalanie lub wysuszenie pola14. W

Zob. M. Van De M ie r o o p , Historia starożytnego Bliskiego Wschodu, przeł. M. Komorowska, Kraków 2008, s. 43, 49-50. 11 Ku nd ere wicz , op. cit., s. 5-29; L ip i ńs ki , op. cit., s. 43 (przyp. 2), 50-59. 12 Datację lat panowania Ur-nammy podaję za: B. L afo n t, R. W es tb ro o k , Neo-Sumerian Period (UR III), HANEL, s. 184. W nowszym ujęciu M. Stępień przesuwa datę początku panowania na 2013 rok przed Chr. Zob. M. S tę pie ń, Ensi w czasach III dynastii z Ur: aspekty ekonomiczne i administracyjne pozycji namiestnika prowincji w świetle archiwum z Ummy, Warszawa 2006, s. 39. 13 R. W es tbr o o k , The Character of Ancient Near Eastern Law, HANEL, s. 8. 14 Zob. M. Bie lick i , Zapomniany świat Sumerów, wyd. 3, Warszawa 1973, s. 349354. 10

odróżnieniu od praw Hammurabiego w tym zbiorze nie stosowano jako zasady talionu, gdzie kara równa jest przewinieniu15. Kolejny zbiór praw jest przypisywany sumeryjskiemu władcy Isin, Lipit-Isztarowi16. Tekst zredagowano około 1900 roku przed Chr.17 w języku sumeryjskim i sporządzono wedle znanego nam trójpodziału: prolog, normy prawne i epilog. Wstęp i zakończenie odnoszą się w treści do sfery teologicznej, historycznej oraz ideologicznej. Późniejszy tekst steli Hammurabiego, mimo wyraźnych podobieństw w formie, będzie jednak bardziej uporządkowany i, co znamienne, znacznie surowszy. Różnica tkwi również w autoprezentacji królów. Otóż Lipit-Isztar sytuuje siebie jako sługę boga Enlila, zaś Hammurabi podkreśla przede wszystkim znaczenie własnej inicjatywy prawodawczej. Znamy dziś zaledwie jedną trzecią przepisów zachowanych w 44 paragrafach18. Dotyczą one głównie prawa osobowego – małżeńskiego i spadkowego. Ponadto znajdują się tu regulacje dotyczące najmu łodzi i jej zniszczenia lub uszkodzenia oraz straty przewożonego ładunku. W W es t br oo k , ibidem, s. 7 4, 7 9 -8 1; L af o n t , W e st br o ok , Neo-Sumerian Pe ri od , s. 221. 16 Ku nd ere wicz , op. cit., s. 30-50; W e s t br o ok , Ol d Bab yl on ian P er i od , s. 361-430; L i pi ń sk i , op. cit., s. 75-84. 17 W est br o ok , The Character, s. 8. 18 Liczbę paragrafów podaję w oparciu o najnowsze opracowanie zagadnienia przez E. Lipińskiego. L i p i ńs k i , op. cit., s. 75. R. Westbrook szacuje liczbę paragrafów na 50. W e s t br oo k , O ld B aby l on ian Pe ri od , s. 361. 15

ustawodawstwie Międzyrzecza często pojawiają się odniesienia do gospodarki wodnej. Jest to całkowicie zrozumiałe, ponieważ życie w pobliżu dwóch wielkich rzek wymuszało rozstrzygnięcia problemów typowych dla warunków tego rejonu geograficznego. Pozostałe kwestie związane są z prawem karnym, zobowiązań i niewolnikami. Z okresu między prawami Lipit-Isztara a prawami Hammurabiego (ok. 2000-1750 przed Chr.) pochodzą zbiory praw sumeryjskich nieznanego autorstwa19. Teksty te dowodzą, że myśl prawna, jakkolwiek w formie niezmienna przez stulecia, była przedmiotem

zainteresowań

czynników

politycznych.

Owa

niezmienność formuł prawnych na przestrzeni wieków pozwala skonstatować, iż regulacje te odgrywały ważną rolę w Mezopotamii w relacjach między władzami a społeczeństwem. Tuż

przed

sporządzeniem

ustaw

Hammurabiego

zredagowano zbiór praw odnaleziony na terenie starożytnej Esznunny datowany na około 1770 rok przed Chr20. Tekst spisany w języku babilońskim przetrwał do naszych czasów na dwóch tabliczkach, z których jedna jest znacząco uszkodzona. Kolekcja

Ku nd ere wicz , op. cit., s. 51-60. Ku nd ere wicz , op. cit., s. 61-81; W e s t br o o k , Old Baby l on ian P er i od , s. 361-430; L i pi ń sk i , op. cit., s. 85-103. 19 20

składa się z 61 paragrafów o charakterze gospodarczym, rodzinnym, małżeńskim, zobowiązań i karnym. Wyroki w sprawach karnych są łagodniejsze niż w późniejszych rozstrzygnięciach Hammurabiego i wiążą się z obciążeniami majątkowymi. Pierwotnie autorstwo przypisywano władcy Bilalamie, ponieważ imię to pojawia się w treści praw. Ostatecznie jednak uznano, iż tekst został zredagowany na podstawie różnych ustaw obowiązujących w Esznunnie.