Kopia Copy of Kopia pliku Historia ustroju i prawa pigułka

SAVE OFFLINE

Na egzamin!

HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI

w pigułce

szybko

zwięźle

i na temat Wydawnictwo C.H.Beck AAzClAA= AA

zakupiono w sklepie: identyfikator transakcji:

C. H. Beck 6749104

e-mail nabywcy:

[email protected]

znak wodny:

AAzClAA= AA

HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI w pigułce

AAzClAA= AA

Inne w tej serii: Prawo cywilne w pigułce Postępowanie cywilne w pigułce Prawo karne w pigułce Postępowanie karne w pigułce Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w pigułce Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce Prawo handlowe w pigułce Prawo gospodarcze publiczne w pigułce Prawo finansowe w pigułce Prawo rodzinne i nieletnich w pigułce Prawo konstytucyjne w pigułce Prawo rzymskie w pigułce Logika w pigułce Powszechna historia państwa i prawa w pigułce Prawo Unii Europejskiej w pigułce

Polecamy inne nasze publikacje: M. Lipska-Toumi HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI DO 1939 R. – ĆWICZENIA Skrypty Becka T. Maciejewski HISTORIA ADMINISTRACJI i MYŚLI ADMINISTRACYJNEJ. CZASY NOWOŻYTNE i WSPÓŁCZESNE Podręczniki prawnicze

www.ksiegarnia.beck.pl

AAzClAA= AA

HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI

w pigułce

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2014

AAzClAA= AA

Redaktor prowadzący: Aneta Gacka-Asiewicz Wykorzystano materiały autorstwa prof. zw. dr. hab. Tadeusza Maciejewskiego

© Wydawnictwo C.H.Beck 2014 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: IDENTIA Druk i oprawa: Drukarnia Perfekt S.A.

ISBN 978-83-255-6259-5 ISBN e-book 978-83-255-6260-1

AAzClAA= AA

Spis treści Wstęp .............................................................................................................................................. XI DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R. ........................................................... 1 Rozdział I. Monarchia patrymonialna ............................................................................ 3 Część I. Powstanie państwa polskiego ....................................................................... 3 Część II. Ustrój polityczny ............................................................................................... 5 Część III. Sądownictwo .................................................................................................... 9 Część IV. Organizacja Kościoła ...................................................................................... 12 Część V. Ustrój społeczny ................................................................................................ 13 Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454) ............................................................. 22 Część I. Korona Królestwa Polskiego .......................................................................... 22 Część II. Organizacja i prawa stanów .......................................................................... 23 Część III. Ustrój polityczny .............................................................................................. 26 Część IV. Sądownictwo .................................................................................................... 30 Część V. Organizacja Kościoła ........................................................................................ 32 Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) ............................................. 34 Część I. Demokracja szlachecka – charakterystyka ustroju ................................ 34 Część II. Stany ...................................................................................................................... 37 Część III. Kościół i duchowieństwo .............................................................................. 40 Część IV. Monarcha ........................................................................................................... 42 Część V. Sejm walny .......................................................................................................... 44 Część VI. Sejmiki ................................................................................................................. 48 Część VII. Konfederacje i rokosze ................................................................................. 50 Część VIII. Urzędy centralne i lokalne ......................................................................... 50 Część IX. Unie państwowe .............................................................................................. 51 Część X. Sądownictwo ..................................................................................................... 52

AAzClAA= AA

VI

Spis treści

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795) ........................... 57 Część I. Reformy sejmu z lat 1764–1766 .................................................................... 57 Część II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767–1768 .................................... 58 Część III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776 .................................. 59 Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego .................................................................. 61 Część V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793) ........................ 71 Część VI. Insurekcja kościuszkowska (1794) ............................................................. 72 Część VII. Rozbiory ............................................................................................................. 74 DZIAŁ DRUGI. PRAWO DAWNEJ POLSKI (DO 1795 R.) ............................................ 75 Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza .................................................. 77 Część I. Cechy charakterystyczne ................................................................................. 77 Część II. Źródła historiograficzne ................................................................................. 80 Część III. Księgi uposażeń ................................................................................................ 80 Część IV. Dokumenty ........................................................................................................ 80 Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie .................................................................. 81 Część VI. Prawo kanoniczne ........................................................................................... 85 Część VII. Prawo miejskie ................................................................................................ 86 Część VIII. Prawo wiejskie ................................................................................................ 91 Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych .................................................. 92 Część I. Prawo ziemskie koronne ................................................................................. 92 Część II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej ............. 99 Część III. Prawo kanoniczne ........................................................................................... 101 Część IV. Prawo miejskie .................................................................................................. 101 Część V. Prawo wiejskie ................................................................................................... 104 Część VI. Prawo rzymskie ................................................................................................ 105 Rozdział III. Prawo prywatne .............................................................................................. 107 Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne ..................................................... 107 Część II. Prawo rzeczowe ................................................................................................. 114 Część III. Prawo spadkowe .............................................................................................. 123 Część IV. Prawo zobowiązań .......................................................................................... 125 Rozdział IV. Prawo karne ....................................................................................................... 132 Część I. Przestępstwo ....................................................................................................... 132 Część II. Kara ........................................................................................................................ 139

AAzClAA= AA

Spis treści

VII

Rozdział V. Postępowanie sądowe ................................................................................... 143 Część I. Proces ziemski ..................................................................................................... 143 Część II. Proces miejski ..................................................................................................... 152 Część III. Proces wiejski .................................................................................................... 156 Część IV. Procesy specjalne ............................................................................................ 157 DZIAŁ TRZECI. USTRÓJ ZIEM POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.) ..... 159 Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów ................................... 161 Część I. Zabór rosyjski ...................................................................................................... 161 Część II. Zabór pruski ........................................................................................................ 162 Część III. Zabór austriacki ................................................................................................ 163 Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813) .......................... 166 Część I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdańska ................................ 166 Część II. Ustrój polityczny ............................................................................................... 166 Część III. Sądownictwo .................................................................................................... 167 Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815) ...................................................... 169 Część I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja Księstwa Warszawskiego ............................................................................................................. 169 Część II. Ustrój polityczny ............................................................................................... 170 Część III. Ustrój społeczny ............................................................................................... 172 Część IV. Sądownictwo .................................................................................................... 173 Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915) ............................................................... 176 Część I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja ................................ 176 Część II. Ustrój polityczny ............................................................................................... 177 Część III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw i wolności obywatelskich .... 181 Część IV. Sądownictwo .................................................................................................... 183 Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914) ............................................................................ 184 Część I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego ................................. 184 Część II. Organizacja administracji .............................................................................. 186 Część III. Ustrój społeczny ............................................................................................... 188 Część IV. Sądownictwo .................................................................................................... 189 Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846) ....................................................... 191 Część I. Powstanie i upadek ........................................................................................... 191 Część II. Ustrój polityczny ............................................................................................... 191 Część III. Ustrój społeczny ............................................................................................... 193 Część IV. Sądownictwo .................................................................................................... 194

AAzClAA= AA

VIII

Spis treści

Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914) ................................................................. 195 Część I. Ustrój Galicji w latach 1809–1861 ................................................................ 195 Część II. Autonomia Galicji (od 1861 r.) ...................................................................... 196 Część III. Sądownictwo .................................................................................................... 198 Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej ................................... 199 Część I. Stosunek państw centralnych do sprawy polskiej ................................. 199 Część II. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej i październikowej ......................................................................................................... 201 Część III. Rozwiązanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie  ............. 202 DZIAŁ CZWARTY. PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.) ................................................................................................................................ 203 Rozdział I. Źródła prawa ........................................................................................................ 205 Część I. Prawo cywilne ..................................................................................................... 205 Część II. Prawo handlowe ............................................................................................... 208 Część III. Prawo pracy ....................................................................................................... 209 Część IV. Prawo karne ....................................................................................................... 210 Część V. Postępowanie cywilne .................................................................................... 212 Część VI. Postępowanie karne ....................................................................................... 213 Rozdział II. Prawo cywilne .................................................................................................... 216 Część I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze ........................... 216 Część II. Prawo rzeczowe ................................................................................................. 219 Część III. Prawo spadkowe .............................................................................................. 221 Część IV. Prawo zobowiązań .......................................................................................... 222 Rozdział III. Prawo karne ....................................................................................................... 224 Część I. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie ustawy karnej ........................... 224 Część II. Przestępstwo ...................................................................................................... 225 Część III. Kara ....................................................................................................................... 227 Rozdział IV. Postępowanie sądowe .................................................................................. 230 Część I. Proces cywilny ..................................................................................................... 230 Część II. Proces karny ........................................................................................................ 232

AAzClAA= AA

Spis treści

IX

DZIAŁ PIĄTY. USTRÓJ II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ................................................................................................................................ 237 Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939) .................................................................... 239 Część I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921 ....................................................... 239 Część II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926  ..................................................... 243 Część III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935 ..................................................... 245 Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939 ..................................................... 247 Część V. Administracja II Rzeczypospolitej ............................................................... 250 Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości .................................................... 255 Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) ................................. 258 Część I. Geneza, terytorium i ludność ........................................................................ 258 Część II. Ustrój polityczny ............................................................................................... 258 Część III. Sądownictwo .................................................................................................... 259 Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej (1939–1945) ................................................................................................................................ 261 Część I. Ustrój ziem okupowanych .............................................................................. 261 Część II. Władze polskie na emigracji ......................................................................... 266 Część III. Polskie Państwo Podziemne ........................................................................ 268 DZIAŁ SZÓSTY. PRAWO II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ................................................................................................................................ 271 Rozdział I. Źródła prawa ........................................................................................................ 273 Część I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej ............................................. 273 Część II. Źródła prawa na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej ..... 277 Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ................................................ 279 Część I. Zagadnienia ogólne .......................................................................................... 279 Część II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie .................................................... 279 Część III. Prawo rzeczowe ................................................................................................ 280 Część IV. Prawo spadkowe .............................................................................................. 281 Część V. Prawo zobowiązań ........................................................................................... 281 Część VI. Prawo handlowe .............................................................................................. 282 Część VII. Postępowanie cywilne .................................................................................. 283 Rozdział III. Prawo karne materialne i postępowanie karne ............................... 285 Część I. Prawo karne materialne ................................................................................... 285 Część II. Postępowanie karne ........................................................................................ 287

AAzClAA= AA

X

Spis treści

Rozdział IV. Prawo pracy ....................................................................................................... 288 Część I. Stosunek pracy ................................................................................................... 288 Część II. Układy taryfowe i regulaminy pracy .......................................................... 288 Część III. Ochrona prawna pracowników .................................................................. 289 Część IV. Związki pracowników .................................................................................... 290 DZIAŁ SIÓDMY. USTRÓJ W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (1944–1989) ...... 291 Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952) ........................................................................ 293 Część I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy przez komunistów (1944–1947) ......................................................................................... 293 Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.) .................................. 297 Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) ..................................... 300 Część I. Konstytucja z 22.7.1952 r. ................................................................................ 300 Część II. Naczelne organy władzy państwowej ....................................................... 301 Część III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) ...................................................................... 302 Część IV. Naczelne organy administracji państwowej – Rada Ministrów ...... 303 Część V. Terenowe organy władzy i administracji państwowej ......................... 304 Część VI. Wymiar sprawiedliwości ............................................................................... 305 Część VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie ........................................... 308 DZIAŁ ÓSMY. PRAWO W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (PO 1944 R.) ............ 309 Rozdział I. Źródła prawa ........................................................................................................ 311 Część I. Zagadnienia ogólne .......................................................................................... 311 Część II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne .................................................... 311 Część III. Prawo karne materialne i postępowanie karne .................................... 314 Część IV. Prawo pracy ....................................................................................................... 315 Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie ................................................................... 317 Część I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ..................................................... 317 Część II. Prawo karne materialne i postępowanie karne ..................................... 320 Część III. Prawo pracy ....................................................................................................... 322

AAzClAA= AA

Wstęp Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz się jak przebrnąć przez setki stron tekstu tak, aby wiadomości zostały w Twojej głowie. Konieczne są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak jeśli czasu jest coraz mniej, a  po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki i rysowanie tabel? Rozwiązanie stanowi właśnie ta publikacja. To kompaktowe opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajomość pomoże w  zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie zarówno do nauki, jak i  do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłemu ujęciu tematu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz i powtórzysz wiedzę, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym przeżyciem. Korzystaj także z testów, do których odeśle Cię QR Code z okładki. Powodzenia! Redakcja

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R.

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

Rozdział I. Monarchia patrymonialna Część I. Powstanie państwa polskiego 1. Plemiona prapolskie. Plemiona prapolskie należały do grupy Słowian

zachodnich. Na tereny leżące między rzekami Odrą i Bugiem oraz Karpatami i Morzem Bałtyckim przybyły w okresie wędrówki ludów, najprawdopodobniej w VI w.

a. Ród. Podstawową jednostką organizacji społecznej Słowian był ród. Pierwotnie ród obejmował wszystkich pochodzących od  wspólnego przodka (agnatyczny), z  czasem większe znaczenie zyskał ród skupiający zarówno krewnych ze strony ojca, jak i matki (kognatyczny). Pełnił funkcje religijne, wojskowe, gospodarcze, społeczne i ochronne. Z reguły członkowie rodu zamieszkiwali jedną osadę. W obrębie rodu występowały rodziny. b. Plemię. Większa liczba rodów łączyła się w plemię, które również opierało się na zasadzie wspólnego pochodzenia, ale dodatkowo pełniło jeszcze funkcje państwowe. Proces kształtowania się państwa zaczął się dokonywać najpierw w obrębie tzw. małych plemion, zamieszkujących obszar od tysiąca do 10 tys. km2. Łączyły się one w wyższą formę organizacyjną, jaką było tzw. wielkie plemię, stanowiące luźny związek wielu małych plemion. Proces ten nasilił się zwłaszcza w VIII w. Powstałe w ten sposób związki plemienne zajmowały obszar do 40 tys. km2. Najważniejszymi związkami plemiennymi byli: • Wiślanie, • Polanie, • Goplanie, • Lędzianie, • Ślęzanie, • Mazowszanie i • Pomorzanie. c. Wiec. Naczelnym organem władzy w małym państwie plemiennym był wiec. Obejmował on wszystkich wolnych i  zdolnych do  noszenia broni, a więc wyłącznie męskich współplemieńców. Decydowali oni o najważniejszych sprawach państwa: wypowiedzeniu wojny i pokoju, sądownictwie oraz wyborze księcia. AAzClAA= AA

4

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

d. Opole. Postęp gospodarczy, migracje ludności i  wytworzenie się własności prywatnej zapoczątkowały w VII w. rozpad wspólnoty rodowej i zastąpienie jej wspólnotą terytorialną opartą na  więzach sąsiedzkich. Nowo powstały związek terytorialny zaczęto nazywać opolem. Obejmowało ono obszar od  40 do  400 km2, na  którym znajdował się gród oraz liczne wsie i osady. Głównym zajęciem ludności było rolnictwo i hodowla. Jednolita społecznie ludność uległa z czasem podziałowi, a indywidualna własność ziemi zaczęła w przypadku starszyzny i wodzów nabierać cech własności wielkiej, co  zróżnicowało dotychczasową strukturę, wyodrębniając warstwę możnych od ogółu bezpośrednich producentów. 2. Początki państwowości polskiej. Większe organizacje terytorialne,

oparte na  wspomnianych wyżej plemionach, wytworzyły się na  ziemiach polskich w IX w. a. Polanie. Najsilniejsze państewko plemienne stworzyli Polanie, którzy podporządkowali sobie sąsiednie plemiona. Prawdopodobnie w  połowie IX w. w państwie Polan doszło do obalenia rządzącej dynastii, której ostatnim przedstawicielem był Popiel, a władzę przejęli Piastowicze, którzy posiadając Wielkopolskę i Kujawy opanowali następnie ziemię sieradzką, łęczycką, sandomierską i Mazowsze, tworząc zręby państwa polskiego. b. Wiślanie. Innym ważnym organizmem było państwo Wiślan, które jednak w IX w. uległo państwu Wielkomorawskiemu, a po jego upadku weszło w obręb państwa czeskiego. Włączył je ponownie do państwa polskiego wraz ze  Śląskiem dopiero pod koniec swoich rządów Mieszko I.  Za  panowania pierwszych Piastów państwo polskie liczyło 250 tys. km2 i ok. 1 mln ludności. 3. Patrymonialny charakter państwa. Monarchia patrymonialna wy-

kształciła się w państwach germańskich powstałych po rozpadzie imperium rzymskiego. Koncepcję tę przyjęto następnie w pozostałych państwach powstałych w okresie średniowiecza, w tym w Polsce. Oznaczała ona, że państwo jest rzeczą prywatnoprawną, stanowiącą własność monarchy, który może swobodnie dysponować nim jako całością, jego poszczególnymi ziemiami i  ludnością, co  wiązało się z  wykonywaniem prawa książęcego (ius ducale). W  pojęciu tym brakowało rozróżnienia między majątkiem prywatnym (patrimonium) monarchy a sprawowaną przez niego władzą publiczną. Koncepcja taka utrzymała się aż do powstania monarchii stanowej.

AAzClAA= AA

Część II. Ustrój polityczny

5

Część II. Ustrój polityczny 1. Monarcha. Zgodnie z zasadą państwa patrymonialnego monarcha uwa-

żany był zarówno za władcę kraju, jak i jego prywatnego właściciela. Z reguły władcy Polski w okresie monarchii wczesnofeudalnej nosili tytuł książęcy, gdyż do  1138  r. zaledwie trzech uzyskało tytuł królewski: Bolesław Chrobry (1025), Mieszko II (1025) i Bolesław Śmiały (1076). Tytuł królewski podnosił znacznie autorytet władcy zarówno na  zewnątrz, jak i  wewnątrz państwa, podkreślając jego jedność i  niezależność. W  okresie rozdrobnienia feudalnego koronacji zaniechano i  przywrócono ją dopiero w 1295 r. (Przemysław II). Obok tytulatury, formą umocnienia władzy monarszej było zapewnienie jej ciągłości dynastycznej. Uprawnionymi do  objęcia tronu byli męscy spadkobiercy władcy, najpierw w linii prostej, a następnie bocznej.

Zakres władzy królewskiej w okresie państwa scentralizowanego i jednolitego był znaczny, co występowało zwłaszcza za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Później widać jej stopniowe osłabienie, ale zdarzało się, że czasowo podlegała ona ponownemu wzmocnieniu (Bolesław Śmiały). Ogół praw monarchy obejmował sprawowanie władzy: ustawodawczej, wykonawczej, wojskowej i sądowniczej.

a. Czynniki decentralizacyjne. Kryzys władzy monarszej powodowały czynniki decentralizacyjne, reprezentowane zwłaszcza przez obdarzone stanowiskami, przywilejami i immunitetami możnowładztwo, które uzyskawszy samodzielność ekonomiczną, starało się również uniezależnić politycznie. Nakładały się na to kłótnie, a nawet walki wewnętrzne o tron książęcy między zwaśnionymi synami, jak również zatargi z duchowieństwem. Obrazu dopełniały powstania ludowe. Ważniejsze kryzysy władzy państwowej wystąpiły zwłaszcza za panowania: • Mieszka II (powstanie ludowe i walka o tron z Bezprymem), • Bolesława Śmiałego (wewnątrzkrajowa opozycja z Władysławem Hermanem i biskupem krakowskim Stanisławem na czele), • Bolesława Krzywoustego (wojna domowa ze Zbigniewem, następnie opozycja wojewody Skarbimira). b. Podział państwa. Nasilenie tendencji decentralistycznych miało miejsce zwłaszcza na przełomie XI/XII w. Efektem tego był pierwszy nietrwały podział państwa na dzielnice, dokonany przez Władysława Hermana w 1097 r., który zostawiając sobie władzę zwierzchnią oraz Mazowsze, przekazał starszemu

AAzClAA= AA

6

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

synowi Zbigniewowi w zarząd Wielkopolskę i Kujawy, a młodszemu Bolesławowi Śląsk i Małopolskę. Umierając w 1102 r. Władysław Herman zostawił Polskę podzieloną. Konflikty między synami doprowadziły do wojny domowej połączonej z interwencją cesarza Henryka V, zakończonej na szczęście ponownym scaleniem państwa. Natomiast trwałego podziału państwa dokonał sam Bolesław Krzywousty, wydając w 1138 r. tzw. testament (statut), będący aktem regulującym sprawy następstwa tronu i organizacji władzy. c. Testament Krzywoustego. Testament wprowadził w Polsce zasadę senioratu. Zgodnie z nią władza zwierzchnia została podzielona między księcia zwierzchniego (princepsa), którym miał być każdorazowo najstarszy w rodzie książę, oraz podległych mu książąt dzielnicowych (juniorów). Princeps obok dzielnicy własnej uzyskał również dzielnicę pryncypacką, przechodnią i  formalnie niepodzielną, obejmującą ziemię krakowską, sieradzką, łęczycką oraz zapewne część Wielkopolski z  Gnieznem, Pomorze Gdańskie, a także zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim. Każdy z pełnoletnich synów Krzywoustego otrzymał, zgodnie z testamentem, dzielnicę własną, która była dziedziczna i  mogła ulegać podziałowi (Władysław II, będący seniorem Śląsk, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze i Kujawy, Mieszko III Wielkopolskę). Książę zwierzchni princeps posiadał uprawnienia o charakterze ogólnopaństwowym. Należały do nich: • prowadzenie polityki zagranicznej, • naczelne dowództwo wojskowe, • mianowanie urzędników kościelnych i państwowych oraz • utrzymywanie załóg w grodach juniorów. d. Próby zjednoczenia. Próba przeciwstawienia się testamentowi i przywrócenia jednowładztwa przez Władysława II nie powiodła się, a  księcia wygnano (1146). Podobny los spotkał dążącego do  wzmocnienia rządów Mieszka III Starego (1177). Czasy rządzącego po nim Kazimierza Sprawiedliwego (do 1194 r.) były ostatnim okresem utrzymywania się stabilnej władzy zwierzchniej i  funkcjonowania zjazdów ogólnopaństwowych. Jego śmierć otworzyła nowy etap walk o tron krakowski, doprowadzając do zaniku władzy princepsa i  usamodzielnienia się poszczególnych dzielnic w  odrębne organizmy państwowe. Polska po 1227 r. weszła w stan trwałego rozdrobnienia feudalnego, który utrzymał się faktycznie do  1320  r., chociaż już w drugiej połowie XIII w. pojawiły się procesy zjednoczeniowe. W  okresie tym następowało dalsze skrępowanie władzy książąt dzielnicowych na  rzecz możnowładztwa i  duchowieństwa. Za  panowania

AAzClAA= AA

Część II. Ustrój polityczny

7

Henryka  IV  Probusa (koniec XIII  w.) sformułowano też oficjalnie prawo oporu (ius resis­tendi), pozwalające na pozbawienie władcy tronu za nieprzestrzeganie praw lub naruszenie zobowiązań, która to instytucja funkcjonowała w praktyce już od pierwszej połowy XI w. (Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel). Podstawowymi zasadami ustrojowymi państwa polskiego za pierwszych Pias­ tów były: • monarchiczna forma rządów, • suwerenność, • powiązanie państwa z Kościołem, • koncentracja władzy w osobie monarchy oraz • dziedziczność tronu.

2. Administracja centralna. Zarząd państwa polskiego opierał się gene-

ralnie na wzorach przejętych z administracji karolińskiej, z uwzględnieniem własnej specyfiki. Urzędy centralne ukształtowały się w dobie monarchii wczesnofeudalnej, zaś rozbicie jedynie upowszechniło istniejący układ w każdej dzielnicy. Urzędników zajmujących wyższe stanowiska określano początkowo terminem komes lub polskim odpowiednikiem żupan. Niższych nazywano komornikami. Z czasem pojęcia te stały się jedynie tytułami honorowymi, oznaczającymi osoby wysoko postawione. Cechą charakterystyczną monarchii patrymonialnej był brak rozróżnienia między urzędami państwowymi a dworskimi.

Najważniejszym urzędnikiem w okresie XI–XIII w. był komes pałacowy (comes palatinus). Z czasem zaczęto go nazywać wojewodą. Wojewoda był faktycznym zastępcą monarchy, zwłaszcza w  zakresie sądownictwa i zarządu państwa oraz wojskowości.

Pozycja wojewody wzrosła w okresie rozdrobnienia, kiedy to starał się on samodzielnie przejąć kompetencje księcia, a  jego znaczenie miała podkreślać tytulatura z użyciem formuły „z bożej łaski”. Na Śląsku odpowiednikiem wojewody był komornik, a na Pomorzu Zachodnim marszałek. Kolejne miejsce w hierarchii zajmował kanclerz (cancellarius). W  źródłach urząd ten występuje od  początku XII  w. Najczęściej sprawowała go osoba duchowna, gdyż wymagał on umiejętności pisania i czytania. Do jego zadań należało sporządzanie dokumentów publicznych i ich pieczętowanie. Z czasem przy urzędzie powołano kancelarię książęcą nadzorowaną przez protonotariusza, któremu podporządkowani byli redagujący dyplomy notariusze.

AAzClAA= AA

8

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

Duże znaczenie posiadał też skarbnik (thesaurarius) zarządzający skarbcem monarszym, a także przechowujący dokumenty państwowe, oraz mincerz (monetarius), któremu podlegały zapasy pieniędzy i kruszcu. Ponadto głównymi urzędnikami byli jeszcze dostojnicy zajmujący się poszczególnymi funkcjami dworskimi: cześnik (zarząd piwnicami), stolnik (zaopatrzenie stołu), koniuszy, łowczy, miecznik itd. Każdy z  nich posiadał jednego lub kilku zastępców, np. podczaszy, podstoli itd. Od początku XIII w. wystąpiła tendencja do utrzymywania się odrębnej hierarchii urzędniczej w każdej dzielnicy. Rezultatem tego było przekształcenie się urzędników centralnych w ziemskich. Ich silną pozycję umacniała zasada dożywotności sprawowania urzędu.

3. Administracja terytorialna

a. Prowincje. W okresie monarchii wczesnofeudalnej występował podział na prowincje. Na czele prowincji stał mianowany przez monarchę namiestnik. Podział ten zanikł w okresie rozdrobnienia. b. Okręg grodowy. Podstawową jednostką podziału terytorialnego był okręg grodowy, zwany od XII w. kasztelanią. Władza należała tutaj do komesa grodowego, a  potem kasztelana. Centrum zarządu był gród, który wraz z okręgiem pełnił funkcje: administracyjne, wojskowe, skarbowe i sądowe. W okresie rozdrobnienia, rozbudowując lokalny aparat władzy, kasztelanie dzielono. W rezultacie tego w połowie XIII w. było ich prawie 100. Lokalnymi urzędnikami w kasztelanii byli: • wojski (bezpieczeństwo), • chorąży (zbieranie rycerstwa), • sędzia grodowy (lokalne sądownictwo) i • włodarz (sprawy gospodarcze). 4. Starosta. Urząd starosty pojawił się pod koniec XIII w. Wprowadził go

król Wacław II, opierając się na wzorcu czeskim.

Starosta (generalny, powiatowy) powoływany był przez króla dla poszczególnych ziem.

Będąc urzędnikiem mianowanym, w  każdej chwili mógł być odwołany. Najczęściej pochodził z  drobnego rycerstwa, reprezentując interesy króla przeciwko możnowładztwu. Należała do  niego władza administracyjna i wojskowa. Urząd utrwalił Władysław Łokietek, który powołał starostów dla wszystkich dawniejszych dzielnic, z wyjątkiem Małopolski. Starostom podlegały urzędy sądowe grodzkie (sędzia, podsędek, pisarz) oraz administracyjne (podstarości, burgrabia). AAzClAA= AA

Część III. Sądownictwo

9

5. Organy współrządzące

a. Rada monarsza. Ośrodkiem zarządu państwa był dwór książęcy, na którym urzędnicy nadworni kierowali różnymi dziedzinami administracji państwowej. Dostojnicy ci tworzyli pierwotną radę monarszą (książęcą, królewską). Z czasem powiększyła się ona o grono możnych świeckich i duchownych. Skład rady zależał zawsze od woli panującego. Miała ona tylko głos doradczy, a jej kompetencje nigdy nie zostały określone, gdyż monarcha każdą sprawę mógł załatwić osobiście, nie zasięgając niczyjej opinii. Niemniej stanowiła ona, w zależności od pozycji władcy, większe lub mniejsze ograniczenie jego prerogatyw. b. Wiece i  zjazdy feudalne. Wiece nawiązywały do  tradycji przedpaństwowych. Do XII w. obejmowały one ogół wolnych mężczyzn. Rozległość państwa, wzrost władzy królewskiej, złożoność rozstrzyganych spraw oraz dominacja możnowładztwa w życiu politycznym przyczyniły się do ich stopniowej ewolucji. Wyrazem tego było oddanie podejmowania decyzji w ręce monarchy i możnowładztwa, sporadycznie już tylko poddając je pod głosowanie wszystkich zgromadzonych, zapewne tylko po  to, by  sprawie nadać większą powagę. Z czasem wiec ogólny przekształcił się w zjazd feudalny, w którym uczestniczyło, obok księcia, już tylko możnowładztwo, rycerstwo i przedstawiciele miast, przez co nabrał on charakteru urzędniczego. W okresie rozdrobnienia wyodrębniły się wiece międzydzielnicowe i dzielnicowe. Pierwsze miały charakter ogólnopolski, drugie wyłącznie lokalny. Do  kompetencji wieców (zjazdów) feudalnych należało opiniowanie spraw z zakresu: • polityki zagranicznej, • uchwalania podatków, • obsady urzędów, • podziału dzielnic, • sprawowania wymiaru sprawiedliwości, a także • dokonywanie elekcji nowego władcy lub • wypowiadanie mu posłuszeństwa.

Część III. Sądownictwo 1. Sądy państwowe. Najwyższą instytucją był sąd monarszy (książęcy).

Występował on jako sąd dworski (in curia) lub sąd wiecowy (in colloquio). Składał się z  panującego oraz asesorów. W  zastępstwie monarchy wymiar sprawiedliwości wykonywał najczęściej sędzia (iudex curiae) lub AAzClAA= AA

10

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

podsędek (subiudex curiae). Właściwość rzeczowa sądu nie była ściśle określona, gdyż książę mógł wywołać przed swój sąd każdą sprawę. Niższym sądem książęcym był sąd kasztelański, przy czym kasztelana w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości zastępował zazwyczaj sędzia grodowy (iudex castri), sądzący w otoczeniu asesorów. Sądowi kasztelańskiemu podlegały pierwotnie wszystkie osoby zamieszkałe na terenie okręgu. Właściwość rzeczowa sądu obejmowała wszystkie sprawy, z wyjątkiem zastrzeżonych do  kompetencji sądu monarszego. Szczególnymi formami sądów państwowych były sądy wojewodzińskie, rozstrzygające sprawy, w  których stroną był Żyd, i sądy targowe, sprawowane przez sędziego targowego (iudex fori). 2. Sądy kościelne. Sądownictwo kościelne ukształtowało się na początku

XIII w. jako pierwsze sądownictwo stanowe na podstawie stosownych przywilejów książęcych. Dostosowane było do organizacji kościelnej. W I instancji sądził archidiakon, od którego można było wnieść apelację do biskupa, jednak począwszy od  synodu wrocławskiego (1248), obowiązki sądowe biskupa przekazano w ręce nowo utworzonego urzędu oficjała, od którego odwołać się można było do arcybiskupa. Uzupełnieniem tej struktury były sądy synodalne, odbywające się podczas objazdu diecezji przez biskupa. Jurysdykcja sądów kościelnych obejmowała wszystkie sprawy, w których jako pozwany występował duchowny (privilegium fori), z wyjątkiem spraw o dobra ziemskie i zbrodnie przeciwko majestatowi.

Poza sprawami inter clericis sądy kościelne rozstrzygały sprawy związane z wiarą, w tym początkowo przestępstwa o czary, rodzinne, np. zawarcie samowolnego małżeństwa czy wewnątrzparafialne. Przy ich rozpatrywaniu sąd kierował się nie prawem świeckim, lecz kanonicznym. Specjalnym rodzajem sądów stały się od  początku XIV  w. sądy inkwizycyjne, jednak w Polsce nie odegrały one istotniejszej roli. 3. Sądy prawa niemieckiego

a. Sądy miejskie. Sądy miejskie występowały w formie kolegialnej lub jednoosobowej. Do kolegialnych należały sądy: radziecki, ławniczy zwyczajny, ławniczy nadzwyczajny (jako sąd potrzebny, gościnny, kryminalny) oraz wetowy.

AAzClAA= AA

Część III. Sądownictwo

11

Sądy jednoosobowe to sądy: • burmistrza-prezydenta, • burgrabiego i • sołtysa (sędziego). Szczególnym rodzajem sądu był sąd leński, rozstrzygający sprawy wójtów i sołtysów. Sąd gościnny rozstrzygał sprawy, gdy stroną był cudzoziemiec lub obcy. Rozpatrzenie sprawy następowało tego samego lub następnego dnia. Sąd kryminalny sądził sprawy karne. Odbywał się on w miejscu schwytania przestępcy na gorącym uczynku lub miejscu dokonania przestępstwa, gdy przedmiotem postępowania była proskrypcja zbiegłego (skazanie go na fikcyjną śmierć). Ponieważ sądy nadzwyczajne odbywały się w  wypadkach nagłych, dla ich funkcjonowania wystarczała obecność sędziego i  2 ławników albo ławników i pisarza sądowego. b. Apelacja (II i III instancja). Od wyroków sądów ławniczych można było wnieść apelację. Miasta królewskie początkowo odwoływały się do Magdeburga. Pierwszy na ziemiach polskich sąd wyższy prawa niemieckiego powstał w Chełmnie (1233). Zastąpiony on został przez sąd wyższy w Toruniu (1458–1608). Z czasem funkcję sądów wyższych zaczęły pełnić rady miejskie. W związku z brakiem instancji pośredniej między sądami najniższymi a królewskimi Kazimierz Wielki utworzył Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim (1356). Składał się on z landwójta i 7 ławników. Trzecią instancją był komisarski królewski Sąd Sześciu Miast (1356), składający się z: komisarzy, radców i po 2 przedstawicieli 6 miast małopolskich. Zbierał się 3 razy do roku, rozpatrując apelacje od sądów wyższych prawa niemieckiego z terenu Małopolski. c. Sądy wiejskie. Sądy wiejskie opierały się na  wzorach wytworzonych w sądownictwie miejskim. Składały się z sołtysa i ławy wiejskiej, powoływanej przez pana lub sołtysa. Ich powstanie było pochodną wydania przywilejów immunitetowych i  lokacyjnych, oddających panom sprawowanie we wsiach wymiaru sprawiedliwości. Sądy odbywały się w ściśle określonych terminach, tzw. rokach gajonych. Wielkie roki gajone odbywały się 3 razy do roku w obecności pana wsi, natomiast roki gajone małe zwoływano w razie potrzeby. 4. Sądy dominialne. Sądy dominialne występowały we  wsiach lokowa-

nych na prawie polskim, których, mimo posiadania immunitetu, nie przeniesiono na prawo niemieckie.

AAzClAA= AA

12

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

Jurysdykcja należała do  pana, na  mocy udzielonego mu przez księcia przywileju. Mógł ją sprawować osobiście lub przez swoich urzędników. Kompetencja rzeczowa zależała od treści immunitetu, przy czym pełne sądownictwo obejmowało prawo wyrokowania we  wszystkich sprawach dworu. Sądom dominialnym podlegali najpierw przypisańcy, a  następnie cała ludność wolna.

Część IV. Organizacja Kościoła 1. Chrzest Polski. Oficjalny chrzest Polski w obrządku łacińskim odbył się

najprawdopodobniej w  czerwcu 966  r. Chrystianizacja państwa polskiego nastąpiła za pośrednictwem Czech, poprzez wcześniejsze małżeństwo księcia Mieszka I  z  Dobrawą. Szafarzem sakramentu był mnich Jordan. Imię chrzestne Mieszka brzmiało Dagobert. Przyczyny przyjęcia chrześcijaństwa były wielorakie: religijne, polityczne, kulturowo-cywilizacyjne itp. 2. Polska prowincja kościelna. Pierwszym biskupstwem powstałym

na  obszarze Polski było biskupstwo misyjne w  Poznaniu, które utworzono w  968  r. Obejmowało ono ziemie Polan, Goplan i  częściowo Mazowszan. Na biskupa wyświęcony został mnich Jordan, który podlegał bezpośrednio papieżowi. Męczeńska śmierć biskupa praskiego Wojciecha (997) i jego kanonizacja ułatwiła Bolesławowi Chrobremu uzyskanie samodzielności kościelnej. W  1000  r., podczas pielgrzymki cesarza Ottona III (zjazd gnieźnieński), powołano odrębną polską prowincję kościelną. Metropolię (arcybiskupstwo) założono w Gnieźnie. Pierwszym arcybiskupem został Radzim-Gaudenty (brat św. Wojciecha). Arcybiskupstwu podlegały nowo utworzone diecezje w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. Do 1012 r. niezależne pozostawało biskupstwo w Poznaniu. Dalsza rozbudowa wyższej organizacji kościelnej uległa na pewien czas zahamowaniu, co było rezultatem reakcji pogańskiej w pierwszej połowie XI w. Dopiero w 1075 r. powstało biskupstwo w Płocku. Utworzenie kolejnych biskupstw było zasługą Bolesława Krzywoustego. 3. Struktura wewnętrzna Kościoła. Najwcześniej wykształciła się struk-

tura kościelna w ośrodkach biskupich. Od XI w. zaczęły powstawać przy kościołach katedralnych kapituły złożone z kanoników, którzy uzyskali udział w zarządzaniu diecezją.

AAzClAA= AA

Część V. Ustrój społeczny

13

Do  zadań kapituły należało: doradzanie biskupowi, powoływanie w  razie jego braku tymczasowego administratora diecezji, a  od  XIII  w. wybór biskupa. Diecezje od końca XII w. dzieliły się na archidiakonaty. Były to okręgi administracyjno-sądowe, obejmujące kilka parafii. Archidiakonaty dzieliły się z  kolei na  dekanaty. Najniższą jednostką administracyjną była parafia. 4. Stosunek Kościoła do  władzy świeckiej. Po raz pierwszy stosunek

Polski do  papiestwa określił dokument Dagome iudex, wystawiony przez Mieszka I (991), w którym dokonał on formalnego nadania Polski papiestwu, przez co państwo stało się lennem papieskim. Wyrazem zwierzchnictwa papieskiego był obowiązek świadczenia przez ludność Polski na jego rzecz świętopietrza. Obok tego, papiestwo ściągało również annaty (roczne dochody z  opróżnionych biskupstw) i  dziesięcinę duchowną (dziesiąta część dochodów duchownych).

Część V. Ustrój społeczny 1. Rycerstwo. Stan szlachecki wywodził się z rycerstwa, czyli grupy zawo-

dowej zajmującej się wojaczką. Obejmował on zarówno możnych (nobiles), jak i zwykłe rycerstwo (milites). Możnowładztwo, zwane komesami, swoje znaczenie zawdzięczało piastowaniu urzędów państwowych, tak dworskich, jak i  grodowych oraz rozwojowi wielkiej własności ziemskiej, która pochodząc z  rozpadu wspólnoty rodowej, była ustawicznie powiększana nadaniami monarszymi i bezprawnymi zaborami. Rycerstwo wywodziło się z  drużynników książęcych i  wolnych członków wspólnot opolnych. Zwano ich włodykami. Pierwsi posiadali ziemię nadaną im przez panującego jako beneficjum na prawie rycerskim (ius militare) w  zamian za  obowiązek służby wojskowej, zaś drudzy ziemię dziedziczną. Upadek organizacji drużynnej upowszechnił ostatecznie utrzymanie się własności pełnej (alodialnej) rycerzy, zwolnionej od ciężarów prawa książęcego. 2. Immunitety i przywileje. Immunitet był pierwotnie przywilejem na rzecz

dóbr immunizowanych, zwalniającym je z powinności wobec monarchy. Później nabrał cech personalnych. Początkowo uzyskiwali go jedynie możni, jednak na przełomie XIII/XIV w. immunitet rozszerzono również na ogół ziem rycerskich.

AAzClAA= AA

14

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

IMMUNITET podział ze względu na treść sądowy oddawał panu sprawowanie na obszarze objętym immunitetem własnego wymiaru sprawiedliwości. Początkowo dotyczyło to spraw mniejszych (causae minores) i ludności niewolnej lub półwolnej, z czasem również spraw większych (causae maiores) oraz całej ludności

ekonomiczny polegał na zwolnieniu ludności zamieszkującej teren immunizowany z opłat, danin i posług na rzecz monarchy, które obecnie przejmował pan, w formie renty gruntowej. Jego przyznanie związane było przeważnie ze zrzeczeniem się na rzecz obdarowanego tzw. regaliów (zastrzeżonych dla monarchy dziedzin działalności gospodarczej)

IMMUNITET podział ze względu na zakres zwolnienia częściowy zwalniał tylko od nielicznych służebności, świadczeń czy spraw sądowych, a jego adresatem było możnowładztwo, później rycerstwo

generalny uchylał od razu całe lub niemal całe prawo książęce w indywidualnym dokumencie i przeważnie dotyczył duchowieństwa

Nigdy przedmiotem immunitetu nie były świadczenia wynikające z  prawa książęcego, np. budowa dróg i mostów, posługi itp.

Obok immunitetów możnowładztwo, a następnie rycerstwo, zaczęło uzyskiwać również inne przywileje. Od drugiej połowy XIII w. upowszechniło się prawo nieodpowiednie (ius non responsivum). Polegało ono na wyłączeniu spod sądownictwa kasztelańskiego i poddaniu sądownictwu monarchy. Zapewniono też możnym i rycerstwu lepszą ochronę prawną, a nawet prawo wznoszenia własnych grodów. Wyróżniało ich też posiadanie herbu (znak osobisty) i zawołania (godła). Ogół uprawnień rycerzy określano jako prawo rycerskie (ius militare). 3. Duchowieństwo. Duchowieństwo jako odrębny stan ukształtowało się

najwcześniej, gdyż już w  początkach XIII  w. Jego wyodrębnienie nastąpiło na  podstawie pełnionych funkcji, a  nie z  racji urodzenia. Stan ten, będąc formalnie dostępny dla wszystkich, faktycznie był wewnętrznie podzielony, gdyż pozycja duchownych zależała od pochodzenia społecznego.

AAzClAA= AA

Część V. Ustrój społeczny

15

a. Podział na wyższe i niższe. Ze względu na stanowiska duchowieństwo dzieliło się na wyższe i niższe. Do pierwszej kategorii zaliczano: arcybiskupów, biskupów, opatów, przeorów i  członków kapituł oraz kolegiat. Pozostali stanowili kler niższy. Z racji przyjętych święceń i złożonych ślubów duchowieństwo dzieliło się na  diecezjalno-świeckie i  klasztorno-zakonne. Wreszcie z powodu wyznania wyróżniano duchowieństwo katolickie i niekatolickie. b. Przywileje PRZYWILEJE przywilej z Łęczycy (1180)

Kazimierz Sprawiedliwy zrzekł się majątku ruchomego po zmarłych biskupach i opatach (ius spolii) oraz zwolnił ludność wsi kościelnych od obowiązku udzielania podwód urzędnikom książęcym.

przywilej z Borzykowej (1210)

Gwarantował on: • wolny wybór biskupów, • swobodę obsadzania przez duchowieństwo wyższych urzędów kościelnych, • oddanie duchowieństwa pod sądy duchowne (privilegium fori) oraz potwierdzał ius spolii.

przywilej z Wolborza (1215)

Kościół otrzymał pełen immunitet sądowy, dający mu prawo sądzenia ludności osiadłej w dobrach kościelnych oraz zwolnienie z wielu świadczeń na rzecz księcia. Obecny na zjeździe Henryk Brodaty przywileju tego nie uznał.

ugoda króla Ludwika Węgierskiego z duchowieństwem (1381)

Ugoda dotyczyła spraw podatkowych. Ludwik Węgierski w zamian za uznanie sukcesji swoich córek wyraził zgodę na obniżenie poradlnego dla duchowieństwa świeckiego do 2 groszy z łana chłopskiego oraz do 4 groszy dla klasztorów. W ten sposób duchowieństwo uzyskało identyczne warunki w sprawach podatkowych jak szlachta.

c. Ziemie kościelne. Podstawę ekonomiczną Kościoła tworzyły ogromne kompleksy ziemskie, stawiające go, zaraz po monarsze, w kręgu największych posiadaczy. Na  ogół posiadłości te  pochodziły z  nadań książęcych, ale też i świeckich możnowładców.

AAzClAA= AA

16

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

4. Mieszczaństwo

a. Miasta przedlokacyjne. Geneza miast miała charakter złożony. W pierwszym etapie możemy mówić o rozwoju miast-osad przedlokacyjnych. Okres ten występował od X w. do pierwszej połowy XIII w. Obejmował on: • tworzenie się zalążków miast (do X w.), • powstawanie osiedli wczesnomiejskich (do pierwszej połowy XI w.), • kształtowanie się podstaw miast na prawie rodzimym (do końca XII w.) i • okres przejściowy do powstania miasta lokacyjnego (połowa XIII w.). W  okresie wczesnośredniowiecznym możemy najpierw mówić o  istnieniu osad możnowładczoplemiennych (VIII–X  w.). Rolę tę  pełniły wielkie grody pierścieniowate (Kraków, Stradów). Następnie ukształtowały się osady państwowe – XI  w. (Gniezno, Poznań, Kraków, Gdańsk). Wreszcie w XII w. pojawiły się osady kupiecko-targowe. Wtedy też ujawniły się główne czynniki miastotwórcze, które doprowadziły do  powstania miast lokacyjnych. Pierwszym były funkcje administracyjne i kościelne. W oparciu o nie miasto tworzyło się wokół grodu lub kościoła diecezjalnego, które były centrami zarządu okręgu, przy czym niektóre z  tych ośrodków rozwijały się już od stuleci (Kraków, Gniezno, Kruszwica). Kolejnym był czynnik geograficzny, który poprzez wymianę towarową wymuszał powstanie na głównych szlakach handlowych miejsc, a później osad targowych powiązanych z siecią istniejących grodów. Istotny był też czynnik społeczno-gospodarczy, który miał znaczenie na  terenach rozwiniętych rolniczo, gdzie występowały nadwyżki nieskonsumowanej produkcji, wymuszające powstanie rynku lokalnego. Społeczeństwo miejskie dzieliło się zazwyczaj na  dwie grupy: meliorat (kupcy) i lud (rzemieślnicy, ludność służebna, rolnicy). Przestrzennie zalążkiem miasta było miejsce na  terenie ufortyfikowanego podgrodzia, przy bramie grodu, a może nawet w jego wnętrzu. Rozwój handlu i rzemiosła wymusił jednak konieczność tworzenia nowych form przestrzennych. Zaczęły powstawać zespoły osadnicze, które stopniowo w XI w. otaczano wałami. W  tych warunkach miasto stanowiło twór wyglądających dość podobnie osad rzemieślniczych, kupieckich, a niekiedy rybackich. b. Lokacje miast. Lokacja miast polskich wiązała się z trzema zjawiskami: pojawieniem się zbiorowości stanowiącej podmiot działania i  występującej wspólnie wobec pana miasta, wytworzeniem się gospodarki towarowo-pieniężnej oraz zmianami przestrzennymi.

AAzClAA= AA

Część V. Ustrój społeczny

17

Pierwotne znaczenie terminu locare to umieszczanie, osadzanie na miejscu.

Lokacja miała charakter uporządkowany i zorganizowany. Odbywała się wyłącznie na ziemi immunizowanej. Podstawą lokacji miasta był przywilej lokacyjny, który był wyłączną kompetencją panującego uprawniającą do założenia miasta przez monarchę lub prywatnego feudała, który go otrzymał. Na jego podstawie wydawano dokument lokacyjny, stanowiący przyczynę wyodrębnienia miasta i mieszczan z okolicznego terytorium i zamieszkującej je ludności. W zależności od tego, kto wydawał dokument lokacyjny, wyróżniano miasta książęce (potem królewskie) i prywatne. Dokument lokacyjny zawierał: • nadanie prawa miejskiego, • wyznaczenie obszaru miasta i terenów podmiejskich, • organizację władz miejskich, • unormowanie zasad prowadzenia handlu i rzemiosła, • wymienienie praw i obowiązków mieszczan, • określenie uprawnień właściciela miasta itp. Organizatorem miasta była osoba zwana zasadźcą. Był on przedsiębiorcą, z reguły pochodzenia niemieckiego, wyjątkowo polskiego, którego zadaniem było sprowadzenie określonej liczby osadników specjalizujących się w handlu i produkcji, osadzenie ich w mieście i zorganizowanie początków działalności. Osadnikom stworzono dogodne warunki: własne sądownictwo, lata wolnizny, czyli zwolnienia na kilka lat z ciężarów podatków, nadanie indywidualnych i dziedzicznych parcel oraz ziemi wspólnej przeznaczonej na potrzeby gminy, przywilej wolnego handlu i uprawiania rzemiosła itp. Szczególnie korzystał na  tym zasadźca, który otrzymywał wybrany przez siebie obszar, gdzie mógł zakładać obiekty gospodarcze, z których czerpał dochody (młyny, jatki, tartaki). Podstawowym wzorem ustrojowoprawnym dla większości miast polskich był Magdeburg. Stanowił on miasto macierzyste, na podstawie którego lokowano pozostałe ośrodki, zwane miastami filialnymi lub córkami, tworzące wspólnie z nim rodzinę prawa miejskiego, w której obowiązywały podobne zasady organizacji, ustroju i normy prawne (system filialny). Obok prawa magdeburskiego i  jego odmian lokowano również miasta polskie na prawie lubeckim. Oddziaływanie Lubeki było rezultatem wpływów hanzeatyckich, stąd też lokacje te  umiejscowione były wzdłuż wybrzeża morskiego, głównie na obszarze Pomorza Zachodniego.

AAzClAA= AA

18

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

c. Ustrój miast. Na  czele miasta stał dziedziczny wójt (Vogt, advocatus). Czasami na jego oznaczenie używano dawnego określenia „sołtys”. Z reguły zostawał nim zasadźca, który otrzymywał wójtostwo tytułem rekompensaty za  poniesiony trud i  nakłady. Wójtostwo można też było nabyć w  drodze umowy kupna-sprzedaży. Stosunek pana miasta do wójta miał charakter zarówno prywatnoprawny, jak i  publicznoprawny. Z  aspektu prywatnoprawnego wynikało wyposażenie go w  ziemię i  inne pożytki z  tytułu wynagrodzenia za  lokację. Z aspektu publicznoprawnego wynikała natomiast władza wójtowska. Pełnił on bowiem funkcje: reprezentacyjno-administracyjne, sądowe (przewodniczenie ławie miejskiej i  jurysdykcja w  sprawach karnych), policyjne (ściganie przestępców i prowadzenie śledztwa) i wojskowe (osobista służba konna, obrona miasta). Z czasem na czele rady stanął burmistrz (Bürgermeister, magister consulum). Burmistrz przewodniczył radzie i  reprezentował miasto, natomiast nie miał prawa samodzielnego decydowania w sprawach miejskich.

W niewielkim zakresie do burmistrza należało też sądownictwo. Do kompetencji rady należało: ustawodawstwo miejskie, zatwierdzanie statutów cechowych, zapewnienie bezpieczeństwa i  obrony, sądownictwo w  sprawach karnoadministracyjnych i targowych itp. Organem właściwym do  sprawowania wymiaru sprawiedliwości była ława. W  okresie wójtostwa ławę mianował wójt, później rada. Składała się ona z 7 do 12 ławników. d. Ustrój społeczny. Według kryterium prawnego mieszczanie dzielili się na obywateli i mieszkańców. Obywatelstwo mogło być dziedziczne lub nabyte. Obywatele

Wyłącznie obywatele korzystali z praw i przywilejów miejskich, do których zaliczano: piastowanie urzędów, posiadanie nieruchomości, prowadzenie handlu i rzemiosła, warzenie piwa itp. Na obywatelach ciążyły też obowiązki, m.in. płacenie podatków, trzymanie warty.

Mieszkańcy

Pozostała ludność to mieszkańcy, którzy rekrutowali się z napływającej do miast ludności wiejskiej. Nabywali oni wolność osobistą po przebywaniu w mieście przez okres roku i jednego dnia, zgodnie z zasadą, że „powietrze miejskie czyni wolnym”. Mieszkańcy nie korzystali z praw miejskich, ale podlegali obowiązującym w mieście przepisom.

AAzClAA= AA

Część V. Ustrój społeczny

19

Drugim kryterium podziału mieszczan był status majątkowy. Patrycjat

Posiadał najwyższą pozycję, w jego skład wchodzili najbogatsi kupcy i rzemieślnicy oraz członkowie władz miejskich.

Pospólstwo

Druga, najliczniejsza warstwa, zaliczano do niej drobnych kupców-kramarzy, właścicieli niewielkich warsztatów rzemieślniczych i czeladników. Z reguły obydwie grupy posiadały prawa miejskie.

Plebs

Najniżej w hierarchii społecznej stał plebs. Była to biedota miejska, którą stanowili wyrobnicy, służba domowa, pracujący dorywczo żebracy, włóczędzy itp.

5. Chłopstwo

a. Uzależnianie ludności chłopskiej. Wolni kmiecie stanowili podstawową masę mieszkańców w momencie tworzenia się państwowości polskiej. Rozwój własności feudalnej powodował jednak, że coraz większa ich liczba popadała w zależność, zarówno z przyczyn politycznych, jak i ekonomicznych. W okresie monarchii wczesnofeudalnej wyróżnić zatem można następujące warstwy zależnej ludności wiejskiej: wieśniacy książęcy (samodzielni gospodarze podlegli księciu i  dzierżący ziemię na  zasadzie własności podległej), przypisańcy (ludność zależna, osiadła w  dobrach kościelnych) i  zakupi (dłużnicy oddający się wraz z rodziną w zastaw, aż do odpracowania długu). Pozostała wolna ludność popadła w zależność w drodze komendacji, starając się uwolnić od  służby wojskowej i  innych obowiązków publicznych, które ciążyły na wolnych. Szeroko stosowana była tutaj praktyka prekariów, polegająca na  dobrowolnym oddaniu się wolnych chłopów wraz z  ziemią pod opiekę feudałów duchownych, a później świeckich. Efektem prekariów było przejęcie przez panów feudalnych własności zwierzchniej ziemi, którą przekazywano następnie chłopom, ale już tylko w formie własności użytkowej, wraz z obowiązkiem określonych świadczeń. b. Świadczenia chłopów. Chłopi osadzeni na  ziemi obciążeni byli wieloma świadczeniami, które określa się terminem renty feudalnej. RENTA FEUDALNA naturalna sprowadzała się do przymusowych świadczeń w naturze w formie dostarczania na rzecz panującego lub pana bydła, zboża, miodu, zwierzyny itp.

odrobkowa polegała na przymusowej pracy chłopów

AAzClAA=

pieniężna

AA

20

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

W gospodarce feudalnej renty feudalne dominowały w okresie od XI do XIII w. W wyniku rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej zastąpione zostały rentą czynszową. Świadczono ją w pieniądzu lub w zbożu (towar określonej wartości wymiennej).

c. Kolonizacja na  prawie polskim. W początkach XII w. na wsi polskiej zaszły korzystne zmiany wynikające z  postępu w  technikach uprawy (trójpolówka, narzędzia żelazne), rozwoju hodowli, zmniejszania się liczby ludności niewolniczej, komasacji gruntów itp. Powodowały one poprawę bytu chłopów, a co za tym idzie wyż demograficzny i wzrost dochodów. Zachęcało to feudałów do zasiedlania terenów dotychczas niezagospodarowanych (nieużytków). Na  obszarach tych panowie stwarzali dogodniejsze warunki osadnicze niż na  terenach już uprawianych. Spowodowało to  ruch kolonizacyjny, zwany osadnictwem na prawie polskim lub „obyczajem wolnych gości”. Ludność nowo lokowanych wsi zyskiwała następujące uprawnienia: stały czynsz w zbożu lub pieniądzu, lata wolnizny, pożyczkę na zagospodarowanie, ograniczone prawo wychodu i prawa do ziemi na zasadzie własności użytkowej. Z czasem panowie przenosili na prawo polskie ludność niewolną i własnych poddanych. d. Kolonizacja na  prawie niemieckim. Spadek liczby ludności polskiej wskutek najazdów mongolskich z jednej strony oraz wyzysk feudalny i przeludnienie na zachodzie Europy z drugiej spowodowały napływ osadników, głównie niemieckich, ale też i z innych państw. Ich kolonizację ułatwił rozwój immunitetów, a co za tym idzie częściowa likwidacja systemu prawa książęcego. Podstawą założenia wsi na  prawie niemieckim było uzyskanie przez pana od  monarchy zezwolenia lokacyjnego, co  z  reguły było konsekwencją otrzymanego wcześniej immunitetu. Na podstawie zezwolenia pan zawierał umowę lokacyjną z zasadźcą-organizatorem wsi, któremu wystawiał formalny dokument lokacyjny. Określał on: obszar wsi, prawa i obowiązki zasadźcy i osadników oraz uwalniał wieś do ciężarów na rzecz księcia. Zasadźca stawał się sołtysem. Był to  urząd dziedziczny, a  na  jego uposażenie składało się kilka łanów wolnych od  czynszu, prawo pobierania 1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych oraz posiadanie karczmy, jatki i młyna. Sołtys pełnił następujące obowiązki: • przewodniczenie ławie wiejskiej, • służba wojskowa oraz • pobór czynszów i danin na rzecz pana.

AAzClAA= AA

Część V. Ustrój społeczny

21

Z czasem pozycja materialna i społeczna sołtysów tak wzrosła, że w okresie monarchii stanowej próbowali się oni nawet wyodrębnić w  niższy stan feudalny. Sołectwa zaczęli nabywać zamożni mieszczanie, a nawet szlachta. Kres znaczenia sołtysów rozpoczął się od  wydania statutu warckiego (1423), który zezwalał szlachcie na usunięcie ze wsi krnąbrnego sołtysa z nakazem przymusowej sprzedaży sołectwa, a gdy nie było na nie kandydatów, zezwalał na ich wykup panu. Chłop na prawie niemieckim był wolny. Mógł opuścić ziemię po wywiązaniu się ze wszystkich zobowiązań lub znaleźć zastępcę.

AAzClAA= AA

Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454) Część I. Korona Królestwa Polskiego 1. Przywrócenie jedności. Jedność państwa polskiego przywrócona zo-

stała wraz z koronacją Władysława Łokietka w 1320 r. Polska obejmowała wtedy obszar 106 tys. km2, na który składały się: Małopolska, Wielkopolska i ziemia sieradzka (ziemia łęczycka oddana była czasowo w lenno książętom kujawskim w zamian za utracone Kujawy). Przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego w Polsce oraz wychodzenie, w tym samym okresie, z rozbicia kilku innych państw europejskich zmieniło pojęcie i zasady organizacji i funkcjonowania państwa. Odnowienie władzy centralnej sprzyjało stopniowemu odchodzeniu od koncepcji państwa patrymonialnego na rzecz pojmowania państwa jako instytucji publicznej i suwerennej. 2. Korona. Prawnoustrojowym wyrazem tendencji zjednoczeniowych było

upowszechnienie się w Polsce konstrukcji Korony Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae), przejętej z XIII-wiecznej Anglii i Węgier. Wyrażała ona zasady suwerenności państwa, niepodzielności i  niepozbywalności jego terytorium oraz oddzielenia państwa od  osoby monarchy. W  praktyce oznaczało to  uniezależnienie państwa i  monarchy od  uniwersalistycznej doktryny cesarskiej i  papieskiej (chociaż reliktami tej ostatniej zwierzchności było nadal płacenie dziesięciny, świętopietrza i annatów), jak również zobowiązanie władców do przywrócenia utraconego stanu posiadania i stałego powiększania terytorium państwa, a także zwiększenie się znaczenia reprezentacji stanowych. Wykształciło się również godło państwowe, pojawiła chorągiew ogólnopaństwowa, a także utrwaliło się znaczenie Krakowa jako stolicy państwa i miejsca koronacji oraz pochówku władców.

AAzClAA= AA

Część II. Organizacja i prawa stanów

23

Część II. Organizacja i prawa stanów 1. Podziały majątkowe szlachty. Istniejący system społeczny prowa-

dził prostą drogą do  konsolidacji i  ujednolicenia się możnych i  rycerstwa-szlachty w ramach jednego stanu, obejmującego ogół rycerzy. Wyróżniało to szlachtę polską spośród pozostałych krajów europejskich, w których przywileje w zasadzie objęły tylko możnowładztwo. Ponadto w Polsce nie wykształcił się ustrój lenny, w rezultacie czego wszyscy rycerze byli bezpośrednimi poddanymi monarchy. Jedynym kryterium podziału szlachty były różnice materialne, gdyż w sferze prawnej oparto się na zasadzie równości szlacheckiej. Według stanu majątkowego szlachta dzieliła się na: • magnaterię (ponad 10 wsi), • szlachtę średnią (1 wieś) posesjonaci • drobną (część wsi) (właściciele ziemscy) • zagrodową (zaściankową) – sami uprawiali ziemię, nie posiadali poddanych, • gołotę (nieposesjonaci). Gołota posiadała ona pewne ograniczenia polityczne – nie mogła piastować urzędów ziemskich, oraz prawne – nie korzystała z przywileju nietykalności osobistej, podlegała sądom grodzkim oraz pozywano ją ustnie, a nie pisemnie. Nie ciążył też na niej obowiązek udziału w pospolitym ruszeniu. Poza tymi wyjątkami, gołota korzystała z pełni praw i przywilejów szlacheckich. 2. Zasada przynależności. Następstwem ukształtowania się stanu szla-

checkiego było jego ustawowe zamknięcie. W połowie XIV w. ustaliła się zasada, że posiadanie lub nabycie ziemi na prawie rycerskim nie oznaczało już dostępu do stanu szlacheckiego. O przynależności do niego zaczęło decydować urodzenie z ojca szlachcica, przez co szlachta stawała się stanem zamkniętym. Układ taki usankcjonowały statuty Kazimierza Wielkiego. Istotne dla stwierdzenia przynależności do  stanu szlacheckiego stało się zatem pochodzenie, które niejednokrotnie należało udowodnić. Nagana szlachecka odbywała się w  formie procesu sądowego, podczas którego trzeba było przedstawić przewidzianą prawem odpowiednią liczbę zaprzysiężonych świadków potwierdzających przynależność danej osoby do  rodu. Nadużycia i  korupcja, która temu towarzyszyła, spowodowała, że praktyka sądowa od XV w. znacznie zaostrzyła stosowne przepisy statutów Kazimierza Wielkiego.

AAzClAA= AA

24

Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454)

Prawną formą nabycia szlachectwa była nobilitacja, czyli uszlachcenie. Początkowo była to nobilitacja monarchy, a od XVI w. nobilitacja sejmowa.

3. Przywileje szlacheckie. Pierwsze przywileje ziemskie obejmujące ry-

cerstwo-szlachtę małopolską wydano jeszcze w XIII w.

Najwcześniejszym przywilejem był przywilej Władysława Laskonogiego z Cieni (1228), w którym zobowiązywał się on przestrzegać immunitetów, nie nakładać niesłusznych podatków i rządzić za radą biskupów i możnych.

Kolejnym był przywilej Wacława II, wydany w Lutomyślu (1291), gwarantujący urzędy w Polsce dla Polaków. W  okresie monarchii stanowej, począwszy od  drugiej połowy XIV  w., szlachta uzyskała wiele przywilejów ogólnych obejmujących obszar całego państwa. PRZYWILEJE SZLACHECKIE przywilej budziński

1355

wydany przez Ludwika Węgierskiego, w którym władca zobowiązał się do nienakładania podatków nadzwyczajnych i korzystania z własnych stacji podczas objazdu kraju oraz nagradzania strat poniesionych przez szlachtę w wyprawach zagranicznych

przywilej koszycki

1374

wydany również przez Ludwika, zwalniał szlachtę z podatków, z wyjątkiem 2 groszy z łana chłopskiego, zobowiązywał króla do wykupu szlachcica z niewoli zagranicznej, ograniczał obowiązki szlachty w zakresie budowy zamków, zmuszał władcę do mianowania urzędników ziemskich spośród posesjonatów dużych obszarów ziemi, a starostów tylko spośród Polaków

przywilej czerwiński

1422

wydany przez Władysława Jagiełłę, wprowadzał zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego, zakazywał łączenia urzędu starosty z urzędem sędziego ziemskiego i obiecywał sądzić szlachtę według prawa pisanego, a nie zwyczajowego

statut warcki

1423

przewidywał rozszerzenie praw szlacheckich w stosunku do miast i chłopów oraz wprowadzał prawo usunięcia nieposłusznego sołtysa

przywileje jedlneńsko-krakowskie

1430 i 1433

wydane przez Władysława Jagiełłę, ustalały zasadę nietykalności osobistej szlachty (neminem captivabimus nisi iure victum)

przywileje cerekwicko-nieszawskie

1454

wydane przez Kazimierza Jagiellończyka, ustalały, że bez zgody sejmików ziemskich królowi nie wolno zwoływać pospolitego ruszenia, nakładać podatków i stanowić nowych praw

AAzClAA= AA

Część II. Organizacja i prawa stanów

25

4. Duchowieństwo. W  XV  w. wzrost znaczenia szlachty doprowadził

do  faktycznego przejęcia przez nią wyższych stanowisk kościelnych. Stan ten potwierdziły odpowiednie ustawy królewskie (1430–1433) i zarządzenia papieskie (1414, 1421). Wyjątek uczyniono tylko dla nieszlachty posiadającej tytuł doktora. W  rezultacie wyższa warstwa duchowieństwa zaczęła się stapiać ze  szlachtą, z  której się wywodziła. Powodowało to  konflikty z  klerem niższym, wywodzącym się głównie z  mieszczaństwa i  chłopstwa. Kolejni władcy zaczęli przyznawać duchowieństwu przywileje, które nadały mu charakter odrębnego stanu. Specjalne znaczenie miał zwłaszcza przywilej Ludwika Węgierskiego z 1381 r., przyznający duchowieństwu zwolnienie od  podatków, z  wyjątkiem 2 lub 4 (dobra klasztorne) groszy od  łanu. Uprawnienia kleru rozszerzył jeszcze przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły  (1388). Obok wolności podatkowej duchowieństwo korzystało ponadto z wyłącznego prawa do korzystania z beneficjów kościelnych, zwolnienia od służby wojskowej oraz podległości odrębnemu sądownictwu i prawu. 5. Mieszczaństwo. W  XIV–XV  w. nastąpiło znaczne nasilenie lokacji

nowych miast. Było to  wynikiem zarówno rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej, jak i świadomej akcji lokacyjnej podyktowanej interesami króla i prywatnych właścicieli. W wytworzonej sieci miejskiej znikoma jednak była liczba miast dużych, co decydowało o słabości mieszczaństwa w Polsce średniowiecznej, w porównaniu z mieszczaństwem Europy Zachodniej. Wiek XIV był zasadniczo okresem formowania się mieszczaństwa. Głównym jego celem był rozwój samorządu miejskiego oraz tworzenie rzemiosła i nawiązywanie kontaktów handlowych. Równolegle rozwijała się separacja miast w stosunku do ich otoczenia, co  miało je  zabezpieczyć przed ingerencjami władz publicznych i zwierzchności feudalnej. Dążenia te przejawiały się najpierw w ograniczeniach kompetencji wójta i  podporządkowaniu go radzie, a  następnie w likwidacji wójtostw dziedzicznych. Z czasem miejsce wójta zajęła rada miejska. W życiu gospodarczym wzmocniła swoje znaczenie organizacja cechowa rzemiosła, strzegąca interesów swoich członków. Słabo natomiast rozwinęła się organizacja zawodowa kupców, chociaż rady miejskie podjęły starania o przywileje handlowe, w tym prawa odbywania targów, składu, przymusu drogowego itp. 6. Chłopstwo. W XIV i pierwszej połowie XV w. na wsi dominowała go-

spodarka czynszowa. W tym czasie dokonano też największej liczby lokacji. Ludność wiejska w  omawianym okresie cieszyła się jeszcze znacznymi

AAzClAA= AA

26

Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454)

swobodami, jakkolwiek zaczęto już ograniczać warunki opuszczenia przez chłopów pana feudalnego. Zgodnie ze  statutami Kazimierza Wielkiego chłop na  prawie niemieckim, aby odejść, musiał zapłacić czynsz za wykorzystane lata wolnizny oraz znaleźć na swoje miejsce następcę, zaś na prawie polskim musiał wolniznę odpracować i  zapłacić jednorazowe odszkodowanie (wstanne), poza tym odejście mogło nastąpić po: zakończeniu prac jesiennych, uiszczeniu opłat, zasianiu pola oziminą i  pozostawieniu zagrody w  należytym stanie, przy czym przepisy dotyczące prawa wychodu chłopa w każdej ziemi różniły się co do szczegółów.

Część III. Ustrój polityczny 1. Władza królewska

a. Królowie. Do 1370 r. Polską rządzili Piastowie, jako dynastia dziedziczna. Po  ich wymarciu tron stał się elekcyjny. Po  śmierci Kazimierza Wielkiego przeszedł na jego siostrzeńca Ludwika Węgierskiego, a po nim na jego córkę Jadwigę. Zasiadali oni na  nim jako spadkobiercy Piastów, ale już za  zgodą stanów i w zamian za przywileje. W 1386 r. królem obrano, jako męża Jadwigi, Władysława Jagiełłę. Była to już elekcja osoby, a nie dynastii. Pod koniec życia Jagiełło, również w zamian za  przywileje, otrzymał przyrzeczenie objęcia tronu przez jego synów. Odtąd, aż do  1572  r., elekcja królów odbywała się w obrębie dynastii Jagiellonów. Osobę kandydata na króla ustalała rada królewska, która przedstawiała ją do zatwierdzenia zjazdowi elekcyjnemu. Po elekcji następowała koronacja, której dokonywał prymas. Uroczystość kończyło złożenie przez króla przysięgi państwowej, potwierdzającej prawa i  przywileje stanów oraz zobowiązującej go do odzyskania utraconych ziem. Od koronacji Władysława Warneńczyka czyniono to w odrębnym dokumencie. b. Zakres władzy. Zakres władzy królewskiej nadal był bardzo szeroki, mimo ograniczeń zawartych w przywilejach stanowych. Król posiadał największy wpływ na zarząd państwa. Należało do niego zwierzchnictwo nad administracją i mianowanie urzędników dworskich, ziemskich oraz starostów. c. Rada królewska. Organem doradczym monarchy była nadal rada królewska. Stanowili ją najwyżsi dygnitarze centralni i ziemscy oraz arcybiskupi i biskupi katoliccy. Król mógł rozszerzyć jednak jej skład o inne osoby. Kompetencje rady nie były formalnie określone. Miała jednak istotny wpływ AAzClAA= AA

Część III. Ustrój polityczny

27

na politykę zagraniczną i wewnętrzną oraz monetarną. Jej członkowie stanowili też skład sądu królewskiego. Reprezentowała również stany w zakresie ochrony ich praw i przywilejów. Zwano też ją radą komorną lub senatem dworskim. 2. Urzędy centralne. Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne,

przy czym nie istniało ścisłe rozgraniczenie ich zakresu władzy. Obejmowały one: kanclerza i  podkanclerzego, podskarbich – koronnego i  nadwornego, oraz marszałków – wielkiego koronnego i nadwornego. Wyłoniły się z urzędów dzielnicy krakowskiej. a. Kanclerz. Urzędy kanclerza i podkanclerzego wyodrębniły się najwcześniej jako ogólnopaństwowe. Sprawowały je z reguły osoby duchowne. Obydwaj kierowali pracą kancelarii królewskiej, która od panowania Władysława Jagiełły stała się centralnym organem administracji państwowej. Do  ich kompetencji należało sporządzanie aktów państwowych, prowadzenie korespondencji dyplomatycznej i wydawanie przywilejów. Kanclerz używał dużej pieczęci państwowej, a  podkanclerzy mniejszej, przy czym ich moc prawna była jednakowa. b. Podskarbi. Zarządzał skarbem państwowym, sprawował pieczę nad skarbem królewskim, nadzorował mennicę, przyjmował wpłaty i dokonywał wypłat ze skarbu oraz nadzorował archiwum państwowe, zaś podskarbi nadworny, którego urząd wyłonił się w XV w., prowadził wszelką rachunkowość państwa. c. Marszałek. Urząd marszałka dworu, zwanego później wielkim koronnym, powstał w 1358 r. Wywodził się ze Śląska. Należało do niego zarządzanie dworem królewskim, sądownictwo nad dworzanami, ustalanie cen żywności w miejscu pobytu króla i pełnienie funkcji mistrza ceremonii. Na początku XV w. utworzono urząd jego zastępcy – marszałka nadwornego. 3. Urzędy lokalne. Polska dzieliła się na  równorzędne jednostki teryto-

rialne: województwa i  ziemie. Województwami były te  dawne dzielnice, które utrzymały pełną hierarchię urzędników, łącznie z wojewodami. Pozostałe dzielnice tworzyły ziemie. Województwa dzieliły się na kasztelanie, które utrzymały się do połowy XV w. W ich miejsce wprowadzono podział na powiaty, które najpierw były okręgami skarbowymi i sądowymi, a później administracyjnymi.

AAzClAA= AA

28

Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454)

a. Podział administracyjny Polski w okresie monarchii stanowej. Podział ten przedstawiał się następująco: • Małopolska – województwa: krakowskie i sandomierskie, • Wielkopolska (w szerokim znaczeniu) – województwa: poznańskie, kaliskie, łęczyckie, sieradzkie, brzesko-kujawskie i inowrocławskie, oraz ziemie: wschowska, nakielska, wieluńska i dobrzyńska, • Ruś – województwa: ruskie (obejmowało ziemie: lwowską, halicką, przemyską i sanocką) i podolskie. b. Zarząd terytorialny. Zarząd terytorialny należał do urzędników lokalnych, którzy dzielili się na ziemskich i królewskich. Urzędy ziemskie dzieliły się z  kolei na  dygnitarskie i  niższe. Urzędnikami dygnitarskimi byli: wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzowie i  sędziowie ziemscy. Przy ich obsadzie król zobowiązany był zasięgać opinii możnych danej ziemi (1386), a od przywilejów nieszawskich (1454) ustaliła się zasada, że monarcha mianował jednego z przedstawionych mu 4 kandydatów, wybranych na sejmiku, na każde opróżnione stanowisko sądowe. Dygnitarze ziemscy musieli też być posesjonatami danej ziemi (1384). Ich mianowanie miało charakter dożywotni. c. Wojewodowie. Stali na czele hierarchii urzędników ziemskich. Do ich kompetencji należało: • przewodniczenie radzie panów województwa i sejmikowi elekcyjnemu, • uczestnictwo w wiecu sądowym, • powoływanie woźnych sądowych i sprawowanie nad nimi sądownictwa, • jurysdykcja nad ludnością żydowską, • nadzór nad miastami, • ustalanie cenników na towary rzemieślnicze (taksy). d. Kasztelanowie. Utracili w okresie monarchii stanowej większość swoich kompetencji administracyjnych, skarbowych i sądowych, a ich wysoka pozycja wynikała jedynie z prawa zasiadania w radzie królewskiej. Pozostawiono im doprowadzanie oddziałów pospolitego ruszenia do wojewody. e. Podkomorzowie i  sędziowie ziemscy. Wykonywali zadania sądowe. Większość niższych urzędów ziemskich nabrała charakteru honorowego (stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik). Chorąży i  wojski nadal pełnili funkcje wojskowe, a podsędek, pisarz ziemski i woźny sądowy – sądowe. f. Starostowie i burgrabiowie. Wyróżniamy starostów generalnych (Wielkopolska, Ruś, Podole), ziemskich (poszczególne ziemie) i grodzkich (burgrabiowie). Urząd ten mogli pełnić od  1374  r. wyłącznie Polacy, urodzeni AAzClAA= AA

Część III. Ustrój polityczny

29

w  Koronie, ale niekoniecznie posesjonaci w  danym starostwie. Mianowani byli przez króla, którego byli namiestnikami, stąd nazywano ich ramieniem królewskim. Starostowie wykonywali w  imieniu monarchy na  podległym sobie obszarze wszystkie funkcje władcze, z  wyjątkiem wydawania przywilejów. Z końcem XIV w. utracili jednak prawo zwoływania i dowodzenia pospolitym ruszeniem. Urząd był objęty specjalnym mirem (ochrona majestatu). 4. Kształtowanie się reprezentacji stanowej

a. Zjazdy ogólnopaństwowe i prowincjonalne. Po zjednoczeniu państwa polskiego z dawnych wieców dzielnicowych rozwinęły się zjazdy ogólnopaństwowe, zwoływane już przez Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, nazywane, począwszy od Ludwika Węgierskiego, sejmami walnymi. Uczestniczyli w nich: król, dostojnicy państwowi i duchowni, przedstawiciele szlachty oraz początkowo reprezentanci miast królewskich. Z czasem władcy z nich rezygnowali, zwołując w ich miejsce zjazdy prowincjonalne, odrębne dla Małopolski i  Wielkopolski razem z  Kujawami. Wynikało to zarówno z polityki rządów osobistych poszczególnych monarchów (zwłaszcza Kazimierza Wielkiego), jak i z powodów utrzymywania się znacznych różnic między prowincjami. b. Zakres kompetencji zjazdów. Zakres kompetencji zjazdów ukształtował się w drodze praktyki. Na zjazdach ogólnopaństwowych: • dokonywano elekcji królów, • uchwalano statuty, • oddziaływano na monarchę w celu wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalne zajmowały się głównie ustawodawstwem.

Na sejmy walne w XV w. zaczęła też przybywać szlachta. Nie odgrywała tam jednak znaczącej roli, gdyż były one zdominowane przez radę panów. Z czasem wykształcił się więc zwyczaj wysyłania przez szlachtę jedynie posłów, wybieranych na sejmikach ziemskich. Ostatecznie sejm walny (zbierał się przeważnie raz w  roku, zazwyczaj w Piotrkowie) w pierwszej połowie XV w. tworzyły trzy grupy: • dostojnicy tworzący radę królewską (późniejszy senat), • urzędnicy ziemscy oraz szlachta, a także • przedstawiciele rad miejskich i  kapituł katedralnych, przy czym miasta i kapituły swojej pozycji nie utrwaliły.

AAzClAA= AA

30

Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454)

c. Sejmik ziemski. Sejmiki genetycznie wywodziły się z  wiecu dzielnicowego, który po  zjednoczeniu państwa podzielił się na  sąd wiecowy i  radę panów ziemi. Wzrost znaczenia szlachty zmuszał dostojników ziemskich do  coraz częstszego odwoływania się do  ogółu stanu szlacheckiego. W  rezultacie tego ukształtował się sejmik ziemski, będący dobrowolnym zgromadzeniem szlachty ziemi, województwa lub prowincji. Obradom sejmików przewodniczył starosta (Wielkopolska) lub wojewoda (Małopolska). Wzrost ich znaczenia nastąpił po przywilejach nieszawskich (1454). Zakres kompetencji sejmików ziemskich był znaczny. W rezultacie do końca XV w. utrzymywała się alternatywność zwoływania sejmu walnego, sejmików prowincjonalnych i sejmików ziemskich.

Część IV. Sądownictwo 1. Sąd królewski. Sąd królewski występował w trzech formach:

• sądu nadwornego (nadwornego), • komisarskiego i • sejmowego.

Do kompetencji sądów królewskich należały: • najcięższe przestępstwa, zwłaszcza zbrodnie i przeciwko majestatowi, • sprawy szlachty osiadłej, w  razie zagrożenia karą śmierci, utratą czci i konfiskaty mienia (z wyjątkiem 4 artykułów grodzkich: podpalenie, napad na szlachcica, rabunek na drodze publicznej i zgwałcenie), • skargi wobec urzędników, • sprawy gospodarcze dotyczące majątków i dochodów władcy oraz skarbu państwa, • spory między stanami o zakres przywilejów, • wszystkie inne sprawy wniesione bezpośrednio przed króla lub przesłane przez sąd niższy. a. Sąd nadworny. Król, będąc najwyższym sędzią i źródłem sprawiedliwości, mógł na dworze królewskim rozstrzygać wszelkie sprawy – zarówno wniesione przed niego bezpośrednio, jak i przesłane przez sądy niższe. Z reguły monarcha nie zasiadał w nim osobiście, a w jego zastępstwie wyrokowali dygnitarze państwowi, stąd zwano go asesorskim, jednak do króla należało zatwierdzanie wydanego wyroku.

AAzClAA= AA

Część IV. Sądownictwo

31

b. Sąd komisarski. Do rozstrzygnięcia sprawy poza dworem królewskim monarcha delegował swoich komisarzy. Mogli nimi być dostojnicy świeccy i duchowni, jak również rajcy miejscy (w sprawach mieszczan). Tworzyli oni sąd komisarski. Wyroki sądu komisarskiego wymagały zatwierdzenia królewskiego.

c. Sąd sejmowy. W XV w. pojawił się sąd sejmowy. Odbywał go monarcha podczas obrad sejmu walnego. Rozstrzygano na nim najważniejsze sprawy państwowe. 2. Sądy szlacheckie. Sądy szlacheckie wywodziły się z sądów monarszych.

Posiadały charakter stanowy. Występowały w formie sądów: • wiecowych, • sejmikowych, • ziemskich, • grodzkich i • podkomorskich.

Były to nowe sądy, które zastąpiły sądy kasztelańskie i ograniczyły kompetencje sądów wojewody. a. Sądy wiecowe. Stanowiły kontynuację sądów książąt dzielnicowych. Zazwyczaj występowały w  każdym województwie i  ziemi. W  Wielkopolsce przewodniczył im starosta, a asesorami byli wojewoda i kasztelanowie. W  Małopolsce przewodniczył wojewoda, a  asesorami byli kasztelanowie. Skład sądu uzupełniali: sędzia, podsędek i pisarz sądowy, do których należało prowadzenie czynności procesowych. Pierwotnie zbierały się one 3 razy w roku, od przywilejów nieszawskich (1454) już tylko raz, by w końcu obumrzeć w drugiej połowie XV w. Rozstrzygały sprawy możnowładców, o dobra dziedziczne, odesłane przez sądy ziemskie i o naganę sędziego. b. Sądy sejmikowe. Wywodziły się z wiecu urzędniczego. Ukształtowały się pod koniec XIV w. Kompetencje ogólnopaństwowe uzyskały po przywilejach nieszawskich. Przewodniczył im wojewoda, a sądzili dygnitarze ziemscy, pod kontrolą zgromadzonej szlachty. Ich znaczenie upadło po powstaniu sejmu dwuizbowego (1493). c. Sądy ziemskie. Składały się z  sędziego, podsędka, pisarza, woźnego oraz w Małopolsce z 4–6 asesorów powołanych przez sędziego spośród przybyłej szlachty, których w Wielkopolsce zastąpili: starosta, wojewoda, podkomorzy i chorąży.

AAzClAA= AA

32

Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454)

Sądy ziemskie wykształciły się z sądów nadwornych poszczególnych dzielnic, stąd też każde województwo i ziemia miały swój własny sąd ziemski.

Kompetencji sądów ziemskich podlegały sprawy szlachty osiadłej, z wyjątkiem przekazanych do właściwości innych sądów, oraz prowadzenie ksiąg sądowych. d. Sądy grodzkie. Wywodziły się z kompetencji sądowych starosty generalnego. Sprawowali je starostowie grodowi, którzy pojawili się w Małopolsce już za panowania Kazimierza Wielkiego. Ich jurysdykcja obejmowała 2–3 powiaty. Ich kompetencja obejmowała przestępstwa szlachty osiadłej z 4 artykułów grodzkich: • podpalenie, • napad na szlachcica, • rabunek na drodze publicznej, • zgwałcenie. e. Sądy podkomorskie. Wyodrębniły się w Małopolsce w połowie XIV w., a w Wielkopolsce w XV w. Sądził podkomorzy lub wyznaczony przez niego komornik. Były właściwe dla spraw o rozgraniczenie dóbr szlacheckich. Odbywały się na miejscu sporu (w polu).

Część V. Organizacja Kościoła 1. Kościół katolicki. W okresie monarchii stanowej następował ciągły roz-

wój organizacyjny i terytorialny Kościoła katolickiego. W 1375 r. utworzono drugie arcybiskupstwo w Haliczu, przeniesione w 1414 r. do Lwowa. Wzmocnieniu uległa pozycja arcybiskupa gnieźnieńskiego, który uzyskał godność prymasa (1417). Pełnił on funkcje głowy Kościoła katolickiego, koronacyjne i  honorowe w  radzie królewskiej. Biskupi do  Kazimierza Wielkiego wybierani byli przez kapituły. Później zaznaczyła się tendencja do obsadzania ich przez monarchę za formalną zgodą kapituł. Od 1430 r. biskupem mógł zostać jedynie szlachcic, wcześniej (1421) papież ograniczył dostęp do kanonii duchownym pochodzenia plebejskiego, z wyjątkiem doktorów, w rezultacie tylko szlachta miała dostęp do wyższego duchowieństwa. Ograniczeniom podlegał natomiast majątek Kościoła. Od  Kazimierza Wielkiego rozpoczęto rewindykację dóbr nieprawnie posiadanych, przeprowadzanie rewizji tytułów własności, wprowadzanie zakazów alienacji nieruchomości na  rzecz duchowieństwa i  odbieranie klasztorom dóbr przygranicznych oraz nakładanie pewnych ciężarów finansowych (opłaty stacyjne, kontrybucje synodalne). Kompromisowo zakończono zatargi o dziesięcinę,

AAzClAA= AA

Część V. Organizacja Kościoła

33

uznając ją  za  swobodną z  rezerwy pańskiej i  nowizn, ale nie z  gruntów chłopskich przyłączonych do folwarków. 2. Kościół prawosławny. Kościół prawosławny podlegał od 988 r. (chrztu

Rusi) metropolii kijowskiej. W XIII w. siedzibę metropolity ruskiego przeniesiono wszakże do Moskwy, co od Kazimierza Wielkiego rozpoczęło spory z Polską, zakończone połowicznym rezultatem, jakim było powołanie przez patriarchę Konstantynopola odrębnej prawosławnej metropolii w  Haliczu (1370), która jednak nie utrzymała się. Ostatecznie w  1458  r. utworzono nową metropolię w  Kijowie dla ziem ruskich leżących w  granicach Polski i  Litwy, odrębną od  moskiewskiej. Wyboru metropolity dokonywał synod. Metropolia kijowska dzieliła się na 10 diecezji, w których biskupów mianował król.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) Część I. Demokracja szlachecka – charakterystyka ustroju Demokracja szlachecka oznaczała faktyczną władzę stanu szlacheckiego, który rozwinął na szeroką skalę przedsiębiorczość gospodarczą, zaktywizował się politycznie, zdominował inne stany uzyskanymi przywilejami oraz stworzył instytucje zapewniające sprawowanie władzy. Interes państwa utożsamił się z interesem jednego stanu, reprezentującego około 10% ludności. Kształtowanie się demokracji szlacheckiej przebiegało w trzech ważnych etapach: • I  etap – tworzenie podstaw instytucjonalnych dla sprawowania władzy, co  wyrażało się wzrostem znaczenia sejmików ziemskich, a  następnie sejmu walnego, skierowanych przeciwko magnaterii (1454–1505); • II etap – sformułowanie programu politycznego szlachty, począwszy od  konstytucji Nihil novi (1505) do  jego realizacji poprzez reformy sejmów egzekucyjnych (1505–1573); • III etap – ustalenie podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej (1573–1578), które doprowadziły do  silnego uzależnienia monarchy i wzrostu znaczenia magnaterii (1573–1652). Promagnacka polityka Zygmunta III  Wazy i  klęska rokoszu M.  Zebrzydowskiego (1606–1607) zapoczątkowały kryzys demokracji szlacheckiej i stopniowe umacnianie pozycji magnatów, którzy osiągnęli dominację polityczną i gospodarczą już w 1652 r., a zwłaszcza po rokoszu J. Lubomirskiego (1666–1667), nie oddając jej już do  1764  r. Okres ten określa się ustrojem oligarchii magnackiej.

AAzClAA= AA

Część I. Demokracja szlachecka – charakterystyka ustroju

35

Podstawowymi zasadami ustrojowymi I Rzeczypospolitej były m.in.: • suwerenność państwa i szlachty, • monarchiczno-republikańska forma rządu, • jedność, • podział władzy, • elekcyjność tronu, • ustrój parlamentarny, • jednomyślność, • wolny głos i sprzeciw, • szanowanie odrębności prawnych. Od 1573 r. Rzeczpospolita polsko-litewska była też zwana monarchią republikańską (ustrój mieszany), w której król był wprawdzie głową państwa, ale forma rządu miała charakter republikański.

AAzClAA= AA

AAzClAA=

URZĘDY LOKALNE dzieliły się na ziemskie (wojewodowie, kasztelanowie i sędziowie) oraz królewskie (starostowie – od XVII w. urzędnicy ziemscy i burgrabiowie)

URZĘDY CENTRALNE dygnitarstwa dzielono na koronne i nadworne (marszałkowie, kanclerze i podkanclerze, podskarbiowie oraz hetmani), byli mianowani dożywotnio i nieusuwalni

SENATOROWIE REZYDENCI powołani w 1573 r., funkcjonowali od 1607 r., najpierw było ich 16, a od 1641 r. – 28, w XVIII w. wyparci przez radę senatu Kompetencje: • doradzanie królowi • kontrola nad królem

kontrola

KRÓL od 1572 r. elekcyjny w dynastii Jagiellonów, od 1573 r. wybierany w drodze elekcji viritim. Kompetencje: • w drugiej połowie XV w. system rządów osobistych • w latach 1505–1572 system władzy rozdawniczej • od 1573 r. ograniczenia władzy królewskiej zawarte w artykułach henrykowskich, pacta conventa, instytucji senatorów rezydentów (1607), niezależności sejmu, sejmików i sądów szlacheckich

SEJMIKI ZIEMSKIE po 1569 r. było ich ok. 70, swoją działalność rozwinęły zwłaszcza w latach 1652–1717 (rządy sejmikowe), dzieliły się na: przedsejmowe, relacyjne, elekcyjne, kapturowe, deputackie i gospodarcze, zwoływał je król, a w ich obradach brał udział ogół szlachty danej ziemi

SEJM WALNY trzy stany sejmujące: • król sejmujący • senat (140 arcybiskupów, biskupów, wojewodów, kasztelanów i dygnitarzy koronnych oraz nadwornych) elekcja • izba poselska (170 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich) Kompetencje: • ustawodawstwo ogólnopaństwowe • uchwalanie podatków • polityka zagraniczna • sprawy wojskowe • kontrola nad rządem • sądownictwo sejmowe • nobilitacje i indygenaty • prawo łaski i amnestii stan

władza ustawodawcza

PODSTAWY USTROJU RZECZPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ (1454–1764)

władza wykonawcza

SĄDY Centralne: • Trybunał Koronny i Litewski, • sejmowy, • asesorski, • relacyjny, • marszałkowski, • referendarski Stanowe: • szlacheckie, • duchowne, • miejskie, • wiejskie

władza sądowa

36 Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

AA

Część II. Stany

37

Część II. Stany 1. Szlachta

a. Folwark i  latyfundium. W  okresie demokracji szlacheckiej podstawę ekonomiczną szlachty stanowił folwark. Było to  gospodarstwo nastawione na  produkcję rolną lub rolno-hodowlaną. Stanowiło wyodrębniony z  pozostałych dóbr pańskich obszar o  średniej wielkości ok.  340 ha. Folwark tworzono na  bazie rezerwy pańskiej, częściowo użytkowanej przez czeladź dworską, powiększonej o nieużytki, ziemie sołtysie, pustki, obszary chłopskie opuszczone lub bezdziedziczne itp. Latyfundia magnackie rozwinęły się po  unii lubelskiej (1569), głównie na  inkorporowanych do  Korony ziemiach Ukrainy. Były rozległymi kompleksami dóbr obejmującymi wsie, folwarki i miasta prywatne. b. Pozycja prawna. Stan szlachecki był stanem zamkniętym, zaś nowi członkowie mogli się do  niego dostać jedynie w  drodze nobilitacji. Obydwie te instytucje poddano w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej kontroli i ograniczeniom. NOBILITACJA.  Prawo nobilitacji otrzymał od  1578  r. wyłącznie sejm i musiała być ona wpisana do konstytucji sejmowej, a od 1673 r. ograniczono ją  tylko do  katolików. Nobilitacja królewska mogła być odtąd dokonana tylko podczas wojny, ale w obecności pospolitego ruszenia. NAGANA.  W  XVI  w. utrudniono naganę szlachectwa poprzez wymóg większej liczby świadków i zaostrzenie kar wymierzonych osobom podającym się za szlachtę. INDYGENAT.  Kontroli sejmu poddano instytucję indygenatu, polegającego na udzieleniu szlachcicowi cudzoziemskiemu szlachectwa polskiego (1641). SKARTABELAT.  W  1669  r. wprowadzono skartabelat, czyli szlachectwo niepełne. Było to  ograniczenie dla nowej szlachty, zabraniające jej aż do trzeciego pokolenia piastowania urzędów i pełnienia funkcji poselskich. Nadal podstawowym kryterium podziału szlachty był jej status majątkowy. c. Równość szlachecka. Podstawową zasadą prawną była utrzymująca się równość szlachecka. Jej poczucie nakazywało przeciwstawiać się wszelkim próbom zmiany istniejącego stanu rzeczy. W konsekwencji zabroniono używania tytułów rodowych (z  wyjątkiem potomków dynastii litewskich i  ruskich), tytułów nadanych przez obcych władców, noszenia orderów, nadawania tytułów przez króla itp.

AAzClAA= AA

38

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

2. Mieszczanie

a. Ograniczenie praw mieszczan. Rzeczpospolita szlachecka ograniczała, a następnie całkowicie wyeliminowała mieszczaństwo z życia politycznego. Szlachta, dążąc do  zapewnienia sobie monopolu władzy, posiadania ziemi oraz kontroli najbardziej dochodowych przedsięwzięć gospodarczych, ograniczyła mieszczan w wielu dziedzinach życia. W 1496 r. zakazano mieszczanom nabywania i posiadania dóbr ziemskich, zaś w 1543 r. dobra te nakazano sprzedać. Pozbawiono ich też prawa piastowania urzędów państwowych i wyższych godności duchownych. Odsunięto również od  udziału w  sejmie. Wyjątek stanowiły jedynie miasta posiadające prawa szlacheckie i Prus Królewskich.

Przystąpiono również do likwidacji konkurencji ze strony mieszczan w życiu gospodarczym. Konstytucja z 1565 r. zakazała polskiemu mieszczaństwu prowadzenia handlu zagranicznego, oddając go w  ręce kupców cudzoziemskich. Jednocześnie szlachtę zwolniono z ceł. Nadal obowiązywały też przepisy o ustalaniu cenników na towary rzemieślnicze przez wojewodów przy udziale starostów. Natomiast gdy w 1550 r. zezwolono szlachcie na nabywanie w miastach nieruchomości, masowo zaczęły powstawać jurydyki i libertacje. Jurydyki

Były obszarami podmiejskimi, na których szlachta prowadziła konkurencyjną działalność gospodarczą; niektóre z nich posiadały własną organizację miejską.

Libertacje

Były enklawami szlacheckimi w samych miastach (domy, dwory), które na mocy przywilejów wyłączono z jurysdykcji miejskiej. Przyjęto również zasadę, że szlachcic sprawujący urząd miejski lub trudniący się rzemiosłem czy handlem tracił szlachectwo, gdyż były to zajęcia jego niegodne. W mieszczan godziły wreszcie ustawy przeciwko zbytkowi, zakazujące noszenia kosztownych ubiorów i biżuterii, urządzania wystawnych przyjęć.

b. Organizacja władz. Do początków XVI w. organizacja władz miejskich pozostała bez zmian. Sytuację zmieniły walki między patrycjatem a dążącym do współrządzenia miastem pospólstwem. W dużych miastach doszło w latach dwudziestych XVI  w. do  krwawych tumultów organizowanych przez cechy, w wyniku których wyodrębniła się reprezentacja pospólstwa, którą jako trzeci ordynek dopuszczono do współdecydowania o najważniejszych sprawach miejskich. 3. Chłopstwo

a. Uzależnienie od  szlachty – pańszczyzna. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej wiązał się ze  stopniowym wzrostem uzależnienia chłopów od  szlachty. Wyzysk chłopa szedł w  kierunku zmiany renty feudalnej z  czynszowej na  odrobkową, która zaczęła stanowić podstawę AAzClAA= AA

Część II. Stany

39

funkcjonowania folwarku. Przymusową pracę chłopów określano terminem pańszczyzny. Początkowo miała ona charakter niewielki, ale przez cały wiek XV systematycznie ją podnoszono. Odbywało się to w drodze praktyki. Konstytucja z 1520 r. wprowadziła przymus pańszczyzny w wysokości minimum 1 dnia w tygodniu. Normę tę znacznie podwyższano w dobrach duchownych i szlacheckich, a od połowy stulecia również w królewszczyznach. W  praktyce było to  3–5 dni, a  nawet więcej. Istniały przy tym różne rodzaje pańszczyzny. Pańszczyznę sprzężajną wykonywali chłopi-gospodarze przy użyciu własnych koni i narzędzi, zaś pańszczyznę pieszą – zagrodnicy i bezrolni. Przymusowa pańszczyzna, będąca pracą całkowicie niewydajną, skłoniła panów do wprowadzenia w następnych stuleciach pańszczyzny wydziałowej (jutrzni), w  której określano nie liczbę dni, lecz obszar gruntu uprawnego. b. Ograniczenie prawa wychodu ze  wsi. Rozwój pańszczyzny łączył się z ograniczeniem prawa przenoszenia się chłopa ze wsi bez zgody pana z wyjątkiem jednego na rok, dodając jeszcze, że tylko jeden z synów gospodarskich może udać się do miasta. Do  połowy XVI  w. zabroniono chłopom całkowitego wychodu bez zgody pana, co oznaczało przywiązanie go do ziemi. Upowszechniło to na masową skalę zbiegostwo chłopów.

c. Sądownictwo dominialne. Równolegle zaczęło się wykształcać sądownictwo dominialne. Chłop został poddany całkowitej władzy sądowej pana (1518). Oznaczało to uniemożliwienie apelowania przez chłopa od wyroków sądów patrymonialnych do sądów państwowych oraz zakaz występowania przez niego w charakterze pozwanego przed sądami grodzkimi i miejskimi, a w charakterze powoda tylko w asystencji pana. Władza dominalna pana obejmowała również pełnię władzy ustawodawczej w stosunku do chłopa (wilkierze, ordynacje). Natomiast we władzy administracyjnej po  statucie warckim (1423) następowało stopniowe wykupywanie przez szlachtę sołectw, które w XVII w. utrzymały się już tylko w  nielicznych królewszczyznach. Po  skupieniu sołectw pan mógł wykonywać władzę sam lub poprzez organizację gromadzką. Jej organami były ogólne zebranie gromadzkie i urząd wiejski, w skład którego wchodzili: wójt, sołtys z  ławnikami (niezmiernie rzadko), przysiężni i  pisarz prowadzący księgi sądowe. Do ich kompetencji należało: • nakładanie i ściąganie podatków, • sprawowanie sądownictwa, • kontrolowanie wykonania pańszczyzny. AAzClAA= AA

40

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

Część III. Kościół i duchowieństwo 1. Kościół rzymskokatolicki. Na czele Kościoła katolickiego stał prymas

Polski. Podlegały mu trzy archidiecezje: gnieźnieńska, lwowska i  ryska. Główny wpływ na obsadę wyższych stanowisk kościelnych miał, od czasów Kazimierza Jagiellończyka, król. Uzyskał on prawo nominacji biskupów, potwierdzone w latach 1512–1513, co uznali papieże (1589), oraz innych dostojników, zwłaszcza kanoników. O obsadzie niższych stanowisk kościelnych w dużym stopniu decydowali panowie świeccy. Wyższe stanowiska formalnie zarezerwowane były wyłącznie dla szlachty (1505), ale w praktyce czyniono od tej zasady wyjątki. Duchowieństwo utrzymywało nadal rozliczne przywileje, ale toczyło na tym tle spory ze szlachtą, głównie w sprawach podatkowych i sądowych. 2. Kościół prawosławny. Kościół prawosławny posiadał na terenie Rze-

czypospolitej własną hierarchię kościelną, obejmującą ziemie litewskie i ruskie z metropolitą kijowskim na czele i składającą się z 9 diecezji. Biskupstwa dzieliły się na namiestnictwa, a te na parafie. W drugiej połowie XVI w. ruch reformatorski w Kościele prawosławnym zaczął podnosić hasła zjednoczenia z katolikami. Dążenia te popierali: papież, król Zygmunt III Waza, synody prawosławne, część biskupów katolickich i sporo ludności świeckiej. Proces scalania obu Kościołów sfinalizowała unia brzeska z 1596 r. W jej wyniku Kościół wschodni, zwany od tego czasu greckokatolickim lub unickim, uznał zwierzchnictwo papieża, przy zachowaniu własnych obrzędów i liturgii w języku słowiańskim. 3. Kościoły protestanckie. Reformacja szerzyła się w  Polsce głów-

nie w  formie luteranizmu, kalwinizmu i  braci czeskich. Luteranizm objął mieszczaństwo miast pruskich i częściowo wielkopolskich. Od katolicyzmu odszedł także Zakon Krzyżacki, który w 1525 r. sekularyzował się. Kalwinizm wyznawano wśród średniej i bogatej szlachty w Małopolsce i na Litwie (Radziwiłłowie). Głównym ośrodkiem tej wiary był Pińczów, gdzie w 1550 r. odbył się pierwszy zjazd dostojników kalwińskich. W latach 1562–1565 doszło do podziału Kościoła kalwińskiego na zbór większy – kalwiński i zbór mniejszy – ariański. Ci ostatni rozwinęli doktrynę nawiązującą do idei wczesnochrześcijańskich, wysuwając obiekcje zarówno co do najważniejszych dogmatów kościelnych, jak i istniejącego układu społecznego, przy okazji poszukując radykalnych jego rozwiązań. W efekcie już w 1566 r. zbór kalwiński zażądał wypędzenia arian z Polski, co ostatecznie nastąpiło w 1658 r.

AAzClAA= AA

Część III. Kościół i duchowieństwo

41

4. Wolność wyznania. W  1570  r. na  synodzie generalnym zwołanym

w  Sandomierzu przedstawiciele luteran, kalwinów i  braci czeskich, z  wyłączeniem arian, podpisali porozumienie o  pojednaniu i  wspólnej walce z  kontrreformacją, zwane zgodą sandomierską. Stała się ona przykładem dla wprowadzenia ogólnej tolerancji. Na sejmie konwokacyjnym w 1573 r., z inicjatywy innowierców, podpisano akt konfederacji warszawskiej. Sformułowano w nim zasadę tolerancji religijnej w stosunku do wszystkich wyznań, jednak przy prymacie Kościoła katolickiego. Wolność religijna miała dotyczyć przy tym wyłącznie szlachty, gdyż stosunki wyznaniowe w  miastach regulował monarcha lub ich prywatni właściciele, a  we  wsiach ludność obowiązywała religia wyznawana przez dziedzica. Przeciwko tolerancji religijnej wystąpili wprawdzie nuncjusz papieski i  część biskupów katolickich, jednak jej zaprzysiężenie przez Stefana Batorego i kolejnych władców oraz włączenie do artykułów henrykowskich uczyniły ze swobody wyznania jedną z fundamentalnych zasad ustroju Rzeczypospolitej. 5. Kontrreformacja. Realizacja zasadniczych postulatów reformacji ule-

gła po  1573  r. zahamowaniu. Jednocześnie głośnym echem odbiły się wśród szlachty reformy soboru trydenckiego (1545–1563). Umacniały one stopniowo pozycję katolicyzmu. Już w  1551  r. biskup warmiński Stanisław Hozjusz ogłosił słynne w całej Europie katolickie wyznanie wiary. Wkrótce potem powołano w  Warszawie nuncjaturę papieską (1555). Wreszcie w 1564 r. z inicjatywy Hozjusza sprowadzono do Polski jezuitów. Zbiegło się to z przyjęciem przez Zygmunta Augusta i senat uchwał soboru trydenckiego (1565), co uczyniło następnie duchowieństwo polskie (1577). Rozpoczynała się mająca trwać prawie 200 lat kontrreformacja. Ograniczono napływ plebejuszy na stanowiska kościelne, widoczny jeszcze w XVI w. Zaczęto rozbudowywać zakony, a do dawnych doszły nowe: pijarzy, karmelici bosi, kapucyni itd. Ważną rolę w  przywracaniu do  katolicyzmu szlachty odgrywało opanowane przez jezuitów szkolnictwo.

Wzrastała rola cudownych miejsc (Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska). Do dawniej czczonych patronów dochodzili nowi (św. Izydor – patron chłopów, św. Stanisław Kostka – patron młodzieży szlacheckiej). W wyniku tych zmian Kościół katolicki zdecydowanie zaczął wygrywać walkę o „rząd dusz”, upowszechniając obraz Polaka-katolika. Równolegle Kościół katolicki umacniał się w strukturach władzy państwowej, chociaż żadnych nowych przywilejów formalnie nie otrzymał.

AAzClAA= AA

42

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

Po  stronie katolicyzmu opowiedzieli się królowie Zygmunt August i  Stefan Batory, a  także większość magnatów, sprawujących najwyższe urzędy. Przejawy nietolerancji zaczęły dosięgać innych wyznań. Utworzono kościół unicki (1596), wygnano arian (1658), a  szlachtę protestancką pozbawiono praw politycznych i  ograniczono jej swobodę kultu (1733). Przejście od wiary katolickiej na judaizm i mahometanizm, a od 1668 r. na inne wyznania chrześcijańskie, uznano za  przestępstwo apostazji, co  pociągało za sobą karę wygnania i konfiskaty majątku.

Część IV. Monarcha 1. Władza królewska. W  drugiej połowie XV  w. królowie znacznie

wzmocnili swoją władzę, a Kazimierz Jagiellończyk, sprawując rządy osobiste, myślał nawet o – kształtującym się w Europie Zachodniej – absolutyzmie. Pozycję władców podnosiło utrzymywanie się – aż do  śmierci Zygmunta Augusta  (1572) – zasady elekcji na  tron polski dynastii Jagiellonów, mających dziedziczne prawa do Litwy. Przeciwko silnej władzy królewskiej opartej na  magnaterii wystąpił ruch szlachecki, ustalając na  sejmie radomskim w  1505  r. konstytucję Nihil novi, tworzącą podstawy koncepcji suwerenności prawa, opartej na podporządkowaniu króla sejmowi i prawu. Próbował się temu przeciwstawić Zygmunt Stary i jego żona Bona Sforza, forsując w 1529 r. wyniesienie na tron za życia królewicza Zygmunta Augusta i przeprowadzając jego koronację (1530). Fakt ten, jak i skupowanie przez Bonę dużych obszarów domen królewskich wywołały „wojnę kokoszą” (1537), mimo pozorów kompromisu zakończoną sukcesem szlachty, która wzmocniła swoją pozycję na sejmach w Piotrkowie i Krakowie (1538). Kolejny władca – Zygmunt August, dopóki opierał się na oligarchii polsko-litewskiej również napotykał na szeroką opozycję szlachecką. Zasadniczy zwrot w jego rządach nastąpił na  sejmie egzekucyjnym w  1562  r. (w  Piotrkowie), gdzie wystąpił jako rzecznik interesów szlacheckich i ruchu egzekucyjnego. Osłabienie pozycji monarchy nastąpiło po  wygaśnięciu dynastii Jagiellonów oraz wprowadzeniu wolnej elekcji i artykułów henrykowskich. Mimo to władcy posiadali nadal wiele ważnych uprawnień, z których najważniejsze były: • sprawowanie wespół z sejmem władzy ustawodawczej, • zwierzchnictwo nad krajami lennymi, • wyłączne prawo mianowania urzędników i sądownictwo nad nimi, • naczelne dowództwo wojskowe i pewne uprawnienia sądowe.

AAzClAA= AA

Część IV. Monarcha

43

2. Elekcje. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. pojawił się

problem wyboru nowego władcy. Ukształtowane w okresie pierwszego bezkrólewia zasady stały się wzorcem dla późniejszych elekcji. Jeszcze przed pogrzebem króla zawiązały się samorzutnie konfederacje szlacheckie, tzw. kaptury, które przejęły władzę w województwach i ziemiach. Walka stronnictwa szlacheckiego (wybór króla przez szlachtę) z magnackim (wybór króla przez senat) przyniosła kompromisowe rozwiązania samej elekcji. a. Interrex. Na zjeździe w Kaskach (1572) senatorowie katoliccy przeforsowali decyzję o przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako interrexa. Z kolei sejm konwokacyjny w Warszawie (1573) wymusił wybór króla bezpośrednio przez ogół szlachty – elekcja viritim, przy czym jej udział w  elekcji był dobrowolny. Natomiast senatorowie ustalili na  miejsce przyszłej elekcji okolice Warszawy. Szlachta zaraz osłabiła ewentualny wpływ tej decyzji na  rzesze drobnej szlachty, uchwalając głosowanie województwami i  wprowadzając obowiązek uznania przez elekta tolerancji religijnej. Ustalono ponadto, że w okresie bezkrólewia prymasowi przysługuje prawo zwoływania sejmów i kierowania elekcją, a marszałkowi wielkiemu koronnemu ogłaszanie wyboru króla i utrzymanie bezpieczeństwa publicznego. b. Przeprowadzenie elekcji. Przeprowadzenie elekcji wymagało zorganizowania i odbycia trzech sejmów – konwokacyjnego, elekcyjnego i koronacyjnego. SEJM KONWOKACYJNY

Zwoływał konfederację generalną (kaptur), zatwierdzał skład sądów kapturowych, ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy zebrań sejmików przedsejmowych na sejm elekcyjny.

SEJM ELEKCYJNY

Odbywał się zwykle na Woli pod Warszawą, wysłuchiwał legatów przedstawiających osoby kandydatów i układał pacta conventa. Osobno obradowały senat, izba poselska oraz szlachta według województw i ziem wraz z delegatami uprzywilejowanych miast. Przyjmowano fikcję jednomyślności wyboru, pomijając nieznaczną opozycję.

SEJM KORONACYJNY

Odbywał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas lub inny biskup. Ponadto odbierano na nim od króla przysięgę i uzyskiwano potwierdzenie praw, zatwierdzano wszystkie prawa uchwalone w okresie konwokacji i elekcji oraz zajmowano się sprawami bieżącymi.

3. Pacta conventa. Były to  umowy publicznoprawne zawierane między

obranym królem a  szlachtą. Układano je  podczas sejmu elekcyjnego. Zawierały indywidualne zobowiązania króla. Stosowano je  od  wyboru Henryka Walezego, który zgodził się m.in. na spłatę długów Zygmunta Augusta,

AAzClAA= AA

44

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

kształcenie szlacheckiej młodzieży we Francji, budowę floty wojennej na Bałtyku i przymierze z Francją. 4. Artykuły henrykowskie. Zawierały fundamentalne prawa i  zasady

ustroju Rzeczypospolitej. Należały do nich m.in.: • uznanie przez króla wolnej elekcji i zrzeczenie się dziedziczności tronu, • zwoływanie sejmu walnego co 2 lata, • zasięganie opinii senatu w sprawach wojny i pokoju, • niezwoływanie bez zgody sejmu pospolitego ruszenia, które ponadto należało opłacić w wyprawie zagranicznej, • utrzymanie wojska kwarcianego, • utworzenie rady przybocznej złożonej z senatorów rezydentów, • zapewnienie tolerancji religijnej.

Niedotrzymanie przez króla postanowień artykułów, a przede wszystkim praw i  przywilejów szlachty, uprawniało ją  do  wypowiedzenia mu posłuszeństwa po  3-krotnym napomnieniu dokonanym przez: prymasa, sejmik i  sejm (articulus de non prae standa oboedientia). W  praktyce realizowano to przez zawiązanie rokoszu. Od kiedy niektóre artykuły henrykowskie zaczęto włączać do pacta conventa (1587, 1632), różnica między nimi zanikła. Artykuły zachowały swą moc do drugiej połowy XVIII w., gdyż po ich korekcie zastąpiły je prawa kardynalne.

Część V. Sejm walny 1. Organizacja. Struktury sejmu kształtowały się przez całą drugą połowę

XV w., a uwieńczeniem tego procesu było zwołanie pierwszego sejmu walnego koronnego do Piotrkowa w 1493 r. i ostateczne uformowanie się jego organizacji na sejmie radomskim w 1505 r. (konstytucja Nihil novi). Sejm składał się z dwóch izb: senatu, który był izbą wyższą, i izby poselskiej, która była izbą niższą. Miał więc charakter bikameralny. Częścią składową sejmu był też król, który przewodnicząc senatorom posiadał uprawnienia odrębnego stanu. Stąd w doktrynie, od drugiej połowy XVI w., mówi się o trzech „stanach sejmujących”: królu, senacie i izbie poselskiej.

a. Izba poselska. Izba poselska była reprezentacją stanu szlacheckiego. Zasiadali w niej posłowie szlacheccy, wybierani na sejmikach przedsejmowych. Liczba posłów zależała od wielkości województwa i ziemi. W rezultacie sejmiki z  województw wielkopolskich i  małopolskich wybierały przeważnie po 6 posłów, a z pozostałych po dwóch, a nawet jednym pośle.

AAzClAA= AA

Część V. Sejm walny

45

Posłowie nie byli reprezentantami narodu, lecz poszczególnych ziem.

Posłów obowiązywały pisemne instrukcje poselskie, do których musieli się stosować. Przekroczenie instrukcji wprawdzie nie groziło bezpośrednimi konsekwencjami, lecz w przyszłości uniemożliwiało posłowi powtórny wybór. Wyjątkowo udzielano instrukcji z mocą zupełną, zapewniającą swobodę głosu, lub też instrukcji warunkowych, uzależniających głos posła od spełnienia przez sejm partykularnych żądań sejmików. Liczba posłów była początkowo zmienna, ostatecznie po unii lubelskiej wynosiła 170 członków, z tego z Litwy 48. Izbie poselskiej przewodniczył marszałek.

b. Senat. Senat wywodził się z  dawnej rady królewskiej. W  jego skład wchodzili: • arcybiskupi i biskupi katoliccy, • wojewodowie, • kasztelanowie oraz • dygnitarze koronni i nadworni. Zamknięcie składu senatu nastąpiło za  panowania Zygmunta Starego. W związku z tym nie weszli do niego hetmani i podskarbi nadworny, które to  urzędy uznane zostały za  ministerialne po  1569  r., kiedy to  do  senatu wprowadzono jeszcze dostojników z Litwy i Prus Królewskich. Liczba senatorów wynosiła 140. Senatowi przewodniczył król.

Sejm walny początkowo nie miał stałego miejsca obrad. Najpierw zwyczajowo zwoływano go do Piotrkowa, ale obradował też w innych miastach, co  zależało od  aktualnej sytuacji. W  1569  r. miejscem obrad ustanowiono Warszawę, przy czym od 1673 r. co trzeci sejm miał się odbywać w Grodnie. Pierwotnie nie było stałych terminów zgromadzeń sejmowych. Sejm zwoływał król, przeważnie raz w roku. Organizację sejmowania określiły dopiero artykuły henrykowskie (1573), dzieląc sejmy na  ordynaryjne (zwyczajne) i ekstraordynaryjne (nadzwyczajne). SEJM ordynaryjny (zwyczajny) zwoływano co 2 lata na okres do 6 tygodni

ekstraordynaryjny (nadzwyczajny) w miarę potrzeby na okres 2 tygodni

AAzClAA= AA

46

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

2. Kompetencje. Ogólne kompetencje sejmu określała konstytucja Nihil

novi (1505). Główne uprawnienie to  przede wszystkim ustawodawstwo ogólnopaństwowe. Ograniczało ono dotychczasowe uprawnienia ustawodawcze króla, któremu pozostawiono wydawanie edyktów w sprawach: miast królewskich, Żydów, lenn, chłopów i górnictwa. Zakres ustawodawstwa sejmowego wytyczały prawa i  wolności szlachty oraz prawo powszechne. Projekty konstytucji inicjowali przede wszystkim senat oraz król, rzadziej posłowie szlacheccy. Istotne były też kompetencje finansowe sejmu, zwłaszcza uchwalanie podatków. Wobec wolności podatkowej szlachty podatki były bowiem główną koniecznością zmuszającą króla do  zwołania sejmu, w  celu zapewnienia bezpieczeństwa granic państwa i zorganizowania jego obrony, zwłaszcza że obowiązywał system corocznego ich uchwalania. Sejm ponadto w sprawach skarbowych uchwalał nowe cła, monopole i regulował sprawy monetarne. Do niego należała też kontrola podskarbich i wybór poborców podatkowych. W dziedzinie polityki zagranicznej sejm: • wysłuchiwał obcych posłów, • integrował lenna, • nadawał ogólny kierunek polityki zagranicznej, • zawierał traktaty oraz przymierza. Pochodną tych uprawnień było przyznanie sejmowi kompetencji wojskowych do zwoływania pospolitego ruszenia, powoływania wojska zaciężnego i reformy systemu obronnego państwa.

AAzClAA= AA

Część V. Sejm walny

47

3. Porządek prac sejmowych Uroczysta msza święta, po której udawano się na posiedzenie

Powitanie króla przez marszałka w obecności izby poselskiej i senatu. Król odpowiadał na nie ustami swojego kanclerza Przedstawiano propozycję sejmową od tronu, w której poruszano najważniejsze sprawy mające być przedmiotem obrad, z apelem do składu sejmu o ich pozytywne załatwienie

Senatorowie wypowiadali kolejno swoje zdanie

Izby rozdzielały się

Izba poselska rozpatrywała projekty ustaw oraz przedstawiała własne postulaty i zażalenia

Po osiągnięciu porozumienia stanów sejmujących (consensus) podejmowano uchwały

Uroczyste pożegnanie, podczas którego mowę wygłaszał marszałek, a odpowiadał mu w imieniu króla kanclerz

Msza święta

Porządek ten nie był stały, w związku z tym w obradach sejmu panował nieraz bałagan. 4. Liberum veto. Wymóg zgody powszechnej podczas obrad sejmowych

był trudny do osiągnięcia, zwłaszcza kiedy posłowie byli skrępowani instrukcjami. W XVI w. i pierwszej połowie XVII w. w związku z tym w praktyce sejmowej przyjmowano fikcję jednomyślności, pomijając nieliczne głosy sprzeciwu. W razie opozycji, której nie dało się skłonić do ustąpienia, stosowano odesłanie ostatecznej decyzji do  sejmików przedsejmowych. Przeważnie jednak starano się doprowadzić sejm do  pomyślnego końca. Taka sytuacja trwała do 1652 r., kiedy to sejm uległ woli Władysława Sicińskiego, który nie pozwolił na prolongatę obrad, przez co sejm nie doszedł do skutku. Postępowanie takie znalazło rychło naśladowców, którzy przeforsowali stosowanie zasady faktycznej jednomyślności – liberum veto.

AAzClAA= AA

48

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

Po  raz pierwszy sejm zerwano przed upływem terminu zakończenia obrad w 1669 r., zaś w 1688 r. sejm zerwano jeszcze przed wyborem marszałka. Zerwanie sejmu prowadziło do  zniweczenia całego jego dorobku, nawet tych uchwał, które wcześniej przyjęto, gdyż sejm traktowano jak jedną całość. Skutkiem działania liberum veto był całkowity niedowład sejmu.

5. Konstytucje. Uchwały zapadające na  sejmie za  zgodą wszystkich jego

uczestników nazywano konstytucjami. Ostateczna ich redakcja należała do kancelarii królewskiej, a dokonywano tego już po zamknięciu obrad sejmowych. Sprzyjało to  nadużyciom, przeciw czemu często protestowali posłowie i sejmiki. Obowiązujący tekst konstytucji ogłaszano w imieniu króla.

Część VI. Sejmiki 1. Rola. Od powstania sejmu dwuizbowego (1493) rola sejmików ziemskich

zmieniła się, chociaż nadal funkcjonowały, zachowując duży wpływ na ustawodawstwo poprzez wybór posłów i  udzielanie im instrukcji oraz korzystanie z prawa inicjatywy ustawodawczej. Upadek sejmu w drugiej połowie XVII w. i decentralizacja władzy przywróciły znaczenie sejmików. Ograniczono je reformami sejmu niemego (1717), odbierając sejmikom kompetencje wojskowe i większość skarbowych.

AAzClAA= AA

Część VI. Sejmiki

49

2. Podział SEJMIKI przedsejmowe: wybór posłów na sejm walny i układanie instrukcji poselskich relacyjne: wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych i kwestiach przekazanych do rozstrzygnięcia sejmikom elekcyjne: wybieranie kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego, spośród których król dokonywał nominacji deputackie: coroczny wybór deputata do Trybunału Koronnego kapturowe: organizowane na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia gospodarcze: podejmowanie uchwał w sprawach ziemi, podatków i wojska egzutanckie: zgromadzenia szlachty województw utraconych (od 1654 r.).

3. Obrady. Sejmiki ziemskie zwoływał król (poza elekcyjnymi i deputac-

kimi) na  podstawie uniwersału, przeważnie na  3 tygodnie przed sejmem zwyczajnym (od  1638  r.), ale były od  tego wyjątki. Z  reguły sejmik trwał dzień. Obradowano najczęściej w kościele parafialnym, rzadziej w otwartym polu. Udział w obradach brał ogół szlachty danej ziemi, przeciętnie jednak zjawiało się około 100 uczestników. Posiedzenie otwierał wybór marszałka. Następnie legat przedstawiał legację królewską. Po  jej odczytaniu obecni na sejmiku senatorzy wygłaszali swoje wota. Na zakończenie udzielano głosu szlachcie. Po  nich podejmowano uchwały (lauda). Obowiązywała zasada jednomyślności, od czego jednak często, aby umożliwić skuteczne funkcjonowanie, odstępowano na rzecz zasady większości. Zwoływanie sejmików przez króla było dla szlachty poważnym ograniczeniem, stąd też usankcjonowała się zwyczajowo praktyka limitowania, czyli odraczania sejmików, których obrady można było wznowić w razie potrzeby.

AAzClAA= AA

50

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

Część VII. Konfederacje i rokosze 1. Uwagi ogólne. Pierwsze konfederacje rycerskie wystąpiły jeszcze

w XIV w. (Maćko Borkowic). Później straciły na znaczeniu. Ich odrodzenie nastąpiło w drugiej połowie XVI w. (po 1572 r.), by w XVII w. stać się stałym elementem życia politycznego. 2. Konfederacja. Była dobrowolnym związkiem szlachty o  charakterze

wojewódzkim lub ogólnopolskim (generalna), służącym do realizacji zamierzeń, których nie mógł zrealizować król. W związku z tym działały niejako w zastępstwie monarchy (bezkrólewie) lub dla wymuszenia na nim określonych postulatów, częstokroć służących frakcjom magnackim. Akt założenia konfederacji i jej uchwały wpisywano do ksiąg sądowych. Konfederacje zawiązywano „przy królu”. 3. Rokosze. Konfederacje „przeciw królowi” nazywano rokoszami. Najsłyn-

niejsze z nich to rokosze M. Zebrzydowskiego (1606) i J. Lubomirskiego (1666). Zakaz działalności konfederacji ogłoszony na sejmie niemym (1717) w praktyce nie był przestrzegany. Obieralną władzą wykonawczą konfederacji była generalność. Składała się z marszałka konfederacji, konsyliarzy i regimentarzy (dowódców wojsk). Natomiast organem naczelnym była walna rada, wybierana przez sejmiki konfederackie, której przewodniczył marszałek konfederacji.

Część VIII. Urzędy centralne i lokalne 1. Marszałek i kanclerz. Urzędy centralne wykształcone w okresie monar-

chii stanowej funkcjonowały w Rzeczypospolitej szlacheckiej bez większych zmian, co najwyżej ich kompetencje uległy niewielkiemu poszerzeniu. I tak, marszałkowie uzyskali prawo wydawania artykułów marszałkowskich, zawierających przepisy karne regulujące bezpieczeństwo obrad sejmowych, zaś kanclerze mieli obowiązek prowadzenia Metryki koronnej i badania prawomocności aktów królewskich (1504). 2. Hetman – koronny i polny. Nowy był urząd hetmana koronnego (1503),

będącego początkowo dowódcą wojsk zaciężnych. Od  1581  r. stał się on urzędnikiem stałym i dożywotnim – już jako hetman wielki koronny. Jego zastępcą był hetman polny. W razie niemożności sprawowania przez nich

AAzClAA= AA

Część IX. Unie państwowe

51

urzędów, król mianował ich tymczasowych zastępców, tzw. regimentarzy. Hetmanom przysługiwało prawo wydawania artykułów hetmańskich, zawierających przepisy wojskowo-sądowe. 3. Starosta. Jeżeli chodzi o urzędy lokalne jedyną zmianą było przekształce-

nie się w urząd ziemski urzędu starosty.

Część IX. Unie państwowe 1. Unia polsko-litewska w  Lublinie (1569). Jednym z  postulatów szla-

checkiego ruchu egzekucyjnego było zacieśnienie związku Korony i  Litwy. Przemawiały za tym rozmaite czynniki: polityczne, ustrojowe, gospodarcze, społeczne, a także wizja rozpadu unii personalnej po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta. Napotkało to jednak na silny opór szlachty i bojarów litewskich. W takiej sytuacji żywe starania o przyśpieszenie unii podjął Zygmunt August. Sprawą zajął się sejm lubelski w 1568 r., jednak oligarchia litewska, licząc na zawieszenie obrad, potajemnie opuściła go w 1569 r. Ich wyjazd wbrew oczekiwaniom przysłużył się unii, gdyż pod naciskiem szlachty polskiej król inkorporował do Korony województwa: • podlaskie, • wołyńskie, • bracławskie, • a następnie jeszcze kijowskie. co  zmusiło możnych litewskich do  powrotu na  sejm i  podjęcia rokowań, a następnie zawarcia unii. Założenia unii oparte były na  zasadach równości. Królestwo Polskie i  Wielkie Księstwo Litewskie miała łączyć unia realna przewidująca istnienie dwóch odrębnych państw połączonych następującymi instytucjami: osobą wspólnego monarchy, wybieranego na  wspólnej elekcji i  będącego jednocześnie głową każdego z  państw, wspólnym sejmem oraz prowadzeniem wspólnych wojen i  polityki zagranicznej. Natomiast odrębne nadal miały być: administracja, urzędy, sądownictwo, wojsko, skarb i prawo. Powstały w ten sposób twór ustrojowy nazwano Rzecząpospolitą Obojga Narodów.

AAzClAA= AA

52

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) UNIA REALNA Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie instytucje wspólne

instytucje odrębne

• monarcha, wybierany na wspólnej elekcji i będący jednocześnie głową każdego z państw, • sejm, • wojny i polityka zagraniczna.

• administracja, • urzędy, • sądownictwo, • wojsko, • skarb, • prawo.

2. Unia Rzeczypospolitej z  Saksonią. Elekcje na  tron Rzeczypospolitej

Augusta II (1697), a następnie jego syna Augusta III (1733) spowodowały zaistnienie w latach 1697–1763 unii personalnej z Saksonią. August II próbował ją przekształcić w unię realną. Przeciwstawił się temu sejm niemy (1717), ustalając zasady związku państw. Zgodnie z nimi: • zabroniono królowi dłuższego przebywania poza granicami Rzeczypospolitej i podejmowania tam decyzji w sprawach polskich, • oddzielono politykę zagraniczną Polski i Saksonii oraz • usunięto z Polski urzędników i wojska saskie.

Część X. Sądownictwo 1. Sądy centralne

a. Sąd królewski. W  okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej w  organizacji i  działaniu sądu królewskiego nastąpiły istotne zmiany. Król pozostał najwyższym sędzią do 1578 r. W  tym czasie sąd królewski nadal występował w  formie sądu nadwornego, komisarskiego i  sejmowego. Sąd komisarski po  1504  r. praktycznie stracił swoje uprawnienia, zaś pozostałe sądy po 1578 r. znacznie je rozszerzyły. Największym obciążeniem sądu królewskiego było rozpatrywanie apelacji (od 1523 r.). Wieloletnie zaległości w ich rozpoznawaniu wymusiły jego reformę. b. Trybunał Koronny. Trybunał Koronny utworzono w 1578 r., po zrzeczeniu się przez Stefana Batorego praw do  najwyższego sądownictwa. Składał się z 27 deputatów szlacheckich, będących przedstawicielami szlachty – wybieranymi corocznie na sejmikach deputackich – w liczbie 1 lub 2 z każdego województwa, oraz 6 deputatów duchownych, wybieranych na  synodach diecezjalnych, na czele z prezydentem (łącznie 33 osoby). Trybunałowi przewodniczył marszałek. Deputaci szlacheccy nie musieli mieć wykształcenia

AAzClAA= AA

Część X. Sądownictwo

53

prawniczego, a ich ponowny wybór mógł nastąpić dopiero po 4 latach. Na zasadach wyłączności sądzili oni w  sprawach szlacheckich, zaś w  sprawach mieszanych stanowili połowę składu. W  1590  r. liczbę deputatów szlacheckich zwiększono do  51, a  duchownych do  8, lecz w  1726  r. powrócono do  poprzedniego składu. Trybunał dla Małopolski zbierał się w  Lublinie (wiosną i  latem), a  dla Wielkopolski w  Piotrkowie (jesienią i  zimą). Od  1585  r. Trybunałowi poddały się Prusy Królewskie, a w 1590 r. województwa ruskie, które pierwotnie posiadały odrębny Trybunał w Łucku. c. Trybunał Litewski. W 1581 r. utworzono Trybunał Litewski. Składał się z 46 deputowanych szlacheckich. Sądził na zmianę w Wilnie, Nowogródku i Mińsku. W 1726 r. podzielono go na Trybunał Wileński i Trybunał Nowogródzko-Miński. Trybunał rozpatrywał apelacje od  wyroków sądów ziemskich, grodzkich i  podkomorskich zarówno w  sprawach karnych, jak i  cywilnych. Orzeczenie było ostateczne i  powinno było zapaść jednomyślnie. Kiedy jednomyślności nie osiągnięto w trzecim głosowaniu, sprawę odsyłano do sądu sejmowego. Od połowy XVII w. Trybunał zaczął również rozpatrywać sprawy w I instancji. Spowodowało to znaczne spowolnienie orzecznictwa. d. Sąd sejmowy. Sądził pod przewodnictwem króla, z  wyjątkiem spraw o  obrazę majestatu. Składał się z  obecnych na  sejmie senatorów-asesorów, a od 1588 r. również 8 deputowanych szlacheckich. Po utworzeniu Trybunału Koronnego uprawnienia sądu uległy ograniczeniu. Odtąd sądził w I i II instancji sprawy o: zbrodnie przeciwko majestatowi, zdradę stanu, nadużycia skarbowe wyższych urzędników, gwałty popełnione w  sejmie, sejmikach i Trybunale, zbrodnie popełnione przez szlachcica, a zagrożone karą śmierci, konfiskaty dóbr i banicji oraz sprawy cywilne, którymi był zainteresowany skarb państwa. Jego działalnością kierował marszałek wielki koronny lub litewski – zależnie od tego, gdzie sejm obradował. e. Sąd asesorski. Sąd asesorski koronny, zwany Asesorią, wykształcił się w  XVI  w. z  sądu nadwornego, usamodzielniając się w  odrębną judykaturę w XVII w. Do 1764 r. składał się z: • kanclerza lub podkanclerza, • referendarzy, • rejentów kancelarii, • jednego lub dwóch sekretarzy królewskich i • pisarza dekretowego.

AAzClAA= AA

54

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

Ordynacja z 1764 r. powiększyła liczbę asesorów o 2 senatorów i 4 przedstawicieli szlachty. Kompetencje Asesorii obejmowały przede wszystkim sprawy w  I  instancji przeciwko miastom królewskim (rzadko) i  apelacje od wyroków sądów tych miast oraz sprawy miast na prawie magdeburskim i  chełmińskim z  urzędami państwowymi, szlachtą, Kościołem i  mieszczanami. Była też sądem w sprawach o dobra i dochody królewskie. f. Sąd relacyjny. Był formą sądu asesorskiego z  udziałem króla i  obecnych na dworze senatorów. Był zasadniczo sądem apelacyjnym dla obszarów lennych Korony – Prus Książęcych i Kurlandii. Orzekał również w sporach między unitami a prawosławnymi o zabór cerkwi i jej dóbr (od 1641) oraz rozpatrywał apelacje od wyroków biskupów prawosławnych (od 1676). g. Sąd marszałkowski. Sądził w rezydencji króla, a jego jurysdykcja obejmowała przestępstwa popełnione na dworze królewskim lub w miejscu pobytu monarchy. Z czasem przejął sprawy o najem lokali, gry w karty w stolicy i  przestępstwa popełnione w  jurydykach warszawskich. Jego wyroki miały sankcję natychmiastowej wykonalności. h. Sąd referendarski. W  1507  r. powołano dwóch referendarzy – świeckiego i  duchownego. Zastąpili oni sędziego nadwornego, którego urząd zanikł. Początkowo należało do  nich przesłuchiwanie stron i  referowanie spraw w Asesorii. W drugiej połowie XVI w. zaczęli sądzić, jako najwyższy sąd dominialny króla, sprawy chłopów z dóbr królewskich. Z czasem stali się również organem ustawodawczym dla wsi królewskich, wydając ordynacje regulujące stosunki wiejskie. Językiem urzędowym był polski. Przed sądem stosowano postępowanie skrócone, a jego wyroki egzekwowali komisarze. 2. Pozostałe sądy

a. Sądy szlacheckie. Szlacheckie sądy – wiecowy i  ostatniej instancji – zanikły po  utworzeniu Trybunału Koronnego (1578), a  podkomorski w XVII w. Sądy ziemskie zaprzestano zwoływać, a ich kompetencje przejęły sądy grodzkie. W tych ostatnich nastąpiły niewielkie zmiany. W XVI w. zanikli asesorzy oraz zaczęto odróżniać sąd (iudicium) od urzędu grodzkiego (officium). Działalność sądu nie podlegała większym przekształceniom. Natomiast urząd grodzki był otwarty dla czynności prawnych co 2 tygodnie, a dla wpisów codziennie. W XVIII w. różnic między urzędem a sądem praktycznie już nie było. Sądy grodzkie zależne od starostów, a nie od sejmików, działały bardzo sprawnie.

AAzClAA= AA

Część X. Sądownictwo

55

W okresie bezkrólewia, kiedy ustawała działalność sądów zwykłych, konfederacje kapturowe powoływały w  województwach i  ziemiach sądy kapturowe, a  sejm konwokacyjny Generalny Sąd Kapturowy. Sądy kapturowe, trwające do  koronacji króla, orzekały w  sprawach najpilniejszych, związanych z naruszeniem porządku publicznego. Składały się z wybranych przedstawicieli szlachty, którym pomagali członkowie sądu ziemskiego. Sądziły w  trybie przyspieszonym. Sądem apelacyjnym i  ostatecznym od  ich wyroków był Sąd Generalny. b. Sądy duchowne. Wiek XVI przyniósł ograniczenie kompetencji rzeczowej i podmiotowej sądów kościelnych. W okresie reformacji szlachta, która podjęła próbę uwolnienia się spod ich jurysdykcji, uzyskała pozbawienie sądów duchownych egzekucji starościńskiej (1563). Kontrreformacja przywróciła jednak starościńskie „prawo miecza” w 1592 r. wyrokom sądów kościelnych. c. Sądy miejskie. W sądownictwie miast nadal utrzymywała się dotychczasowa struktura wymiaru sprawiedliwości. Natomiast wobec powołania pod koniec XVI  w. Asesorii, najwyższego sądu apelacyjnego w  sprawach miejskich, ograniczeniom zaczęło podlegać orzecznictwo sądów wyższych prawa niemieckiego, aż w  końcu ich jurysdykcja zanikła, np.  Sądu Sześciu Miast dla Małopolski, który w praktyce przestał funkcjonować w połowie XVII w., a formalnie zniesiono go w 1725 r. Najdłużej, bo aż do 1791 r., utrzymał się Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na  Zamku Krakowskim. Miejsce sądów wyższych zajmować zaczęły, obok sądu asesorskiego, do którego kierowano apelacje od sądów większych miast królewskich, również sądy starościńskie dla mniejszych miast królewskich i sądy dominialne dla miast prywatnych. d. Sądy wiejskie SĄDY WÓJTOWSKIE.  Po  likwidacji sołectw we  wsiach na  prawie niemieckim zaczęły zanikać sądy sołtysie. Ich miejsce zajęły sądy wójtowskie, które w  XVI  w. pojawiły się również w  królewszczyznach, wsiach kościelnych i  magnackich. Składały się z  wójta, podwójciego, 2–7 przysiężnych i  pisarza. Przeważnie wybierała ich gromada, a  zatwierdzał pan lub jego urzędnik. Wszyscy byli chłopami. Zakres kompetencji sądu wójtowskiego określał pan wsi. Od jego wyroków można się było odwołać do sądów dominialnych.

AAzClAA= AA

56

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

SĄDY DOMINIALNE. Dzieliły się na: • dworskie (sądziły w sprawach jednej lub kilku wsi skupionych wokół folwarku, a przewodniczył im administrator), • kluczowe [obejmowały swoją jurysdykcją kilka lub więcej folwarków i  przewodniczył im ekonom. Można się było od  ich wyroków  odwołać do starosty (królewszczyzny) lub do pana] i • centralne (obejmowały wszystkie klucze. Złożone były z  przedstawicieli niższych sądów dominialnych pod przewodnictwem zarządu generalnego). Rzadkością były sądy pańskie, sprawowane przez pana osobiście lub przez urzędników i wójtów z członkami ław. Ich uprawnienia obejmowały wszystkie sprawy cywilne i karne. Od wydanych wyroków można się było odwołać do sądów królewskich. SĄDY RUGOWE. Sądami specjalnymi były sądy rugowe. Odbywały się przeważnie w  okresie Wielkiego Postu. Sądził w  nich: pan wsi, urzędnicy, wójt i ława. Sesja sądowa gromadziła obowiązkowo ludność jednej lub kilku wsi. Z  oskarżeniami występowali specjalnie wyznaczeni rugownicy, którzy przedstawiali wszystkie znane sobie sprawy, jakie nie znalazły rozstrzygnięcia w  innych sądach. Oprócz nich ze  skargą mógł wystąpić każdy chłop, który nie znalazł sprawiedliwości lub słyszał o przestępstwie.

AAzClAA= AA

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795) Część I. Reformy sejmu z lat 1764–1766 Po  śmierci Augusta III (1763) doszło do  konfrontacji w  walce o  władzę w państwie między dwoma obozami: hetmańskim i Familią. Ostatecznie Familia zdecydowała się zawezwać na pomoc wojska Katarzyny II, przyjmując jednocześnie twarde warunki carycy, dążącej do przejęcia kontroli nad Rzecząpospolitą. Na sejmie konwokacyjnym, obradującym pod laską Adama Kazimierza Czartoryskiego, przystąpiono do natychmiastowej realizacji przedstawionych przez wojewodę Andrzeja Zamoyskiego reform. Stało się to  możliwe, gdyż sejm konwokacyjny, jako skonfederowany, obradował większością głosów. W  dalszym biegu wydarzeń sejm elekcyjny, odbywający się pod kontrolą wojsk rosyjskich, wybrał jednomyślnie dnia 6.9.1764  r. Stanisława Poniatowskiego – stolnika litewskiego, na króla, który przybrał na koronacji imię August. Sejm konwokacyjny zapoczątkował proces reform ustrojowych Rzeczypospolitej, z których, niestety, tylko część zdołano wprowadzić. Dotyczyły one różnych sfer władzy państwowej. Najważniejszy był program naprawy władzy ustawodawczej. Konstytucja „O porządku sejmowania” uchwaliła przede wszystkim regulamin obrad, który miał na  celu usprawnienie prac sejmu. Marszałek sejmu miał być odtąd obierany już w pierwszym dniu. Wprowadzono nakaz łączenia się po 3 dniach izby poselskiej z senatem. Ograniczono liberum veto, stanowiąc, że uchwały z zakresu materii ekonomicznych (większość spraw skarbowych) będą przyjmowane większością głosów, w  pozostałych sprawach, zwanych materiami status, nadal wymagano jednomyślności, ale były to sprawy najważniejsze, w tym podatki. Wprowadzono zasadę większości głosów na sejmikach deputackich i  elekcyjnych, co  torowało drogę do  rozciągnięcia jej na  sejmiki poselskie. Zakazano zaprzysięgania przez posłów instrukcji poselskich. Ujednolicono terminy zwoływania sejmików. Próbowano również usunąć z sejmików szlachtę gołotę, co jednak nie powiodło się.

AAzClAA= AA

58

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

W ostatnim dniu obrad sejm konwokacyjny zawiązał konfederację generalną na czas nieokreślony. W formie tej obradowała później większość sejmów czasów stanisławowskich. Nie mogły być one zerwane, a uchwały podejmowano większością głosów.

Część II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767–1768 Sejm z 1766 r., na którym dyplomacja rosyjska przygotowała projekt konstytucji przewidującej rozciągnięcie rosyjskich gwarancji nie tylko na  prawosławnych, lecz również protestantów, nie przyznał innowiercom praw politycznych, a  jedynie zapewnił im swobodę kultu. Wobec nieskuteczności podjętych działań, pod osłoną wojsk rosyjskich zawiązały się w  marcu 1767 r. dwie konfederacje – prawosławna w Słucku i protestancka w Toruniu. W  odpowiedzi na  to, w  czerwcu powstała generalna konfederacja katolicka w  Radomiu, założona dla obrony wiary katolickiej. Na  zwołanym w  październiku 1767  r. sejmie projekt uwzględniający równouprawnienie dysydentów napotkał jednak na  opór sejmujących. Reakcją Mikołaja Repnina – ambasadora rosyjskiego, było aresztowanie i wywiezienie z Warszawy opozycyjnych senatorów i posłów. Zastraszony sejm zgodził się wyłonić delegację (stąd nazwa sejmu, zwanego też repninowskim), która miała przygotować projekty uchwał do zatwierdzenia przez ogół. Składała się z 70 osób. Formalnie obowiązywała w niej zasada większości głosów, faktycznie dyktat Repnina zapewniał jednomyślność. Celem dworu petersburskiego było poddanie ustroju Rzeczypospolitej całkowitej kontroli Rosji i  utrzymanie jego niezmienności. Służyć temu miało uchwalenie w 1768 r. praw kardynalnych, zwanych też fundamentalnymi.

Prawa kardynalne nawiązywały formalnie do  artykułów henrykowskich (1573), ale obecnie, posiadając charakter „wieczyście nieodmiennych”, stanowiły rodzaj ustawy zasadniczej. Zaliczano do nich: • potwierdzenie dotychczasowych przywilejów szlacheckich (neminem captivabimus, władzę dominialną nad chłopem – z wyjątkiem karania śmiercią, dożywotność urzędów itp.), • wolną elekcję, • trójstanowość sejmu, • liberum veto (materiae status), • tolerancję religijną i • prawo wypowiedzenia królowi posłuszeństwa.

AAzClAA= AA

Część III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776

59

Ich gwarantem była caryca Katarzyna II. W 1775 r. doszło do uchwalenia kolejnych praw kardynalnych. Uzupełniono je o postanowienie, że królem może być tylko Polak, z wyłączeniem synów i wnuków poprzedniego monarchy, i gwarancje wszystkich 3 zaborców. Liczyły 11 artykułów, stanowiących formę deklaracji niepodległości państwa. Oprócz praw kardynalnych sejm delegacyjny ściśle określił również sprawy zaliczane do materii status i materii ekonomicznych. Materie status (państwo), do których zaliczano: • zwiększenie podatków, • aukcję wojska (powiększenie stanu liczebnego), • wypowiedzenie wojny, • zwoływanie pospolitego ruszenia, • zawieranie przymierzy i traktatów handlowych, • zmiany zakresów władzy urzędów i sądów, • porządek sejmów i sejmików, • sprawy monetarne, • nadawanie indygenatów i nobilitacji głosowano w sejmie na zasadzie jednomyślności (liberum veto). Pozostałe materie, zwane ekonomicznymi, rozstrzygano większością głosów. Osobną konstytucją zreformowano sejmiki ziemskie. Wprowadzono tutaj: • głosowanie większością głosów na wszystkich sejmikach, • zakaz uchwalania przez sejmiki jakichkolwiek podatków, • rozdział sejmików wielkopolskich i • zakaz zasiadania szlachty gołoty, lecz z licznymi od tego wyjątkami.

Część III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776 1. Rada Nieustająca. Wybuch konfederacji barskiej (1768) spowodo-

wał 5-letnią przerwę w zwoływaniu kolejnych sejmów. Dopiero pod presją państw ościennych, żądających, żeby Rzeczpospolita zawarła z  zaborcami traktaty zatwierdzające rozbiory, zwołano w kwietniu 1773 r. sejm nadzwyczajny. Sejm zorganizowano wyłącznie na zasadzie konfederacji sejmowej, a nie generalnej, dla której brak było w kraju poparcia. Wyłoniono z niego 97-osobową delegację z uprawnieniami delegacji z 1767 r. Traktaty rozbiorowe ratyfikowano już we  wrześniu 1773  r. Delegacja długo nie mogła się jednak uporać z reformami wewnętrznymi, stąd też obrady przeciągnęły się do marca 1775 r. AAzClAA= AA

60

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

Uchwałami sejmu ograniczono prawa króla, utworzono Radę Nieustającą i powołano Komisję Edukacji Narodowej.

Królowi odebrano prawa: • nadawania starostw, • powoływania senatorów, ministrów, oficerów i urzędników, • rozdawania królewszczyzn i • wydawania poleceń organom administracyjnym. Nowo utworzonym organem była Rada Nieustająca (1775). Składała się z 36 członków – 18 ministrów i senatorów oraz 18 konsyliarzy ze „stanu rycerskiego”. Powoływani byli oni w tajnym głosowaniu przez senatorów i posłów podczas pierwszego wspólnego posiedzenia izb sejmowych. Każdy kolejny sejm, co 2 lata, miał zmieniać 2/3 składu Rady. Reszta zasiadała przez następne 2 lata, w celu zapewnienia ciągłości prac. Przewodniczącym był król oraz równolegle marszałek wybierany przez członków Rady. Składała się z 5 departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji albo Dobrego Porządku, Wojska, Sprawiedliwości i Skarbu. Decyzje zapadały bezwzględną większością głosów. Kompetencje Rady były bardzo szerokie. W zakresie władzy wykonawczej przejęła ona znaczną część dotychczasowych uprawnień monarchy, o  których mowa wyżej, oprócz tego każdy z  departamentów otrzymał szerokie pełnomocnictwa w zakresie prowadzonej przez siebie działalności. W dziedzinie ustawodawstwa były to uprawnienia w zakresie ustalania i rozwijania prawa (1776). Realizując je, Rada wydawała liczne rezolucje wiążące władze państwowe, wielokrotnie zresztą uchylane przez sejm. W  zakresie sądownictwa szczególne znaczenie posiadał Departament Sprawiedliwości, zwłaszcza poprzez prawo rozpoznawania w  ostatniej instancji spraw o  korupcję sądów i występowania o zwołanie sądu sejmowego. Powołanie Rady Nieustającej, wbrew intencjom jej twórców, przyczyniło się do wzmocnienia pozycji króla.

2. Komisja Edukacji Narodowej. Została powołana w 1773 r. Składała się

z 8 członków wybieranych przez sejm na 6 lat, przy czym pierwotny jej skład mianował król. Przewodniczącymi jej byli: biskup Ignacy Massalski, a po nim prymas Michał Poniatowski. Swoją działalność oparła na majątku należącym do skasowanego zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuitów). Komisji podlegały wszystkie szkoły publiczne (oprócz wojskowych). Na początek zreformowane zostały uniwersytety: Krakowski i Wileński, zwane odtąd szkołami głównymi, następnie szkoły średnie (wydziałowe i podwydziałowe), a na koniec szkoły parafialne. Wszystkie były hierarchicznie podporządkowane.

AAzClAA= AA

Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego

61

Powołano również Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych, które wydało 27 podręczników. Efektem działalności Komisji były: • laicyzacja szkolnictwa, • rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych, humanistycznych i politycznych, • ograniczenie analfabetyzmu, • restrukturyzacja szkolnictwa, • rozwój pensji dla dziewcząt itp.

Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego 1. Stronnictwa. Uwikłana w wojnę z Turcją i Szwecją Katarzyna II na spo-

tkaniu ze Stanisławem Augustem Poniatowskim wyraziła w Kaniowie (1787) zgodę na zwołanie sejmu konfederacyjnego, podczas którego miano uchwalić przymierze przeciwko Turcji i powiększyć armię. Sejmiki przedsejmowe przyniosły sukces opozycji antykrólewskiej, obok tego wprowadzono do sejmu osoby niedoświadczone politycznie, debiutantów sejmowych (39% posłów pierwszej „kadencji” i 61% drugiej „kadencji”). Sejm otwarto w  październiku 1788  r. Marszałkiem konfederacji koronnej obrano Stanisława Małachowskiego, a litewskiej Kazimierza Nestora Sapiehę. Marszałkiem izby poselskiej został S.  Małachowski. Sejm obradował w dwóch „kadencjach”, pierwszej – w latach 1788–1790, i drugiej, w podwojonej liczbie posłów, w latach 1790–1792. Nazwano go stąd Sejmem Czteroletnim, a z racji dokonanych reform Sejmem Wielkim. Instrukcje uchwalone na  sejmikach wykazały znaczną rozbieżność programów i  podzieliły posłów na  3 stronnictwa, przy czym układ polityczny w toku kilkuletnich obrad wielokrotnie się zmieniał w związku z rozwojem sytuacji. Najbardziej zachowawcze było stronnictwo magnackie, zwane hetmańskim. Chodziło mu o utrzymanie dotychczasowego ustroju państwa, zwłaszcza zaś o zniesienie Rady Nieustającej, która w tym czasie reprezentowała silną władzę królewską, oraz o zwiększenie samodzielności poszczególnych województw i ziem. Liczyli na gwarancje rosyjskie o niezmienności władzy państwowej. Tendencje centrowe reprezentowało stronnictwo dworskie, popierające dotychczasowe rządy królewsko-ambasadorskie i  uznające potrzebę umiarkowanych reform w  duchu absolutyzmu oświeconego we  współdziałaniu z  Katarzyną II.  Nurt radykalny wyrażało stronnictwo patriotyczne, domagające się unowocześnienia państwa w oparciu o wzory francuskiego oświecenia i uniezależnienia się od Rosji. AAzClAA= AA

62

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

Pierwsze 2 lata sejmu przyniosły przesunięcia w układzie sił politycznych, a główną rolę zaczęła odgrywać proreformatorska Kuźnica Kołłątajowska, popierana przez licznych przedstawicieli postępowej szlachty i  mieszczaństwa. Pierwszymi sukcesami stronnictwa patriotycznego były: zniesienie Rady Nieustającej (co  odpowiadało też magnaterii), opodatkowanie szlachty (10%) i duchowieństwa (20%) oraz przejęcie na rzecz skarbu państwa dóbr biskupa krakowskiego, utworzenie komisji porządkowych cywilnowojskowych, uchwalenie podniesienia stanu armii do 100 tys. żołnierzy oraz przedstawienie królowi i sejmowi sprawy mieszczaństwa („czarna procesja”). 2. Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji 3 Maja. Prace nad projek-

tem konstytucji podjęto już pod koniec 1789 r. W sierpniu 1790 r. deputacja przedstawiła „Projekt do formy rządu”, nad którym toczyły się długotrwałe dyskusje sejmowe. W tym czasie przystąpiono do omawiania projektu o reorganizacji sejmików, który uchwalono ostatecznie w marcu 1791 r. Pod wpływem żądań mieszczaństwa z projektu konstytucji wyodrębniono dotyczącą ich część, ogłaszając ją dnia 18.4.1791 r. w formie ustawy o miastach, która stanowić miała integralną część konstytucji. Projektów konstytucji powstało kilka. Jeden z  ważniejszych wniósł sam król, zawierając w  nim konstrukcję monarchii konstytucyjnej opartej na  wzorcach angielskich. Kolejny przedstawił sekretarz królewski Scypion Piattoli. Wreszcie Hugo Kołłątaj opracował projekt zbiorczy (Prawa konstytucyjne), który stał się podstawą ostatecznej redakcji. Twórcy projektu konstytucji, zdając sobie sprawę, że nie znajdzie ona uznania u wielu posłów, zdecydowali się na  zastosowanie politycznego wybiegu. Mianowicie, wykorzystując okoliczność świąt wielkanocnych, które wtedy przypadały na 24–25 kwietnia, ogłosili trwającą 4 tygodnie przerwę w obradach. Wtajemniczeni posłowie jednak w  Warszawie pozostali. Dnia 3 maja marszałek S. Małachowski otworzył sesję plenarną. Zgromadziło się na niej ponad 182 posłów i senatorów, w tym 72 przeciwników konstytucji. Po 6-godzinnych burzliwych obradach konstytucję uchwalono poprzez zaprzysiężenie jej tekstu przez króla wobec biskupa krakowskiego. Powtórnie Stanisław August zaprzysiągł ją  w  Katedrze św. Jana, do  której udała się większość sejmujących. Ostatnich formalności związanych z legalizacją konstytucji dokonano 5 maja podczas wznowionych obrad sejmowych. Ustawa Rządowa, zwana Konstytucją 3 Maja, uzyskała również poparcie władz lokalnych, a większość sejmików w 1792 r. dokonała jej zaprzysiężenia.

AAzClAA= AA

Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego

63

Konstytucja składała się ze  wstępu i  11 artykułów, w  których kolejno unormowano sprawy: • wyznań (I), • szlachty (II), • mieszczan (III), • chłopów (IV), • podziału władzy (V), • władzy ustawodawczej (VI), • władzy wykonawczej (VII), • władzy sądowniczej (VIII), • regencji (IX), • edukacji dzieci królewskich (X), • wojska (XI). Pierwsze cztery artykuły regulowały ustrój społeczny, następne polityczny. Przewidziane w Konstytucji 3 Maja zasady ustroju to: • zwierzchnictwo narodu, • podział władz (w ograniczonym zakresie), • dwutorowość władzy wykonawczej (Straż Praw i Komisje Rządowe), • uprzywilejowanie szlachty w prawie prywatnym i publicznym. Prawa wyborcze posiadali wpisani do tzw. ksiąg ziemiańskich, wyeliminowani zostali nieposesjonaci.

AAzClAA= AA

AAzClAA=

SĄDY • Sąd Sejmowy (36 członków: 12 z Senatu, 24 z Izby) • Trybunał Koronny i Litewski • Asesoria • niższe sądy dla szlachty, mieszczaństwa i chłopów

inicjatywa ustawodawcza

SENAT • przewodniczył król • 132 senatorów, w tym wojewodowie, kasztelanowie i biskupi • weto zawieszające

odpowiedzialność konstytucyjna

kadencja – 2 lata (Sejm zawsze gotowy)

IZBA POSELSKA posłowie (204) i 24 plenipotentów miast Kompetencje: • ustawodawstwo, uchwalanie ustaw: prawa polityczne, cywilne i karne • kontrola rządu – decydowanie o postawieniu w stan oskarżenia członków rządu i wyższych urzędników kadencja – 2 lata (Sejm zawsze gotowy) odpowiedzialność konstytucyjna

SEJM

weto zawieszające do następnego posiedzenia Sejmu inicjatywa ustawodawcza

odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna

KRÓL dziedziczny, nieodpowiedzialny Kompetencje: • inicjatywa ustawodawcza • zwoływanie Sejmu • ogłaszanie ustaw • funkcje głowy państwa • rozporządzanie siłami zbrojnymi • przewodniczenie Straży Praw

Źródło: A. Gaca, K. Kamińska, Z. Naworski, Historia i współczesność, t. 2, Toruń 1996.

KOMISJE RZĄDOWE (Wielkie) członków wybierał Sejm: na czele minister, 14–15 komisarzy wybranych przez Sejm + 6 plenipotentów miast • Policji • Wojska • Skarbu • Edukacji Narodowej

władza wykonawcza

STRAŻ PRAW ministrowie powołani przez króla: • policji, • spraw wewnętrznych, • spraw zagranicznych, • wojny, • skarbu + następca tronu, marszałek Sejmu, prymas stała na czele administracji

władza wykonawcza

KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 R.

64 Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

AA

Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego

65

3. Ustrój społeczny

a. Szlachta. Konstytucja utrzymała podział na stany. Szlachcie zagwarantowano „wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym”. Obejmowały one jednak tylko szlachtę posesjonatów. Kategorię tę określała ustawa o sejmikach z marca 1791 r., zaliczając do niej: szlachtę posiadającą ziemię i ich pełnoletnich synów oraz zastawników i dziedzicznych posiadaczy ziemi płacących rocznie co najmniej 100 zł podatku. Osoby te miały być wpisane do ksiąg ziemiańskich. Szlachta gołota i  czynszowa zostały odsunięte od  życia politycznego, co  w  znacznym stopniu podważyło wpływy magnaterii. Utrzymano jednocześnie instytucję skartabelatu, nie przyznając nobilitowanej szlachcie w dwóch pierwszych pokoleniach prawa piastowania wyższych urzędów. b. Mieszczanie. Sprawę mieszczan regulowała ustawa z kwietnia 1791 r., uznawana za część składową konstytucji. Obejmowała ona tylko miasta królewskie, a jej obowiązywanie w miastach duchownych i prywatnych zależało od woli poszczególnych właścicieli, przy czym praktyka poszła w kierunku częściowej jej realizacji. Ustawa dotyczyła wyłącznie posesjonatów miejskich, którym przyznano niektóre prawa i przywileje szlachty, w tym: • nietykalność osobistą i majątkową, • nabywanie dóbr ziemskich, • piastowanie niższych urzędów administracyjnych, sądowych, • dostęp do palestry, • osiąganie niższych stopni oficerskich, z wyłączeniem kawalerii, • dostęp do godności kanonika. Na  szeroką skalę umożliwiano też nobilitację dla zasiadających w  sejmie plenipotentów miast, nabywców wsi lub miasteczek płacących podatek co najmniej 200 zł, osiągających odpowiednio wysokie stopnie oficerskie i  urzędnicze oraz na  każdym sejmie dla 30 najznamienitszych mieszczan, którzy zasłużyli się w handlu, rzemiośle, wojsku i administracji. W ławach poselskich zasiadło również 24 plenipotentów miast, ale tylko z głosem doradczym w sprawach miejskich oraz gospodarczych. c. Chłopi. Sprawa chłopska potraktowana została bardzo ogólnie. Na wstępie, w  oparciu o  doktrynę polskich fizjokratów, sformułowano pogląd, że „lud rolniczy”, będący najliczniejszym w narodzie, poddano „opiece prawa i rządu krajowego”. Oznaczało to możliwą w przyszłości ingerencję sądów państwowych i  organów administracyjnych w  stosunki między szlachtą a chłopami, co podlegało dotychczas władzy dominialnej pana. Oprócz tego AAzClAA= AA

66

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

w  postanowieniach szczegółowych zachęcano dziedziców do  zawierania z chłopami umów indywidualnych i zbiorowych, które miały określać rodzaj i rozmiary świadczeń chłopskich wobec dworu. 4. Ustrój polityczny

a. Zasady ustrojowe. Ustrój Konstytucji 3 Maja oparto na oświeceniowych zasadach ustrojowych. W art. V sformułowana została zasada suwerenności narodu, przejęta od Jana Jakuba Rousseau, co jednak odnoszono wyraźnie tylko do suwerenności politycznej sejmu szlacheckiego. Oparto się także na pochodzącej od Karola Montesquieu idei trójpodziału władzy. Miała być ona realizowana w ramach monarchii konstytucyjnej. Nie ulegało jednak wątpliwości, że równowagi między władzami nie było, gdyż władza ustawodawcza skupiona w  sejmie wyraźnie przeważała nad władzą wykonawczą sprawowaną przez „rząd umiarkowany” oraz władzą sądowniczą. Pojawiła się też tendencja do utworzenia państwa jednolitego. Konstytucja zręcznie pominęła tę  sprawę, utrzymując dotychczasowy charakter Rzeczypospolitej, ale przyjęte w trakcie obrad sejmu Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów wyraźnie zmierzało do zacieśnienia unii. b. Władza ustawodawcza. Sejm był dwuizbowy i składał się z izby poselskiej oraz senatu. W izbie poselskiej zasiadało 204 posłów wybieranych na sejmikach szlacheckich, z czego, jak później ustalono, 2/3 miało być posłami koronnymi, a 1/3 litewskimi. Skład izby uzupełniało 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia wydziałowe miejskie, z głosem doradczym w sejmie w sprawach miejskich, przemysłu i handlu oraz z prawem zasiadania w komisjach rządowych, których byli delegatami. Senat składał się ze 102 wojewodów i kasztelanów oraz 30 biskupów diecezjalnych i  ministrów. Przewodniczył mu król, posiadający prawo drugiego głosu w  razie równowagi. Po  śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego senatorowie świeccy mieli już nie być dożywotni, lecz powołani przez króla spośród podwójnej liczby kandydatów wysuniętych przez sejmiki ziemskie.

AAzClAA= AA

Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego

67

Izba poselska posiadała kompetencje do: • ustawodawstwa w  zakresie stanowienia praw politycznych, cywilnych i karnych, • uchwalania podatków, • decydowania o sprawach monetarnych, • nobilitacji, • rozdziału wydatków publicznych, • wojny i pokoju, • ratyfikacji wszelkich traktatów międzynarodowych, • kontroli urzędników. Ograniczono uprawnienia senatu, który stracił prawo inicjatywy ustawodawczej, a przy uchwalaniu ustaw przez izbę poselską miał w stosunku do nich jedynie prawo weta zawieszającego, które mogło być obalone przez powtórne uchwalenie przez izbę tej samej ustawy.

Wreszcie do  całości sejmu należała rewizja konstytucji. Miano jej dokonać na  nadzwyczajnym sejmie konstytucyjnym po  upływie 25  lat, tj. w 1816 r. Niezwykle istotne zmiany konstytucja wprowadziła w zakresie organizacji sejmu. Zniesiona została moc wiążąca instrukcji poselskich, a  posłowie stali się przedstawicielami narodu.

Wprowadzono zasadę sejmu „zawsze gotowego”. Posłów wybierano więc nie co 2 lata, lecz na 2 lata, czyli na okres kadencji. Zniesiono liberum veto, wprowadzając w to miejsce zasadę większości głosów – zwykłą lub kwalifikowaną (2/3 lub 3/4).

Odrębną ustawą zreorganizowano sejmiki ziemskie. Z  udziału w  nich wykluczono szlachtę nieposesjonatów. Natomiast uprawnionych do  głosowania posesjonatów wpisano do założonych wówczas ksiąg ziemiańskich. Największe znaczenie uzyskały sejmiki elekcyjne, które: wybierały posłów na sejm, układały instrukcje i postulaty sejmików wojewódzkich oraz powoływały członków wojewódzkich komisji porządkowych i sędziów sądów ziemiańskich. Połączono sejmiki deputackie z gospodarczymi, zakazując im nakładania podatków. Sejmiki relacyjne uzyskały prawo pozbawienia posła mandatu w trakcie kadencji i wyboru w to miejsce innego.

AAzClAA= AA

68

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

c. Władza wykonawcza KRÓL

Konstytucja wprowadziła istotne zmiany w pozycji monarchy. Najważniejszą było ustalenie zasady dziedziczności tronu i zniesienie wolnej elekcji. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miała objąć saska dynastia Wettynów w osobie elektora Fryderyka Augusta. W razie jej wygaśnięcia specjalny sejm elekcyjny miał dokonać wyboru nowej dynastii. Wzmocnienie władzy sejmu ograniczyło uprawnienia ustawodawcze króla. Utracił on pozycję odrębnego stanu sejmującego, przewodnicząc jedynie senatowi. Pozostawiono mu wprawdzie inicjatywę ustawodawczą, ale wespół ze Strażą Praw. Natomiast odebrano prawo sankcji ustawodawczej. Król wprawdzie zachował prawo zwoływania sejmu, lecz ten w określonych przypadkach mógł się zbierać i obradować bez jego udziału. Nadal jednak wszystkie ustawy były ogłaszane w imieniu władcy. Posiadał też prawo łaski, z wyjątkiem spraw o zbrodnie stanu. W zakresie władzy wykonawczej do króla należała nominacja najwyższych urzędników, w tym ministrów oraz przewodniczenie Straży Praw. Przyjęto przy tym, za wzorem angielskim, zasadę nieodpowiedzialności monarchy (zanik prawa oporu), wprowadzając odpowiedzialność zasiadających w Straży Praw ministrów, którzy musieli kontrasygnować wszystkie wydawane w jego imieniu akty prawne. W praktyce oznaczało to, przy zachowaniu formalnej pozycji króla, faktyczne przesunięcie władzy na ministrów.

STRAŻ PRAW

Składała się z: • króla (przewodniczący), • prymasa (głowa duchowieństwa i przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej) oraz • 5 ministrów: policji (jeden z marszałków), pieczęci, czyli spraw wewnętrznych (jeden z kanclerzy), interesów cudzoziemskich (drugi z kanclerzy), wojny (jeden z hetmanów) i skarbu (jeden z podskarbich). Bez prawa głosu w Straży Praw zasiadali marszałek sejmu oraz pełnoletni następca tronu. Ministrów do Straży Praw powoływał król spośród wszystkich ministrów, których łącznie było 14. Nominację przeprowadzano podczas sesji sejmowej, na której posłowie mogli wyrazić wobec kandydata wotum nieufności. Za swoją działalność ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną. Odpowiedzialność parlamentarną (polityczną) ministrowie ponosili przed sejmem (obydwie izby), który większością 2/3 głosów mógł wobec nich uchwalić wotum nieufności za kierunki i celowość prowadzonej przez nich polityki. Odpowiedzialność konstytucyjną (za naruszenie prawa) ministrowie ponosili przed sądem sejmowym, na podstawie oskarżenia sformułowanego zwykłą większością głosów połączonych izb. Sąd sejmowy mógł orzec wszystkie kary, łącznie z karą śmierci, a król nie mógł wtedy skorzystać z prawa łaski. Straży Praw podporządkowane były 4 komisje wielkie: Policji, Wojska, Skarbu i Edukacji Narodowej. Były one wspólne dla Korony i Litwy.

AAzClAA= AA

Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego KOMISJE WOJSKA, SKARBU I EDUKACJI NARODOWEJ

69

Swoje kompetencje ukształtowały już w poprzednich etapach reform (1764 i 1773) i funkcjonowały bez istotnych zmian. Nowością było utworzenie Komisji Policji. Należał do niej ogólny nadzór nad miastami, w tym sprawy: bezpieczeństwa, administracji, transportu i komunikacji, przemysłu, finansów, zdrowia, handlu, obyczajowości itd. Na jej potrzeby organizacyjne państwo podzielono na 26 okręgów nadzorowanych przez intendentów.

ADMINISTRACJA Organy administracji lokalnej, utworzone w 1789 r. to komisje porządLOKALNA kowe cywilno-wojskowe dla województw, ziem i powiatów. Składały się z 15 komisarzy szlacheckich, wybieranych przez sejmiki co 2 lata spośród posesjonatów danego okręgu. Ustawa o miastach (1791) powiększyła ich skład o 3 komisarzy posesjonatów miejskich (szlachta lub mieszczanie). Do komisji należały sprawy wojskowe z zakresu: • poboru rekruta, • kwaterunku, • aprowizacji, • wydawania paszportów, • kontroli ruchu ludności, • ogólne, związane z handlem, rzemiosłem, rolnictwem, szkolnictwem, opieką społeczną itp.

5. Ustrój miast. Od kwietnia do czerwca 1791 r. sejm wydał 4 ustawy doty-

czące miast. Wprawdzie obejmowały one swą treścią miasta królewskie, ale i w miastach prywatnych właściciele wyrażali zgodę na ich funkcjonowanie. Treść tych aktów, obok omawianych już kwestii społecznych, poruszała również sprawy ustroju, sądownictwa i prawa. Mieszczan podzielono na dwie kategorie: posesjonatów i nieposesjonatów.

Pełnię praw wyborczych posiadali jedynie posesjonaci. W  zależności od ich liczby wyodrębniono dwie grupy miast: podzielone na cyrkuły i niepodzielone na cyrkuły (do 600 posesjonatów). Co 500 posesjonatów zwiększano liczbę cyrkułów w mieście (np. do 1000 posesjonatów – 2 cyrkuły, do 1500 – 3 cyrkuły itd.). Miasta wielocyrkułowe były siedzibami sądów I  instancji, a  największe z  nich sądów II instancji. Przysługiwała im nazwa miasta apelacyjnego lub wydziałowego. W  sumie było ich najpierw 21, a potem 24. 6. Sądownictwo. Sejm Czteroletni przeprowadził znaczną reorganizację

sądownictwa państwowego i stanowego.

a. Sąd sejmowy. Sądem centralnym najwyższym był nadal sąd sejmowy, który poszerzył swoje kompetencje o  sprawy odpowiedzialności prawnej ministrów zasiadających w  Straży Praw i  osób dopuszczających się przestępstw politycznych, zagrażających ustrojowi państwa, w  tym nie tylko członków sejmu czy dygnitarzy, ale wszystkich mieszkańców. Sąd sejmowy składał się wówczas z 12 senatorów i 24 posłów. AAzClAA= AA

70

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

b. Sąd asesorski. Do sądu asesorskiego, będącego najwyższym sądem dla miast, wprowadzono przedstawicieli mieszczaństwa oraz dopuszczono odwołanie się do niego z miast prywatnych, świeckich i duchownych. c. Sąd referendarski. Ograniczono sąd referendarski, wyjmując spod jego jurysdykcji sprawy kryminalne chłopów poddanych, które były rozstrzygane odtąd przez sąd najbliższego z większych miast królewskich, działający jako sąd apelacyjny. Przyśpieszeniu uległ w  nich tok postępowania sądowego. Wprowadzono też stałe terminy sesji sądowych, co  znacznie usprawniło procedurę. d. Sądy komisji wojskowych i porządkowych. Całkowicie nowymi sądami centralnymi były sądy komisji rządowych i  porządkowych. Sądy Komisji Skarbowej rozstrzygały w sprawach skarbowych i handlowych (do 1791 r.). Komisja Policji sprawowała sądownictwo w sprawach przekroczenia funduszów miejskich, fałszowania miar i wag, przestępstw urzędników miejskich i czynów skierowanych przeciwko władzom miejskim. Sądy Komisji Wojskowej rozpoznawały sprawy wojskowe i  przestępstwa popełnione przez żołnierzy. Natomiast komisje porządkowe cywilno-wojskowe rozstrzygały spory między żołnierzami a osobami cywilnymi. e. Sądy szlacheckie. W sądownictwie szlacheckim połączono dotychczasowe sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie w sądy ziemiańskie. Sędziów do nich wybierały na 4-letnią kadencję sejmiki wojewódzkie, z prawem ponownego wyboru. Sądy ziemiańskie funkcjonowały przez cały rok. Instancją odwoławczą od ich wyroków był nadal Trybunał Koronny. Od 1791 r. wyodrębniono dwa Trybunały – dla Wielkopolski w Piotrkowie i dla Małopolski w Lublinie. Oba funkcjonowały stale. f. Sądy miejskie. Najszerzej zakrojoną była reforma sądów miejskich. Dostosowano ją do podziału spraw na cywilne i karne. Dla spraw cywilnych wyodrębniono trzy instancje: • pierwszą był sąd magistratu miejskiego, składający się z wójta i 4 rajców, • drugą sąd apelacyjny wydziałowy, • trzecią sąd asesorski. Dla spraw karnych powołano dwie instancje: • pierwszą był sąd wydziałowy, • drugą sąd asesorski, do  którego odwołać się można było tylko w  razie orzeczenia kary długiego lub dożywotniego pozbawienia wolności.

AAzClAA= AA

Część V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793)

71

Od  sędziów sądów miejskich wymagano fachowości. W  praktyce wykształcenie prawnicze posiadali jednak tylko sędziowie w  większych miastach, w mniejszych znajomość prawa wśród sędziów nie wychodziła poza ogólne zasady. Językiem urzędowym w  sądownictwie stał się język polski, który zastąpił łacinę.

Część V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793) Uchwalenie Konstytucji 3 Maja od początku budziło wielkie niezadowolenie Katarzyny II, ale nawet złożenie w Jassach przez głównych przeciwników reform Sejmu Wielkiego – Szczęsnego Potockiego, Ksawerego Branickiego i Seweryna Rzewuskiego, oferty zawiązania antysejmowej konfederacji, nie skłoniło jeszcze carycy do  jej realizacji. Dopiero podpisanie pokoju rosyjsko-tureckiego w  styczniu 1792  r., zaangażowanie Austrii w  wojnę z  Francją i ponowne zbliżenie Rosji z Prusami zmieniło nastawienie Katarzyny II do Rzeczypospolitej. Oficjalny powód interwencji rosyjskiej dało zawiązanie dnia 27.4.1792 r. w  Petersburgu konfederacji, ogłoszonej pod fałszywą datą 14.5.1792  r. w  Targowicy. W  akcie konfederacji ogłoszono nielegalność Konstytucji 3  Maja, oskarżając jej twórców o  despotyzm, obalenie drogą spisku praw kardynalnych i  naśladownictwo wzorów rewolucyjnej Francji, co  zmusiło sprawiedliwych obywateli, by zwrócili się o pomoc do gwarantki Rzeczypospolitej w celu przywrócenia ustroju państwa. Bezpośrednim następstwem interwencji rosyjskiej był drugi rozbiór Rzeczypospolitej (styczeń 1793 r.), w którym udział wzięły Rosja i Prusy. Początkową reakcją targowiczan na rozbiór było wezwanie do oporu i podjęcia przygotowań w celu zwołania pospolitego ruszenia. Pod presją rosyjską zarządzenia te odwołano, a po przeprowadzeniu wyborów sejmikowych zwołano do  Grodna nowy sejm. Zawiązana na  nim konfederacja grodzieńska formalnie zawiesiła funkcjonowanie Konstytucji 3 Maja, usankcjonowała rozbiory i przeprowadziła reformy ustrojowe zawarte w tzw. konstytucjach grodzieńskich. Władzę najwyższą przejął jednoizbowy sejm, w  którym zasiadali razem senatorowie i  posłowie. Sejmy zwyczajne miały się odbywać co  4 lata i trwać 8 tygodni, bez możliwości przedłużenia. Sejmy nadzwyczajne miała zwoływać Rada Nieustająca na  okres 2 tygodni. Konstytucje sejmowe głosowano zwykłą większością głosów, z wyjątkiem materii status, dla których

AAzClAA= AA

72

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

obowiązywała kwalifikowana większość 3/4 głosów. Do sejmu należała także kontrola, poprzez deputacje, wszystkich najwyższych organów władzy wykonawczej. Powrócono do  zasady elekcyjności tronu, przy czym wyboru króla miał dokonać specjalnie zwoływany sejm elekcyjny. Przywrócono zasadę odpowiedzialności króla za  naruszenie praw kardynalnych. Na  czele administracji postawiono reaktywowaną Radę Nieustającą. Składała się ona z króla, 10 senatorów i 14 posłów wybieranych przez sejm na 4 lata. Podlegały jej departamenty resortowe oraz komisje rządowe i  wojewódzkie komisje porządkowe. Rada Nieustająca miała też pierwszeństwo inicjatywy ustawodawczej, przygotowując projekty ustaw przed sejmem i zamieszczając je w uniwersałach królewskich przesyłanych sejmikom ziemskim. Ustrój zawarty w konstytucjach grodzieńskich przetrwał zaledwie kilka miesięcy – do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej.

Część VI. Insurekcja kościuszkowska (1794) 1. Władze powstania. Powstanie proklamowano dnia 24.3.1794 r. ogłosze-

niem przez Tadeusza Kościuszkę „Aktu Powstania Obywatelów, Mieszkańców województwa krakowskiego”. Wprowadzona struktura organów władzy miała charakter tymczasowy, a  ułożenie podstawowych zasad ustrojowych odroczono do zakończenia wojny o niepodległość. Formalnie nadal utrzymano monarchię, mimo że król był pozbawiony wszelkiej władzy. Na czele powstania stanął Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej Tadeusz Kościuszko, a po nim w końcowej fazie Tomasz Wawrzecki. Do Naczelnika należała władza wojskowa oraz wiele innych funkcji, które rozwinęły się w trakcie insurekcji, składając się w sumie na stanowisko dyktatora. Naczelnik powołał Radę Najwyższą Narodową, która była jego organem pomocniczym. Składała się z 8 członków i 32 zastępców. Każdy z członków kierował podległym sobie wydziałem. Utworzono wydziały: porządku, bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, wojska, spraw zagranicznych i instrukcji narodowych (szkolnictwo). Rada obradowała na posiedzeniach plenarnych pod przewodnictwem Naczelnika, a pod jego nieobecność poszczególnych członków. Osobno obradowały również wydziały. Po  klęsce pod Maciejowicami i  powołaniu na  Naczelnika T.  Wawrzeckiego Rada przejęła najwyższą władzę w państwie. Organami administracji lokalnej były komisje porządkowe dla województw i  ziem. Dzieliły się na 7 wydziałów (z wyjątkiem spraw zagranicznych). Ich skład miał charakter wybitnie stanowy, gdyż wchodziło do  nich: 8 przedstawicieli szlachty,

AAzClAA= AA

Część VI. Insurekcja kościuszkowska (1794)

73

8 mieszczaństwa i  5 duchowieństwa różnych wyznań, wszyscy wybierani przez „obywateli”. Ustawą z  26.7.1794  r. Rada dokonała podziału kraju na  dozory, pod przewodnictwem dozorców. Dozorcą mógł zostać każdy (cieszący się dobrą sławą) mieszkaniec powiatu, umiejący pisać, czytać i liczyć. Pierwszych dozorców miały wyznaczyć na  4 lata komisje porządkowe. Okręg administracyjny dozorcy obejmował od  1000 do  1200 gospodarstw. Do  ich kompetencji należało: pośredniczenie w  sprawach między panami a  chłopami, czuwanie nad bezpieczeństwem publicznym, nadzór nad utrzymaniem dróg i mostów, organizowanie nauczania itp. 2. Reformy chłopskie. Sprawę chłopską regulował Uniwersał połaniecki

z 7.5.1794 r. Jego postanowieniami zniesiono przede wszystkim poddaństwo osobiste, zezwalając chłopom pod pewnymi warunkami na opuszczenie wsi. Zapewniano im także nieusuwalność z ziemi, jeżeli wypełniali świadczenia wobec dworu. W praktyce oznaczało to uzyskanie przez nich własności podległej. 3. Sądownictwo. Podczas insurekcji kościuszkowskiej dotychczasowa orga-

nizacja sądownictwa cywilnego została zawieszona, a karnego – zlikwidowana. Nowo utworzone sądy karne miały charakter powszechny, ponadstanowy, przez co podlegała im cała ludność. Już pod koniec kwietnia 1794 r. zorganizowano sądy kryminalne w Warszawie, Krakowie i Wilnie. Sąd kryminalny dla Warszawy i Księstwa Mazowieckiego, zamieniony później na Sąd Kryminalny Wojskowy, powołany był do karania przestępstw przeciwko powstaniu i bezpieczeństwu publicznemu, z wyłączeniem zdrady państwa. Sądowi Kryminalnemu Województwa Krakowskiego podlegały: zdrada kraju, przestępstwa przeciwko powstaniu oraz wszelkie czyny zagrożone karą śmierci i dożywotniego więzienia. Sąd Kryminalny Wileński, zwany potem Generalnym, rozpatrywał sprawy zdrady kraju i przestępstw przeciwko powstaniu. Od czerwca 1794 r. zaczęto również tworzyć wojewódzkie sądy kryminalne w Koronie i powiatowe na Litwie. W kilka dni później powołano dwa Najwyższe Sądy Kryminalne, jeden dla Korony w Warszawie, a drugi dla Litwy w Wilnie. Postępowanie przed wszystkimi sądami kryminalnymi było jednoinstancyjne.

AAzClAA= AA

74

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

Część VII. Rozbiory Rozbiory Rosja

Prusy

Austria

I rozbiór 1772 r.

województwa: inflanckie, mścisławskie, prawie całe witebskie oraz część połockiego i mińskiego, w sumie obszar 92 tys. km2, który zamieszkiwało 1,3 mln ludności

Prusy Królewskie, z wyjątkiem Gdańska i Torunia, oraz północną część Wielkopolski i Kujaw, a także lenną ziemię lęborsko-bytowską, czyli obszar 36 tys. km2 zamieszkiwany przez ok. 600 tys. osób

prawie całe województwo ruskie i bełskie, część krakowskiego, sandomierskiego, lubelskiego, wołyńskiego i ziemi chełmskiej, a więc tereny o powierzchni 83 tys. km2 i ludności ok. 2,7 mln

II rozbiór 1793 r.

ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja–Pińsk–Kamieniec Podolski, czyli obszar liczący 250 tys. km2, zamieszkany przez 3 mln ludności

Gdańsk, Toruń i ziemie na zachód od linii Częstochowa–Sochaczew– Działdowo o obszarze 57 tys. km2 i ludności 1 mln

terytoria litewskie, białoruskie i ukraińskie po linię Bug, Niemirów-Grodno, Niemen, co stanowiło 120 tys. km2 i 1,2 mln osób

ziemie po Pilicę, Bug, Niemen, a więc 48 tys. km2 i ok. 1 mln mieszkańców

III rozbiór 1795 r.

–––

Kraków i tereny po Pilicę, Wisłę, Bug, czyli 47 tys. km2 i 1,5 mln ludności

Dnia 24.10.1795  r. I  Rzeczpospolita przestała istnieć, zaś 25.11.1795  r. zmuszono do abdykacji ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

AAzClAA= AA

DZIAŁ DRUGI. PRAWO DAWNEJ POLSKI (DO 1795 R.)

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA źródła historiograficzne – żywoty świętych, roczniki, kroniki, listy księgi uposażeń, np. Księga Henrykowska dokumenty – książęce, prywatne, formularze prawo ziemskie – prawo zwyczajowe, statuty, przywileje, akty normatywne króla, uchwały sejmików i sejmu, księgi sądowe prawo miejskie – prawo magdeburskie, zwyczajowe, pouczenia, ortyle, wilkierze, przywileje miejskie, księgi miejskie prawo wiejskie – przywileje i dokumenty lokacyjne, księgi sądowe, ordynacje (wilkierze wiejskie) prawo kanoniczne

Część I. Cechy charakterystyczne 1. Dominacja prawa zwyczajowego. Główną podstawą systemu prawa

obowiązującego w okresie średniowiecza było prawo zwyczajowe. Jego źródłem był usankcjonowany prawnie zwyczaj.

Prawo zwyczajowe utrzymało swój prymat aż do  rozbiorów, co  zresztą nie było właściwością jedynie Polski, ale większości państw europejskich.

Zmieniające się warunki i stosunki powodowały bezradność prawa zwyczajowego wobec postępujących przemian, a powstające nowe zwyczaje nie nadążały dostatecznie szybko z  dostosowaniem się do  aktualnych zasad. Wymagało to gruntownej przemiany porządku prawnego i zastąpienia

AAzClAA= AA

78

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza

prawa zwyczajowego prawem stanowionym. W historii prawa wyróżnia się trzy etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do stanowionego: • powstawanie prywatnych zbiorów prawa zwyczajowego, obowiązujących na całym terytorium lub jego części, służących lepszemu poznaniu prawa, • sankcjonowanie tych zbiorów w  drodze praktyki sądowej lub aprobaty monarszej, • intensywny rozwój ustawodawstwa monarszego, tworzącego system nowego prawa, a następnie prawodawstwa sejmowego i sejmikowego. 2. Partykularyzm i unifikacja. Prawo zwyczajowe nigdy nie miało charak-

teru powszechnego. Tkwiło to w jego genezie. Ludy pierwotne praktykowały partykularyzm personalny, wyrażający się stosowaniem zasady osobowości prawa. Zgodnie z  nią jednostka podlegała prawu swojego plemienia bez względu na  miejsce pobytu. Trudności w  rozstrzyganiu spraw i  stosowaniu prawa wymusiły zastąpienie zasady osobowości zasadą terytorialności prawa, zgodnie z którą stosowano prawo obowiązujące na określonym terytorium, któremu musieli się podporządkować wszyscy na nim przebywający, bez względu na miejsce pochodzenia. Daleko większy partykularyzm niż prawo ziemskie wykazywało prawo miejskie i wiejskie.

Początki unifikacji praw lokalnych wystąpiły dopiero po  zjednoczeniu państwa. Ważną rolę zaczęło odgrywać prawo uczone (rzymskie i  kanoniczne), które posiadając walor prawa powszechnego, przenikało do systemu prawa polskiego, powodując jego unowocześnienie. Na  ujednolicenie prawa miejskiego zaczęło wpływać orzecznictwo sądowe, zwłaszcza większych miast. Mimo to  prawo zwyczajowe, z  natury swej partykularne, nadal pozostawało głównym źródłem porządku prawnego, jakkolwiek jego terytorialne rozdrobnienie zostało poważnie ograniczone. Nadal utrzymywały się też partykularyzmy osobowe, na  szczęście jedynie w  odniesieniu do  grup etniczno-religijnych (Żydów, Ormian, Tatarów), posiadających prawa autonomiczne, obowiązujące w  stosunkach prawnych między nimi i uznawane przez państwo. 3. Stanowość. Prawo polskie opierało się początkowo na  regułach po-

wszechności i  równości. W  okresie rozdrobnienia nastąpiło jednak wykształcenie się stanów, czyli grup społecznych posiadających odrębne prawa, a  w  przypadku niektórych również przywileje. Był to  proces długotrwały i  złożony, który zasadniczo zakończył się dopiero w  połowie XIV  w. Stany różniły się między sobą pozycją gospodarczą, społeczną, polityczną oraz prawną. AAzClAA= AA

Część I. Cechy charakterystyczne

79

Stanowość powodowała, że  każdy ze  stanów rządził się odrębnym prawem. Szlachtę obowiązywało prawo ziemskie, duchowieństwo – kanoniczne, mieszczaństwo – miejskie, a  chłopstwo – wiejskie. W  ramach prawa jednego stanu istniało też niekiedy dalsze zróżnicowanie. 4. Kazuistyka. Prawo polskie kształtowało się początkowo w  codziennej

praktyce sądowej. Podlegała ona oddziaływaniom polityczno-społeczno-gospodarczym. Ustawodawstwo państwowe było początkowo fragmentaryczne i  nie odgrywało znaczącej roli.

Podstawą tworzenia prawa była działalność jurysdykcyjna i orzecznictwo sądów. W rezultacie treść prawa określały przypadki indywidualne. Obowiązujące normy miały charakter pojedynczych rozstrzygnięć poszczególnych spraw, czyli kazusów (przypadek prawny – casus). Stan taki doprowadził do tego, że prawo nabrało charakteru kazuistycznego, będąc sumą uregulowań konkretnych przypadków życiowych. 5. Systematyka. Dokonanie systematyki prawa średniowiecznego jest

zagadnieniem trudnym. Dla systematyki prawa średniowiecznego całkowicie nieprzydatny był zwłaszcza, wywodzący się jeszcze z  republikańskiego Rzymu, podział norm prawnych na prawo publiczne (ius publicum) i prawo prywatne (ius privatum). Pierwsze miało służyć interesom państwa, drugie jednostek. Nie mógł on znaleźć zastosowania ze  względu na, wynikające z  istoty państwa patrymonialnego, wzajemne oddziaływanie i  łączenie się elementów publicznoprawnych z  prywatnoprawnymi, których nie można było wyraźnie od siebie oddzielić. Prawo polskie w dalszym swym rozwoju kształtowało się przede wszystkim w  części umownie nazywanej prawem prywatnym. Prawnicy wspominają wprawdzie o istniejącym w nim podziale na prawo sądowe i prawo polityczne, ale zasięg tego ostatniego nie był szeroki. Wynikało to  ze  specyfiki prawa polskiego, zwłaszcza prawa karnego materialnego i  procesowego, które, w przeciwieństwie do państw Europy Zachodniej, nie zmierzało w  kierunku sfery publicznoprawnej, lecz pozostawało nadal w  sferze prywatnoprawnej aż do końca Rzeczypospolitej. Podobnie było z innymi dziedzinami prawa, zwłaszcza z prawem cywilnym, nazywanym potocznie prywatnym, które za  sprawą recepcji prawa rzymskiego pozostało systemem tradycyjnym. W  rezultacie przez termin prawo sądowe rozumiano w Polsce dziedziny związane z wymiarem sprawiedliwości, a więc prawo cywilne, karne, procesowe, handlowe, jak również prawa szczególne, w rodzaju wekslowego, morskiego czy górniczego. AAzClAA= AA

80

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza

Część II. Źródła historiograficzne Wśród źródeł historiograficznych mających znaczenie dla poznania średniowiecznego prawa polskiego należy wymienić: roczniki, żywoty świętych, kroniki obce i polskie oraz listy. ŹRÓDŁA HISTORIOGRAFICZNE najstarsze źródło

Rocznik świętokrzyski dawny, powstały po 1122 r. i później uzupełniany.

literatura hagiograficzna (żywoty świętych)

Dwa najdawniejsze źródła, z początków XI w., opisujące żywot św. Wojciecha.

kroniki obce

Biskupa z Merseburga – Thietmara, ruska Powieść lat minionych oraz czeska kronika Kosmasa.

pierwsza kronika polska

Spisana pod koniec XI w., sporządzona została przez Galla Anonima.

kroniki polskie

• Wincentego Kadłubka (ok. 1220), wielkopolska (ok. 1295), • Janka z Czarnkowa (obejmowała lata 1333–1384), • Jana Długosza, napisane w latach 1455–1480.

Część III. Księgi uposażeń Najstarsza księga uposażeń zwana jest Księgą Henrykowską. Składa się ona z  dwóch części. Pierwsza, sporządzona przed 1270  r. przez opata Piotra, jest opisem założenia i  dziejów klasztoru w  Henrykowie na  Śląsku. Druga, powstała do  1310  r., jest jej uzupełnieniem dokonanym przez nieznanego zakonnika konwentu cystersów. Celem było sporządzenie pełnego wykazu posiadanych przez klasztor nieruchomości, wraz z dokumentami poświadczającymi dokonanie odpowiednich czynności prawnych. Do tekstu księgi włączono wszystkie akty prawne świadczące o  przeprowadzonych transakcjach: darowizny, zamiany, kupna-sprzedaży oraz nadania.

Część IV. Dokumenty 1. Dokumenty książęce. Dokumenty książęce posiadały pełną moc

dowodową, w związku z tym nie można było przeciwko nim wnieść przed sądem zarzutu nieautentyczności i nieprawdziwości ich treści. Najważniejsze z nich zaopatrzone były w podpisy króla, kanclerza i opatrzone pieczęcią państwową. Można było wśród nich wyróżnić akty prawne dotyczące zarządu państwa oraz akty sądowe. Do pierwszych zaliczano m.in. przywileje i statuty, nakazy królewskie, zarządzenia dla urzędników itd. Z czasem

AAzClAA= AA

Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie

81

państwowe akty prawne zaczęli wydawać również poszczególni urzędnicy, np. starostowie, wojewodowie. 2. Akty sądowe. Osobną grupę stanowiły akty sądowe. Należały do nich

m.in. akty stwierdzające dokonanie określonych czynności prawnych, wyroki, pozwy przed sąd królewski itp. 3. Dokumenty prywatne. Dokumenty prywatne były zaczepialne i mogły

być naganione zarówno co do treści, jak i autentyczności. Dzieliły się one na: • cartae – carta zawierała oświadczenie woli (umowa kupna-sprzedaży, zamiany) bądź stwierdzała powstanie między stronami stosunku prawnego i • notitiae – notitia była jedynie poświadczeniem dokonanej czynności prawnej. 4. Formularze. W związku z tym, że przy sporządzaniu dokumentów na-

leżało się trzymać ściśle przewidzianych przez prawo form, w kancelariach, które zajmowały się ich wystawianiem, tworzono zbiory formuł dokumentów, zwane formularzami. Z czasem najważniejszego znaczenia nabrały formularze sądowe będące zbiorami formuł dla dokumentów i czynności procesowych. Niezachowanie przyjętych w nich wzorców powodowało przegranie procesu przez stronę.

Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie 1. Spisy prawa zwyczajowego

a. Najstarszy zwód prawa polskiego. Najcenniejszym spisem prawa zwyczajowego, których w odróżnieniu od państw Europy Zachodniej zachowało się w  Polsce niewiele, jest Najstarszy zwód prawa polskiego, zwany również Księgą elbląską. Odkryty został w  Elblągu w  połowie XIX  w., gdzie był przechowywany do  czasów II wojny światowej, podczas której zaginął. Ostatnio znaleziono i ponownie opracowano fotokopie jego rękopisu. Zwód sporządzony został przez nieznanego autora, najprawdopodobniej Niemca będącego urzędnikiem krzyżackim. Powstał zapewne po  1253  r., ale przed 1320 r. Zwód był zbiorem prawa polskiego, którym posługiwała się ludność polska zamieszkująca ziemię chełmińską. Spisano go z inicjatywy Krzyżaków na  potrzeby wymiaru sprawiedliwości państwa zakonnego, które w  swoim sądownictwie opierało się w  tych czasach jeszcze na  zasadzie osobowości prawa.

AAzClAA= AA

82

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza

b. Zwyczaje ziemi łęczyckiej (Constitutiones Lancicienses). Zwyczaje ziemi łęczyckiej są  jedynym pomnikiem prawa zwyczajowego okresu średniowiecza, spisanym przez nieznanego pisarza polskiego. Zbiór powstał zapewne pod koniec XIV w. Po 1419 r. dołączono do niego orzeczenia sądowe i lauda sejmikowe. Obowiązywał jako zbiór prawa partykularnego. c. Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej. Spis prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej ogłoszony został przez J. Łaskiego w 1506 r. Jako jedyny uzyskał sankcję ze strony króla Aleksandra Jagiellończyka. 2. Prawo stanowione

a. Statuty. Statutami nazywano ustawy wydawane przez władców polskich. W dziedzinę prawa sądowego wkraczały one początkowo w niewielkim tylko stopniu, gdyż opierało się ono na  prawie zwyczajowym. Za  najstarszy należy uznać statut łęczycki z  1180  r., wydany przez Kazimierza Sprawiedliwego. Szerszą działalność ustawodawczą rozwinął dopiero Kazimierz Wielki. Wydał on w połowie XIV w. dwa statuty, odrębnie dla Wielkopolski i  Małopolski. Statut wielkopolski był wcześniejszy. Wydano go prawdopodobnie w latach 1357–1362 (dokładnej daty nie znamy) na wiecu w Piotrkowie (Statut piotrkowski). Liczył on 34 artykuły. Natomiast statut małopolski, nieco późniejszy, składał się z  59 artykułów, obejmujących liczący 24 artykułów Statut wiślicki oraz jego późniejsze uzupełnienia, zebrane w całość przez urzędników kancelarii monarszej. W okresie późniejszym do statutów małopolskich dodano krótkie ustawy, wydawane na wiecach przez Kazimierza Wielkiego i jego następców. Nosiły one nazwę ekstrawagantów. Z czasem dołączono do nich prejudykaty, będące orzeczeniami sądowymi w formie kazusów. Wreszcie, ale już po śmierci Kazimierza Wielkiego, zbiór uzupełniono o petyta, czyli projekty przepisów prawnych. Tak powstałą całość zredagowano w XV w. w jeden zwód statutów małopolsko-wielkopolskich. Sporządzono kilka jego redakcji. Najbardziej rozpowszechnioną redakcją o zasięgu ogólnopolskim były dygesta, liczące łącznie 134 artykuły. W  1488  r. statuty wydrukowano w  prywatnym zbiorze ustaw polskich (Syntagmata). Natomiast druk urzędowy ogłoszony został przez J. Łaskiego w 1506 r. w wersji jednolitej, obejmującej 151 artykułów. Kontynuacją ustawodawstwa Kazimierza Wielkiego były statuty uchwalane w XV w. przez sejmy. Najważniejszym z nich był Statut warcki z 1423 r. składający się z 30 artykułów, będących rozwinięciem i uzupełnieniem statutów małopolsko-wielkopolskich. Uzyskał on zatwierdzenie ze strony króla Władysława Jagiełły.

AAzClAA= AA

Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie

83

b. Przywileje. Pierwsze przywileje ziemskie, obejmujące rycerstwo-szlachtę małopolską, wydano jeszcze w XIII w. Najwcześniejszym był przywilej Władysława Laskonogiego z Cieni (1228), w którym zobowiązywał się on przestrzegać immunitetów, nie nakładać niesłusznych podatków i rządzić za  radą biskupów i  możnych. Kolejnym był przywilej Wacława II wydany w Lutomyślu (1291), gwarantujący urzędy w Polsce dla Polaków. W  okresie monarchii stanowej, począwszy od  drugiej połowy XIV  w., szlachta uzyskała wiele przywilejów ogólnych, obejmujących obszar całego państwa. Najważniejsze były przywileje: • budziński (1355), • koszycki (1374), • piotrkowski (1388), • czerwiński (1422), • warcki (1423), • jedlneńsko-krakowski (1430, 1433), • nieszawski (1454). Obok przepisów z  zakresu prawa sądowego zawierały one wiele innych postanowień określających uprzywilejowaną pozycję prawną szlachty. c. Inne akty normatywne króla. Drobne akty prawne wydawane przez króla występowały pod nazwami: dekretów, edyktów i ordynacji. Dekrety normowały głównie sprawy gospodarcze, np. z 1379 r. i 1484 r. o  drogach handlowych. Edykty uchwalano przede wszystkim w  sprawach wyznaniowych, np.  wieluński z  1424  r. przeciwko husytom, oraz wojskowych, np.  z  1432  r. i  1457  r. o  przechodach wojsk. Natomiast ordynacje obejmowały zwłaszcza kwestie górnicze, np. żupna z 1368 r., zatwierdzona w 1451 r. Dla prawa sądowego mają one mniejsze znaczenie. 3. Uchwały sejmów i  sejmików. Uchwały sejmów formułowano w  po-

staci konkluzji (conclusiones). Najstarsze zachowane pochodzą z sejmu piotrkowskiego z 1444 r., zaś kolejne uchwalił w następnym roku sejm sieradzki. Normowały one rozmaite kwestie. Uchwały sejmików ziemskich określano terminem lauda. Najstarsze pochodziły z końca XIV w. Dla swojej ważności nie potrzebowały one zatwierdzenia ze strony króla. Najwięcej laudów uchwalono w ziemi łęczyckiej. Najobszerniejsze, zawierające liczne postanowienia z zakresu prawa sądowego, uchwalono w 1419 r. Obok tego normowano w nich sprawy z zakresu prawa publicznego, pozycji prawnej chłopów, łowiectwa i  rybołówstwa itp. Tekst laudów wpisywano przeważnie do ksiąg ziemskich, rzadziej grodzkich.

AAzClAA= AA

84

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza

4. Księgi sądowe. Księgi sądowe prowadziły sądy ziemskie, grodzkie

i podkomorskie. Najstarsze zachowane pochodzą z końca XIV w. (krakowskie od 1374 r.), chociaż pierwsza wzmianka o regestach sądowych pochodzi jeszcze z 1322 r. Początkowo zawierały one jedynie rejestry pozwów, świadków, przysiąg i kar. Z czasem zaczęły obejmować pełen przebieg wszystkich czynności procesowych. Do końca XV w. miały układ jednolity, obejmując wszystkie kolejno po sobie następujące sprawy sądowe. ŹRÓDŁA PRAWA POLSKIEGO (ziemskiego) spisy prawa zwyczajowego prawo stanowione statuty przywileje inne akty normatywne króla dekrety ordynacje edykty uchwały sejmów i sejmików księgi sądowe

AAzClAA= AA

Część VI. Prawo kanoniczne

85

Część VI. Prawo kanoniczne 1. Główne źródła w  Polsce. Prawem kanonicznym określamy normy

prawne stworzone przez Kościół. Dzieli się ono na powszechne (ius universale), obowiązujące w całym świecie chrześcijańskim, oraz partykularne (ius particulare), obowiązujące tylko na  obszarze określonej prowincji lub diecezji. ŹRÓDŁA PRAWA KANONICZNEGO POWSZECHNEGO (używane w Polsce) Zbiór troisty (Collectio Tripartita)

Kompilacja prywatna sporządzona przez biskupa Iwona z Chartres w XI w. Do Polski przywieziony został w XII w. przez legata papieskiego Gwalona. Składał się z trzech części: • dekretów papieskich, • uchwał soborów powszechnych i • orzeczeń Ojców Kościoła wraz z fragmentami zaczerpniętymi z prawa rzymskiego i frankońskiego.

Dekret Gracjana

Praca prywatna sporządzona ok. 1150 r. przez mnicha Gracjana, kamedułę, profesora uniwersytetu w Bolonii. Celem dzieła było „uzgodnienie niezgodnych kanonów”. Składał się z trzech części obejmujących: • źródła prawa i hierarchię kościelną, • przepisy dotyczące procesu, prawa małżeńskiego i beneficjów oraz • sprawy sakramentów i liturgii. Stanowił podstawę dla rozwoju prawa kanonicznego, chociaż nigdy nie uzyskał urzędowego zatwierdzenia ze strony Kościoła. Komentarz do Dekretu Gracjana sprowadzono do katedry krakowskiej ok. 1300 r.

Dekretały Grzegorza IX

Pierwszy urzędowy zbiór ustawodawstwa papieskiego. Powstał w 1234 r. na polecenie papieża Grzegorza IX. Składał się z pięciu ksiąg. Uzupełniony został księgą szóstą sporządzoną z inicjatywy papieża Bonifacego VIII w 1298 r. i dodaną do poprzednich.

Clementinae

Zbiór ogłoszony został przez papieża Klemensa V w 1317 r. Był ostatnim urzędowym zbiorem prawa kanonicznego. Po nim wydano jeszcze Extravagantes, które były zbiorem prywatnym, obejmującym dwie kompilacje.

AAzClAA= AA

86

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza

2. Statuty. Źródłami prawa partykularnego kanonicznego były statuty. STATUTY prowincjonalne

Wydawane na synodach prowincjonalnych (zgromadzeniach biskupów, opatów, przeorów i przedstawicieli kapituł pod przewodnictwem metropolity lub legata papieskiego – synody legackie). Obok załatwiania rozmaitych spraw z dziedziny stosunków kościelnych, synody były również organem ustawodawczym, tworzącym źródła partykularnego prawa kanonicznego. Najstarsze statuty prowincjonalne, pochodzące jeszcze z XIII w., były wydawane na synodach legackich, np. statuty legata Jakuba (późniejszy papież Urban V) wydane we Wrocławiu w 1248 r. Ich teksty do naszych czasów jednak się nie zachowały.

diecezjalne

Uchwalane na synodach diecezjalnych, będących zjazdami przedstawicieli duchowieństwa jednej diecezji, pod przewodnictwem biskupa. Wydawał je wyłącznie biskup. Najstarsze spisano w diecezji wrocławskiej na synodach z lat 1279 i 1290 (biskup Tomasz). W diecezji krakowskiej pierwszymi zachowanymi były statuty biskupa Nankera z 1320 r., zaś późniejszymi statuty biskupów: Grota (1331), Mokarskiego (1373) i Wysza (1394).

biskupie

Wydawane samodzielnie przez metropolitę lub poszczególnych biskupów w formie zarządzeń wewnątrzkościelnych określających ustrój i działalność kapituł.

kapituł katedralnych

Prawo wydawania statutów przysługiwało również kapitułom katedralnym, stanowiąc wyraz ich samodzielności samorządowej.

3. Księgi sądowe. Ważnym źródłem poznania prawa kanonicznego były

też kościelne księgi sądowe. Najważniejsze z nich to: acta episcopalia i acta officialia. Pierwsze zaczęto prowadzić w pierwszej połowie XV w., wpisując do  nich ważniejsze akty wychodzące z  kancelarii biskupiej i  do  niej wpływające, dotyczące wszelkich spraw,  m.in. sądowych, administracyjnych, politycznych itp. Drugie prowadzili oficjałowie, zastępujący biskupa w prowadzeniu działalności administracyjnej i sądowej. Najstarsze zachowane to księgi oficjałatu kaliskiego, które prowadzone były od 1419 r.

Część VII. Prawo miejskie 1. Prawo zwyczajowe. W XIII w. w Niemczech zaczął się kształtować sys-

tem filialny zakładania miast. Polegał on na wytworzeniu się wzorca ustrojowo-prawnego, zwanego miastem macierzystym, na  podstawie którego lokowano nowe ośrodki, zwane miastami filialnymi lub córkami. Razem tworzyły one rodzinę prawa miejskiego, w której obowiązywały podobne zasady organizacji, ustroju i normy prawne.

AAzClAA= AA

Część VII. Prawo miejskie

87

Dla większości miast polskich podstawowym wzorcem organizacyjnym był Magdeburg. Prawo magdeburskie pierwotnie było prawem zwyczajowym.

2. Kodyfikacja prawa magdeburskiego PRAWO MAGDEBURSKIE Zwierciadło saskie 1215–1235

Proces kodyfikacji prawa magdeburskiego ruszył w XIII w. Podstawę stanowiło prawo saskie. Najpełniejszym zbiorem było „Zwierciadło saskie”, którego autorem był Eike von Repkow. Podlegało ono różnym przeróbkom lokalnym (prawo ziemskie wroc­ ławskie z 1356 r., księga prawa Środy Śląskiej z około 1335 r. itp.). W związku z tym, że pierwotny tekst Zwierciadła w języku łacińskim zaginął, znane było jego tłumaczenie na język niemiecki, które ponownie zaczęto tłumaczyć na łacinę. W Polsce pierwszymi takimi tłumaczeniami były: Versio Vratislavensis, dokonana przez Konrada z Opola w latach 1272–1292, oraz Versio Sandomiriensis, sporządzona przez Konrada z Sandomierza około 1359 r. Tłumaczenia na język łaciński stały się podstawą tłumaczenia na język polski, dokonanego przez Pawła Szczerbica w 1581 r.

Weichbild magdeburski Ius municipale

Powstał z połączenia kilku prac (traktatu o ustroju sądów Magdeburga, ławniczego prawa magdeburskiego, kroniki magdeburskiej), pochodzących z przełomu XIII/XIV w.

3. Odmiany prawa magdeburskiego

a. Prawo chełmińskie. Lokalną odmianą prawa magdeburskiego, stosowaną powszechnie na  ziemiach zakonu krzyżackiego i  Mazowszu, było prawo chełmińskie, na którym lokowano w sumie 225 miast. Fundamentem powstania i rozwoju prawa chełmińskiego był przywilej chełmiński z 1233 r. Uzupełniało go magdebursko-wrocławskie systematyczne prawo ławnicze, powstałe na  podstawie pouczeń prawnych Magdeburga, udzielanych Wrocławiowi w latach 1261, 1283 i 1295. Zbiór ten uległ w państwie zakonnym pod koniec XIV  w. przeróbce. Uzupełniony ortylami magdeburskimi dla Chełmna i przepisami Zwierciadła szwabskiego stworzył nową kompilację, zwaną Prawem starochełmińskim (1394). Z czasem wyparł on na ziemiach krzyżackich wszystkie pozostałe spisy prawa magdeburskiego. Na jego podstawie w połowie XV w. powstał kolejny zbiór, zwany Obiegowym prawem chełmińskim, którego autorem był Konrad z Byczyny. b. Prawo średzkie. Inną polską odmianą prawa magdeburskiego było prawo średzkie (Środa Śląska). Począwszy od  1235  r., lokowano na  nim ponad 100 miast, głównie na  Śląsku, w  Wielkopolsce i  ziemi sieradzko-łęczyckiej. Jego podstawą były pouczenia prawne dla Środy Śląskiej z  Halle

AAzClAA= AA

88

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza

(początek XIV w.) oraz księga prawa średzkiego, będąca przeróbką Zwierciadła saskiego. 4. Prawo lubeckie. Obok prawa magdeburskiego i jego odmian lokowano

również miasta polskie na  prawie lubeckim. Oddziaływanie Lubeki było rezultatem wpływów hanzeatyckich, stąd też lokacje te umiejscowione były wzdłuż wybrzeża morskiego, głównie na obszarze Pomorza Zachodniego. 5. Wilkierze. Wilkierze to  statuty, ustawy miejskie. Najpierw wydawał

je  monarcha lub właściciel miasta, później autonomiczne władze miejskie. Początkowo była to  jedynie rada, dopuszczając jednak od  XVI  w. do  ustawodawstwa pozostałe ordynki, tj. ławę i reprezentację pospólstwa. W XIII w. uchwalano wilkierze pojedyncze, które zapisywano na  tabliczkach woskowych lub luźnych kartkach. W  kolejnym stuleciu zakładano dla nich już specjalne księgi, wpisując nowo uchwalane statuty w  porządku chronologicznym. W  XV  w. zaczęto uchwalać całe zbiory wilkierzy w  formie odrębnych ustaw. Ich rozmiary były zróżnicowane; od kilkudziesięciu do nawet dwustu artykułów (wilkierz gdański z ok. 1480 r.). Ustawodawstwo to rozwinęło się najbardziej na obszarze Prus Królewskich (Gdańsk, Toruń, Elbląg, Tczew). 6. Pouczenia prawne i ortyle

a. Pouczenia prawne. Były odpowiedziami (poradami prawnymi) udzielanymi miastom filialnym przez władze miast macierzystych na  zapytania przesyłane do nich w razie braku wiedzy w przedmiocie rozpoznania ważnych spraw sądowych. Wskazówki te dotyczyły wszelkich dziedzin prawa. b. Ortyle. Były rozstrzygnięciami konkretnych spraw sądowych, wydanymi przez sądy miast macierzystych. Z  prośbami o  nie mogły występować zarówno władze miast filialnych, jak i zainteresowane strony procesowe. Dotyczyły wyłącznie spraw wątpliwych lub skomplikowanych, z  którymi nie mogły sobie poradzić sądy miast mniejszych. Ortyle składały się z  dwóch części: pytania i  rozstrzygnięcia. Miały charakter precedensów sądowych, przez co  stosowano je  do  rozpoznania spraw analogicznych. Z  czasem zaczęto tworzyć zbiory ortyli.

AAzClAA= AA

Część VII. Prawo miejskie

89

7. Przywileje miejskie. Przywileje nadawali miastom monarchowie. Doty-

czyły one zwłaszcza miast większych, prowadzących ożywioną działalność gospodarczą. Najczęściej były to przywileje handlowe. Najważniejsze z nich dotyczyły: • zwolnienia z opłat celnych, np. dla Wrocławia z 1309 i 1310 r., Krakowa z 1288 i 1331 r., • przyznania prawa składu bezwzględnego lub względnego, np.  Wrocław (1274), Sandomierz (1286), Oświęcim (1291), Toruń i Elbląg (1365), • prawa organizowania targów i  jarmarków, np.  Nowy Sącz (1327), Nowy Targ (1346). Wydawano również przywileje finansowe, pozwalające na  pobieranie przez miasto dochodów z  określonych źródeł, np.  wagowe (Lwów 1415), mostowe (Poznań 1459). Większość przywilejów miała charakter wyłącznie jednostkowy. 8. Księgi miejskie

a. Ławnicze. Księgi ławnicze (acta scabinalia) prowadziła ława miejska. Zawierały one wpisy dotyczące zarówno spraw spornych, jak i niespornych, rozpoznawanych przez ławę. Czasem wyodrębniano z nich księgi dla spraw karnych, np. w Krakowie od 1362 r. b. Radzieckie. Księgi radzieckie (acta consularia) były późniejsze od ławniczych, np. w Krakowie prowadzono je od 1392 r. Zawierały wpisy aktów normatywnych, administracyjnych i  sądowych (w  ramach sądownictwa rady). W większych miastach dzielono je na specjalne działy poświęcone ściśle określonym sprawom. Odrębnie zakładano też księgi przyjęć do  prawa miejskiego, cechowe, urzędników miejskich itp.

AAzClAA= AA

90

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza

PRAWO MIEJSKIE prawo zwyczajowe kodyfikacje prawa magdeburskiego Zwierciadło saskie Weichbild magdeburski odmiany prawa magdeburskiego prawo chełmińskie, starochełmińskie prawo średzkie prawo lubeckie wilkierze ortyle księgi miejskie radzieckie ławnicze pouczenia prawne przywileje miejskie

AAzClAA= AA

Część VIII. Prawo wiejskie

91

Część VIII. Prawo wiejskie Prawo wiejskie w Polsce, w przeciwieństwie do pozostałych praw stanowych, nie stanowiło odrębnego systemu prawnego, będąc konglomeratem różnych praw. Do XIII w. chłopi, podobnie jak cała ludność, podlegali prawu zwyczajowemu polskiemu (ius Polonicum). Rozwój kolonizacji wsi na prawie niemieckim i  powstanie gospodarki czynszowej (XIII–XV  w.) spowodowały formalne poddanie prawa wiejskiego wpływom prawa niemieckiego, chociaż faktycznie stosowano je tylko wobec osadników niemieckich. Ludność polska nadal posługiwała się prawem polskim. Było tak nie tylko we wsiach lokowanych na prawie polskim, ale również i w tych lokowanych na prawie niemieckim, gdzie ludność polska przejmowała jedynie niemieckie wzorce ustrojowe. Prawo sądowe niemieckie ludności polskiej i sądom zasadniczo nie było znane, a tym samym w praktyce sądowej go nie stosowano. Źródłami prawa wiejskiego i jego poznania w okresie średniowiecza są: • przywileje i dokumenty lokacyjne, • księgi sądowe wiejskie oraz • ordynacje (wilkierze wiejskie). PRAWO WIEJSKIE przywileje i dokumenty lokacyjne

Przywileje lokacyjne zezwalały rycerstwu-szlachcie na zakładanie wsi i były zwykle związane z nadaniem immunitetu. W momencie założenia wsi pan wystawiał dokument lokacyjny, którego zasadniczą treścią było wyjęcie chłopów spod prawa polskiego i nadanie im prawa niemieckiego, uwolnienie wsi od sądownictwa i ciężarów prawa książęcego oraz określenie praw i obowiązków mieszkańców. Zdarzało się przy tym, że odrębnymi dokumentami regulowano sytuację prawną sołtysów.

księgi sądowe Były rezultatem działalności sądów wiejskich. Prowadzili je sołtysi wraz wiejskie z ławnikami bądź panowie sądzący jako sędziowie dominialni. Najstarsze zachowane księgi pochodzą z XV w., głównie z terenu Małopolski. Nieraz jedna księga wystarczała na kilka stuleci, np. księga wsi Trześniowa zawiera sprawy z lat 1119–1609. Wpisów dokonywano w porządku chronologicznym. Do XVI w. używano języka łacińskiego, a później polskiego. ordynacje (wilkierze wiejskie)

Ordynacjami, zwanymi też wilkierzami, określano życie wewnętrzne wsi, powinności chłopów, organizację wsi. Ordynacje wydawali zarówno władcy, np. Kazimierz Wielki określił w 1369 r. ciężary wsi Siemiechowa, zaś Kazimierz Jagiellończyk obowiązki wsi Bynarowa w 1470 r., jak i poszczególni panowie. Upowszechniły się one dopiero w XVI w.

AAzClAA= AA

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych Część I. Prawo ziemskie koronne 1. Prawo stanowione. W  porównaniu ze  średniowieczem źródła prawa

ziemskiego zasadniczo się nie zmieniły. Nadal podstawowe znaczenie miało prawo zwyczajowe, jakkolwiek coraz bardziej rozwijało się prawo stanowione. W jego ramach nadal obowiązywały stare statuty z poprzednich stuleci. Obok nich zaznaczyła się silna działalność ustawodawcza: sejmu, sejmików, króla oraz nielicznych urzędników  państwowych. Była ona widoczna zwłaszcza w XVI w., później jej znaczenie osłabło. a. Konstytucje. Podstawowym źródłem prawa stanowionego przez sejm były konstytucje. Dzieliły się na  wieczyste i  czasowe. Pierwsze obowiązywały przez czas nieograniczony, drugie przez czas z góry określony. Formalnie wszystkie konstytucje miały równą moc prawną i  były w  hierarchii równorzędne. W  praktyce niektóre z  nich zaczęto uznawać za  zasadnicze i  niezmienne, przez co  nabrały specjalnego znaczenia. Największe posiadały artykuły henrykowskie (1573), normujące podstawy ustroju państwa. Od 1652 r. (liberum veto) działalność ustawodawcza sejmu wyraźnie jednak osłabła. Konstytucje wydawano w imieniu króla.

Do końca XVI w. konstytucje ogłaszano w osobnych aktach, później traktowano już jako jedną całość, z wyjątkiem dotyczących spraw podatkowych (uniwersały poborowe). Od 1543 r. konstytucje spisywano w języku polskim, a  od  1576  r. drukowano. Ich teksty, opatrzone pieczęcią króla i  podpisami marszałka sejmu i kanclerza, rozsyłano do województw i ziem. b. Volumina legum. Pierwszą próbą uporządkowania konstytucji sejmowych, obok innych źródeł prawa, był zbiór kanclerza J. Łaskiego z 1506 r. Po nim ukazały się jeszcze konstytucje: z początków XVI w. (Kraków 1524 r.), z  lat 1550–1569 (konfirmowane przez Zygmunta Augusta) i  kilka innych wydań, z  których ostatnie pochodziło z  1637  r. i  obejmowało konstytucje po  1635  r. W  połowie XVIII  w. inicjatywę wydania wszystkich konstytucji sejmowych podjęli Józef Załuski i  Stanisław Konarski. Wydanie to, zwane AAzClAA= AA

Część I. Prawo ziemskie koronne

93

Volumina legum, objęło pełen zbiór ustaw i konstytucji polskich, począwszy od XIV w. do 1793 r. c. Senatus consulta. Działalność ustawodawczą sejmu uzupełniały senatus consulta (rady senatu). Zaczęto je spisywać po 1607 r. Od 1641 r. musiały być one przez obecnych na naradzie senatorów podpisane. Zajmowały się m.in. sprawami: wojskowymi, zwoływaniem sejmów nadzwyczajnych, wysyłaniem posłów itp. Nie mogły dotyczyć spraw należących do  kompetencji sejmu, uchylania wyroków sądowych i zawierania traktatów. d. Lauda. Władzę ustawodawczą o charakterze lokalnym realizowały sejmiki. Uchwalano i wydawano na nich: lauda (uchwały), instrukcje dla posłów na sejmy walne, mowy marszałków sejmikowych oraz innego rodzaju akty (uniwersały, protestacje itp.). e. Ustawodawstwo królewskie. Ustawodawstwo królewskie realizowane było przez wydawanie: • edyktów, • dekretów, • ordynacji, • uniwersałów i • artykułów. Znaczenia nabrało również ustawodawstwo urzędników ministerialnych: marszałków, hetmanów i podskarbich, urzędników ziemskich – starostów, wojewodów oraz sądów. Najważniejsze z tych ustaw zostały przedstawione w poniższej tabeli. USTAWODAWSTWO URZĘDNIKÓW MINISTERIALNYCH Artykuły marszałkowskie

Zaczęto je ogłaszać na sejmach od panowania Zygmunta Augusta. Dotyczyły: zarządu dworem, sądownictwa nad dworzanami, spraw ceremonialnych itp. Od 1678 r. miały charakter stały.

Artykuły hetmańskie

Ogłaszali je hetmani, począwszy od połowy XVI w. Ich treść obejmowała kwestie sądownictwa nad wojskowymi oraz organizacji armii. Pierwsze wydał F. Zebrzydowski w 1561 r., a po nim większość kolejnych hetmanów, np. J. Zamoyski (1582), K. Radziwiłł (1635), M. Radziwiłł (1746).

Ordynacje podskarbich

Uzupełniały one najczęściej teksty konstytucji sejmowych w sprawach skarbowych. Pierwsza, wydana w 1539 r., zawierała przepisy o pisarzach skarbowych.

Taksy wojewodzińskie

Były to cenniki towarów. Ich wydawanie nakazał wojewodom Statut warcki (1423). Początkowo dotyczyły tylko ściśle określonych towarów. Od 1565 r. obejmowały już wszystkie, z wyjątkiem dowożonego do miasta zboża. Obok wojewodów, w sprawach dla siebie zastrzeżonych, wydawali je również sejm, marszałkowie i hetmani. Dla prawa sądowego mają one niewielkie znaczenie.

AAzClAA= AA

94

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych USTAWODAWSTWO URZĘDNIKÓW MINISTERIALNYCH

Ordynacje starościńskie

Zaczęli je wydawać starostowie od końca XVI w. Dotyczyły one działalności urzędu i sądu grodzkiego. Wpisywano je do ksiąg sądowych. Najstarsze krakowskie, z 1562 i 1574 r., regulowały sprawy odbywania roków sądowych.

Ordynacje urzędów kolegialnych

Pojawiły się one w drugiej połowie XVIII w. wraz z utworzeniem urzędów kolegialnych, np. Rada Nieustająca wydawała uniwersały i rezolucje, zaś komisje wielkie – ordynacje.

Ordynacje sądowe

Wydawały je sądy kolegialne. Określano w nich strukturę wewnętrzną sądów i zasady ich funkcjonowania. Pierwsze pojawiły się dla sądów kapturowych (1632), a następnie konfederackich (1673).

2. Statut Jana Łaskiego (1506). W  1505  r. sejm radomski zwrócił się

do  króla Aleksandra Jagiellończyka z  prośbą o  uporządkowanie i  ułożenie obowiązującego w Polsce prawa. Zadanie to powierzono kanclerzowi koronnemu Janowi Łaskiemu. W  1506  r. wydał on drukiem w  języku łacińskim zbiór praw zwany potocznie Statutem Łaskiego. Składał się on z dwóch części: • pierwsza obejmowała prawo polskie: – przywileje szlacheckie, – statuty królewskie (Kazimierza Wielkiego, warcki itd.), – edykty monarsze, – konstytucje sejmowe z lat 1496–1505, – unie i traktaty międzynarodowe, – dokument założenia sądu wyższego prawa niemieckiego w Krakowie (1444), – zwyczaje ziemi krakowskiej, – spis prawa procesowego, – inne drobne źródła prawa; • druga obejmowała prawo niemieckie: – Zwierciadło saskie, – Weichbild magdeburski, – prawo lubeckie, – traktat o prawie rzymskim z XIV w. (pióra Rajmunda Partenopejczyka) i kilka innych źródeł.

AAzClAA= AA

Część I. Prawo ziemskie koronne

95

3. Kodyfikacja prawa

a. Formula processus (1523). Składała się 111 artykułów. Całość podzielono na dwie części. W pierwszej zawarto przepisy normatywne, zaś w drugiej zebrano formuły procesowe. Właściwa kodyfikacja regulowała: • proces przed sądami ziemskimi i grodzkimi, • postępowanie egzekucyjne, • proces graniczny i inne drobne kwestie. Zasadniczo, wskutek niepowodzenia kodyfikacji innych dziedzin prawa ziemskiego, stanowiła ona jedyny kodeks obowiązujący szlachtę do upadku państwa polskiego. b. Korektura praw (1532). Całość liczyła 929 artykułów, podzielonych na pięć ksiąg, które kolejno obejmowały: • źródła prawa oraz ustrój państwa i sądów, • prawo procesowe, • prawo rodzinne i spadkowe, • prawo zobowiązaniowe i karne oraz • zbiory formuł procesowych. Korekturę praw odrzucono na sejmie piotrkowskim w 1534 r. Większość szlachty uznała, że projekt przekroczył założenia ruchu egzekucyjnego. Obawiano się też, że  zawarte w  niej przepisy mogły wzmocnić pozycję króla i magnaterii. Odrzucenie Korektury praw spowodowało załamanie się procesu kodyfikacji prawa aż do epoki Oświecenia. c. Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego (1778). W 1776 r. sejm, na wniosek króla, powołał specjalną komisję kodyfikacyjną. Na jej czele stanął były kanclerz koronny Andrzej Zamoyski. Projekt ogłoszono drukiem w 1778 r. pod nazwą Zbiór praw sądowych. Składał się ze 115 artykułów podzielonych na trzy części oparte na systematyce justyniańskiej. W  części pierwszej zamieszczono przepisy dotyczące: stanów, prawa publicznego i  prawa osobowego, w  drugiej: prawa prywatnego (spadkowego, zobowiązaniowego i rodzinnego), a w trzeciej – ustroju sądów, procedury i prawa wekslowego. Projekt był kompromisem szlachecko-mieszczańskim. Zaważyło to na jego treści, stanowiącej połączenie feudalnych przeżytków z rozwiązaniami oświeceniowymi. Pod wpływem dawnej tradycji pozostawało zwłaszcza prawo karne (okrutne kary, brak norm ogólnych, kazuistyka, sankcje ściśle nieokreślone).

AAzClAA= AA

96

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych

Bardziej postępowa była procedura karna, uwzględniająca niektóre postulaty doktryny humanitarnej (nowa teoria dowodowa, gwarancje prawa dla oskarżonego). Nowe koncepcje, oparte na prawie rzymskim i doktrynie liberalizmu gospodarczego, ujawniły się też w prawie prywatnym (nowe rodzaje umów, nowoczesne unormowanie opieki i kurateli). Obok prawa sądowego Zbiór praw sądowych zawierał reformatorskie rozwiązania w  stosunkach społecznych. Dotyczyły one zarówno chłopów (ograniczenie poddaństwa osobistego, kontrola sądownictwa patrymonialnego), jak i mieszczan. Wreszcie kodeks wprowadzał nowe poglądy na  funkcjonowanie państwa (wzmocnienie władzy królewskiej, ograniczenie pozycji Kościoła). Większość szlachty i  kleru odniosła się do  niego wrogo, widząc w nim próbę naruszenia ich pozycji społeczno-prawno-ekonomicznej. Jego przeciwników poparły: kuria rzymska, nuncjatura papieska i  ambasada rosyjska, uznające reformy za  zbyt radykalne. Przesądziło to o dalszych losach kodeksu. Sejm w 1780 r. projekt odrzucił, nie przeprowadziwszy nad nim nawet dyskusji merytorycznej, żądając przy tym, aby nigdy ponownie nie został on wniesiony pod jego obrady.

d. Projekt Kodeksu Stanisława Augusta. Konstytucja 3 Maja (1791), w  art.  VIII, nakazała spisanie praw cywilnych i  karnych. W  tym celu powołano dwie komisje: koronną (14 osób) i litewską (22 osoby). W ich skład wchodzili najwybitniejsi prawnicy i pisarze polityczni polskiego Oświecenia: Hieronim Stroynowski, Józef Wybicki, Józef Szymanowski, Józef Januszewicz i inni. Zbiór praw miał nosić nazwę Kodeksu Stanisława Augusta. Pierwotnie zamierzano nim objąć tylko prawo cywilne, karne, procesowe i organizację sądów, ale w czasie prac wciągnięto do niego również materie polityczne. Ostatecznie do ułożenia całości Kodeksu Stanisława Augusta nie doszło. Przeszkodziły temu wydarzenia polityczne i upadek państwa polskiego. Komisje pozostawiły jednak po  sobie wiele cennego materiału prawnego, zawartego w formie projektów. Z ich treści wynika, że wiele z nich miało charakter postępowy, wprowadzając nowoczesne zasady i konstrukcje prawne. Prace komisji trwały od września 1791 r. do marca 1792 r.

AAzClAA= AA

Część I. Prawo ziemskie koronne

97

4. Kodyfikacje i zbiory prywatne KODYFIKACJE I ZBIORY PRYWATNE Zbiór prawa polskiego Jakuba Przyłuskiego (1553)

W 1548 r. wydał projekt prawa polskiego (Statuta Regni Poloniae), podzielony na sześć ksiąg. Stanowił on podstawę dalszych prac, które uwieńczył wydaniem w 1553 r. dzieła Leges seu statuta ac privilegia Regni Poloniae (Ustawy, statuty i przywileje Królestwa Polskiego). Była to obszerna, spisana po łacinie, kodyfikacja prawa polskiego. Materiał prawny J. Przyłuski starał się ułożyć według systemu prawa rzymskiego prywatnego (persones, res, actiones).

Kompendium Jana Sierakowskiego (1554)

Kompendium, zwane Statutorum Regni Poloniae methodus, J. Sierakowski ułożył w Wilnie w 1554 r. Opierało się ono głównie na Statucie Łaskiego, Zbiorze Zygmunta I, konstytucjach sejmowych i dziele J. Przyłuskiego. Całość dzieliła się na 47 rozdziałów, a podstawą układu pracy była Korektura praw.

Zbiór prawa polskiego Jana Palczewskiego (1555)

Powody wydania zbioru miały charakter praktyczny, gdyż po wcieleniu obu księstw do województwa krakowskiego (1562–1564) zaczęło na jego obszarze obowiązywać prawo sądowe Korony, a językiem urzędowym stał się polski. Brak w nim jakichkolwiek przejawów systematyzacji przepisów karnych.

Zbiór praw Jana Herburta (1563, 1570)

Jan Herburt, podkomorzy przemyski, a następnie kasztelan sanocki, wydał w 1563 r. Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta. Było to kompendium prawa polskiego w układzie alfabetycznym, oparte na wcześniejszych zbiorach. Cieszyło się ono ogromną popularnością w wymiarze sprawiedliwości, stąd wielokrotnie było drukowane. Następnie w 1564 r., z polecenia sejmu, J. Herburt rozpoczął pracę nad tłumaczeniem z łaciny na język polski statutów i przywilejów koronnych w układzie systematycznym.

Zbiór prawa koronnego Stanisława Sarnickiego (1594)

Stanisław Sarnicki, wojski krasnostawski, rozpoczął pracę nad nowym zbiorem w związku z projektami sejmu (1588) powrotu do dyskusji nad kodyfikacją prawa. Dzieło ukazało się drukiem w 1594 r. pod nazwą Statuta i metryka przywilejów koronnych.

Zbiór Jana Januszowskiego (1600)

Ksiądz J. Januszowski, archidiakon sądecki, wydał w 1600 r. Statuta, prawa i konstytucje koronne. Zbiór podzielony był na dziesięć ksiąg. Miał stanowić podstawę do podejmowanej aktualnie przez sejm idei kodyfikacji prawa. Reprezentował wyjątkowo niski poziom wiedzy prawniczej, brak wewnętrznej spójności, znajomości prawa i słabość systematyzacyjną. W rezultacie został odrzucony przez sejmową komisję kodyfikacyjną jako przyszły projekt, na którym miała się opierać reforma prawa.

5. Metryka koronna. Metryka koronna (Metrica Regni Poloniae) obejmo-

wała księgi prowadzone przez kanclerza i podkanclerza. Zapisywano w nich w  całości, w  regestrach lub notatkach wszystkie akty prawne wychodzące z  kancelarii monarszej. Utworzono ją  zapewne na  początku XV  w. Pierwsze zachowane księgi pochodzą jednak dopiero z  1447  r., obejmując okres do 1794 r. Księgi Metryki dzieliły się na działy, które wyodrębniono biorąc pod uwagę dwa kryteria. Pierwszym była osoba prowadzącego wpisy, przez

AAzClAA= AA

98

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych

co  dzielono je  na: kanclerskie, podkanclerskie i  początkowo sekretarskie. Drugim była podstawa rzeczowa, w  wyniku czego wyodrębniono osobne księgi dla spraw zagranicznych i asygnat skarbowych. 6. Księgi sądowe. Od XVI w. w księgach sądowych zaczęto prowadzić od-

rębne księgi inskrypcji (wpisy rozmaitych spraw, ale przeważnie dotyczących nieruchomości) i księgi dekretów (wyroki w sprawach cywilnych i karnych). Podobny podział wprowadzono z  czasem również w  księgach grodzkich. W  tych ostatnich przyjął się też zwyczaj prowadzenia ksiąg podwójnych. Jedne nazywano protokołem, drugie induktą (czystopisem). Pierwsze zawierały jedynie wpisy w  formie skróconej, drugie pełen wykaz czynności i formuł procesowych. Wpis w protokole, wpisany następnie do indukty, był przekreślany. 7. Literatura prawnicza. W  XVI i  XVII  w. upowszechniły się w  Pol-

sce, sporządzane przez pisarzy-prawników, prywatne opracowania prawa ziemskiego. Powstawały one zarówno w związku z prowadzonymi pracami kodyfikacyjnymi, jak i w formie literatury prawniczej, stanowiąc próby naukowego ujęcia całego prawa lub jego poszczególnych dziedzin. Pierwsze, wcześniej już omówione, były charakterystyczne dla XVI w., drugie pojawiły się w XVII i XVIII w. W prawie procesowym największą rolę odegrały prace: • Tomasza Dreznera – Processus iudiciarius Regni Poloniae z 1601 r., • Teodora Zawackiego – Processus iudiciarius z 1612 r., • Grzegorza Czaradzkiego – Proces sądowy polski prawa koronnego z 1614 r. oraz • Jana Nixdorffa – Compendium processus iudiciarii z 1655 r. W prawie publicznym za najwybitniejsze dzieła należy uznać prace: • Gotfryda Lengnicha – Ius publicum Regni Poloniae (tom I – 1742, tom II – 1756) i Ius publicum Prussiae Poloniae (1758), • Wincentego Skrzetuskiego – Prawo polityczne narodu polskiego i • Antoniego Trębickiego – Prawo polityczne i cywilne (tom I – 1788, tom II – 1790). Natomiast do  najważniejszych dzieł prawniczych o  charakterze ogólnym zalicza się opracowania: • T. Dreznera – Institutionum iuris Regni Poloniae (księga IV – 1613), • Mikołaja Zalaszowskiego – Ius Regni Poloniae (tom I – 1699, tom II – 1702), i • Teodora Ostrowskiego – Prawo cywilne narodu polskiego z 1784 r.

AAzClAA= AA

Część II. Prawo partykularne na innych obszarach…

99

Część II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej 1. Prawo mazowieckie. W  okresie średniowiecza Mazowsze posiadało

własny system prawa zwyczajowego. Był on ujęty w odrębnym spisie Zwyczaje ziemi mazowieckiej (Consuetudines terrae Mazoviae), składającym się z 29 artykułów. Jego uzupełnieniem było orzecznictwo sądowe i statuty książęce, z których najstarszy pochodził z 1377 r. Po  wcieleniu do  Korony (1529) sejm mazowiecki, pragnący zachować odrębność prawną prowincji, opracował dwie kodyfikacje obejmujące miejscowe prawo zwyczajowe i stanowione. Pierwsza, zwana Zwodem Prażmowskiego z  1530  r., obejmowała 25 statutów książąt mazowieckich z  lat  1377–1482 oraz zwód prawa zwyczajowego, liczący 248 artykułów. Druga, zwana Zwodem Goryńskiego, nad którą prace trwały od  1536  r., uzyskała w  1540  r. konfirmację królewską. Na  jej zawartość składały się m.in.: zbiór prawa zwyczajowego Mazowsza (259 artykułów), statuty książąt mazowieckich z  lat 1377–1482, dekrety i  przywileje wydane dla Mazowsza przez króla Zygmunta I i konstytucja piotrkowska z 1538 r. 2. Prawo Prus Królewskich. Po wojnie trzynastoletniej, na mocy pokoju

toruńskiego (1466), Prusy Królewskie zostały inkorporowane do  Korony. W 1476 r. król Kazimierz Jagiellończyk rozciągnął na całym obszarze tej prowincji moc obowiązującą prawa chełmińskiego, przez co stało się ono prawem ponadstanowym i ponadpartykularnym. Z  czasem ujawniła się jednak niechęć szlachty do  tego systemu prawa, zwłaszcza w  dziedzinie prawa rzeczowego i  spadkowego. Drogi szlachty i  mieszczaństwa dla stworzenia wspólnej kodyfikacji prawa chełmińskiego rozeszły się ostatecznie po 1585 r. Każdy ze stanów zaczął opracowywać odrębne dla siebie prawo. Postęp w  kodyfikacji pruskiego prawa ziemskiego nastąpił dopiero w 1597 r., kiedy to na polecenie sejmiku generalnego pruskiego opracowanie stosownego projektu powierzono odrębnie Reinholdowi Heidensteinowi i Mikołajowi Niewieścińskiemu. W 1598 r. sejm warszawski, a następnie król Zygmunt III Waza zatwierdzili pierwszy z projektów, który zaczął obowiązywać jako prawo ziemskie szlachty Prus Królewskich (Ius terrestre nobilitatis Prussiae Regalis), zwane popularnie Korekturą pruską.

AAzClAA= AA

100

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych

3. Prawo litewskie. Geneza prawa litewskiego tkwiła w  prawie pruskim.

Do  XIV  w. jego głównym źródłem był zwyczaj. Od  aktu w  Krewie (1385) w prawie litewskim zaczęły być widoczne wpływy prawa polskiego. Najpierw, na wzór Korony, wielcy książęta rozpoczęli wydawanie przywilejów zarówno ogólnych, np.  wileński z  1387  r., horodelski z  1413  r., jak i  dzielnicowych dla poszczególnych ziem, np.  żmudzki z  1492  r., kijowski z  1471, połocki z 1511 r. Równolegle władcy Litwy zaczęli wydawać statuty książęce. Ważniejszy był statut Kazimierza Jagiellończyka z 1468 r. (Sudiebnik), składający się z 24 artykułów zawierających kazuistycznie ujęte normy prawa karnego. STATUTY LITEWSKIE I statut litewski

Jego projekt powstał już w 1522 r., ale zatwierdzenie uzyskał dopiero na sejmie wileńskim w 1529 r. Określa się go jako stary lub statut litewski I. Całość liczyła 244 artykuły, ujęte w 13 rozdziałach. Ich treść obejmowała zarówno prawo publiczne (ustrój państwa, stany), jak i prawo sądowe (karne, prywatne i procesowe). Statut opierał się przede wszystkim na litewskim prawie zwyczajowym i stanowionym, Prawdzie Ruskiej, Sudiebniku z 1468 r., prawie koronnym oraz pewnych wzorach bizantyńsko-rzymskich.

II statut litewski

W 1551 r. Zygmunt August powołał komisję dla rewizji statutu (10 osób). Największą w niej rolę odegrali Augustyn Rotundus i Piotr Rozjusz, wybitni znawcy prawa rzymskiego. W 1566 r. komisja ułożyła nową redakcję zbioru, który zaczął obowiązywać jako statut litewski II. Liczył on 366 artykułów ujętych w 14 rozdziałach, przy czym całkowitą nowością był rozdział dotyczący testamentów. W porównaniu z poprzednim nowy statut wykazywał znaczne wpływy prawa polskiego i rzymskiego.

III statut litewski

Po unii lubelskiej (1569) nastąpiło znaczne zbliżenie polskiego i litewskiego systemu prawnego. Myślano nawet o unifikacji systemów prawnych obu państw, do czego zresztą nigdy nie doszło. Prace nad nowym statutem specjalna komisja rozpoczęła w 1569 r., a zakończyła w 1588 r., kiedy to przedstawiony projekt został, za zgodą sejmu, zatwierdzony przez króla Zygmunta III Wazę jako statut litewski III. Zbiór składał się z 488 artykułów podzielonych na 14 rozdziałów. Wydany w języku ruskim, został przetłumaczony na polski w 1614 r. Na ziemiach litewskich obowiązywał aż do 1840 r. Statut wywarł duży wpływ na późniejsze kodyfikacje rosyjskie (1649), środkowoeuropejskie i polską praktykę sądową.

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo miejskie

101

Część III. Prawo kanoniczne 1. Prawo powszechne. Podstawowym źródłem prawa kanonicznego po-

wszechnego był Corpus Iuris Canonici. Była to  oficjalna nazwa na  łączne oznaczenie najważniejszych źródeł tego prawa powstałych w okresie średniowiecza (Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Liber sextus i Clementinae). W okresie ruchu soborowego (X.XVI w.) szczególnego znaczenia w prawie kanonicznym nabrały kanony, czyli uchwały soborowe. W  XVI  w. najważniejsze uchwały dla Kościoła podjęły sobory: laterański piąty (1512–1517) i trydencki (1545–1563). Ten ostatni przeprowadził gruntowną reformę Kościoła, a jego postanowienia odgrywają ogromną rolę aż po dzień dzisiejszy. Postanowienia soboru trydenckiego przyjął w 1564 r. na sejmie w Parczewie król Zygmunt August. Duchowieństwo polskie uczyniło to dopiero w 1577 r. 2. Statuty prowincjonalne. Podstawowe źródło prowincjonalnego prawa

kanonicznego stanowiły nadal Statuty Mikołaja Trąby (1420). Od początków XVI  w. były one systematycznie uzupełniane postanowieniami synodów. Stało się to podstawą do powstania kolejnych polskich zbiorów prawa kanonicznego prowincjonalnego. Pierwszej dokonano na synodzie w 1523 r., w formie Zbioru Jana Łaskiego. Kolejną opracował i wydał w 1579 r. biskup włocławski Stanisław Karnkowski. Była to  wprawdzie praca prywatna, ale używano jej powszechnie w codziennej praktyce. Ostatnią oficjalną kodyfikacją polskiego prawa kanonicznego był Zbiór Jana Wężyka z 1630 r. Stanowił on poprawioną wersję Zbioru Karnkowskiego.

Część IV. Prawo miejskie 1. Prawo zwyczajowe

a. Prawo magdeburskie. Podstawowe źródła prawa magdeburskiego (Zwierciadło saskie, Weichbild) wydrukowano po  raz pierwszy w  Polsce w Statucie Łaskiego (1506). Nie miały one charakteru urzędowego, gdyż znalazły się w  części zbioru nieobjętej konfirmacją Aleksandra Jagiellończyka. Druk w  języku łacińskim oparto na  przestarzałych tłumaczeniach pisarza sandomierskiego Konrada z XIV w. Nowego przekładu tych źródeł na łacinę, na podstawie tekstów niemieckich, dokonał w 1535 r. Mikołaj Jaskier – pisarz krakowski. Jego dzieło uzupełniały: romanistyczna glosa, streszczenia poszczególnych artykułów i indeks alfabetyczny. Po zatwierdzeniu przez króla praca ta stała się oficjalnym zbiorem prawa niemieckiego obowiązującego w Polsce. AAzClAA= AA

102

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych

b. Prawo chełmińskie Pierwsza kodyfikacja

W latach 1552–1554 komisja kodyfikacyjna z biskupem warmińskim S. Hozjuszem na czele opracowała pierwszy projekt kodeksu, który spotkał się z silnym oporem szlachty, krytykującej zasady obowiązującej w prawie chełmińskim spadkowym sukcesji flamandzkiej (zapewniała ona wdowom połowę majątku zmarłego, a córkom równe prawa spadkowe jak synom). W 1566 r. komisja, obradująca w Lidzbarku Warmińskim, ustaliła ostateczną redakcję kodeksu (rewizji), zwaną Ius Culmense correctum, albo popularnie rewizją lidzbarską lub heilsberską (od miejsca powstania). Kodeks wprawdzie nie uzyskał sankcji królewskiej, jednak stosowano go w biskupstwie warmińskim. Składał się z pięciu ksiąg, obejmujących łącznie 325 artykułów.

Druga kodyfikacja

W 1578 r. powołano nową komisję kodyfikacyjną. W 1580 r. na posiedzeniu w Nowym Mieście n. Drwęcą przedstawiła ona kolejną rewizję prawa chełmińskiego, zwaną Ius Culmense emendatum lub nowomiejską. Jej przekładu z łaciny na polski dokonał Paweł Kuszewicz (1623). Podobnie jak i poprzednia, również rewizja nowomiejska nie została zatwierdzona przez króla. Mimo to posługiwały się nią polskojęzyczne miasta południowych Prus Królewskich, Mazowsza, Kujaw i Podlasia, przez co nazywano ją również Ius Culmense Polonicum. Dzieliła się na pięć ksiąg i liczyła 369 artykułów (w wydaniu J.W. Bandtkiego z 1814 r.).

Trzecia kodyfikacja

Trzecia z kolei kodyfikacja prawa chełmińskiego, zwana Ius Culmense revisum lub rewizją toruńską albo gdańską, pochodziła z 1594 r. W jej opracowaniu nie uczestniczyła już szlachta, której przedstawiciele rozpoczęli prace nad wydaniem Korektury pruskiej. Rewizja nie uzyskała konfirmacji ani ze strony sejmiku pruskiego, ani króla. Niemniej jednak przyjęta została w praktyce sądowej miast Pomorza Gdańskiego. Składała się z 527 artykułów, podzielonych na pięć ksiąg. Traktowały one o: • prawie publicznym, • procesie cywilnym, • prawie rzeczowym i spadkowym, • zobowiązaniach oraz • prawie karnym materialnym i procesowym.

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo miejskie

103

2. Prawo stanowione. Od XVI w. prawotwórcza działalność władz miej-

skich zaczęła wykazywać coraz większą aktywność. Przodowały w niej wielkie miasta pruskie (Gdańsk, Elbląg, Toruń), które na  mocy przywilejów Kazimierzowskich z  lat 1454–1457 uzyskały autonomię w  zakresie ustawodawstwa wewnętrznego. Źródłami prawa stanowionego, obok wcześniej wydawanych wilkierzy, stały się również ordynacje i rozporządzenia. W miastach pruskich wydawano również obszerne akty prawne, zwane ordynacjami. Niektóre z nich normowały rozmaite dziedziny prawa sądowego. Dla rozwoju prawa największe znaczenie miały XVIII-wieczne ordynacje gdańskie, które wprowadziły do prawa miejskiego zachodnioeuropejskie, postępowe i oparte na ideologii liberalizmu gospodarczego konstrukcje prawne. 3. Literatura prawnicza. W  XVI  w. nastąpił wyraźny rozwój literatury

prawniczej w zakresie prawa miejskiego. Pierwszym poważniejszym dziełem jest traktat Jana Cervusa Tucholczyka o  prawie prywatnym magdeburskim z 1531 r., znacznie rozszerzony w 1540 r. o kwestie dotyczące prawa rzymskiego, ziemskiego i kanonicznego. Obowiązywanie prawa magdeburskiego w miastach polskich było również przedmiotem rozprawy Jana Cerasimusa Kirsteina, wójta sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku w Krakowie, z  1557  r. Najważniejszym wszakże znawcą prawa magdeburskiego stał się w tym stuleciu Bartłomiej Groicki, podwójci i pisarz wspomnianego już wyżej sądu krakowskiego [Artykuły prawa magdeburskiego (1558), Porządek sądów i  praw miejskich (1559), Postępek z  praw cesarskich (1559), Tytuły prawa magdeburskiego (1567). Jego dzieła objęły wszystkie dziedziny prawa miejskiego]. Groicki głosił w nich m.in. program: • kodyfikacji i reformy prawa miejskiego, • złagodzenia w prawie karnym surowych przepisów Caroliny, • posiłkowości prawa rzymskiego, • unowocześnienia przepisów itp. Po  Groickim nastąpiło znaczne osłabienie badań nad prawem miejskim. Dopiero w XVIII w. rozgłosu nabrała praca Jakuba Czechowicza – Praktyka kryminalna, to jest wzór rozumnego i porządnego spraw kryminalnych sądzenia (1769), będąca kompendium prawa karnego materialnego i procesowego, opartego na  Carolinie i  literaturze prawniczej (Jodocus Damhouder, Benedykt Carpzow).

AAzClAA= AA

104

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych

PRAWO MIEJSKIE księgi miejskie prawo zwyczajowe prawo magdeburskie prawo chełmińskie prawo stanowione wilkierze rozporządzenia (edykty) ordynacje literatura prawnicza projekt kodyfikacji Macieja Śliwnickiego kopiarze

Część V. Prawo wiejskie Głównymi źródłami prawa wiejskiego były: • zwyczaje, • ustawy wiejskie, • inwentarze, • przywileje, zaś poznania prawa – księgi sądowe. Pierwsze ustawy wiejskie uchwalano w  XV  w., ale ich rozkwit nastąpił głównie w  XVII i  XVIII stuleciu. Normowano w  nich ustrój wsi, obowiązujące prawo sądowe, powinności chłopów i ich świadczenia, stosunki wewnętrzne na wsi itp. Najbardziej ustawodawstwo to rozwinęło się we wsiach Wielkopolski i Prus Królewskich. Do najobszerniejszych należą: Ordynacja w dobrach Zegrzu i Ratajach z 1733 r., wydana przez radę miejską Poznania (118 art.), Wilkierz ustanowiony dla starostwa puckiego z  1767  r., wydany AAzClAA= AA

Część VI. Prawo rzymskie

105

przez starostę Ignacego Przebendowskiego (91 art.), Wilkierz albo porządek w starostwie gniewskim z 1676 r. itd. Aktami prawnymi zbliżonymi do  ustaw wiejskich były inwentarze. Wydawali je panowie i starostowie lub ich urzędnicy z reguły dla wielkich majątków podzielonych na klucze. Zawierano w nich przepisy dotyczące administracji wiejskiej, gospodarki rolnej oraz postępowania urzędników wobec poddanych i ich obowiązki. Nadal też wydawano przywileje zarówno lokacyjne, jak i  dotyczące świadczeń oraz powinności wiejskich. Te ostatnie liczne były zwłaszcza dla królewszczyzn, przybierając formę zwolnień od  określonych obowiązków lub rozporządzeń ograniczających wyzysk chłopa. W coraz większym zakresie zakładano też księgi wiejskie. Z reguły prowadzono je w języku polskim, który zastąpił łacinę. Przeważnie były to księgi gromadzkie, rzadziej księgi sądu patrymonialnego pana, np. księgi wielkorządcy krakowskiego, zachowane od 1549 r.

Część VI. Prawo rzymskie Prawo rzymskie w  średniowiecznej Polsce odgrywało rolę niewielką. Na szerszą skalę prawem rzymskim zainteresowano się dopiero w epoce Odrodzenia. Inicjatywa w kierunku jego poznania wyszła ze strony prawników i  pisarzy politycznych zainteresowanych reformą prawa polskiego. Prawo rzymskie w ich rozważaniach miało głównie wartość teoretyczną. Przejmowali z niego konstrukcje, instytucje, siatkę pojęć i zasady prawne, które wykorzystywali do prac nad projektami kodyfikacji prawa polskiego i we własnej twórczości prawniczej. Nieliczni opowiadali się za  oparciem systemu prawa polskiego w  całości lub części na  prawie rzymskim (Andrzej Frycz Modrzewski), stosowaniem go razem z  prawem kanonicznym, jako prawa posiłkowego, uzupełniającego luki (J.  Przyłuski), ewentualnie traktowaniem go jako prawa subsydiarnego (M. Zalaszowski). Na szerokie stosowanie prawa rzymskiego nie było jednak przyzwolenia ze strony szlachty obawiającej się wzrostu władzy królewskiej. Znacznie silniejszym wpływom prawa rzymskiego podlegało prawo miejskie. Wynikało to z potrzeb gospodarki towarowo-pieniężnej i oddziaływania prawa niemieckiego, którego źródła (Zwierciadło saskie i Weichbild) zaopatrzone były w glosę nakazującą uzupełniać luki w prawie „powszechnym prawem duchownym i cesarskim” (rzymskim i kanonicznym). Glosę tę rozpowszechnił M. Jaskier, tłumacząc oba źródła prawa saskiego na łacinę. Największą rolę w  upowszechnieniu prawa rzymskiego w  miastach odegrały

AAzClAA= AA

106

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych

ponadto: literatura prawnicza (B. Groicki), orzecznictwo sądowe i kodyfikacje prawa (chełmińskiego). W rezultacie prawo rzymskie w prawie miejskim było powszechnie znane i  stosowane w  praktyce sądowej. Obowiązywało jednak nie na  zasadzie recepcji formalnej, lecz praktycznej – jako „pisany rozum”. Dalszy wzrost zainteresowania prawem rzymskim nastąpił w  okresie Oświecenia, jakkolwiek poważną konkurencję dla niego zaczęła stanowić doktryna nowożytnego prawa natury. Uwzględniali je  w  swoich dziełach prawie wszyscy prawnicy epoki. Tadeusz Ostrowski głosił posiłkowość stosowania prawa rzymskiego, a  swój podręcznik polskiego prawa sądowego oparł na  systematyce justyniańskiej. Bardziej umiarkowane poglądy głosił Krystian Bogumił Steiner, który odrzucając subsydiarność prawa rzymskiego, postulował jedynie uwzględnienie jego wpływów ogólnych w prawie polskim. Dalszy wzrost zainteresowania prawem rzymskim nastąpił w okresie prac kodyfikacyjnych nad Zbiorem Andrzeja Zamoyskiego i  Kodeksem Stanisława Augusta. W  porównaniu jednak do  badań nad prawem rzymskim, które rozwinęły się w państwach Europy Zachodniej, udział prawników polskich był bardzo skromny.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Prawo prywatne Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne 1. Prawo osobowe

a. Zdolność prawna. Zdolność prawna oznacza zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Prawo polskie przyznawało zdolność prawną zarówno osobom fizycznym, jak i prawnym.

Zdolność prawna mogła być pełna lub ograniczona bądź w ogóle nie występować. Pełną zdolność w prawie feudalnym posiadała osoba fizyczna: wolna, zdrowa, miejscowa (krajowa), niepozbawiona czci i korzystająca z niej w ramach własnego stanu. Czynnikami ograniczającymi zdolność prawną były: • obce pochodzenie (cudzoziemcy) – początkowo nie posiadali oni w ogóle zdolności prawnej. Pod koniec średniowiecza ich położenie prawne uległo polepszeniu. Przyczyniły się do  tego rozwój międzynarodowej wymiany handlowej oraz ukształtowanie się zasad prawa gościnnego; • religia – szczególnie specyficzna była sytuacja Żydów. W  odróżnieniu od  innych krajów, Żydzi w  Polsce posiadali stosunkowo korzystną sytuację prawną. Jako pierwszy udzielił im ochrony prawnej książę Bolesław Pobożny w  1264  r. Mimo to  Żydzi podlegali rozmaitym ograniczeniom w rodzaju: obowiązku zamieszkiwania w odrębnych dzielnicach oraz noszenia odznak i  czapek, zakazu nabywania własności i  dzierżenia dóbr ziemskich, utrzymywania służby chrześcijańskiej, niemożliwości zawierania małżeństw z chrześcijanami itp. Z drugiej strony prawo: zezwalało im na udzielanie pożyczek na procent (lichwa), nadawało szczególną ochronę jako tzw. sługom skarbu, zaostrzało sankcję za  ich zabicie, przyznawało pewne prawa procesowe itp.; • stan – najszerszy zakres zdolności prawnej posiadała szlachta, zastrzegały ją dla niej liczne prawa, przywileje i inne akty prawne. Węższy zakres zdolności prawnej przysługiwał duchowieństwu, zwłaszcza od czasów reformacji (XVI w.). Najważniejsze ograniczenia duchowieństwa dotyczyły: rozporządzania majątkiem, nabywania praw spadkowych, przekazywania

AAzClAA= AA

108

Rozdział III. Prawo prywatne

na  rzecz duchownych nieruchomości itp. Ograniczenia mieszczan obejmowały przede wszystkim dziedzinę majątkową (zakaz nabywania i posiadania dóbr ziemskich) oraz polityczną (zakaz piastowania urzędów państwowych i  wyższych godności duchownych). Najbardziej ograniczona była zdolność prawna chłopów, zwłaszcza w okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XVI–XVIII  w.). Formalnie chłopi bez zgody pana nie mogli nawiązywać żadnych stosunków prawnych (zawierać małżeństwa, opuszczać wsi, występować w  sądzie, rozporządzać majątkiem itp.). W praktyce ograniczenia te nie były rygorystycznie egzekwowane; • płeć – początkowo pełną zdolność prawną posiadali jedynie mężczyźni. Kobiety były w niej ograniczone. Nie posiadały one zwłaszcza prawa dziedziczenia nieruchomości i  sprawowania opieki. Większość tych ograniczeń od schyłku średniowiecza była wprawdzie znoszona, jednak w dawnym prawie polskim nigdy nie doszło do  całkowitego zrównania praw mężczyzn i  kobiet. Sytuacja prawna kobiety zależała też od  obowiązującego systemu prawa i regionu; • cześć – zła sława miała spory wpływ na ograniczenie zdolności prawnej. Wynikała ona z: nagannego postępowania (np. odstępstwo od wiary, złamanie przysięgi, niedochowanie przyrzeczenia), wykonywania „niehonorowego” zawodu (np. kata, komedianta), pochodzenia pozamałżeńskiego oraz uprawiania zabronionych zajęć. Zdolności prawnej całkowitej nie posiadali: niewolni, wywołańcy-infamisi, banici, wygnańcy, początkowo cudzoziemcy, a niekiedy również osoby upośledzone fizycznie lub umysłowo, w zależności od stopnia choroby.

Niewolnych traktowano jak rzeczy nieruchome (osadzeni na  gruncie pańskim) lub ruchome (na równi ze zwierzętami). Nabycie zdolności prawnej wiązało się z dwoma warunkami: • urodzeniem się dziecka żywego i bez wad fizycznych oraz • przyjęciem do  rodziny, co  następowało przez symboliczne podniesienie dziecka przez ojca. Płód w łonie matki nie posiadał wprawdzie zdolności prawnej, ale był otoczony opieką prawa karnego. Utrata zdolności prawnej następowała wskutek śmierci fizycznej lub fikcyjnej (później zwanej cywilną), którą powodowało wywołanie i banicja lub wstąpienie do klasztoru.

AAzClAA= AA

Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne

109

b. Zdolność do czynności prawnych. Jest to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków mocą własnego działania. Nie wszyscy posiadający zdolność prawną mieli jednocześnie zdolność do czynności prawnych. Czynnikami, które ją ograniczały, były: wiek, płeć i zdrowie. W średniowieczu życie człowieka dzielono, z punktu widzenia zdolności do  czynności prawnych, na  dwa okresy: małoletności i  pełnoletności (lata sprawne). W  czasach nowożytnych dodano jeszcze roztropność (lata dojrzałe). Początkowo małoletniość kończyła się z  chwilą osiągnięcia dojrzałości fizycznej i psychicznej, co określano na podstawie przeprowadzanych oględzin. GRANICE WIEKOWE MAŁOLETNOŚCI Statut warcki (1423)

15 lat dla chłopców i 12 lat dla dziewcząt

Praktyka sądowa (od drugiej połowy XVII w.)

18 lat dla chłopców i 14 lat dla dziewcząt

Konstytucja z 1768 r.

18 lat dla chłopców i 12 lat dla dziewcząt

Małoletni zasadniczo nie posiadali zdolności do czynności prawnych. Z kolei lata sprawne, w prawie ziemskim, ustalono na okres do 24. roku życia, natomiast w prawie miejskim ich kres przypadał z reguły na 21 rok życia. Osoby w latach sprawnych posiadały ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Do podejmowania czynności prawnych potrzebowały zgody lub asystencji ojca albo opiekuna. W  okresie  lat dojrzałych posiadało się pełną zdolność do  czynności prawnych. W prawie miejskim kończyły się one wraz z osiągnięciem wieku 70  lat, co  powodowało konieczność korzystania przez dalszy okres życia z asystencji kuratora. Kobiety posiadały ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Pozostawały one przez cały czas pod męską kuratelą.

Najpierw była to  opieka ojca, a  w  razie jego braku – innego męskiego krewnego, później męża. Bardziej samodzielna w  prawie polskim była wdowa, której przysługiwało prawo zarządu majątkiem po  zmarłym mężu oraz opieka nad nieletnimi dziećmi. Sytuacja prawna kobiety uległa pewnej poprawie u  schyłku średniowiecza (XIV–XV  w.). W  czasach nowożytnych (od XVI w.) jej położenie prawne uległo ponownemu osłabieniu, np. Korektura pruska (1598) podporządkowała kobiety prawie całkowicie władzy męskiego opiekuna, a Zbiór praw sądowych (1778) wprowadzał obowiązkową kuratelę dla wszystkich kobiet. Części tych ograniczeń nie przewidywało prawo miejskie, głównie w zakresie prowadzenia handlu.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Prawo prywatne

110

Zdolność do  czynności prawnych wymagała zdrowia fizycznego i  umysłowego.

Brało to  swoje uzasadnienie z  przekonania, że  ludziom chorym brakuje zdrowego rozsądku. W związku z tym chorzy, będąc ograniczonymi lub pozbawionymi zdolności do czynności prawnych, mogli je podejmować tylko w  obecności ustanowionego sądownie opiekuna lub kuratora. Z  czasem za chorobę zaczęto uznawać również marnotrawstwo. c. Osoby prawne. Osoby prawne (sztuczne) występowały w formie korporacji (stowarzyszeń) lub fundacji (zakładów). Pojęcie osoby prawnej jako osoby fikcyjnej, oderwanej od osób fizycznych, sformułowali w XIV w. komentatorzy. W XVII w. zastąpiła je koncepcja prawnonaturalna, wywodząca osobę prawną z umowy społecznej. KORPORACJE

FUNDACJE

Stanowiły związek osób, zbiorowość. Posiadały one zdolność prawną jako całość, samodzielna jednostka. W okresie średniowiecza za korporacje uznawano m.in.: samo miasto, istniejące w mieście związki (cechy, gildie), opola, gromady wiejskie posiadające własny majątek nieruchomy i ruchomy, uniwersytety, gminy żydowskie itp. Państwo za osobę prawną zaczęto uważać dopiero od chwili nabrania cech publicznoprawnych (od XIV w. w formie konstrukcji Korony Królestwa Polskiego).

Powstawały na mocy aktu fundacyjnego, z woli założyciela, który przeznaczał na określony cel pewien majątek. Fundatorami były zarówno osoby duchowne, jak i świeckie. Szczególnie rozpowszechnione były w okresie średniowiecza fundacje na rzecz Kościoła (klasztory, szpitale, kościoły itp.). Najpierw w XVI w. władze miejskie, a następnie w XVII w. władze państwowe zaczęły ograniczać, a potem uniemożliwiać tworzenie nowych fundacji na rzecz Kościoła, co jednak do końca nie zostało zrealizowane. W czasach nowożytnych upowszechniły się fundacje świeckie, dla których istniało poparcie ze strony władz (przytułki, ochronki, bursy, łaźnie itp.).

2. Prawo małżeńskie

a. Zawarcie małżeństwa. Początkowo prawo małżeńskie osobowe miało charakter świecki. Po przyjęciu chrześcijaństwa Kościół, podporządkowując sobie instytucję małżeństwa, spowodował, że  nabrało ono charakteru wyznaniowego. Takim pozostawało ono od XIII do końca XVIII w. Do XIII w. zawarcie małżeństwa było umową formalną, aktem świeckim obejmującym dwa stadia: zmówiny i zdawiny.

AAzClAA= AA

Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne

111

ZMÓWINY

Były wstępną umową małżeńską, zawieraną między rodzicami lub opiekunami przyszłych małżonków. Dokonywano ich za pośrednictwem tzw. dziewosłęba, często również w obecności świadków. Umowa taka zawierała: zobowiązanie do zawarcia w przyszłości małżeństwa, określenie terminu zawarcia ślubu i warunki materialne małżeństwa. Przy jej zawarciu narzeczony uiszczał ojcu (opiekunowi) narzeczonej symboliczny zadatek (drobna suma pieniędzy, obrączka), w zamian otrzymując przedmioty symbolizujące wykonanie zobowiązania (laskę, różdżkę).

ZDAWINY (ślub)

Były uroczystą czynnością prawną, stanowiącą wykonanie zmówin. Oddaniu panny młodej towarzyszyły różne obrzędy (zdjęcie wianka, wiązanie rąk ręcznikiem itp.), przenosiny, czyli przeprowadzenie się panny młodej do domu męża, oraz pokładziny, stanowiące dopełnienie małżeństwa. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa prawo małżeńskie osobowe stopniowo zaczął sobie podporządkowywać Kościół. Początkowo sprowadzało się to do błogosławienia małżeństwa świeckiego przez kapłana, zazwyczaj nazajutrz po ślubie. Stopniowo zaczęło się przyjmować zawieranie małżeństwa zgodnie z zasadami prawa kanonicznego. Wymagało ono: złożenia stosownego oświadczenia woli, braku przeszkód i zawarcia go w obliczu Kościoła. Formę kościelną nakazał stosować w Polsce od 1197 r. Piotr z Kapui, legat papieski. W praktyce jednak nie od razu jej przestrzegano, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej. Ostatecznie forma kościelna małżeństwa zapanowała w Polsce od soboru trydenckiego (1545–1563), kiedy w Polsce przyjęto przepisy dekretu Tametsi (1563), przewidującego, pod rygorem nieważności, zawarcie małżeństwa przez złożenie stosownego oświadczenia woli przed właściwym proboszczem parafii jednej ze stron (zazwyczaj panny młodej) i w obecności 2 świadków.

b. Przeszkody małżeńskie. Prawo kanoniczne stworzyło rozbudowany katalog przeszkód małżeńskich. Dzielono je na zrywające i wzbraniające. PRZESZKODY MAŁŻEŃSKIE zrywające powodowały nieważność małżeństwa

wzbraniające nie dopuszczały do zawarcia małżeństwa, ale zawarte wbrew nim nie czyniły go nieważnym

• pokrewieństwo – w linii prostej zakaz bezwzględny, • odmienność wyznania, w linii bocznej do określonego stopnia (początkowo • wiek, V stopnia komputacji rzymskiej – stopnie liczone we• choroba psychiczna. dług liczby rodzeń; następnie przyjęto komputację kanoniczą – stopnie liczone według liczby pokoleń oddzielających osoby od wspólnego przodka; Od X w. do 1215 r. obowiązywał zakaz małżeństw między krewnymi do VII stopnia komputacji kanonicznej. Sobór laterański IV (1215) ograniczył te przeszkody do stopnia IV, czyli do prawnuków po rodzeństwie); • powinowactwo; • pokrewieństwo sztuczne (adopcja, pokrewieństwo duchowe między rodzicami chrzestnymi a chrześniakami); • wyższe święcenia duchowne; • śluby zakonne; • istniejące już małżeństwo; • przymus; • impotencja itp.

AAzClAA= AA

112

Rozdział III. Prawo prywatne

Podstawowym powodem ustania małżeństwa była w  każdym systemie prawnym śmierć jednego z  małżonków. W  czasach przedchrześcijańskich prawo przewidywało również rozwiązanie małżeństwa przez swoisty rodzaj rozwodu. Następował on za  obopólną zgodą w  formie układu lub przez jednostronne oddalenie żony przez męża, w  razie zaistnienia przyczyn przewidzianych przez prawo, np. bezpłodność, cudzołóstwo oraz skazanie męża na proskrypcję (fikcyjną śmierć, pozbawienie praw). Prawo kanoniczne, uznające małżeństwo za  sakrament, rozwodów nie dopuszczało. Zezwalało jednak na unieważnienie małżeństwa. Następowało ono w razie: stwierdzenia wad w oświadczeniu woli (np. przymus) lub formie jego zawarcia (np. brak księdza), ujawnienia się przeszkód zrywających, niedopełnienia w sensie fizycznym i wstąpienia jednego z małżonków do klasztoru. Zakaz rozwodów Kościół łagodził dopuszczeniem separacji „od stołu i łoża”. Miała ona charakter czasowy lub stały. Następowała za obopólną zgodą stron lub na podstawie orzeczenia sądowego. Separacja oznaczała faktyczne rozdzielenie małżonków, ale bez możliwości zawarcia przez nich nowego małżeństwa. Natomiast w  prawie innych wyznań chrześcijańskich (protestantyzm, prawosławie) i religii (islam) rozwód był dopuszczalny. c. Stosunki osobowe między małżonkami. Średniowieczne prawo małżeńskie osobowe opierało się na dominującej pozycji męża. Przez cały czas trwania małżeństwa żona pozostawała pod jego władzą i opieką (mundium). Małżeńskie stosunki majątkowe regulowało wyłącznie prawo świeckie, rozstrzygały sądy stanowe. Wspólny majątek małżeński tworzyła masa majątkowa męża oraz składniki wniesione przez żonę. Wielkość i  rodzaj tego majątku regulowały umowy przedślubne (intercyzy), zawierane przy okazji zaręczyn i wpisywane do ksiąg sądowych. Pierwotnie żona wnosiła wyprawę, zwaną też szczebrzuchem. Składały się na nią: • rzeczy ruchome (konie, bydło, powozy), • przedmioty osobistego użytku (szaty, pościel, biżuteria itp.) oraz • sprzęt służący do prowadzenia gospodarstwa domowego (garnki itp.). Instytucją późniejszą od  wyprawy, wykształconą pod wpływem prawa rzymskiego, był posag (dos). Posag stanowił część spadkową majątku córki po rodzicach, uiszczaną jako wyposażenie z jej majątku rodzinnego, po zawarciu małżeństwa. Obejmował gotówkę, ruchomości lub nieruchomości, przy czym o jego wysokości decydowały z reguły zwyczaje miejscowe lub intercyza. Wyposażenie kobiety było obowiązkiem ojca, a po jego śmierci braci (konstytucja z 1588 r.) i musiało być wpisane do ksiąg sądowych (1496).

AAzClAA= AA

Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne

113

Otrzymanie posagu pozbawiało kobietę praw do spadku po rodzicach.

Za wniesienie posagu mąż odwzajemniał się żonie wianem (dotalicium). W Polsce instytucja ta ostatecznie wykształciła się dopiero w XIV w. Wiano ustanawiano najpierw na  ruchomościach, później na  nieruchomościach (szlachta). Z czasem zaczęto je określać w pieniądzach. Z reguły wysokość wiana odpowiadała wielkości posagu, ale były od  tego liczne odstępstwa, zwłaszcza w prawie miejskim, które było korzystniejsze dla żony. 3. Prawo rodzinne

a. Rodzina i dzieci. Rodzina tworzyła się w sposób naturalny przez urodzenie w małżeństwie lub przez osobne czynności prawne. Na jej czele stał ojciec rodziny (pater familias), któremu podlegali wszyscy domownicy. Pierwszą osobą wchodzącą pod władzę ojcowsko-mężowską była żona. Następnie obejmowała ona dzieci z  pełnoprawnego małżeństwa (dzieci prawe). Władza ojca nad dziećmi prawymi była bardzo rozległa. Od niego bowiem zależało, czy nowo narodzone dziecko w  ogóle zostanie przyjęte do  rodziny, przysługiwało mu też prawo karcenia czy też wydania zgody na małżeństwo. Władza ojcowska nad synem gasła z chwilą uzyskania przez niego dojrzałości fizycznej lub gospodarczego usamodzielnienia się. Temu ostatniemu ojcowie częstokroć się przeciwstawiali, utrzymując tzw. niedziały ojcowskie, czyli wspólne gospodarstwo z synami, którym zarządzali. Władza ojca nad córką gasła z  chwilą zawarcia małżeństwa lub wstąpienia do klasztoru.

Istotne zmiany w  sytuacji prawnej dzieci prawych zaszły dopiero w  XVIII  w., np.  Zbiór praw sądowych (1778) przewidywał „rządy ojca i  matki w  rodzinie”. Pełnię praw posiadały tylko dzieci prawe, zrodzone z prawowitego małżeństwa. Dzieci nieprawe, pochodzące ze związków pozamałżeńskich lub małżeństw nieważnych, praw nie posiadały. Ich sytuacja prawna ulegała zresztą ustawicznemu pogorszeniu, co  było skutkiem oddziaływania Kościoła, tępiącego wszelkiego rodzaju związki grzeszne. W  stosunku pokrewieństwa pozostawały one tylko z  matką i  jej rodziną. Po ojcu nie przyjmowały niczego: nazwiska, praw spadkowych, przywilejów szlacheckich itp. Obok pokrewieństwa naturalnego wykształciło się również pokrewieństwo sztuczne – adopcja (przysposobienie). W Polsce pojawiła się ona już w  XIII  w., głównie wśród rycerstwa-szlachty. Początkowo miała charakter familijnoprawny, rodząc stosunek ojca do syna. Później nabrała charakteru majątkowego, służąc jako forma przekazania majątku nieruchomego

AAzClAA= AA

114

Rozdział III. Prawo prywatne

na  wypadek śmierci, co  pozostawało w  związku z  istniejącymi ograniczeniami swobody testowania i  alienacji. Za  zgodą krewnych prawo adopcji przysługiwało również kobietom. Przysposobienie występowało ponadto w formie: adopcji braterskiej (zapewniała wzajemne dziedziczenie po sobie), adopcji do herbu (umożliwiała przedostanie się plebejuszy do szlachty) i adopcji w obrębie dynastii (umożliwiała następstwo tronu). b. Opieka. Opieka była instytucją prawną zastępującą naturalną władzę ojcowską. Pierwotnie występowała jako opieka przyrodzona (naturalna, testamentowa). Powierzano ją z reguły najbliższemu krewnemu w linii męskiej. Od XV w. (statut warcki z 1423 r.) pierwszeństwo uzyskała opieka testamentowa (ojcowska). Sprawowała ją osoba wyznaczona przez ojca w testamencie zarówno spośród krewnych, jak i spoza nich. W razie braku opiekunów naturalnych lub testamentowych opiekę przejmował opiekun urzędowy, wyznaczany przez właściwą władzę (opieka nadana, urzędowa). Natomiast opieka zwierzchnia należała do monarchy, który był ponadto uznawany za szczególnego opiekuna wszystkich wdów i sierot. c. Kuratela. Kuratela była opieką nad dorosłymi. Zaczęto ją  ustanawiać od XVI w. pod wpływem prawa rzymskiego. Kuratela obejmowała opiekę nad: osobami, które osiągnęły lata sprawne, a jeszcze nie osiągnęły lat dojrzałych, starcami, upośledzonymi fizycznie i  umysłowo, marnotrawcami i  kobietami. Ustanawiano ją  na  wniosek samych podopiecznych, rodziny, a nawet króla.

Część II. Prawo rzeczowe 1. Pojęcie rzeczy i ich podział. W prawie wczesnofeudalnym za „rzecz”

uznawano jedynie przedmioty materialne i  niewolnych. Z  czasem, pod wpływem prawa rzymskiego, do  rzeczy zaczęto zaliczać także rzeczy niezmysłowe, uprawnienia majątkowe o charakterze abstrakcyjnym. Podstawowe znaczenie w prawie średniowiecznym miał podział na rzeczy: • nieruchome (zaliczano do  nich przede wszystkim ziemię i  wszystko to, co  było z  gruntem trwale złączone oraz prawa związane z  nieruchomościami, a  nawet prawa przysługujące szlachcicowi względem chłopów poddanych) i • ruchome (zaliczano do nich wszystkie rzeczy pozostałe oraz prawa rzeczowe do nich się odnoszące).

AAzClAA= AA

Część II. Prawo rzeczowe

115

2. Posiadanie. Posiadanie, zwane w  polskiej terminologii prawnej dzier-

żeniem, było faktycznym władztwem osoby nad rzeczą. W  prawie wczesnośredniowiecznym z braku precyzyjnej terminologii prawniczej nie było jeszcze ścisłego rozgraniczenia posiadania od własności będącej władztwem prawnym osoby nad rzeczą. W tych warunkach każde władztwo osoby nad rzeczą – faktyczne czy prawne – było do niej prawem. Posiadanie w prawie rzymskim wymagało dwóch elementów składowych – fizycznego władania rzeczą (corpus) i woli osoby władającej (animus). W prawie średniowiecznym jedynie posiadanie ruchomości polegało zawsze na  faktycznym dzierżeniu rzeczy. Posiadanie nieruchomości nie było uzależnione od detencji. Jego zasadą było pobieranie pożytków z nieruchomości. W związku z tym posiadaczy gruntu dzielono na: • bezpośrednich (którzy ziemię uprawiali i zbierali z niej plony) i • pośrednich (którzy pobierali z ziemi czynsz lub inne korzyści). Z  konstrukcji tej wykształciło się pojęcie własności podzielonej. Zgodnie z nią właścicielowi bezpośredniemu przyznawano władanie fizyczne nad rzeczą w cudzym imieniu, a właścicielowi pośredniemu wolę posiadania rzeczy dla siebie. Posiadanie jako władztwo faktyczne było szczególnie narażone na zagrożenia i  nadużycia. Pierwotnie w  ochronie posiadania było szczególnie żywotne stosowanie pomocy własnej, tak dla odzyskania utraconego posiadania, jak i do nabycia nowego. W związku z tym, że władanie rzeczami było zjawiskiem powszechnym, a  normalny proces sądowy uciążliwy i  długotrwały, sprawa wymagała pilnego rozwiązania. Z  czasem więc zaczęła się kształtować, pod wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego, ochrona posiadania w  formie uproszczonego i  skróconego postępowania sądowego, zwanego procesem posesoryjnym. 3. Proces posesoryjny. W Polsce proces posesoryjny zaczął się kształtować

w XIII w. (na Śląsku). Jego źródła tkwiły w prawie zwyczajowym, uzupełnionym wpływami rzymsko-kanonicznymi. Zapoczątkowały go w XIV w. kary nakładane przez sądy władcy lub starosty za  samowolne zajazdy lub ustanawianie zakładów przez osoby roszczące pretensje do  określonych gruntów. Mandaty restytucyjne króla i  starostów, przywracając posiadanie nieruchomości, nie rozstrzygały jednak o prawach do nich. W XV w. ochronę posesoryjną wyraźnie już ustanowiły zwyczaje ziemi łęczyckiej, nakazujące przywrócić posiadaczowi utracone posiadanie, kierując jednocześnie właściciela na drogę procesu petytoryjnego, w którym mógł udowodnić swoje prawo własności, powodując w  przyszłości zmianę w  zakresie posiadania.

AAzClAA= AA

116

Rozdział III. Prawo prywatne

Rozwiązanie takie miało na celu utrzymanie porządku prawnego, wyłączenie samopomocy i wzmocnienie pozycji posiadaczy. W XVI w., najpierw Korektura praw (1532), a następnie konstytucje sejmowe ostatecznie określiły zasady procesu posesoryjnego. Od 1543 r. toczył się on przed sądem grodzkim. Skargę posesoryjną należało wnieść w ciągu miesiąca od daty gwałtownego pozbawienia posiadania (wybicia z  dóbr). Na  jej podstawie urząd grodzki przeprowadzał dochodzenie (skrutynium, rekwizycja). Po  stwierdzeniu jej zasadności sąd wprowadzał powoda w  posiadanie dóbr, ale bez badania samego tytułu posiadania, co  było przedmiotem odrębnego procesu petytoryjnego. Rozwiązanie takie miało przeciwdziałać samowolnym zajazdom ze strony magnaterii i szlachty. 4. Własność. Własność oznacza prawne władztwo osoby nad rzeczą. Po-

czątkowo nie uznawano jej za osobną konstrukcję prawną, uważając jedynie za najwyższy stopień posiadania. Zasadniczo w dawnej Polsce nie doszło też do  jej precyzyjnego zdefiniowania. Oznaczano ją  zazwyczaj w  sposób opisowy. Na określenie własności używano też pojęcia posiadania, z zaznaczeniem, że jest ono dzierżeniem wieczystym, dziedzicznym. W XV w. zaczął się pojawiać termin dominium (władztwo) lub proprietas. Polskie określenie spotkać można dopiero w prawie XVI w. 5. Formy własności FORMY WŁASNOŚCI własność podzielona

własność alodialna

własność zbiorowa

a. Własność podzielona. W prawie feudalnym krajów europejskich najważniejsze prawo własności, jakim była własność ziemi, przybrało wszędzie formę własności podzielonej. Polegała ona na tym, że na jednej nieruchomości ziemskiej istniały dwa rodzaje własności: • własność bezpośrednia, zwana zwierzchnią (dominium directum), i • własność podległa, zwana użytkową (dominium utile). Podział ten, stanowiący podstawę ustroju feudalnego, zaczął się w Polsce rozwijać od XII w. wraz z osadnictwem chłopów. Wynikało z niego, że każdy z właścicieli miał innego rodzaju tytuł i uprawnienia. Własność zwierzchnia ziemi należała do pana feudalnego. Z tego tytułu przysługiwało mu prawo żądania czynszu i  innych świadczeń ustalonych zwyczajowo lub w  dokumencie lokacyjnym. Natomiast własność użytkowa należała do  chłopa.

AAzClAA= AA

Część II. Prawo rzeczowe

117

W XII w. określano ją najpierw jako posiadanie (possesio), zaś później jako dziedzictwo (haereditas). W XIII w., wraz z osadnictwem na prawie niemieckim, zaczęto przyjmować zasadę, że  może być ona nabyta od  pana za  pieniądze, co określono jako prawo zakupne. Wynikało z niego, że nadział nie mógł być chłopu odebrany bez stosownego odszkodowania, ale mógł być przekazany w drodze dziedziczenia oraz być alienowany za zgodą pana lub sołtysa. b. Własność alodialna. Własność szlachecka w  Polsce była własnością pełną, wolną, niepodporządkowaną innemu władztwu prawnemu, a  więc własnością alodialną. Odróżniało ją  to  od  własności lennej, dominującej w  Europie Zachodniej, gdzie prawa wasala były ograniczone zwierzchnim władztwem seniora. Z posiadaniem własności alodialnej związany był obowiązek służby wojskowej, stąd ziemię tę nazywano dobrami na prawie rycerskim. W XVI w. obowiązki wojskowe szlachty uległy znacznemu ograniczeniu. Nie osłabiło to  jednak własności alodialnej szlachty, która uwolniona od  wszelkich ograniczeń wynikających z  tytułu regaliów, np.  zniesienie w 1538 r. regale bartnego, a w 1576 r. regale górniczego, stanowiła do końca dawnej Polski podstawę pozycji tego stanu w  państwie. Zmiany dotyczące własności, jakie zaszły w drugiej połowie XVIII w., ostatecznie zreformowały ją  w  konstrukcję wyłącznego i  nieograniczonego władztwa prawnego nad rzeczą. c. Własność zbiorowa. Rzeczy ruchome były niemalże od początku przedmiotem wyłącznej własności indywidualnej. Natomiast własność nieruchomości, a  zwłaszcza ziemi, przez długi czas utrzymywała się jako własność zbiorowa. W polskim prawie ziemskim określano ją jako niedział rodzinny. Występował on w formie niedziału ojcowskiego, polegającego na wspólnocie ziemi ojca z  synami i  córkami, bądź niedziału braterskiego, będącego wspólnotą rodzeństwa, głównie braci, w którym mogły też uczestniczyć niezamężne siostry i inni krewni. Niedział był własnością pospólnej ręki. Jego członkowie posiadali wyłącznie własność zbiorową, nie mając prawa do jej idealnych części. Prawo własności przysługiwało zatem wszystkim członkom niedziału w stosunku do całej rzeczy. W  niedziale ojcowskim jednak największe prawa posiadał ojciec, który jako głowa rodziny zarządzał nieruchomością. W  niedziale braterskim członkowie mieli równe prawa. Z  czasem rozwinął się też niedział częściowy, polegający na  tym, że  grunty orne stanowiły własność indywidualną, natomiast niedział rodzinny tworzyły tylko łąki, lasy i  wody służące całej wspólnocie rodzinnej lub nawet wiejskiej.

AAzClAA= AA

118

Rozdział III. Prawo prywatne

6. Ograniczenia własności

a. Regalia. Regalia były zastrzeżonymi wyłącznie dla monarchy prawami gospodarczymi. Zapewniały one panującemu prowadzenie działalności gospodarczej na  zasadzie monopolu. Niektóre z  nich ograniczały własność ziemską. W okresie rozdawnictwa immunitetów zaczęły tracić na znaczeniu, wchodząc w skład prawa rycerskiego. b. Prawo bliższości. Prawo bliższości powstało w  okresie tworzenia się indywidualnej własności ziemi. Przysługiwało krewnym, ograniczając alienację nieruchomości. Dotyczyło wyłącznie dóbr dziedzicznych, zapewniając osobom posiadającym lepsze prawa (bliższe) wyłączenie od nabycia nieruchomości osób posiadających dalsze prawa (gorsze). PRAWO BLIŻSZOŚCI pierwokup polegało na tym, że krewni, w kolejności pokrewieństwa mieli pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości dziedzicznej. Dopiero gdy z niego nie skorzystali, właściciel mógł je zbyć osobie obcej. Zasadniczo zanikło w prawie ziemskim w XIV w.

retrakt (wykup) polegało na wykupie dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy, za cenę kupna. Od XV w. zaczęło podlegać ograniczeniom poprzez ustalenie 6-tygodniowego terminu dochodzenia roszczeń i uiszczenia sumy wykupu oraz wykluczenie jego stosowania przy umowie zamiany i darowizny. Prawo retraktu ostatecznie zniosły ustawa z 1768 r. i rezolucja Rady Nieustającej z 1777 r.

c. Prawo sąsiedzkie. Ograniczenia z tytułu prawa sąsiedzkiego wymieniał już Najstarszy zwód prawa polskiego. Przyznawał on sąsiadowi prawo zabrania chmielu przerastającego z  sąsiedzkiego ogrodu, jeżeli ten nie został usunięty na jego wcześniejsze żądanie. Zezwalał też zbierać spadające na jego grunt owoce, ale bez otrząsania lub zrywania z przerastających drzew. d. Ordynacje. Ordynacje stanowiły odpowiednik wywodzonego z prawa rzymskiego fideikomisu, polegającego na tym, że spadkodawca zobowiązywał spadkobiercę, aby spadek po  sobie przekazał wyznaczonej osobie. Zaczęły powstawać pod koniec XVI w., głównie wśród magnaterii. Ordynacja polegała na wyjęciu majątku ziemskiego z mocy przepisów ogólnych i podporządkowaniu go normom specjalnym, co wymagało uchwały sejmu.

AAzClAA= AA

Część II. Prawo rzeczowe

119

7. Nabycie własności NABYCIE WŁASNOŚCI pierwotne niezależne od czyichkolwiek uprawnień poprzednich; powstanie nowego prawa

pochodne przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą

Zawłaszczenie (occupatio) – nabycie własności rzeczy poprzez objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej lub porzuconej. Rzecz ruchomą zawłaszczało się przez zabór, a rzecz nieruchomą przez stałe jej użytkowanie. Pierwotnie, zwłaszcza w okresie rozdrobnienia feudalnego, zawłaszczenia dokonywano z reguły siłą, bez żadnego tytułu prawnego. Czynili to głównie wielmoże, zagarniając grunty objęte monarszym regale ziemi. Uzyskaną własność sankcjonowali następnie dokumentami nadawczymi. Od XIV w. zawłaszczenie przybrało formę prawną w postaci instytucji zapowiedzi. Polegała ona na dokonaniu czynności sądowej, zakazującej obcym wstępu na zawłaszczoną ziemię i pobierania z niej pożytków. Oznaczenie granic tej nieruchomości należało już do panującego, będąc zarówno określeniem rozmiarów dóbr ziemskich, jak i aktem potwierdzającym prawo własności. Nie można było zawłaszczyć rzeczy znalezionych.

Dla nabycia własności rzeczy nieruchomej wymagano: • tytułu prawnego oraz • trzech umów rzeczowych: – wzdania, – wwiązania, a później także – inskrypcji. Tytułami prawnymi były: • dziedziczenie, • nadanie monarsze bezwarunkowe (alodia) lub warunkowe (lenna) oraz • umowa rzeczowa (kupna-sprzedaży, darowizny, zamiany). Umowy alienacyjne, stwarzające jedynie prawo względne, dla ważności nabycia własności musiały być obligatoryjnie uzupełnione czynnościami rzeczowymi. Były nimi: • wzdanie (resignatio) – oznaczało przeniesienie własności. Dokonywano go najpierw na ziemi, później przed władcą lub jego urzędnikami, a od XIV w. przed sądem ziemskim. Wzdanie polegało na oświadczeniu zbywcy o zrzeczeniu się prawa własności, czemu towarzyszyły pewne symbole, Zasiedzenie – określone w prawie polskim np. zwyczaj wypicia przez zbywcę wody, jako dawność polegało na długotrwałym miodu lub piwa; spokojnym posiadaniu. W XIII w. czas zasie• wwiązanie (intromissio) – polegało dzenia nie był jeszcze określony. Oznaczyły na wprowadzeniu nabywcy w posiadanie go dopiero statuty Kazimierza Wielkiego. nieruchomości. Dokonywano go urzęDawność dla nieruchomości w Małopoldowo przy udziale najpierw księcia lub sce wynosiła 3 lata i 3 dni, a w Wielkopolsce jego urzędników, a następnie woźnego 8 lat przeciwko osobom roszczącym sobie sądowego oraz zbywcy i nabywcy, sąsiaprawo do własności nieruchomości oraz dów i świadków. Wwiązanie połączone było 15 lat w Małopolsce i 30 lat w Wielkopolsce z obejściem granic nieruchomości i odbydla zastawnika nabywającego przez zasiedzeciem pewnych czynności symbolicznych, nie własność rzeczy zastawionej. Znacznie np. otwarciem domu, rozpaleniem na grunsurowsze warunki zasiedzenia występowały cie ogniska itp. w prawie miejskim, które wymagało: • inskrypcja – pojawiła się dopiero pod ko• tytułu prawnego, niec średniowiecza i polegała na wpisie • dobrej wiary i aktów wzdania i wwiązania do ksiąg sądo• posiadania rzeczy przez rok i 6 tygodni, wych najpierw sądu ziemskiego, a od XV w. a w przypadku nieruchomości, gdy nie zamiennie również sądu grodzkiego. Wpis dokonano wzdania, aż 31 lat, 6 tygodni miał charakter konstytutywny. i 3 dni.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Prawo prywatne

120

8. Utrata własności. Następowała poprzez:

• przeniesienie prawa własności, • porzucenie rzeczy, • wywłaszczenie, • konfiskatę i • zniszczenie.

Przeniesienie własności i porzucenie rzeczy stanowiło odwrotność nabycia pochodnego i pierwotnego. Wywłaszczenie na cele publiczne (budowa, droga) pierwotnie należało do  kompetencji monarchy. W  XVI  w. przeszło ono na  sejm, zaś od  1591  r. decydowała o  nim komisja skarbowa. Konfiskata majątku możliwa była początkowo na  podstawie decyzji monarchy. Od przywileju czerwińskiego (1422), wprowadzającego nietykalność majątkową szlachty, orzekana już była tylko przez sąd. 9. Ograniczone prawa rzeczowe OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE

wolności

użytkowanie

ciężary realne

zastaw

a. Wolności. Wolności w prawie rzymskim odpowiadały służebnościom. Powstawały w wyniku: • umowy, • ustawy, • zwyczaju, • zasiedzenia i • wyroku sądowego. WOLNOŚCI gruntowe • drogowe, np. prawo przejazdu, przechodu i przegonu zwierząt, • polne, np. prawo wypasu klaczy ze źrebiętami, • wodne, np. prawo przeprowadzenia wody.

leśne dotyczyły m.in. prawa: wyrębu drzewa, zbierania chrustu i owoców leśnych, wypasu bydła i trzody, korzystania z barci itp. Zazwyczaj wynikały one z wcześniej już opisanego korzystania z prawa sąsiedzkiego.

W prawie miejskim najczęstszymi były służebności budowlane, np. wykorzystanie muru sąsiedniego budynku, prawo widoku i światła itp. AAzClAA= AA

Część II. Prawo rzeczowe

121

b. Użytkowanie. Polegało na używaniu cudzych rzeczy i pobieraniu z nich pożytków, z zachowaniem substancji rzeczy. Mogło wchodzić w skład innych praw rzeczowych, ale też występowało jako samoistne prawo na rzeczy cudzej. Było niezbywalne i niedziedziczne. c. Ciężary realne. Ciężary realne polegały na uiszczaniu przez każdorazowego właściciela gruntu określonych świadczeń na rzecz osoby uprawnionej do  ich pobierania. W  Polsce rozwinęły się od  XIV  w., pod wpływem Kościoła. Najważniejszym ciężarem realnym były renty. Dzielono je na feudalne i umowne. RENTY feudalne Obciążające chłopów, występowały w postaci: • naturalnej (daniny), • odrobkowej (pańszczyzna) i • pieniężnej (czynsze),

Umowne Powstawały w wyniku kupna, rzadziej darowizny. Kupno renty polegało na sprzedaży pewnego dochodu z nieruchomości. W unormowaniu tej instytucji posiadacz kapitału pożyczał właścicielowi majątku pewną sumę pieniężną, za co ten zobowiązany był do stałych świadczeń na jego rzecz. Nabyta w ten sposób renta była początkowo ciężarem wieczystym i niewykupnym. Z czasem wprowadzono możliwość jej wykupu przez zwrot pobierającemu rentę ceny jej kupna. Powodowało to jej wygaśnięcie. Rentę taką nazywano wykupną lub wyderkafem. Renty wykupne utrzymywały się głównie w prawie ziemskim, gdy tymczasem w prawie miejskim dominowały renty wieczyste lub dożywotnie.

d. Zastaw. Zastaw był ograniczonym prawem rzeczowym, przysługującym wierzycielowi (zastawnikowi) na rzeczy cudzej w celu uzyskania z niej zaspokojenia należności niepokrytej przez dłużnika (zastawcy). W Polsce pojawił się w XIII w. Ze względu na źródło powstania zastaw dzielono na umowny i wzięty. ZASTAW umowny Powstawał wskutek umowy między wierzycielem a dłużnikiem.

wzięty (dany) Zwany też ustawowym lub sądowym, wywodził się z samopomocy przysługującej wierzycielowi wobec dłużnika w celu zabezpieczenia roszczenia, stąd też w źródłach staropolskich był określany jako ciąża, grabież. Z czasem prywatne fantowanie zostało ograniczone na rzecz egzekucji sądowej.

Przedmiotem zastawu mogły być rzeczy ruchome i nieruchome. AAzClAA= AA

122

Rozdział III. Prawo prywatne

Zastaw ruchomy był zawsze zastawem ręcznym, z dzierżeniem.

Zastaw ruchomy polegał na  wydaniu rzeczy zastawionej wierzycielowi, ale bez przeniesienia jej własności. Po zwrocie długu w terminie wierzyciel zobowiązany był przedmiot zastawu zwrócić dłużnikowi. W razie niewykupienia zastawu przechodził on na własność wierzyciela. Był to więc zastaw na upad. Zastaw ręczny służył najczęściej zabezpieczeniu pożyczek na procent. Trudnili się tym głównie Żydzi, gdyż chrześcijan obowiązywał zakaz lichwy, stąd pierwsze o nim informacje możemy znaleźć w Statucie żydowskim z 1264 r. ZASTAW NA NIERUCHOMOŚCI użytkowy (z dzierżeniem) powstawał wskutek umowy między wierzycielem a dłużnikiem czysty polegał na pobieraniu pożytków, bez zaliczania ich na poczet długu. Pożytki pełniły tutaj rolę odsetek, co budziło zastrzeżenia ze strony Kościoła do wydzierżenia wierzyciel-zastawnik pożytki z nieruchomości zaliczał na poczet długu. Powodowało to stopniowe umarzanie długu, aż do całkowitego jego zaspokojenia, po którym nieruchomość powracała do zastawcy bezużytkowy, inaczej hipoteka (bez dzierżenia) zwany też ustawowym lub sądowym, wywodził się z samopomocy przysługującej wierzycielowi wobec dłużnika w celu zabezpieczenia roszczenia, stąd też w źródłach staropolskich był określany jako ciąża, grabież. Z czasem prywatne fantowanie zostało ograniczone na rzecz egzekucji sądowej. Hipoteka była zastawem terminowym. Do czasu upływu terminu długu dłużnikzastawca miał rzecz, na której ciążył zastaw, w swoim posiadaniu i użytkowaniu. Umożliwiało mu to zabezpieczenie na nieruchomości kilku wierzytelności.

Wymagalność hipoteczna powstawała z  momentem nieuiszczenia długu w  terminie. Zaspokojenie następowało przez sprzedaż nieruchomości, objęcie nieruchomości na własność (zastaw na upad) lub przekształcenie hipoteki w zastaw użytkowy.

AAzClAA= AA

Część III. Prawo spadkowe

123

Część III. Prawo spadkowe 1. Dziedziczenie beztestamentowe DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE prawo ziemskie

Prawo do dziedziczenia majątku ojcowskiego posiadali przede wszystkim synowie, jako dziedzice konieczni; każdy z synów otrzymywał równą część majątku; w miejsce syna zmarłego dziedziczyli jego synowie; majątek po matce dziedziczony był w równych częściach zarówno przez synów, jak i córki; dziedziczenie córek pierwotnie ograniczone było jedynie do ruchomości posagowych – W XIV w. zaczęto dopuszczać dziedziczenie nieruchomości przez córki najpierw w stosunku do dóbr nabytych, a później również dóbr dziedzicznych (Statut warcki – 1423 r.), z zastrzeżeniem, że jeżeli pozostali synowie, to córki musiały się zadowolić jedynie posagiem. W XVII w. w stosunku do córek zaczęto stosować zasadę czwarcizny. Polegała ona na tym, że w zbiegu z synami, córki dziedziczyły, niezależnie od liczby rodzeństwa, 1/4 majątku; w czasach nowożytnych zaczęto rozszerzać kategorie spadkobierców – w braku zstępnych (I klasa) dziedziczyło rodzeństwo (II klasa). Uzyskane po bracie dobra ojcowskie przypadały w 3/4 pozostałym przy życiu braciom, a w 1/4 siostrom. Dobra macierzyste były dziedziczone po równo. Rodzeństwo przyrodnie dziedziczyło majątek tylko własnych rodziców. W razie braku rodzeństwa dziedziczyli wstępni (rodzice i dziadkowie – klasa III) po połowie. Zbiór praw sądowych z 1778 r. ograniczył wstępnych tylko do rodziców, rozszerzając ich prawa spadkowe na równi z rodzeństwem. W ostatniej kolejności spadek przejmowali krewni boczni. Zgodnie z konstytucją z 1588 r. mieli oni prawo dziedziczenia po spadkodawcy do VIII stopnia komputacji rzymskiej (klasa IV). Od dziedziczności wykluczała niegodność dziedziczenia. Miała ona miejsce w razie: • krewnobójstwa, • udzielenia przez pannę zgody na jej porwanie, • zawarcia przez szlachciankę małżeństwa z nieszlachcicem, • proskrypcji (pozbawienie zdolności prawnej), • wytoczenia przez dzieci procesu karnego swoim rodzicom i • wstąpienia do konfederacji wojskowej (1623). Nieznana była instytucja wydziedziczenia.

prawo miejskie

Oparte było na wzorcach niemieckich: • masa spadkowa w prawie miejskim składała się z 4 składników: dziedzictwa, gerady, hergewetu i żywności domowej (dziedzictwo – masa spadkowa pozostała po wydzieleniu pozostałych elementów spadku; gerada – wyprawa i przedmioty osobistego użytku nabyte w czasie trwania małżeństwa, przypadała po śmierci matki córkom i synom wstępującym do stanu duchownego; hergewet – obejmował: odzież męską, konie z uprzężą, broń i zbroję, które dziedziczyli wyłącznie mężczyźni; żywność domowa – środki spożywcze wystarczające do zaspokojenia rocznych potrzeb żywnościowych rodziny); • porządek dziedziczenia wywodził się z prawa saskiego i flamandzkiego (prawo chełmińskie), opierając się na dziedziczeniu według dwóch kół (koło ściślejsze obejmowało zstępnych, rodziców i rodzeństwo spadkodawcy, zaś koło obszerniejsze pozostałych krewnych, aż do VII stopnia komputacji rzymskiej. Kobiety traktowane były przy tym na równi z mężczyznami, zaś krewni bliżsi wykluczali dalszych); • pozostały przy życiu małżonek posiadał ustawowe prawo dziedziczenia po zmarłym współmałżonku.

AAzClAA= AA

124

Rozdział III. Prawo prywatne DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE

prawo wiejskie

Oparte było zarówno na prawie polskim, jak i niemieckim: • spadkobranie ograniczało się do zstępnych, pierwotnie wyłącznie do synów, a od połowy XIV w. również do córek; • w dalszej kolejności dziedziczyło rodzeństwo, a po nim krewni boczni do VIII stopnia komputacji rzymskiej; • pozostały przy życiu małżonek dziedziczył, w razie braku potomstwa, ruchomości oraz zakupione za swoje lub wspólne pieniądze nieruchomości; • majątek bezdziedziczny (kaduk) przypadał jako puścizna panu wsi.

2. Dziedziczenie testamentowe DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE prawo ziemskie

• testament pojawił się dopiero u schyłku XII w., pod wyraźnym wpływem Kościoła (początkowo testament sporządzano w formie ustnej, ale już od końca XIII w. w pisemnej); • pierwotnie przedmiotem dyspozycji testamentowej były ruchomości, z czasem również nieruchomości, najpierw nabyte, później dziedziczne, ale z uwzględnieniem praw dziedziców koniecznych; • od 1437 r. testament dotyczący nieruchomości musiał być dokonany przed sądem, zaś ruchomości w obecności 2 świadków. Zgodnie z konstytucją z 1724 r. zasada pisemności została rozciągnięta na wszystkie testamenty, z wyjątkiem sporządzanych przez wojskowych; • wiec w Łęczycy (1254) uchwalił, że przedmiotem testamentu mógł być cały majątek; • praktyka sądowa XIV i XV w. przyjęła w końcu instytucję trzecizny, polegającej na uznaniu swobodnej dyspozycji przez testatora 1/3 swoich dóbr nieruchomych; • wprowadzono całkowity zakaz dysponowania w drodze testamentu dobrami nieruchomymi zarówno dziedzicznymi, jak i zastawnymi (można było od niego odstąpić jedynie za zgodą sejmu).

prawo miejskie

• w miastach lokowanych na prawie magdeburskim spisywano testamenty przed ławą lub radą miejską; • zakaz dysponowania w testamencie nieruchomościami bez zgody spadkobierców ustawowych odnosił się tylko do dóbr dziedzicznych; • w miastach lokowanych na prawie chełmińskim przyjęto dwie formy testamentu: – publiczny – polegał na osobistym złożeniu przez spadkodawcę oświadczenia woli przed radą lub sądami miejskimi. Mógł być pisemny zamknięty, otwarty lub ustny. Jego sporządzenia można było dokonać przed ławą, ewentualnie sędzią (sołtysem) urzędnikami sądowymi (pisarzem, notariuszem) oraz 2 lub 3 zaprzysiężonymi osobami, przy czym musiał być wtedy przedstawiony do zatwierdzenia na najbliższej sesji sądowej; – prywatny – dla swej ważności musiał być sporządzony w obecności 7 uczciwych i wiarygodnych świadków. Jego treść należało spisać, opieczętować i podpisać zarówno przez testatora, jak i świadków. Szczególnym rodzajem testamentu prywatnego był testament wojenny, wymagający poświadczenia jedynie przez 2 świadków.

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo zobowiązań

125

DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE prawo wiejskie

• dziedziczenie testamentowe odgrywało rolę drugorzędną; • najczęstszą formą testamentu był testament publiczny, ustny, składany w obecności: wójta, ławników i przynajmniej 2 świadków, a nieraz i grona domowników oraz sąsiadów; • testamenty pisemne, sporządzane w siedzibie sądu, były rzadkością; • zasadniczo testator miał swobodę dysponowania jedynie ruchomościami, gdyż nieruchomości przypadały dziedzicom ustawowym, co najwyżej spadkobierca określał ich podział w spadku.

Część IV. Prawo zobowiązań 1. Powstanie zobowiązań. Źródłami zobowiązań w dawnym prawie pol-

skim były czyn niedozwolony i umowa. Pierwotnie zobowiązania powstawały wyłącznie z czynów niedozwolonych (występków, deliktów). Wynikało to z faktu wyrządzenia szkody, która rodziła po stronie sprawcy obowiązek jej naprawienia, a po stronie poszkodowanego roszczenie wobec sprawcy. Odpowiedzialność sprawcy miała charakter odszkodowawczy, a  odróżnienie odpowiedzialności cywilnej od karnej nie występowało. Każde niewykonanie zobowiązania było bowiem przestępstwem.

Delikty dzielono na: • publiczne i • prywatne. Z czasem najważniejszym źródłem zobowiązań stała się umowa. 2. Umowy. W prawie polskim zasadniczo istniała swoboda umów. Zasada

równości stron nie była jednak realizowana. Wynikało to z utrzymywania się feudalnych struktur społecznych. O równości stron nie można było mówić nawet w obrębie stanu, np. w prawie miejskim uprzywilejowane stanowisko prawne posiadali obywatele, a dopiero w dalszej kolejności pozostali mieszkańcy miasta, goście i duchowni, których dotyczyły liczne ograniczenia. a. Forma ustna. Generalnie prawo przyznawało stronom swobodę w zakresie formy zawieranych umów. W  najdawniejszym prawie polskim dominowała forma ustna, uzupełniona odpowiednią symboliką. Uchybienie formie powodowało początkowo nieważność zawartej umowy. Symbole towarzyszące zawieraniu umów zaczęły stopniowo zanikać w XIV–XVI w. b. Forma pisemna. Forma pisemna zawierania umów rozpowszechnia się w  XIII  w., dotycząc umów, których przedmiotem były nieruchomości. Od  XVI  w. w  prawie ziemskim, w  związku z  wydaniem Formula AAzClAA= AA

126

Rozdział III. Prawo prywatne

processus (1523), ustaliła się zasada ujmowania umów w stałych wzorcach, które zostały w niej zamieszczone, ale bez przymusu ich stosowania. W prawie miejskim, jak wynika z wilkierzy gdańskich i toruńskich, formy pisemnej wymagano dla: • przeniesienia własności nieruchomości, • ustanowienia zastawu nieruchomości i • sporządzenia testamentu publicznego. c. Sposób powstania UMOWY konsensulane Były historycznie najmłodsze. Dochodziły do skutku na podstawie porozumienia stron objawionego na zewnątrz. Rozwinęły się głównie w prawie miejskim. Należały do nich umowy: kupna-sprzedaży, najmu, spółki i zlecenia.

formalne Polegały na zobowiązaniu się kogoś do świadczenia w przyszłości. Były dokonywane przez złożenie uroczystego przyrzeczenia. Odbywało się to z użyciem odpowiednich rytuałów i rozbudowanej symboliki, które miały unaocznić oddanie się dłużnika, w razie niewykonania zobowiązania, w ręce wierzyciela. Najbardziej znanym było przybicie ręki, które symbolizowało zawarcie umowy, potwierdzone przez świadka przecinającego połączone ręce. Innym było wręczenie przez dłużnika wierzycielowi symbolicznego przedmiotu (laski, broni itp.), co nazywano wadiacją i stanowiło dowód zawarcia umowy. Towarzyszyło temu wypowiedzenie określonej formuły zawierającej przyjęcie na siebie przez dłużnika zobowiązania.

realne Dochodziły do skutku przez otrzymanie rzeczy od drugiej osoby. Przyjmujący ją stawał się dłużnikiem, zobowiązującym się do uiszczenia odpowiedniego świadczenia w określonym terminie. Do umów realnych zaliczano umowy: zamiany, darowizny, pożyczki, depozytu, zastawu ruchomego itp.

d. Sposoby utwierdzania i umacniania umów. Utwierdzenie umowy przesądzało o ważności jej zawarcia, rodząc odpowiedzialność dłużnika. Sposobami utwierdzenia umów były: • przysięga, • wręczenie oznaczonych przedmiotów (laski, czapki, zbroi), • gesty rąk (podanie, przybicie, związanie rąk dłużnika przez wierzyciela itp.) i • litkup (zwyczaj ucztowania, w  którym brały udział strony oraz inni świadkowie – litkupnicy, mogący być w  przyszłości świadkami zawartej umowy).

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo zobowiązań

127

Były one charakterystyczne zwłaszcza dla umów formalnych. Umocnienie umowy było gwarancją wierzyciela wykonania zobowiązania przez dłużnika. Sposobami umacniania umów były: • zakładnictwo, • rękojemstwo, • załoga, • łajanie, • zakład (wadium), • zadatek, • utrata wolności, • zastaw. SPOSOBY UMACNIANIA UMÓW Zakładnictwo

Było jednym z pierwszych sposobów umacniania umów. Polegało na oddaniu przez dłużnika jakiejś osoby, przeważnie krewnego, wierzycielowi w charakterze zakładnika. Do czasu wykonania umowy przebywał on w domu wierzyciela, na którego koszt był utrzymywany. Wraz z uiszczeniem długu zakładnik był zwalniany. W razie niewykonania umowy przechodził pod władzę wierzyciela, który postępował z nim jak z niewypłacalnym dłużnikiem, mogąc go sprzedać, a nawet zabić.

Rękojemstwo (poręczenie)

Było formą zakładnictwa polegającą na zabezpieczeniu wykonania świadczenia przez rękojmię innej osoby (poręczyciela), przeważnie krewnego dłużnika. Rękojmia wygasała z chwilą wykonania zobowiązania. Pierwotnie w razie niewykonania świadczenia poręczyciel przechodził pod władzę wierzyciela, który traktował go jak niewypłacalnego dłużnika. Z czasem poręczyciel stał się jedynie pośrednikiem między wierzycielem a dłużnikiem. Ustanawiano go w drodze wadiacji. Wygaśnięcie poręczenia następowało wtedy wskutek przekazania przez poręczyciela osoby dłużnika lub zajętych u niego przedmiotów wierzycielowi. Zawsze jednak poręczyciel odpowiadał na równi z dłużnikiem. Formę taką przewidywały statuty Kazimierza Wielkiego. Wreszcie, w prawie miejskim, w czasach nowożytnych, rozwinęło się poręczenie stypulacyjne. Polegało on na przejęciu odpowiedzialności za cudzy dług przez stypulację dokonaną między wierzycielem a poręczycielem. Była ona kontraktem werbalnym, ustnym przyrzeczeniem spełnienia świadczenia, złożonym między osobami równocześnie obecnymi. Zabezpieczała ona długi z różnych źródeł, a jej przedmiotem mogły być pieniądze, ruchomości i nieruchomości. Poręczenie było wtedy zobowiązaniem o charakterze dodatkowym, a jego warunki zależały od głównego zobowiązania dłużnika. Dokonywano go pod przysięgą i nie można się było od niego uwolnić przed terminem zapłaty długu. Wierzyciel zobowiązany był jednak dochodzić długu najpierw od dłużnika głównego, a dopiero potem od poręczycieli. W ten sposób zobowiązania poręczycieli stały się posiłkowe.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Prawo prywatne

128

SPOSOBY UMACNIANIA UMÓW Załoga

Była zwyczajem rycerskim stosowanym w XIII–XIV w. Polegała na tym, że dłużnik, w razie nieuiszczenia świadczenia w terminie, zobowiązany był stawić się z całym orszakiem w gospodzie i przebywać w niej na swój koszt, aż do spłacenia długu. Możliwy też był wariant, że w gospodzie na koszt dłużnika przebywał wierzyciel.

Łajanie

Było zwyczajem rycerskim polegającym na bezkarnym lżeniu ustnym lub pisemnym dłużnika przez wierzyciela do czasu spełnienia świadczenia. Zanikło w XIV w.

Zakład (wadium)

Polegał na ustanowieniu obowiązku dłużnika do zapłacenia określonej kwoty pieniężnej, jako kary za niewykonanie świadczenia w terminie. Zakład mógł być umowny lub urzędowy (sądowy). Opiewał na ściśle określoną kwotę, którą należało uiścić obok długu głównego. Od schyłku średniowiecza zakład wynosił z reguły wysokość długu i przypadał temu, kto go ustanowił.

Zadatek

Był określoną sumą pieniężną, częścią świadczenia głównego, wręczaną wierzycielowi na znak dotrzymania umowy. Zadatek zaliczano na poczet zobowiązania. Przepadał w razie odstąpienia od umowy.

Utrata wolności

Była formą umocnienia umowy w średniowiecznym prawie miejskim i wiejskim. Polegała na utracie wolności osobistej na rzecz wierzyciela w razie niewykonania świadczenia.

Zastaw

Był powszechną formą umacniania umów. Należał do praw rzeczowych i został już wcześniej opisany.

Klauzula szkód ziemskich

Gwarantowała wierzycielowi odzyskanie odszkodowania w przypadku utraty nieruchomości w drodze ich ewikcji przez osoby posiadające lepszy tytuł prawny.

e. Rodzaje umów RODZAJE UMÓW Zamiana

Była najprostszą formą bezpośredniej wymiany dóbr majątkowych bez użycia pieniędzy. Istotą jej było świadczenie dwustronne. Stosowano ją powszechnie przy ruchomościach i scalaniu nieruchomości. W razie nierówności świadczeń wzajemnych wyrównywano je odpowiednim dodatkiem.

Darowizna

Polegała na nieodpłatnym przysporzeniu rzeczy z majątku darczyńcy na korzyść obdarowanego, który stawał się jej właścicielem. W najdawniejszym prawie polskim występowała darowizna remuneratoryjna (odpłatna), polegająca na obowiązku świadczenia wzajemnego, najpierw równej wartości, następnie symbolicznej. Darczyńca mógł też obciążyć obdarowanego określonym świadczeniem, którego niewykonanie powodowało cofnięcie darowizny, mającej wówczas charakter umowy realnej.

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo zobowiązań

129

RODZAJE UMÓW Umowa kupna-sprzedaży

Wyrosła z zamiany. Stanowiła prawną wymianę wszelkiego rodzaju rzeczy w zamian za pieniądze, a początkowo jeszcze za towary o określonej wartości wymiennej (zboże, sól itp.), przez co nosiła charakter umowy mieszanej. Przedmiotem kupna-sprzedaży mogły być: • ruchomości, • nieruchomości oraz • prawa majątkowe – zarówno zbywalne prawa rzeczowe (np. hipoteka), jak i prawa majątkowe o charakterze wierzytelności (np. weksle). Dla powstania odpowiedzialności z tytułu kupna-sprzedaży trzeba było dodatkowo umowę utwierdzić i umocnić. Kupno-sprzedaż ruchomości następowało przez wydanie rzeczy nabywcy. Przy nieruchomościach potrzebny był tytuł prawny oraz dwie umowy rzeczowe – wzdanie i wwiązanie.

Umowa dostawy

Polegała na dostarczeniu towarów zamówionych bądź towarów, na których przywóz zezwolono. Występowała głównie w prawie miejskim. Jej celem była ochrona rynku lokalnego przed napływem wyrobów obcego pochodzenia, np. sukna, piwa itp.

Umowa o dzieło

Zobowiązywała wykonawcę do realizacji złożonego zamówienia, za które zamawiający zobowiązany był uiścić wynagrodzenie. Wykonawca powinien był wykonać zamówienie z należytą starannością i pilnością, gdyż za ich brak ponosił odpowiedzialność. Materiał zwykle dostarczał zamawiający. Umowa miała szczególne znaczenie w prawie miejskim. Z jednej strony była uprzywilejowaniem dla cechów miejscowych, którym przysługiwało pierwszeństwo wykonania dzieła, z drugiej zmuszała rzemieślników do dbałości, gdyż niesolidność była ciężko karana.

Umowa zlecenia

Polegała na zobowiązaniu się przez zleceniobiorcę do wykonania określonej czynności prawnej lub faktycznej na rzecz dającego zlecenie, za wynagrodzeniem lub bezpłatnie. Zleceniobiorca nie ponosił odpowiedzialności za rezultat swych działań. Musiał je jednak wykonywać rzetelnie. Osobami działającymi na podstawie umowy zlecenia byli m.in.: cyrulicy, adwokaci, maklerzy itp.

Najem usług osobistych

Stanowił umowę, zgodnie z którą jedna ze stron zobowiązywała się wykonywać za wynagrodzeniem określoną pracę na rzecz drugiej. Pracę traktowano bowiem jako towar. Umowa wywodziła się ze średniowiecznej komendacji, tworzącej feudalny stosunek zależności między panem a sługą. Umowa o pracę największe znaczenie miała w prawie miejskim. Regulowały ją szczegółowo przepisy wilkierzy.

Najem rzeczy

W umowie najmu rzeczy korzystanie z cudzej rzeczy nie wykraczało poza jej używanie. Przedmiotem najmu mogły być zarówno nieruchomości, jak i rzeczy ruchome, ale niezużywalne. Charakterystyczna dla najmu była czasowość używania rzeczy przez najemcę oraz konieczność uiszczania w terminie umówionego czynszu, przeważnie w postaci określonej kwoty pieniężnej. Umowa najmu odgrywała główną rolę w prawie miejskim.

AAzClAA= AA

130

Rozdział III. Prawo prywatne RODZAJE UMÓW

Dzierżawa

Była zbliżona do najmu rzeczy. Różnica tkwiła w tym, że dzierżawa dotyczyła nie tylko używania odpłatnie rzeczy cudzej, lecz pozwalała także na ciągnięcie z niej pożytków, głównie w formie dochodów pieniężnych. Najważniejsze znaczenie miała dzierżawa nieruchomości. Mogła być ona terminowa lub dożywotnia. Jej objęcie w posiadanie następowało na podstawie wwiązania.

Pożyczka

Polegała na udzieleniu pożyczkobiorcy pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych na własność z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy i tej samej jakości. Jej zawarcie następowało na podstawie pisma odręcznego lub pisemnej umowy. Zasadniczo pożyczka była umową nieodpłatną, gdyż prawo kanoniczne zakazywało pobierania odsetek (lichwa). Zaciągana była z reguły pod zastaw nieruchomości, który mógł być dobrowolny lub przymusowy (fant). W czasach nowożytnych Kościół zezwolił na pobieranie odsetek od pożyczonego kapitału na cele handlowo-produkcyjne. Z reguły wynosiły one ok. 10%. Odsetki żydowskie zmniejszono wtedy z 50% do 20%.

Ubezpieczenie

Występowało w Polsce tylko w handlu morskim. Uprawnionym do jej zawarcia był każdy mogący swobodnie dysponować swoją własnością. Umowa zawierana była pisemnie (na papierze stemplowym) lub wyjątkowo ustnie, w obecności przysięgłego maklera. Treść polisy zawierała oznaczenie: stron umowy, nazwy statku i portów załadunku i wyładunku towarów.

Spółka

Umowa spółki wyrosła w Polsce w prawie ziemskim z niedziału rodzinnego, tworząc wspólnotę pospólnej ręki, opartej na majątku stanowiącym własność zbiorową. Spółki rozwinęły się głównie w prawie miejskim, zwłaszcza w XVIII w. Istniało kilka ich rodzajów. W spółce jawnej wspólnicy dzielili się zyskami równo, odpowiadając solidarnie i bez ograniczeń wobec osób trzecich. W spółce komandytowej przynajmniej jeden ze wspólników odpowiadał wobec osób trzecich bez ograniczenia oraz co najmniej jeden do wysokości sumy komandytowej. W prawie gdańskim znana była spółka okrętowa. Jej członkami mogły być osoby, które umówiły się, że zbudują albo zakupią statek. W XVIII w. upowszechniły się spółki handlowo-przemysłowe o kapitale szlachecko-mieszczańskim.

Przechowanie (wierna ręka, depozyt, podkład)

Było umową, na podstawie której przechowawca (pokładnik) zobowiązywał się wobec przechowującego (pokładca) do pilnowania rzeczy w określonym terminie, a następnie zwrócenia jej w nieuszczuplonym stanie. Rozróżniano depozyt rzeczy niezamiennych i zamiennych. Depozyt był umową realną, w której pokładnik ponosił pełną odpowiedzialność za brak należytej staranności o przechowywaną rzecz. Odmianą przechowania był sekwestr. Zachodził on, gdy rzecz, będącą przedmiotem sporu sądowego lub o nieustalonej własności, oddawano na przechowanie określonej osobie, aż do ustalenia jej właściciela.

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo zobowiązań

131

RODZAJE UMÓW Weksel

Jego narodziny wynikały z konieczności podejmowania wymiany pieniędzy i operacji bankowych oraz rozwijania się obrotu kredytowo-pieniężnego. Pierwotnie instytucję weksla regulowało prawo zwyczajowe. Weksel był skryptem dłużnym, stwarzającym abstrakcyjne zobowiązanie, zgodnie z którym dłużnik miał uiścić jego okazicielowi określoną sumę pieniędzy. Główną rolę w obrocie gospodarczym odgrywał weksel trasowany. Wymagał on występowania trzech osób: • wystawcy, • zobowiązującego się do bezwarunkowego zapłacenia sumy określonej wekslem, trasata, czyli osoby, której wystawca weksla polecał zapłacenie sumy wekslowej, oraz • remitenta, będącego odbiorcą weksla. Weksel, będąc papierem wartościowym, odpowiadał warunkom dokumentu obiegowego, przez co mógł krążyć z rąk do rąk, ułatwiając wypełnienie przyjętych zobowiązań. Wierzytelności z tytułu weksli posiadały pierwszeństwo w zaspokojeniu z majątku dłużnika.

3. Wygaśnięcie zobowiązań. Wygaśnięcie zobowiązania następowało

przez: rzeczywiste wykonanie, potrącenie, zlanie się wierzytelności z  długiem, zwolnienie z  długu (następowało przez wykonanie czynności symbolicznej lub wypowiedzenie formuły słownej oraz dokonanie stosownego aktu przez wierzyciela), zmianę zobowiązania (treści lub osób), przedawnienie, niemożliwość świadczenia, cesję wierzytelności, złożenie przedmiotu świadczenia do  depozytu, nowację (zamianę zobowiązania) itp. Większość z tych sposobów wygaśnięcia zobowiązania występowała w prawie miejskim, co wynikało z potrzeb obrotu gospodarczego i wymiany handlowej. 4. Odpowiedzialność z  tytułu zobowiązań. Prawo polskie przewidy-

wało z tytułu niewykonania zobowiązania odpowiedzialność: • osobową, • majątkową i • rzeczową.

Odpowiedzialność osobowa dotyczyła pierwotnie życia i zdrowia dłużnika, który nie wykonując umowy dopuszczał się krzywoprzysięstwa, przez co zostawał wyjęty spod prawa i mógł być bezkarnie zabity. Później zaczęła ona dotyczyć jego wolności, gdyż dłużnik popadając w  niewolę mógł dług wykupić pracą, co było korzystniejsze dla wierzyciela. Z czasem rozwinęła się odpowiedzialność majątkowa i rzeczowa. Początkowo obejmowała ona cały majątek dłużnika lub rękojemcy, z  czasem już tylko określone rzeczy, zazwyczaj oddane w zastaw.

AAzClAA= AA

Rozdział IV. Prawo karne Część I. Przestępstwo 1. Pojęcie. Pierwotnie przestępstwo określano w sposób materialny. Uwa-

żano za  nie czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu (ogółowi) oraz naruszający porządek publiczny i  społeczny, ustalony przez zwyczaj oraz obowiązujące prawo. Ponadto przestępstwo było grzechem obrażającym Boga i naruszającym ustanowione przez niego zakazy. Element sakralny tkwiący w przestępstwie powodował, że za przestępstwo uznawano również naruszenie zasad wynikających z religii, mimo że prawo świeckie określonych czynów nie zakazywało. Formalne określenie przestępstwa pojawiło się dopiero u  schyłku XVIII  w., gdzie pod wpływem humanitaryzmu prawnego zaczęto uznawać za  przes­ tępstwo jedynie czyn zabroniony przez ustawę. Określała to  zasada nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy.

2. Podstawy odpowiedzialności ODPOWIEDZIALNOŚĆ

obiektywna

subiektywna

a. Odpowiedzialność obiektywna (przedmiotowa). Pierwotnie podstawą odpowiedzialności był skutek zewnętrzny. Za przestępstwo uznawano praktycznie tylko te  czyny, które wywoływały zmiany w  świecie zewnętrznym. Ujmowano je wyłącznie od strony obiektywnej (skutkowej). Sprawca ponosił odpowiedzialność jedynie za  zewnętrzne przejawy i  skutki czynu. Między postępowaniem sprawcy a  skutkiem przestępstwa, będącego czynem bezprawnym, musiał przy tym istnieć rzeczywisty związek przyczynowy. W rezultacie jednakowo karano za przestępstwa umyślne, nieumyślne i wynikające z przypadku. Kwestię odpowiedzialności ujmowano kazuistycznie, w  odniesieniu do  konkretnych przypadków. Związek przyczynowy początkowo rozumiano formalnie. Powodowało to  nawet odpowiedzialność człowieka

AAzClAA= AA

Część I. Przestępstwo

133

za  rzeczy martwe, np.  właściciel stawu lub rzeki odpowiadał za  utopienie, oraz za zwierzęta, np. właściciel konia odpowiadał za śmierć spowodowaną upadkiem podczas jazdy. Nie uznawały już tego statuty Kazimierza Wielkiego, chociaż nadal związek przyczynowy pojmowano w sposób rzeczywisty, przez co sprawca odpowiadał zarówno za skutki bezpośrednie, jak i pośrednie oraz przypadkowe, np. za zranienie w bójce po ciemku odpowiadał ten, kto zgasił światło, przez to, że  stworzył przyczynę wynikłej krzywdy. W czasach nowożytnych zaczęto przyjmować pojęcie przeciętnego związku przyczynowego. Starano się w  nim zwracać uwagę na  skutki bezpośrednie, ograniczając lub nie uwzględniając odpowiedzialności za skutki uboczne. b. Odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa). W  prawie polskim od XIII w. zaczęto ujmować przestępstwo od strony winy, czyli psychicznego (subiektywnego) stosunku sprawcy do popełnionego czynu. Przez długi czas nie rozróżniano jednak stopnia winy przestępcy, zgodnie z  którym można dzielić przestępstwa na popełnione z: winy umyślnej (sprawca popełnił przestępstwo, mając zły zamiar i świadomość), winy nieumyślnej (sprawca, nie mając zamiaru popełnienia przestępstwa, z  powodu lekkomyślności i  niedbalstwa nie przewidywał skutków czynu) oraz z  przypadku (sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego). Pojęcie winy odróżniały już statuty Kazimierza Wielkiego, jak również praktyka sądowa. W prawie ziemskim statuty Kazimierza Wielkiego odróżniały m.in. umyślne podpalenie oraz nieumyślne zabójstwo i zranienie, konstytucja z 1496 r. dzieliła zabójstwa na umyślne i nieumyślne (przygodne), zaś Korektura praw (1532) winę umyślną odnosiła już do  kilku rodzajów przestępstw (zabójstwa, podpalenia, napaści na dwór szlachecki). Najwięcej problemów było jednak z odróżnieniem winy nieumyślnej od przypadku, co  pojawiło się dopiero w  XVII  w., początkowo tylko w  stosunku do zabójstw. Podobne kłopoty występowały w prawie miejskim, które również traktowało konstrukcję winy kazuistycznie, odnosząc jej stopniowanie do poszczególnych przestępstw, np. zabójstwa. Najsłabiej kwestie odpowiedzialności subiektywnej rozwinięte były w prawie wiejskim. 3. Rodzaje odpowiedzialności. W  prawie przeważała odpowiedzial-

ność indywidualna. Ponosił ją  sam sprawca za  własny czyn przestępny. Była ona regułą, ale dopiero od  czasów nowożytnych. W  czasach najdawniejszych, do  schyłku średniowiecza, utrzymywały się ponadto rozmaite formy odpowiedzialności zbiorowej lub osób trzecich. Odpowiedzialność rodowo-rodzinna wywodziła się z  więzów krwi, odpowiedzialności rodu

AAzClAA= AA

134

Rozdział IV. Prawo karne

za  przestępstwo popełnione przez któregoś z  jego członków i  przejawiała się w  stosowaniu krwawej zemsty. Po  rozpadzie rodu została zastąpiona odpowiedzialnością rodziny. Była ona powszechna do  wydania statutów Kazimierza Wielkiego. Przejawiała się przeważnie w  wypadku popełnienia przestępstw najcięższych: obrazy majestatu, zdrady państwa, herezji. Wobec członków rodziny stosowano wówczas rozmaite kary, często takie same, jak wobec samego sprawcy. Odpowiedzialność rodziny za zbrodnię obrazy majestatu zniosła dopiero konstytucja z 1791 r. Odpowiedzialność terytorialna polegała na obciążeniu wspólnoty terytorialnej: opola, wsi, miasta. Odpowiedzialność opola lub wsi występowała w  razie: niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na  ich terytorium, niepodjęcia pościgu za sprawcą (gonienie śladem), udzielenia sprawcy pomocy itp. Z reguły sprowadzała się do uiszczenia przez opole lub wieś stosownej grzywny, np.  główszczyzny. Można się było od  niej uwolnić przez: wydanie przestępcy, przerzucenie na  inną wspólnotę terytorialną, oczyszczenie się w  drodze przysięgi itp. Odpowiedzialność miast była bardziej skomplikowana. Ponosiły ją głównie władze miejskie. Za organizowanie tumultów (rozruchów), które pociągnęły ofiary śmiertelne, odpowiedzialność ponosili przeważnie członkowie rady miejskiej, rzadziej wszystkich ordynków. Przykładowo w  1461  r. w  Krakowie spośród rajców i  starszych cechów 6 osób ścięto, a 9 osadzono w więzieniu, zaś w Toruniu w 1724 r. ścięto burmistrza i 9 urzędników za to, że mieszczanie dopuścili się zdemolowania kolegium jezuickiego. Odpowiedzialność osób trzecich za  cudze czyny wynikała ze  stosunków zależności, nadzoru czy opieki. W prawie ziemskim właściciel majątku odpowiadał za  przestępstwa popełnione przez domowników i  poddanych chłopów, np. statut małopolski Kazimierza Wielkiego przewidywał odpowiedzialność pana za  szkody i  krzywdy wyrządzone przez parobka lub sługę. W  prawie miejskim pracodawcy odpowiadali za  przestępstwa popełnione przez zatrudnioną u  nich służbę najemną. Z  kolei w  prawie wiejskim gospodarze odpowiadali m.in. za niemoralne prowadzenie się dzieci i czeladzi, a mąż za postępowanie żony. Natomiast we wszystkich systemach ojciec lub matka odpowiadali za mieszkające z nimi dzieci.

AAzClAA= AA

Część I. Przestępstwo

135

4. Przyczyny ograniczające lub wyłączające odpowiedzialność Wiek

Do końca XV w. w prawie ziemskim za przestępstwo nie ponosiły odpowiedzialności osoby nieletnie (kobiety do ukończenia 12, a mężczyźni 15 lat). W stosunku do przestępstw najcięższych (przestępstwa publiczne, zabójstwo) odpowiedzialność nieletnich istniała, jakkolwiek traktowani byli oni łagodniej, np. Statut litewski (1566) wykluczał wobec szlachcica, który nie ukończył 14 lat, „karę złodziejską”, nakładając na niego tylko obowiązek wynagrodzenia szkody. Znacznie surowsze było dla małoletnich prawo miejskie. Dzieci do 12 lat zasadniczo nie karano, do 14 lat już karze podlegały, ale tylko wtedy, gdy działały z rozeznaniem. Szczególnie surowo karano zwłaszcza dzieci ubliżające lub znieważające czynnie rodziców, np. wilkierz gdański (1761) przewidywał za taki czyn karę więzienia, ciężkiej pracy, chłosty, a nawet śmierci.

Choroba umysłowa

W razie urzędowego jej potwierdzenia i przyznania choremu psychicznie sądowego opiekuna, sprawcę uwalniano od odpowiedzialności, którą ponosił za niego opiekun. Brak opiekuna wprawdzie powodował pociągnięcie niepoczytalnego do odpowiedzialności, lecz sądy znacznie karę łagodziły.

Błąd

Błąd, czyli niezgodność między rzeczywistością a wyobrażeniem o niej sprawcy, mógł być błędem co do: • faktu (z reguły wyłączał winę umyślną, np. popełnienie bigamii w nieświadomości, że druga strona pozostaje w związku małżeńskim. Przewidywała to m.in. Korektura praw i stosowne przepisy wilkierzy miejskich); • prawa (nie powodował bezkarności. Wilkierze gdańskie zakazywały nawet powoływania się na nieznajomość prawa ze strony przebywających w mieście obcych, zaś na właścicieli gospód nakładały obowiązek, pod karą grzywny, poinformowania gości o obowiązujących przepisach).

Inne przyczyny

• afekt, • zdrowie fizyczne, • przymus fizyczny.

5. Okoliczności ograniczające lub wyłączające karalność

a. Samopomoc. Samopomoc była dopuszczalna i  niekaralna przede wszystkim w  czasach najdawniejszych. Dotyczyła ona głównie krwawej zemsty, pod warunkiem że wykonywano ją w granicach określonych prawem. W XV w. ustanowiono jej ograniczenia osobowe, a następnie przedawnienie dla jej dokonywania. Bezwzględny zakaz wróżdy wprowadzono jednak dopiero w XVI w. Jako relikt krwawej zemsty utrzymywała się bezkarność zabójstwa przestępcy złapanego na  gorącym uczynku, np.  nocnego złodzieja, podpalacza, cudzołożnika itp. Zniósł ją dopiero Zbiór praw sądowych (1778). b. Początek. Za  początek uznawano zaczepkę czynną lub słowną wobec osoby zaczepianej lub jego krewnych i poddanych, która wywołała ich reakcję w formie odwetu. Pierwotnie wyłączał on karalność całkowicie. Zaczęto go ograniczać u schyłku średniowiecza, np. Statut kolski z 1472 r. wprowadził karalność zabójstwa szlachcica popełnionego w  rezultacie początku, traktując je  jako zabójstwo nieumyślne. W  czasach nowożytnych początek

AAzClAA= AA

136

Rozdział IV. Prawo karne

ograniczono tylko do pobicia lub zranienia napastnika. Konstrukcja ta występowała zwłaszcza w  prawie ziemskim, ale znana też była prawu miejskiemu i wiejskiemu. c. Obrona konieczna. Obrona konieczna wywodziła się z początku. Dopuszczała odparcie napaści, zgodnie z  naturalną zasadą, że  siłę wolno odeprzeć siłą. Zaliczenie obrony do  koniecznej wymagało spełnienia następujących warunków: musiała być dokonana w obronie rzeczywistej, a nie z zemsty, reakcja powinna była być natychmiastowa oraz należało jej dokonać środkami proporcjonalnymi do stopnia zagrożenia. d. Stan wyższej konieczności. Stan wyższej konieczności polegał na usunięciu zagrożenia skierowanego przeciwko dobru chronionemu prawem przez poświęcenie innego dobra prawnego z zachowaniem zasad proporcjonalności. W prawie ziemskim nie był znany. Występował natomiast w prawie miejskim, które np. dopuszczało kradzież drobnej ilości żywności z nędzy czy niekaralność cudzołóstwa, jeżeli współmałżonek był przez długi czas nieobecny. e. Pozbawienie obrony prawnej. Bezkarne było zabicie osób wyjętych spod prawa. Zaliczano do nich: wywołańców, infamisów i banitów. Ochronę mógł im jednak zapewnić glejt (list żelazny), wystawiany w czasach nowożytnych przez sejm lub króla za zgodą sejmu. Dawał on gwarancje nietykalności, którą można było wykorzystać dla celów obrony lub przywrócenia czci. Do statutów Kazimierza Wielkiego możliwe też było zabicie kobiety uprawiającej włóczęgostwo i nierząd. f. Przedawnienie (dawność). Przedawnienie uniemożliwiało ściganie i karalność przestępstwa po upływie określonego czasu. Dotyczyło ono wyłącznie przestępstw prywatnych. Statuty Kazimierza Wielkiego uzależniały terminy dawności od rodzaju popełnionego przestępstwa, np. za zabójstwo 3 lata.

W czasach nowożytnych, kiedy coraz większą liczbę przestępstw prywatnych zaczęto zaliczać do  przestępstw publicznych, przedawnienie uległo ograniczeniu. g. Inne okoliczności. Z  innych okoliczności wyłączających karalność należy wymienić: ugodę z  pokrzywdzonym, zabójstwo dezertera w  prawie wojskowym, pobicie osoby utrzymującej dom publiczny, gdy doszło do tego w tym domu, oraz rozkaz przełożonego.

AAzClAA= AA

Część I. Przestępstwo

137

6. Formy udziału w przestępstwie

a. Sprawstwo. Za  sprawcę prawo uznawało każdego, kto swym czynem bezpośrednio realizował znamiona przestępstwa. b. Współsprawstwo. Za współsprawstwo uważano dokonanie przestępstwa wspólnie przez kilka osób, na podstawie wcześniejszego porozumienia. c. Podżeganie, pomocnictwo, poplecznictwo. Podżeganie polegało na nakłanianiu osoby do popełnienia przestępstwa, pomocnictwo na umyślnym udzielaniu pomocy w  popełnieniu przestępstwa, zaś poplecznictwo na  popieraniu sprawcy po  popełnieniu przestępstwa, np.  ukrywanie przestępcy, paserstwo. Od czasów statutów Kazimierza Wielkiego odpowiedzialność podżegaczy i pomocników uległa ograniczeniu. U schyłku XVI w., pod wpływem Caroliny i praktyki sądów miejskich, ponownie ujednolicono odpowiedzialność wszystkich osób biorących udział w przestępstwie, wprowadzając zasadę kary równej (konstytucja z 1588 r.). d. Zły zamiar i  usiłowanie. Karalność złego zamiaru, który się nie uzewnętrznił, była zarówno sporem doktrynalnym, jak i przedmiotem ustawodawstwa partykularnego. Wprawdzie przeważył pogląd o jego niekaralności, to jednak zdarzały się przypadki odmienne. Wilkierz gdański (1435–1448) przewidywał bowiem karalność śmiercią samego zamiaru podpalenia czyichś zabudowań, pod warunkiem że zostało to potwierdzone przez jednego uczciwego świadka, a według kolejnego wilkierza (1455) przez dwóch. Konstrukcja usiłowania obejmowała, obok złego zamiaru, również przystąpienie do działania, ale bez doprowadzenia do skutku przestępczego. Generalnie usiłowanie nie było karalne, chociaż istniała tendencja do uznawania go za odrębne przestępstwo. 7. Podział przestępstw. Przestępstwa dzielono na:

• prywatne (naruszały interes jednostki lub rodziny, a wcześniej rodu a ich dochodzenie było oddane w  ręce pokrzywdzonego lub jego krewnych), do których zaliczano: – przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Najcięższym przestępstwem w tej kategorii było zabójstwo, zwane mężobójstwem. Do przestępstw przeciwko życiu zaliczano także samobójstwo i pojedynek szlachciców bez zgody króla, okaleczenia i  zranienia, przy czym w  tych ostatnich mieściło się pobicie, – przestępstwa przeciwko mieniu (kradzież, rozbój, rabunek, podpalenie, marnotrawstwo),

AAzClAA= AA

138

Rozdział IV. Prawo karne

– przestępstwa przeciwko czci – obejmowały zniewagę czynną, słowną lub pisemną (paszkwile), – przestępstwa przeciwko wolności. Wśród gwałtów przeciwko osobie najcięższym było zgwałcenie i  porwanie kobiety. Do  innych przestępstw przeciwko wolności zaliczano bezprawne uwięzienie, uprowadzenie lub przyjęcie zbiegłego poddanego itp., – przestępstwa przeciwko zaufaniu publicznemu. Należały do  nich: fałszerstwo (dokumentów prywatnych, składanie fałszywych zeznań), oszustwo (posługiwanie się podwójnym kompletem kart lub kości, oszustwa handlowe) i  lichwa (pobieranie odsetek wyższych niż ustalony przepisami procent), – przestępstwa przeciwko obowiązkowi pracy. Do przestępstw tych zaliczano: strajki, wcześniejsze opuszczenie pracodawcy przed upływem terminu umowy, zbiegostwo, żebractwo, niesolidne wykonywanie zawodu itp.; • publiczne (naruszały interes ogólny), do których zaliczano: – przestępstwa przeciwko władcy i państwu – najcięższym była zbrodnia obrazy majestatu, – przestępstwa przeciwko religii panującej, czyli herezja, ateizm, bluźnierstwo, świętokradztwo, krzywoprzysięstwo, a nawet nieposzanowanie świąt i niedziel, np. przez pracę w te dni, przesiadywanie w karczmie oraz uprawianie czarów i wróżbiarstwa, – przestępstwa przeciwko władzom i  sądom oraz korporacjom terytorialnym, uznawano za  nie: wszczynanie buntów, organizowanie tumultów, wyjazd z miasta w czasie wojny, wytoczenie sprawy przed obcy sąd, szkalowanie władz, niszczenie murów obronnych, – przestępstwa urzędnicze, np.  bezprawne zajęcie rzeczy, wymuszanie łapówek, nieuzasadnione stosowanie tortur, – przestępstwa przeciwko skarbowi. Do  najcięższych zaliczano tutaj: naruszenie regaliów panującego, fałszowanie miar i wag, a przede wszystkim monety, sprzeniewierzenie przez urzędników pieniędzy publicznych, zabór mienia państwowego itp., – łotrostwo. Zaliczano do nich dokonywane zawodowo kradzieże i rozboje na drogach, – przestępstwa wojskowe. Zaliczano do nich: dezercję, niestawiennictwo na  wyprawę wojenną, zmianę chorągwi, niewywiązywanie się z  obowiązku służby wojskowej, sprzedaż broni itp., – przestępstwa przeciwko dobrym obyczajom. Zaliczano do  nich: cudzołóstwo, homoseksualizm, sodomię, prostytucję, samowolne poślubienie bez zgody rodziców lub opiekunów itp. AAzClAA= AA

Część II. Kara

139

Część II. Kara 1. Pojęcie i zasady wymiaru kary

a. Definicja i  podział. Kara jest dolegliwością stosowaną wobec sprawcy przestępstwa i polega na wymierzeniu sprawiedliwości przestępcy, wyrażając w ten sposób potępienie sprawcy i jego czynu ze strony społeczeństwa. Kary dzielono ze względu na sposób ich określenia na: • arbitralne (polegały na swobodnym określeniu ich wysokości przez organ orzekający. Były więc wymierzane według własnego uznania. Orzekali je: monarcha, działający w jego zastępstwie sędzia oraz sąd sejmowy) i • ściśle oznaczone (były karami bezwzględnie określonymi, przez co  sędziowie musieli wymierzać karę przewidzianą w prawie, bez możliwości jej modyfikacji). b. Okoliczności łagodzące i obciążające. Okolicznościami łagodzącymi wymiar kary były: • wiek sprawcy (łagodniej karano małoletnich i starców), • zdrowie fizyczne, • zdrowie psychiczne, • pojednanie, • działanie w afekcie, • zwrot przedmiotów pochodzących z przestępstwa, • stan nietrzeźwości (w prawie ziemskim i miejskim), • pozycja społeczna, gdy sprawcą była osoba wyższego stanu itp. Okolicznościami obciążającymi były: • recydywa (powrót do przestępstwa), • złapanie sprawcy na gorącym uczynku, • wykrycie przedmiotu licowanego, • dokonanie przestępstwa w miejscach lub na osobach objętych mirem, • pokrewieństwo, • pozycja społeczna, gdy pokrzywdzonym była osoba wyższego stanu, • premedytacja, • ucieczka z miejsca przestępstwa itp.

AAzClAA= AA

Rozdział IV. Prawo karne

140

c. Darowanie kary Ułaskawienie monarsze

Polegało na darowaniu przez władcę kary orzeczonej lub wstrzymaniu postępowania wobec sprawcy. Darowanie kary w indywidualnym przypadku określano jako abolicję, a generalnie jako amnestię. Od XVI w. uprawnienia króla zaczęły przechodzić na sejm.

Prawo łaski sejmu

Mogło przybrać formę amnestii generalnej (akt przebaczenia dla osób popełniających przestępstwa polityczne, głównie w okresie bezkrólewia – do 1764 r.), restytucji (darowanie kary głównej lub dodatkowej) lub glejtów łaski (były to specjalne glejty wpisywane do konstytucji, pozwalające na wznowienie procesu przed sądem sejmowym lub zezwalające na darowanie kary w zamian za zasługi).

Ułaskawienie

Ułaskawienie sędziowskie dotyczyło wyłącznie darowania kary pieniężnej należnej sędziemu. Ułaskawienie prywatne polegało na darowaniu kary przez pokrzywdzonego (powoda).

2. Rodzaje kar

a. Krwawa zemsta. Przybierała formę odwetu, instynktownej reakcji. Dotyczyła ochrony życia, zdrowia oraz mienia. Zemsta dotykała nie tylko sprawcę, ale też wszystkich członków jego rodu. Doprowadziło to do walk rodowych, zwanych wróżdami. b. Kary prywatne pieniężne (system kompozycyjny). Stopniowy zakaz krwawej zemsty i  możliwość naprawienia wyrządzonej krzywdy przez stosowne zadośćuczynienie materialne spowodował rozwój kar pieniężnych, zwanych systemem kompozycyjnym. W  prawie polskim kary pieniężne znane były już w XI w., a rozwinęły się w kolejnych stuleciach. Główną rolę odgrywały przy popełnieniu przestępstw prywatnych. Wysokość kar pieniężnych określona była początkowo indywidualnie przez układające się strony, z czasem zaczęły być one ustalane kazuistycznie przez prawo zwyczajowe lub stanowione, w  końcu pojawiły się ich urzędowe taryfy. Zadośćuczynieniem za  zabójstwo była główszczyzna. Jej wysokość uzależniano od: stanu, płci i  wieku ofiary. Główszczyzna szlachecka wynosiła: 50 (XIII  w.), a  następnie 60 (statut małopopolski Kazimierza Wielkiego), 120 (1493), 240 (1588) czy ponad 1000 (XVIII  w.) grzywien. Były to  sumy znaczne, przekraczające prawie dwukrotnie roczny dochód z  folwarku. Główszczyznę podwójną płacono za zabójstwo dokonane z broni palnej, wojskowego i osoby zajętej pracą w polu. Główszczyzna chłopska była znacznie niższa i wynosiła 30 (1581), a następnie 60 (1631) grzywien, z czego połowa przypadała rodzinie, a  połowa panu. Karą pieniężną za  uszkodzenie ciała była nawiązka. Groziła za: zranienie, trwałe ochromienie, mutylację głównych członków ciała (np. obcięcie ręki, nogi, języka), wybicie zębów,

AAzClAA= AA

Część II. Kara

141

pobicie, wyrwanie włosów itp. Jej wysokość zależała od  pochodzenia społecznego osoby pokrzywdzonej i stopnia uszkodzenia ciała. Najwyższe były nawiązki szlacheckie, np. prawo ziemi łęczyckiej (XV w.) za obcięcie jąder przewidywało nawiązkę równą główszczyźnie, zaś statuty Kazimierza Wielkiego za obcięcie nogi lub ręki liczyły połowę główszczyzny, a za ranę krwawą 10 grzywien (od XVII w. 20 grzywien). Podobną nawiązkę otrzymywali obywatele lub członkowie władz miast uprzywilejowanych. Prawo przewidywało również, za  popełnienie niektórych przestępstw naruszających prawa majątkowe lub osobiste, pieniężne kary prywatne. Nakładano je z reguły według ustalonych stawek, np. kara pieniężna za obrazę czci szlacheckiej wynosiła pełną główszczyznę.

c. Kary publiczne Kara śmierci

Była karą najstarszą, najsurowszą, stanowiącą od najdawniejszych czasów główne narzędzie w walce z przestępczością. Groziła najczęściej za przestępstwa publiczne i te przestępstwa prywatne, od których sprawca się nie wykupił. Kary śmierci dzielono na: zwykłe i kwalifikowane. Do zwykłych zaliczano ścięcie i powieszenie. Ścięcia dokonywano zazwyczaj mieczem, rzadziej toporem, np. w Elblągu. Kara powieszenia była karą hańbiącą. Karano nią kradzież, zabójstwo itp. Kwalifikowane kary śmierci połączone były zarówno ze specjalnym udręczeniem przeprowadzanym przed jej wykonaniem, jak i okrutnym sposobem ich przeprowadzenia. Udręczeniami takimi było: darcie pasów, mutylacja członków ciała, przypalanie itp. Formy kar kwalifikowanych były rozmaite. Najważniejszymi były: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, zawieszenie – na haku, wypuszczenie jelit i pochowanie żywcem.

Kary mutylacyjne (okaleczające)

Miały przede wszystkim charakter kar odzwierciedlających. Stosowano je samoistnie bądź dla zaostrzenia kary śmierci. Polegały na obcięciu (uszu, nosa, włosów, ręki, jąder), połamaniu (np. kończyn), wyrwaniu (np. języka), przekłuciu i wyłupaniu (oczu) i wypaleniu narządów.

Kary cielesne i na honorze

Najważniejszą karą cielesną była chłosta. Orzekano ją za wszystkie najdrobniejsze przestępstwa. Była karą samoistną lub dodatkową. Wykonywano ją biczem, rózgami, korbaczem itp. Liczbę plag określał wyrok. Kilkaset uderzeń w praktyce oznaczało śmierć skazańca. Formą kary cielesnej, a równocześnie kary na honorze, było postawienie pod pręgierzem, umieszczenie w klatce, kunie (żelazna obręcz na szyję), gąsiorze, kłodzie (dyby), wipie (huśtawka), wysmarowanie mazią itp. Swoistą karą na honorze było piętnowanie, polegające na wypaleniu znaku w miejscu odkrytym (policzku, czole itp.) lub zakrytym (plecach, ramieniu itp.).

Kary majątkowe

Najsurowszą karą majątkową była konfiskata całego majątku. Orzekano ją za najcięższe przestępstwa. Zazwyczaj wymierzano ją łącznie z innymi karami, np. śmierci, wygnania, ale mogła też być samoistna, np. za odmowę udziału w pospolitym ruszeniu, herezję. Inną karą majątkową była grzywna (kara pieniężna). Występowała zarówno jako kara prywatna, jak i publiczna, będąc rekompensatą za naruszenie porządku powszechnego. Najsurowszą była kara 70 grzywien i orzekano ją np. za rabunek.

AAzClAA= AA

142

Rozdział IV. Prawo karne

Kary na czci i z czcią związane

Karami na czci były: proskrypcja, infamia, banicja i wygnanie. Proskrypcja było to wyjęcie skazańca spod prawa, co równało się jego śmierci cywilnej. Przestępca tracił osobowość prawną, jego majątek ulegał konfiskacie, żona stawała się wdową, a dzieci sierotami, wreszcie mógł być bezkarnie zabity. Orzekano ją zazwyczaj w postępowaniu zaocznym. Z proskrypcją była związana infamia, która groziła za: herezję, apostazję, kwalifikowane zabójstwo i inne najcięższe przestępstwa.

Kara pozbawienia wolności

W okresie średniowiecza kara pozbawienia wolności zasadniczo służyła jedynie przetrzymaniu przestępców do czasu wykonania kary właściwej, np. śmierci. U schyłku XV w. pojawiła się kara wieży. Konstytucją z 1538 r. podzielono ją na karę: wieży dolnej i wieży górnej. Kara wieży dolnej była znacznie surowsza. Więzień przebywał w głębokim, ciemnym i wilgotnym lochu. Karę tę orzekano w wymiarze od tygodnia do roku i 6 tygodni, a za zabójstwo z broni palnej nawet do 2 lat i 12 tygodni. Kara wieży górnej uchodziła za stosunkowo łagodną. Termin jej trwania wynosił od godziny do roku i 6 tygodni. Skazany utrzymywał się w tym czasie na własny koszt. Mógł nawet mieć służącego. Pierwsze więzienia przeznaczone do odbywania kary pozbawienia wolności powstały w XIV w. w dużych miastach. W Gdańsku najwcześniejsza wzmianka o więzieniu pochodziła z 1378 r. Mieściło się ono w podziemiach ratusza miejskiego.

AAzClAA= AA

Rozdział V. Postępowanie sądowe Część I. Proces ziemski 1. Zasady. W czasach najdawniejszych spory rozstrzygano na drodze poza-

sądowej, w formie samopomocy, która mogła przybierać różne postacie, ale najczęściej była to krwawa zemsta lub postępowanie polubowne prowadzone przez jednaczy. Uzupełniało je  arbitralne sądownictwo monarchy. Zasady zwyczajnego postępowania sądowego ukształtowały się dopiero w  XIII  w., a rozwinęły w okresie późniejszym. Były nimi: • zasada jedności procesu cywilnego i  karnego. W  okresie średniowiecza brak było odrębności postępowania w sprawach cywilnych i karnych. Zasadniczo każdy proces był początkowo postępowaniem karnym, gdyż kończył się wymierzeniem sprawcy kary, będącej odpłatą za wyrządzoną krzywdę. W czasach nowożytnych wyraźnie już zaczęto rozdzielać proces karny od cywilnego; • zasada skargowości. Zgodnie z nią proces wszczynano przede wszystkim na podstawie skargi powoda lub oskarżyciela, z reguły osoby prywatnej. Jej brak uniemożliwiał rozpoczęcie procesu. Zasada wszczęcia procesu z urzędu w procesie ziemskim i wiejskim zaznaczyła się tylko w niewielkim stopniu, natomiast znacznie szerzej występowała w  czasach nowożytnych w procesie miejskim. Z czasem zaczęto rozróżniać skargi cywilne i karne; • zasada dyspozycyjności (rozporządzalności). Polegała na  pozostawieniu stronom całkowitej swobody w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi. Strony na podstawie umowy mogły np.  pomijać pewne stadia procesowe, ograniczyć liczbę terminów itp. Ustalenia te wiązały sędziego; • zasada kontradyktoryjności. Zgodnie z  nią proces był sporem między stronami, a  sąd był jedynie jego biernym obserwatorem. Jego zadaniem było jedynie orzeczenie na  podstawie materiału dostarczonego przez strony, który z przeciwników procesowych ma rację, bez dociekania prawdy materialnej. W rezultacie rola sędziego sprowadzała się wyłącznie do kierowania rozprawą i orzekania;

AAzClAA= AA

144

Rozdział V. Postępowanie sądowe

• zasada formalizmu. Polegała na obowiązku przestrzegania w trakcie procesu przewidzianych przez prawo symboli, gestów i  formuł. Każda pomyłka w  ich przedstawieniu mogła spowodować przegranie procesu. Zapoczątkowało to stosunkowo wczesne pojawienie się instytucji pomocników, rzeczników stron, którzy znając się na  prawie, wyręczali strony w  prowadzeniu procesu. Na  przestrzeni wieków formalizm uległ znacznym ograniczeniom; • zasada ustności i  jawności. W  procesie dominowało przeprowadzanie czynności procesowych w formie ustnej. Forma pisemna była wyjątkiem i zasadniczo występowała w procesie inkwizycyjnym. Natomiast jawność sprowadzała się do  tego, że  proces był dostępny dla publiczności. Przeciwieństwem był proces inkwizycyjny, gdzie obowiązywała zasada tajności, a udział w procesie był ograniczony tylko do ściśle oznaczonych osób. 2. Strony procesowe i  ich zastępcy. W  procesie występowały dwie

strony: • powód (pierca) i • pozwany (sąpierz).

Stroną mogła być wyłącznie osoba posiadająca zdolność sądową (odpowiadała ona zdolności prawnej). Występować w  procesie mogła jednak tylko osoba, która miała zdolność procesową (odpowiadała zdolności do  czynności prawnej). Brak zdolności sądowej lub procesowej sąd stwierdzał jedynie na wniosek strony przeciwnej, nie zaś z urzędu.

Strony działały przed sądem osobiście lub przez zastępców procesowych: rzecznika (prolocutor), zastępcę (procurator), mówcę, a  od  XVI  w. również patrona, mecenasa itp. Zastępcy dzielili się na: • ustawowych, którzy reprezentowali stronę z  mocy prawa. Zastępstwo takie przysługiwało zarówno osobom fizycznym (nieletnim, kobietom, z wyjątkiem wdów, i chłopom), jak i prawnym (miastu), • sądowych (urzędowych), którzy byli wyznaczani z  urzędu, np.  w  sprawach o obrazę majestatu oraz na prośbę strony, gdy ta nie mogła sobie poradzić ze sprawą i • umownych (dobrowolnych, honorowych i  zawodowych). Zastępstwo umowne mogło być: – generalne (dla całego procesu) lub – szczegółowe (dla poszczególnych czynności procesowych).

AAzClAA= AA

Część I. Proces ziemski

145

3. Właściwość sądowa Właściwość miejscowa

Polegała na tym, że rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy musiało nastąpić przed właściwym miejscowo sądem. Był nim zasadniczo sąd miejsca zamieszkania pozwanego. Zasada ta znana była już w XIII w., a potwierdziły ją statuty Kazimierza Wielkiego. Oprócz tego właściwym miejscowo mógł być też sąd miejsca położenia nieruchomości miejskiej.

Właściwość podmiotowa

Polegała na tym, że przy ustaleniu właściwego sądu należało brać pod uwagę przynależność stanową pozwanego. W związku z nią pozywano odpowiednio przed sądy szlacheckie, kościelne, miejskie i wiejskie. Właściwość ta obowiązywała w okresie funkcjonowania sądownictwa stanowego.

Właściwość rzeczowa

Była określona przez rodzaj sprawy. Ze względu na to kryterium pewne sprawy mogły rozpoznawać tylko oznaczone sądy, np. sądy grodzkie sądziły z 4 artykułów grodzkich (podpalenie, napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej i zgwałcenie).

4. Przewód sądowy

a. Skarga i  pozew. Proces skargowy rozpoczynało wniesienie ustnej skargi (żałoby). Skarga zawierała prośbę do sądu o wydanie urzędowego pozwu, będącego formalnym wezwaniem na rozprawę. Pozew mógł być ustny lub pisemny.

Pozew ustny był właściwy dla wszystkich spraw od XIII do XV w. Później stosowano go zasadniczo w  stosunku do  szlachty gołoty, plebsu miejskiego i chłopów, oraz ze względu na rodzaj sprawy, np. dla pozwania osoby będącej na sali rozpraw, przy schwytaniu sprawcy na gorącym uczynku lub z przedmiotem przestępstwa, czy też generalnie dla spraw drobnych. Pozew pisemny upowszechnił się od XV w. w sprawach, w których stroną pozwaną był szlachcic osiadły lub patrycjusz miejski. Forma pozwu pisemnego musiała odpowiadać ściśle określonym warunkom, pod rygorem jego nieważności.

W pozwie pisemnym należało wskazać: • oznaczenie sędziego, który go wydał (od  XVI  w. pozwy wystawiano w imieniu monarchy), • imię i nazwisko pozwanego, • termin i miejsce rozprawy, • imię i nazwisko powoda, • treść skargi, • datę i miejsce wystawienia oraz • pieczęć urzędową. Pozew sporządzano w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach.

AAzClAA= AA

146

Rozdział V. Postępowanie sądowe

Pozew pisemny doręczał urzędnik sądowy (woźny, komornik) w asyście świadków. Osobie osiadłej pozew wręczano w domu, bezpośrednio do  rąk własnych. Pod nieobecność pozwanego można było go przekazać innym osobom tam przebywającym, np.  członkom rodziny, domownikom. W  razie odmowy przyjęcia pozwu, należało go zatknąć przed domem. Natomiast osobie nieosiadłej można było doręczyć pozew w każdym miejscu, w którym ją  spotkano. Fakt doręczenia pozwu odnotowywano w  rejestrze sądowym na podstawie specjalnej relacji woźnego. Od XVII w. jej złożenie stanowiło warunek ważności pozwu. Następnie pozew wciągano do regestru (zwanego później wokandą). Porządek dokonanych w nim wpisów decydował o kolejności rozpatrywania spraw. b. Terminy (roki) i  odroczenia (dylacje). Termin pierwszej rozprawy, tzw. rok, określał pozew. Zgodnie ze statutami nieszawskimi (1454) miała się ona odbyć po upływie tygodnia od dnia doręczenia pozwu. W czasach nowożytnych okres ten wynosił od jednego do 4 tygodni przed sądem ziemskim, a nawet 6 przed sądem sejmowym. W prawie miejskim był on znacznie krótszy, od jednego do 3 dni od daty pozwania. Niestawiennictwo na rozprawę powoda od razu kończyło się przegraniem przez niego sprawy, a w prawie miejskim również obowiązkiem zwrotu poniesionych przez pozwanego kosztów. Niestawiennictwo pozwanego karano grzywną. Zawitym (ostatecznym) był dla niego zasadniczo bowiem dopiero trzeci termin. Nieobecność powoda na terminie zawitym powodowała przekazanie sprawy do postępowania zaocznego, zwanego procesem niestannym lub kontumacyjnym. W  związku z  tym, że  większość spraw wymagała osobistego stawiennictwa stron przed sądem, przepisy przewidywały możliwość usprawiedliwionego odroczenia rozprawy. Przyczyny tych odroczeń nazywano dylacjami lub odkładami. Dylacje zwyczajne

Dylacje nadzwyczajne

Sąd obligatoryjnie musiał się na nie zgodzić. Uzasadnione były: chorobą, siłą wyższą (nieszczęścia i klęski), służbą publiczną, małoletniością, równoległą rozprawą o większy majątek w innym sądzie, czasem do namysłu i koniecznością przeprowadzenia śledztwa lub dostarczenia dowodów.

Zależały od swobodnej woli stron lub sądu. Zaliczano do nich porozumienie stron odraczające sprawę, zawieszenie sprawy przez sąd oraz inhibicję (polecenie króla skierowane do sądu, aby odroczył spór).

AAzClAA= AA

Część I. Proces ziemski

147

Prawo ziemskie przewidywało ponadto istnienie ferii sądowych. Dzielono je na: • solenne (święta kościelne), • żniwne (lato) oraz • nadzwyczajne (obrady sejmu lub sejmików oraz zwołanie pospolitego ruszenia). c. Rozprawa. W  XVI  w. w  procesie ziemskim wytworzyły się III stadia rozprawy, zwane tokiem instancji. Były to: • instantia procendendi (I) – starano się tu załatwić większość dylacji zwyczajnych (odroczeń) oraz tzw. akcesoria, czyli sprawy uboczne, o których strony wiedziały przed rozpoczęciem sporu w  sprawie głównej, którymi były tutaj ekscepcje dylatoryjne (opóźniające), • instatia respondendi (II) – rozpatrywano pozostałe dylacje zwyczajne (np.  dostarczenie dowodów) oraz ekscepcje deklinatoryjne i  peremptoryjne (niweczące) i • instantia dircate respondendi (III) – załatwiano dylacje nadzwyczajne i sprawę główną. Rozprawę rozpoczynało wywołanie stron przez woźnego sądowego. Jako pierwszy przedstawiał swoje roszczenie powód. Wystąpienie powoda nazywane było propozycją albo induktą. Po propozycji powoda sędzia nakazywał wygłosić pozwanemu replikę, będącą odpowiedzią na zarzuty. Ten przed wdaniem się w sam spór mógł przedstawić przedtem określone dylacje i ekscepcje, czyli zarzuty procesowe przewidziane dla I instancji. Po ich załatwieniu w II instancji powód przedstawiał pełną propozycję, przytaczając faktyczną i prawną zasadność skargi. Po wywodzie powoda z repliką ponownie występował pozwany, który przytaczał kolejne dylacje i  ekscepcje, przewidziane dla tego stadium. Po replice powoda następowało ugruntowanie sporu, po którym żadna ze stron, bez zgody drugiej, nie mogła się już wycofać z procesu. Ekscepcje dzieliły się na: • dylatoryjne – załatwiały tymczasowe oddalenie skargi do czasu ich usunięcia. Powodowały one upadek pozwu, a  nie sprawy, którą odraczano. Należało je  wnieść od  razu wszystkie. Zaliczano do  nich: niewłaściwość sądu, nieprawidłowość pozwu, brak zdolności procesowej strony. Po ich załatwieniu sąd wyznaczał termin na  wniesienie ekscepcji peremptoryjnych. Były one niweczące, a więc powodowały nie tylko oddalenie skargi, ale przede wszystkim umorzenie sprawy. Należały do nich powaga rzeczy osądzonej lub załatwionej w drodze polubownej;

AAzClAA= AA

148

Rozdział V. Postępowanie sądowe

• deklinatoryjne – uprawniały one pozwanego do odmowy odpowiedzi, ale nie niweczyły sporu i • peremptoryjne – mogły być podnoszone w każdym stadium procesu. Po załatwieniu ekscepcji następowało ugruntowanie sporu, czyli litiskontestacja. Sąd przystępował do rozstrzygnięcia meritum sprawy, wyznaczając w tym celu termin zawity. Litiskontestacja mogła być: • afirmativa (gdy pozwany nie wnosił żadnych ekscepcji i uznawał roszczenie powoda, sąd wyznaczał termin ad sententiam, na którym zapadał wyrok, a sprawa kierowana była do postępowania egzekucyjnego) albo • negativa (gdy pozwany odrzucał część lub całość roszczenia powoda, sąd wyznaczał termin kolejnej rozprawy w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego). Postępowanie dowodowe oparte było na  legalnej (formalnej) teorii dowodowej. Zgodnie z  nią przedstawienie dowodów należało do  samych stron, zaś sąd ograniczał się jedynie do ich oceny. Prawo z góry określało wartość każdego dowodu i ustalało ich liczbę potrzebną do wygrania sprawy. Przeciwdowód nie był dopuszczalny, chyba że  strona ze  względów formalnych upadła w dowodzie. W rezultacie sąd opierał swój wyrok jedynie na prawdzie formalnej, nie dążąc z własnej inicjatywy do rozszerzenia postępowania dowodowego w celu poznania prawdy materialnej. W tej sytuacji sprawą niezwykle ważną była kwestia bliższości w dowodzie. W Średniowieczu bliższość ta przysługiwała z reguły pozwanemu, osobie o wyższej pozycji społecznej (stan) lub stronie dysponującej lepszym dowodem. Od zasad tych istniały liczne wyjątki określone przez właściwy sąd. NAJWAŻNIEJSZE ŚRODKI DOWODOWE Przysięga własna

Mogła być złożona tylko osobiście przez stronę toczącą spór, zasadniczo tę, która miała bliższość w dowodzie. Jej treść zawierała krótkie zeznanie z powołaniem się na Boga i święty krzyż, przez co nabierała ona charakteru sakralnego. Rota przysięgi ustalana była przez sąd dla każdej osoby oddzielnie, od XVI w. po polsku. Początkowo traktowana była bardzo formalistycznie i każde potknięcie słowne powodowało przegranie procesu. Z czasem odstąpiono od tego, zezwalając na jej powtórzenie. Przysięga dzieliła się na: obciążającą (oskarżającą) i oczyszczającą. Osoby szczególnie szanowane, np. biskupi i przedstawiciele stanu wyższego, np. pan w sporze z chłopem, zamiast przysięgi składali uroczyste przyrzeczenie mówienia prawdy.

Przysięga ze współ­ przysiężnikami

Współprzysiężnicy potwierdzali jedynie prawdziwość przysięgi własnej strony i o samej sprawie mogli nic nie wiedzieć. W zależności od sprawy liczba współprzysiężników wahała się od 2 do 18. Wszystkich obowiązywał formalizm.

AAzClAA= AA

Część I. Proces ziemski

149

NAJWAŻNIEJSZE ŚRODKI DOWODOWE Świadkowie

Świadkami były osoby stwierdzające jedynie prawdziwość dowodzonego faktu, a nie prawa. Dzielono ich na: przywołanych (osoby zaproszone do obserwowania momentu zawarcia czynności prawnej, np. litkupnicy), przypadkowych i z doświadczenia (osoby zeznające o faktach im znanych z przeszłości, np. strony potwierdzające istnienie granic nieruchomości). Sąd przyjmował jedynie te zeznania świadków, które były zgodne.

Świadectwa urzędowe

Dla stwierdzenia określonego stanu rzeczy, na wniosek osoby zainteresowanej, sąd mógł wyznaczyć z urzędu oznaczoną osobę, np. woźnego, komornika, do przeprowadzenia wizji lokalnej. Ich relację z czasem zaczęto wpisywać do ksiąg i traktować jako dowód w sprawie. Do świadectw urzędowych zaliczano także: obdukcję zwłok, opinie rzeczoznawców, np. biegłych w księgach rachunkowych itp. Złożona przez nich opinia (relacja) miała charakter dowodu w każdej następnej sprawie (wstecz).

Dokumenty

Dzielono je na publiczne i prywatne. Pierwsze sporządzane były przez upoważnione do ich wystawiania osoby urzędowe, które opatrywały je stosowną pieczęcią. Ich moc dowodowa była niepodważalna, zarówno co do treści, jak i autentyczności. Drugie spisywane były ręką prywatną, przy świadkach i mogły być zaczepione.

Ordalia

Był to środek dowodowy opierający się na przeświadczeniu ludzi, że bezpośredni sąd boży najlepiej rozstrzygnie o winie lub niewinności oskarżonego. Ordalia dzielono na: • jednostronne: – próba zimnej wody – oskarżonego ze związanymi rękoma i nogami wrzucano do wody, przyjmując, że jeżeli będzie tonął, to jest niewinny, gdyż woda będąca żywiołem czystym nie przyjmie przestępcy; – losowanie – o wygraniu decydował los, którym zawsze kieruje ręka boska; – próba poświęconego kęsa, próba chleba i sera – polegała na przełknięciu bez zakrztuszenia poświęconej żywności; – próba komunii – sądzono, że przyjęcie komunii sprowadzi na winnego natychmiastową śmierć; – próba gorącej wody – należało włożyć rękę do kociołka z wrzątkiem i wyjąć znajdujący się na jego dnie przedmiot. Brak poparzeń uznawano za dowód niewinności; – próba rozpalonego żelaza – przewidywała przeniesienie rozpalonego żelaza w dłoni lub przejście po rozżarzonych lemieszach. Tutaj również o niewinności decydował brak poparzeń, które stwierdzano w 3 dni po opatrzeniu poświęconym woskiem nogi lub ręki; – próba marów – oskarżony o mężobójstwo musiał 3-krotnie obchodzić zwłoki na kolanach, za każdym razem je całować i składać przysięgę niewinności. Jeżeli w tym czasie rany zamordowanego nie zmieniły się, oskarżony był wolny; • dwustronne: – próba krzyża – strony procesowe stawały pod krzyżem z podniesionymi rękoma, ten który je wcześniej opuścił, przegrywał sprawę, – pojedynek – opierał się na przekonaniu, że Bóg wesprze walczącego w słusznej sprawie. Stosowania ordaliów zabronił na soborze laterańskim w 1215 r. papież Innocenty III. W Polsce ostatecznie zanikły na początku XIV w.

AAzClAA= AA

150

Rozdział V. Postępowanie sądowe

d. Wyrok. Początkowo wyroki wydawano w  formie ustnej. Od  połowy XIII w. zaczęto stosować formę pisemną, uwierzytelnioną pieczęcią i podpisami. Natomiast w XIV w. wyroki zaczęto wciągać do ksiąg sądowych. Wyroki zapisywano w sentencjonarzach. Wyroki można podzielić na: • przedstanowcze (zwane interlokutami) rozstrzygały kwestie dylacji i ekscepcji. Były one zaskarżane w toku instancji, co przedłużało sprawę, • końcowe, które rozstrzygały spór merytorycznie. Dzielono je na oczywiste (oczne), czyli zapadające w obecności stron, oraz kontumacyjne, czyli zaoczne (tzw. kondemnaty), zapadające pod nieobecność jednej ze stron. Ze względu na treść mogły być uwalniające i zasądzające. Środki prawne przeciwko wyrokowi miały na  celu zamianę niekorzystnego dla strony orzeczenia sądowego. Dzielono je na zwyczajne (strona podważała wyrok nieprawomocny) i nadzwyczajne (zaczepiano wyrok po upływie określonego czasu). Środki zwyczajne

Środki nadzwyczajne

Remisja – polegała na przekazaniu sprawy przez sąd niższy sądowi wyższemu. Stosowano ją w sprawach skomplikowanych i trudnych. Można jej było dokonać zarówno z inicjatywy sądu, jak i na żądanie strony. Niekiedy też sąd niższy zwracał się do wyższego o pouczenie prawne. W ścisłym znaczeniu była raczej ingerencją obcego sądu w sprawę.

Gravamen (uciążliwość) – stanowiła odmianę nagany. Strona występowała z nią w razie nieprzyjęcia przez sędziego prawidłowo złożonej apelacji lub mocji. Polegała ona na zaskarżeniu sędziego do wyższej instancji, przed którą brała też udział strona przeciwna. Złożenie gravamenu nie wstrzymywało jednak wykonania zaczepionego wyroku. Jeżeli gravamen przyjęto, sędzia płacił karę, a wyrok uchylano; w razie odrzucenia wyrok był prawomocny, a strona płaciła grzywnę sędziemu i przypozwanemu. Jej celem było zapobieganie nadużyciom ze strony sędziów.

Nagana sędziego – strona niezadowolona z wyroku mogła oskarżyć (naganić) sędziego o wydanie niesprawiedliwego orzeczenia. Naganę należało zgłosić woźnemu sądowemu zaraz po wydaniu wyroku. Powodowała ona jego zawieszenie. Jej złożenie rozpoczynało nowy proces między sędzią a naganiającym, przeważnie w sądzie wyższym, od XV w. również z udziałem przeciwnika z procesu zasadniczego.

Wznowienie procesu i kasacja – polegało na wznowieniu postępowania przed Trybunałem Koronnym w razie odnalezienia nowych dowodów z dokumentów. Dopuszczała to konstytucja z 1726 r. Na jej podstawie Trybunał Koronny w nowym składzie mógł skasować wyrok prawomocny i wydać nowy. Przyczyniło się to do nadużyć i korupcji oraz spowodowało niepewność obrotu prawnego i trudności w egzekucji wyroków.

AAzClAA= AA

Część I. Proces ziemski

151

Środki zwyczajne

Środki nadzwyczajne

Mocja – rozwinęła się z nagany sędziego. Polegała na tym, że nie była skierowana przeciwko czci i urzędowi sędziego oraz nie powodowała odsunięcia go od prowadzenia innych spraw, a jedynie zawieszała postępowanie zaczepione mocją. W razie przegrania sprawy sędzia musiał: zwrócić kocz, uiścić grzywnę pieniężną i uchylić wyrok. W razie wygrania wyrok stawał się prawomocny.

Male obtentum – był to środek skierowany przeciwko wyrokom zaocznym uzyskanym niewłaściwie lub w sposób podstępny. Można było nim zaczepić jedynie ważność wydania wyroku. Jego odrzucenie powodowało uprawomocnienie wyroku, a przyjęcie – uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi, który go wydał.

Apelacja – rozwinęła się dopiero w XVI w. Sankcjonowała ją Formula processus (1523). Polegała na odwołaniu się od sądu niższego do wyższego. Dopuszczalna była zarówno od wyroków przedstanowczych, jak i ostatecznych. Składało się ją ustnie w sądzie, który wydał zaskarżony wyrok, po opłaceniu jej kosztów. W postępowaniu apelacyjnym pierwszy termin był zawity, a możliwość zgłaszania dylacji ograniczona. Odrzucenie apelacji uprawomocniało wyrok.

Nieświadomość procesowa – można się było nią posługiwać w dwóch przypadkach; po pierwsze, gdy zastępca procesowy reprezentujący stronę nieobecną wniósł o odroczenie terminu, a sąd się do tego nie przychylił i wydał wyrok zaoczny, a po drugie, gdy wyrok wydano bez powiadomienia strony o toczącym się procesie.

5. Postępowanie egzekucyjne. Postępowanie egzekucyjne polegało

na  przymusowym wykonaniu prawomocnego wyroku. Przeprowadzano je  za  pośrednictwem komorników i  woźnych sądowych, a  nawet – wobec bezskuteczności ich działań – przez starostę.

Postępowanie egzekucyjne występowało w  formie egzekucji: osobistej, rzeczowej z ruchomości i rzeczowej z nieruchomości.

Egzekucja osobista była najstarszą formą egzekucji. Polegała na  pozbawieniu wolności przegrywającego przez oddanie go związanego (statuty Kazimierza Wielkiego) wygrywającemu. Początkowo była formą wyłączną, chyba że przegrywający dał rękojmię, że wyrok wykona, później jedynie posiłkową, w razie niezaspokojenia rzeczowego. W czasach nowożytnych egzekucję osobistą utrzymano tylko w stosunku do szlachty gołoty. Polegała ona na osadzeniu nieposesjonata, w razie niewykonania wyroku, w wieży, w której przebywał do czasu zaspokojenia przez kogoś pretensji wierzyciela. Egzekucja z  ruchomości była formą dominującą. Nazywano ją  ciążą sądową lub fantowaniem. Podlegał jej najczęściej inwentarz żywy, a gdy go zabrakło – inne rzeczy ruchome. Fanty dostarczano do sądu, gdzie je przetrzymywano (2 tygodnie latem i tydzień zimą), a następnie, w razie niezaspokojenia wierzyciela, sprzedawano lub oddawano stronie wygranej i  sądowi, w należnych im częściach.

AAzClAA= AA

152

Rozdział V. Postępowanie sądowe

Egzekucja z  nieruchomości do  XVI  w. była stosowana posiłkowo. Od  1523  r. (Formula processus) stała się samoistna. Przeprowadzali ją  początkowo urzędnicy książęcy, a od XIV w. wyłącznie starosta i podległy mu urząd grodzki. Egzekucja obejmowała aż cztery stopnie. Stopień pierwszy był próbą wwiązania w  majątek zasądzonego w  obecności woźnego i  2 świadków. W razie jego odbicia (brak zgody właściciela) sąd grodzki nakładał zakład potrójny, równy 6-krotnej wartości pretensji głównej. Stopień drugi był ponowną próbą wwiązania. W razie gdy zasądzony ponownie do niego nie dopuścił, pozywano go na rok skargowy grodzki, gdzie nakazywano mu zapłatę wcześniejszego zakładu, a ponadto zarządzano rumację (usunięcie siłą) i  grożono banicją. Stopień trzeci realizował urzędnik grodzki, zwany wicesgerentem, który w  towarzystwie woźnego i  dwóch świadków (szlachty) próbował dokonać zajęcia, ale bez użycia siły. Stopień czwarty podejmował osobiście starosta, przy użyciu pachołków. Jeżeli nie dało to rezultatu, starosta zwoływał pospolite ruszenie powiatu, które dokonywało zajazdu nieruchomości. Opornego dłużnika można było wtedy zabić jako pozbawionego prawa banitę.

Część II. Proces miejski Postępowanie przed sądami miejskimi opierało się początkowo na procesie niemieckim unormowanym w Zwierciadle saskim (początek XIII w.). Jego głównymi zasadami były: • skargowość, • kontradyktoryjność, • ustność, • jawność i • formalizm. Z  czasem zaczął on ulegać istotnym modyfikacjom. Przypisać je  można przede wszystkim wpływom procesu rzymsko-kanonicznego, który przeniknął wraz z sądownictwem kościelnym do wymiaru sprawiedliwości większości państw europejskich. W Polsce największą rolę w jego upowszechnianiu odegrali: M. Jaskier, tłumacząc na łacinę główne źródła prawa niemieckiego, zaopatrzone w romanistyczną glosę ustalającą, że występujące w prawie luki należy uzupełniać normami prawa rzymskiego i  kanonicznego (prawa powszechne) oraz B.  Groicki, który je  w  praktyce sądowej spopularyzował. W  efekcie w  procesie skargowym zaczęto odchodzić od  nadmiernego formalizmu, utrwalono pisemność oraz przyjęto zasadę apelacji.

AAzClAA= AA

Część II. Proces miejski

1. Proces skargowy. Etapy procesu:

153

• złożenie przez pozwanego skargi. Jej wniesienie następowało za pośrednictwem burgrabiego lub sędziego (sołtysa), którym należało wcześniej przedstawić stawiane zarzuty. Ci przekazywali je  następnie właściwemu rzeczowo sądowi miejskiemu. Zasadniczo wszystkie roszczenia prawne należało formułować tylko w jednej skardze, żądając w niej wymierzenia wyłącznie jednej kary. Skarga powinna była być krótka i wyraźna, zawierać przedmiot roszczenia i  podstawy prawne. Niedopuszczalne też było wniesienie powództwa wzajemnego. W  sprawach cywilnych przed litiskontestacją lub wniesieniem przez pozwanego ekscepcji peremptoryjnych powód był uprawniony do zmiany treści skargi; • pozew. Początkowo na  rozprawę pozywano ustnie. Od  XVI  w. upowszechniło się jednak dla ważniejszych spraw stosowanie wyłącznie pozwu pisemnego. Pozwanie następowało z reguły na dzień przed rozprawą, a jeżeli przypadała wtedy niedziela lub święto, to dnia poprzedniego. Pozew powinien był zawierać: nazwisko powoda, określenie sądu, termin rozprawy, treść skargi, a w przypadku pozwu pisemnego również podpis podsędka lub pisarza sądowego. Niestawiennictwo w  wyznaczonym terminie (roku) powodowało wystosowanie kolejnego pozwu. Terminem zawitym był przeważnie trzeci, rzadziej czwarty rok. Okolicznościami usprawiedliwiającymi nieobecność w  sądzie były  m.in. choroba, wyjazd i  zajęcia w  sprawach publicznych. Opuszczenie terminu sąd karał grzywną, wyjątkowo nakazując też przymusowe doprowadzenie pozwanego. Nieprzybycie pozwanego na  rok zawity powodowało rozpoczęcie procesu bez jego udziału, a postępowanie przekształcało się w proces kondemnacyjny, kończący się wydaniem wyroku zaocznego; • rozprawa. Rozprawę rozpoczynała odpowiedź pozwanego na  skargę. W  pierwszym stadium pozwany wnosił ekscepcje dylatoryjne (odwlekające), tymczasowo oddalające skargę. Powodowały one upadek pozwu, a  nie sprawy, którą odraczano. Powodowi przysługiwała na  nie replika, a pozwanemu duplika. Ostatecznie sprawę ekscepcji dylatoryjnych załatwiał sąd wyrokami przedstanowczymi, tzw. interlokutami, od  których przysługiwała apelacja do  rady miejskiej, będącej sądem II instancji. Po załatwieniu ekscepcji dylatoryjnych sąd wyznaczał kolejny termin do złożenia ekscepcji peremptoryjnych (niweczących). Również i na nie powodowi przysługiwała replika, a pozwanemu duplika. Także i one były rozstrzygane przez sąd wyrokami przedstanowczymi, z  możliwością odwołania się od nich do rady. Po załatwieniu ekscepcji następowało ugruntowanie sporu, czyli litiskontestacja. Po  litiskontestacji przeprowadzano postępowanie dowodowe. Dowodów na  rozprawę dostarczały same AAzClAA= AA

154

Rozdział V. Postępowanie sądowe

strony. Następnie przystępowano do  ustalenia faktów spornych. Ciężar udowodnienia spoczywał przy tym na  stronie twierdzącej, a  nie zaprzeczającej. Głównymi środkami dowodowymi były: zeznania świadków, dokumenty, oględziny, urzędowe pomiary, opinie rzeczoznawców, a  także przysięga, której znaczenie jednak systematycznie malało; • po zakończeniu postępowania dowodowego sąd wydawał wyrok stanowczy. Na jego ogłoszenie pozywano strony pozwem pisemnym. Odczytanie treści wyroku należało do podsędka lub pisarza sądowego; • odwołanie wnosiło się za  pośrednictwem sądu, który wyrok wydał, po opłaceniu kosztów apelacji. Terminy dla wniesienia apelacji były rozmaite i  zależały od  rodzaju sprawy. W  postępowaniu apelacyjnym obowiązywały podobne zasady jak w procesie przed sądem I instancji. 2. Proces inkwizycyjny

a. Stadia procesu • inkwizycja generalna – miała charakter postępowania informacyjnego. Jej celem było określenie czynu przestępnego i  ewentualnego sprawcy. Wszczynano ją na podstawie donosu lub złej sławy publicznej. Obejmowała wizję lokalną i sumaryczną oraz przesłuchanie świadków bez przysięgi; • inkwizycja specjalna – była właściwym postępowaniem dowodowym, mającym na celu zebranie odpowiednich dowodów obciążających. Przesłuchanie oskarżonego odbywało się w formie odpowiedzi na z góry przygotowane przez sędziego krótkie pytania, tzw. artykuły dowodowe. Wartość każdego dowodu była ustawowo określona, stąd nazywano to legalną (formalną) teorią dowodową. Dowody dzieliły się na: pełne (przyznanie się do winy, zeznania dwóch świadków złożone pod przysięgą, opinie biegłych) i  niepełne (poszlaki, zeznania jednego świadka). Najlepszym dowodem było przyznanie się oskarżonego do winy, zwane „królową dowodów” – uzyskiwano je przez stosowanie tortur; • osądzenie – wyrok opierano na  materiałach dowodowych wskazanych w śledztwie i ich ocenie dokonanej przez sędziego. Od wyroków w sprawach karnych nie było apelacji. Jeżeli w toku postępowania nie zdołano zebrać odpowiednich dowodów, ale w mniemaniu sędziego istniały uzasadnione podejrzenia, można było ogłosić czasowe uwolnienie od  sądu, zaś proces wszczynano ponownie po  ujawnieniu się dowodów. Z  kolei brak pełnego dowodu, ale posiadanie innego, stanowiącego połowę jego wartości, pozwalało na  wymierzenie kary z  podejrzenia. Było to  nieraz złudne, zwłaszcza gdy zamiast kwalifikowanej wymierzano zwykłą karę śmierci. AAzClAA= AA

Część II. Proces miejski

155

b. Tortury. W celu uzyskania przyznania się do winy prawo zezwalało przy wymuszaniu zeznań stosować w  toku śledztwa cierpienia fizyczne, czyli tortury (męki). Nie podlegali im jedynie uczeni doktorzy, szlachta, urzędnicy, starcy, dzieci i kobiety brzemienne. Od zasady tej nieraz odstępowano, zwłaszcza gdy popełniono zbrodnię obrazy majestatu lub uprawiano czary. Tortury odbywały się w specjalnych izbach tortur (męczennice), w które wyposażone były prawie wszystkie większe więzienia (Gdańsk, Bydgoszcz, Lublin, Poznań itd.). Przeprowadzano je w obecności sędziego (sołtysa), 2 ławników i pisarza sądowego.

Tortury można było przeprowadzać tylko 3-krotnie. Na  ogół jednak sądy obchodziły tę  zasadę, uznając tortury odbywające się w  tym samym dniu za jeden cykl. Po każdym stadium tortur przeprowadzano przesłuchanie, na którym należało potwierdzić złożone zeznania. W razie ich odwołania, sędzia nakazywał przeprowadzenie kolejnej próby, znacznie już surowszej. Do przeprowadzenia tortur stosowano wymyślne urządzenia, z których najbardziej okrutnymi były: dziewica norymberska, łoże sprawiedliwości, krzesło inkwizytorskie, łamacze kości i palców itp.

AAzClAA= AA

156

Rozdział V. Postępowanie sądowe

Część III. Proces wiejski Wszczęcie procesu następowało na podstawie skargi (ustnej lub pisemnej)

Sąd wydawał pozew (treść pozwu musiała zawierać: nazwisko i tytuł sędziego, termin stawienia się w sądzie, miejsce sądu, nazwisko powoda, treść skargi i datę wystawienia) Termin [niestawiennictwo stron na pierwszym terminie (roku) z reguły nie powodowało upadku w sprawie, gdyż zazwyczaj terminem zawitym był termin drugi, a nawet trzeci. Wtedy to, gdy pozwany nadal się nie stawiał, sąd wydawał wyrok skazujący lub zasądzający roszczenie powoda] Wobec stron, które nie stanęły w terminie na rozprawie bez usprawiedliwienia, sąd mógł zastosować środki zabezpieczające. Należały do nich: przymusowe doprowadzenie, areszt, zajęcie majątku, poręka i dozór tymczasowy Rozprawa (rozpoczynało ją wywołanie sprawy przez woźnego sądowego. Następnie sąd załatwiał kwestie związane z przyjęciem dylacji stron, jeżeli te nie stawiły się na wcześniejszym terminie. Po ich rozpoznaniu sąd udzielał głosu powodowi, który przedstawiał swoją skargę. Następnie udzielano głosu pozwanemu. Na wystąpienie pozwanego, tzw. replikę, powodowi przysługiwała duplika). Sprawa kończyła się w pierwszym terminie, jeżeli pozwany: przyznał się do winy (sprawy karne), uznał powództwo (sprawy cywilne) albo strony zawarły ugodę Brak porozumienia: sąd zarządzał postępowanie dowodowe (dokumenty, przysięga, zeznania świadków, wizja lokalna, rzadziej obdukcja i opinia biegłego)

Narada (tajna)

Wydanie wyroku

Publikacja treści wyroku

Strona niezadowolona z  wyroku mogła się od  niego odwołać do  wyższego sądu wiejskiego. Apelację należało zapowiedzieć natychmiast po zakończeniu rozprawy. O jej przyjęciu decydował sąd, który wydał wyrok.

Postępowanie w II instancji toczyło się według zasad ogólnych. Sąd apelacyjny mógł: utrzymać wyrok w mocy, odesłać sprawę do ponownego rozpoznania przez sąd, który go wcześniej wydał, lub też go zmienić.

AAzClAA= AA

Część IV. Procesy specjalne

157

Ostatnim stadium procesu było postępowanie egzekucyjne. Następowało ono w formie procesu o wykonanie zasądzonego roszczenia lub orzeczonej kary. W razie gdy pozwany wyroku nadal nie wykonywał, mimo zagrożenia jego dóbr ruchomych lub nieruchomych konfiskatą, następowała egzekucja przymusowa. Z reguły przeprowadzali ją sołtysi.

Część IV. Procesy specjalne Proces o czary

Formalne prześladowanie czarownic rozpoczęło się wraz z wydaniem w 1487 r. w Kolonii przez dwóch inkwizytorów niemieckich Jakuba Sprengera i Henryka Kraemera dzieła „Młot na czarownice” (tłumaczenie polskie w 1614 r.). W XVI w. procesy o czary rozpowszechniły się w całej Europie. Apogeum prześladowań przypadło na XVII w. W Polsce były one charakterystyczne zwłaszcza na terenach będących pod wpływem prawa niemieckiego. Ostatni proces o czary miał miejsce w Polsce w 1775 r. we wsi Doruchów, podczas którego skazano 14 czarownic. Znacznie wcześniej zaprzestano karania za czary w dużych miastach, np. w Gdańsku w 1659 r. Oskarżonymi o czary były przede wszystkim kobiety. Uznawano je bowiem za źródło wszelkiego zła i już z samej swej natury były podejrzane. W celu wykrycia czarownic stosowano specjalne próby: • próba wody. Pławienie czarownicy przeprowadzał z reguły zawodowy łapacz, rzadziej kat miejski lub pan wsi. Polegało ono na związaniu czarownicy w „kozła”, a następnie spuszczaniu jej na linie do wody, zazwyczaj z mostu. Jeżeli czarownica się topiła, była uznawana za niewinną, • próba wagi. Opierała się na przeświadczeniu, że czarownice są dużo lżejsze, niż by się to wydawało z ich budowy fizycznej, posiadając nadzwyczajną lekkość, • próba łez. Istniał przesąd, że czarownice nie potrafią płakać. Przeprowadzając próbę, sędzia kładł kobiecie rękę na głowie i kazał płakać, jak Jezus na krzyżu. Jeżeli zapłakała, była niewinna, • próba igły. Uznawano, że szatan biorąc w posiadanie czarownicę, dawał jej dotykiem swego palca znamię. Wyróżniało się ono tym, że było nieczułe na ukłucia i nie płynęła z niego krew. Przeprowadzenie prób było wstępem do właściwego procesu. Podczas jego przebiegu czarownice osadzano w beczkach lub kłodach, co wiązało się z przesądem, że należy je odizolować od szatana, który daje im moc przez dotknięcie ziemi. Ponadto ubierano je w specjalne stroje, obwieszone medalikami i innymi dewocjonaliami, oraz golono na całym ciele. Stół i ławę sędziowską namaszczano zaś świętymi olejami, żeby odstraszyć „siły nieczyste”. Postępowanie w procesach o czary było wszczynane z: urzędu, oskarżenia prywatnego lub na podstawie skargi popularnej. Badanie czarownicy rozpoczynano uderzeniem jej w twarz, aby się zalała krwią, co miało ją pozbawić mocy tajemnej. Następnie stosowano wobec niej tortury. Podczas rozprawy kobieta musiała mieć zawiązane oczy i być odwrócona tyłem do składu sędziowskiego, żeby nie mogła go „zauroczyć”. Wyrok skazujący można było oprzeć nawet na domniemaniach (pomówienia, poszlaki itp.).

AAzClAA= AA

158

Rozdział V. Postępowanie sądowe

Proces gościnny

Rozwinął się w prawie miejskim. Za gościa uważano każdego, kto mieszkał tak daleko, że nie mógł w ciągu 1 dnia przybyć do sądu. Sąd gościnny mógł odbyć się każdego dnia, także poza terminami zwykłych sesji. Sprawę rozpatrywano jeszcze tego samego dnia, zaś wyrok powinien był zapaść do zachodu słońca.

Proces graniczny

Dotyczył ustalenia granic spornej nieruchomości. Dokonywał tego specjalny urzędnik monarszy, przeważnie komornik lub podkomorzy. Po ustaleniu granicy zdawał on relację panującemu, który na prośbę strony wydawał dokument zawierający dokładny ich opis. W czasach nowożytnych pomiaru dokonywali sędziowie graniczni wraz z przysięgłymi geometrami.

Proces o zbiegłych poddanych

Dotyczył odzyskiwania zbiegów, którzy uciekli do innej dzielnicy lub kraju. Skarżący musiał udowodnić prawo do zbiega, składając przysięgę z 6 współprzysiężnikami. Jeżeli to uczynił, przysądzano mu zwrot zbiega razem z żoną, dziećmi i dobytkiem, jeżeli nie – to płacił grzywnę, a pozwany pozostawał wolny. Przy rewindykacji poddanych z dóbr książęcych wystarczało pismo władcy lub wysłanie pełnomocnika.

AAzClAA= AA

DZIAŁ TRZECI. USTRÓJ ZIEM POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.)

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów Część I. Zabór rosyjski 1. Ustrój społeczny. Rosja zajęła w trzech rozbiorach obszar 463 tys. km2,

zamieszkiwany przez 5,5  mln ludności. W  ustroju społecznym utrzymano system stanowy. Dominującą rolę odgrywała nadal szlachta. Duchowieństwo katolickie straciło na  znaczeniu na  rzecz prawosławnego, a  Kościół poddany został nadzorowi państwowemu. Mieszczaństwo uległo wyraźnemu osłabieniu. Zmniejszyła się liczba mieszkańców wielu miast średnich i małych, które podległy procesowi agraryzacji. Upadła większość manufaktur. Magistraty składające się z burmistrza i radnych poddano nadzorowi gubernatorów. Wprowadzono pełne poddaństwo. Podstawą opodatkowania i określenia powinności wsi wobec pana stała się obecnie liczba mężczyzn w rodzinie chłopskiej, a nie wielkość gospodarstwa. Na chłopów nałożono podatek poduszny (rubel od mężczyzny) i obowiązek poboru rekruta. 2. Organizacja władz. Polskie ziemie zaboru rosyjskiego tworzyły 3 gene-

rałgubernatorstwa: • białoruskie, • kijowskie i • wileńskie, które dzieliły się na gubernie, a następnie na powiaty. Najniższą jednostką były stany, odpowiadające dawnym gminom. 3. Sądownictwo. W I instancji dla chłopów właściwy był sąd dominialny,

dla mieszczan sąd burmistrza z  asesorami, a  dla szlachty sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Dla ziem pierwszego rozbioru instancją wyższą dla sądów szlacheckich były gubernialne izby sądowe. Dla ziem drugiego i trzeciego rozbioru utworzono Trybunał Litewski, w 1802 r. w jego miejsce Sąd Główny Litewski. Sądem III instancji dla spraw cywilnych był III, a dla spraw karnych IV Departament Senatu Rządzącego, z siedzibą w Petersburgu.

AAzClAA= AA

162

Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów

Część II. Zabór pruski 1. Ustrój społeczny. W  trzech zaborach Prusy zagarnęły 141,4  tys. km2,

na którym to obszarze zamieszkiwało 2,6 mln ludności. Rząd pruski uznał znaczną część praw szlachty polskiej, w  tym zwierzchność nad chłopem i  wyłączność posiadania ziemi. Osłabieniu uległa jednak materialna i  polityczna władza magnaterii. Duchowieństwo katolickie straciło mocno na znaczeniu. Państwo przejęło na rzecz skarbu dobra kościelne. Duchownych poddano nadzorowi administracyjnemu. Biskupów mianował król. Zlikwidowano nuncjaturę papieską i ograniczono kontakty z Rzymem. Zabory pogłębiły też upadek miast. W  wyniku reform absolutyzmu oświeceniowego chłop w Prusach został wzięty pod opiekę rządu. Państwo kontrolowało sądownictwo nad wsią. Chłop uzyskał przez to prawo zanoszenia skarg do  władz na  ucisk feudalny i  nie mógł być samowolnie usunięty z  ziemi. W ramach reform m.in. ograniczono pańszczyznę, przechodzono na czynsz, ustalano rodzaj i wysokość powinności. 2. Ustrój administracyjny. Prusy stworzyły ze swych nabytków terytorial-

nych 3 prowincje, odpowiadające kolejnym zaborom. Prowincję Prus Zachodnich utworzono z  pierwszego, Prus Południowych z  drugiego, a  Prus Nowowschodnich z  trzeciego zaboru. Prowincje dzieliły się na  departamenty. W  prowincji Prus Zachodnich utworzono 2 departamenty (Bydgoszcz, Kwidzyn), Prus Południowych 3 departamenty (Warszawa, Kalisz, Poznań), a Prus Nowowschodnich 2 departamenty (Płock, Białystok). Prowincje podporządkowane były Generalnemu Dyrektorium (rządowi) w Berlinie, posiadając w nim własny departament z ministrem na czele. Na czele departamentów terytorialnych stały 2 organa kolegialne – kamery wojny i domen oraz rejencje. Do kompetencji kamer należały sprawy administracyjne, a do rejencji sądownictwo. Kolejną jednostką był powiat. Na jego czele stał landrat. Najniższymi jednostkami terytorialnymi były gminy miejskie i  wiejskie. Organem nadzorczym nad miastami był mianowany przez króla radca skarbowy. Organami gminy miejskiej były zgromadzenia złożone z przełożonych cechów i innych korporacji oraz magistraty pochodzące bądź z wyboru, bądź z nominacji króla. We wsiach administrację i sądownictwo sprawował pan, ale pod nadzorem landrata.

AAzClAA= AA

Część III. Zabór austriacki

163

3. Sądownictwo. Sądownictwo dzieliło się na:

• niższe (podlegali mu mieszczanie i chłopi) i • wyższe.

W miastach i wsiach prywatnych nadal funkcjonowało sądownictwo patrymonialne. Panowie sprawowali je  poprzez specjalnego urzędnika, zwanego justycjariuszem. Powoływano go spośród komisarzy sprawiedliwości rejencji zatwierdzonych przez landrata, do  którego należało sprawdzenie znajomości przez nich prawa. Natomiast w  domenach królewskich istniały dla ludności wiejskiej urzędy sądowe. Z początkiem XIX w. sądownictwo patrymonialne starano się ujednolicić, tworząc sądy miejsko-ziemskie dla wsi i małych miasteczek („latająca sprawiedliwość”). Od 1797 r. w Prusach Nowowschodnich (trzeci rozbiór) w  ich miejsce powołano sądy powiatowe, będące I instancją dla wszystkich spraw chłopów, mieszczan i szlachty zagrodowej, które wkrótce upowszechniły się w  całych Prusach. Natomiast w  miastach królewskich nadal funkcjonowały ławy miejskie i  inne sądy kolegialne oraz jednoosobowe, ukształtowane w poprzednich wiekach. Wszystkie podlegały kontroli ze strony władz państwowych. Sądami wyższymi były sądy rejencji. Podlegali im: szlachta, duchowieństwo, urzędnicy i wojskowi. Ponadto w I instancji sądziły wszystkie ważniejsze sprawy karne ogółu ludności, a  w  drugiej odwołania od  wyroków sądów patrymonialnych. Sądy rejencji dzieliły się z tego powodu na 2 senaty. Pierwszy senat był instancją apelacyjną dla sądów niższych i rozstrzygał jako I instancja sprawy podlegające jego kompetencji. Drugi senat był odpowiednio instancją rewizyjną i apelacyjną. Ostateczną instancją rewizyjną dla całego państwa był Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie.

Część III. Zabór austriacki 1. Ustrój społeczny. Z ziem, które przypadły Austrii, stworzono królestwo

Galicji i Lodomerii, liczące 130 tys. km2 i ok. 4 mln ludności.

Położenie prawne szlachty uległo w Austrii pogorszeniu, odebrano jej zwłaszcza nietykalność osobistą i majątkową, wolność podatkową i prawo organizowania zjazdów.

W przeciwieństwie do innych zaborów, lepiej potraktowano magnaterię, którą starano się pozyskać godnościami i tytułami. Szlachta nadal zachowała wyłączne prawo posiadania ziemi i  uzyskała zwolnienie ze  służby wojskowej. Korzystanie z praw szlacheckich uzależnione jednak zostało od wpisu

AAzClAA= AA

164

Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów

do Metryki szlacheckiej, który stanowił dowód posiadania szlachectwa polskiego, co w praktyce powodowało utratę szlachectwa przez gołotę. Na  polskie duchowieństwo katolickie zostały rozciągnięte reformy józefinizmu, charakteryzujące się daleko posuniętym nadzorem ze  strony państwa nad Kościołem katolickim.

W  ustroju miast przeprowadzono znaczną przebudowę, wprowadzając ich podział na klasy. Do pierwszej klasy z miast polskich zaliczono jedynie Lwów, będący stolicą prowincji i  z  tej racji posiadający prawo reprezentacji w Sejmie Stanowym. Do klasy drugiej zaliczono miasta cesarskie (większe), a trzeciej miasta municypalne (mniejsze). Do unifikacji w 1847 r., nadal w miastach utrzymywał się średniowieczny podział na obywateli i mieszkańców, wiążący się z określonymi prawami i przywilejami. Sytuację chłopów we  wszystkich krajach habsburskich ujednoliciły reformy terezjańsko-józefińskie. W  1772  r. nakazano właścicielom składać zeznania o dochodach, zawierające informacje o rodzajach i wysokościach świadczeń chłopskich, z kolei w 1775 r. złagodzono pańszczyznę, a w 1782 r. zniesiono poddaństwo osobiste. Następnie przyznano chłopom dziedziczne prawo do użytkowania ziemi i zakazano włączania ich gospodarstw do folwarków. 2. Ustrój polityczny Z  ziem pierwszego zaboru austriackiego utworzono odrębną prowincję zwaną Galicją Starą lub Wschodnią albo urzędowo Królestwem Galicji i Lodomerii ze stolicą we Lwowie. Wyłączono z niej Spisz i Śląsk. Natomiast z ziem trzeciego rozbioru utworzono prowincję Galicja Nowa lub Zachodnia ze stolicą w Krakowie. W 1803 r. Galicję Zachodnią przyłączono do Wschodniej. Stan taki utrzymał się do 1809 r.

Na czele prowincji stał gubernator rezydujący w Lwowie. Mianował i odwoływał go cesarz. Należało do niego reprezentowanie monarchii, kierowanie administracją, przewodniczenie obradom Sejmu Stanowego itp. Przy jego urzędzie funkcjonował organ pomocniczy, zwany Gubernium, podzielony na  departamenty składające się z  radców gubernialnych. Do  Gubernium należała administracja krajowa, z wyłączeniem pewnych resortów, np. policji, górnictwa. Reforma administracyjna w 1782 r. podzieliła Galicję na 18 cyrkułów, do których po trzecim rozbiorze dołączono dalsze 6. Na czele cyrkułu stał starosta. Cyrkułom podlegał zarząd miejski i  wiejski. Organami zarządu wiejskiego były dominia. Dominium tworzyły jedna lub kilka wiosek należących do tego samego pana, który sprawował nad tą jednostką zwierzchność

AAzClAA= AA

Część III. Zabór austriacki

165

gruntową. Mógł ją  wykonywać osobiście lub poprzez swoich urzędników: justycjariusza (sądownictwo) i mandatariusza (administracja). W  1775  r. miejsce sejmików szlacheckich zajął Sejm Stanowy z  siedzibą w  Lwowie. Składał się z  przedstawicieli magnatów, szlachty i  miast, a od 1817 r. również duchowieństwa. Obradom Sejmu przewodniczył gubernator. Jego organem wykonawczym był Wydział Stanowy. Niewielkie kompetencje Sejmu obejmowały sprawy rozkładu podatków, składanie opinii i adresów do cesarza, zarząd skromnym funduszem podatkowym oraz nadawanie indygenatów. 3. Sądownictwo. Organizację sądownictwa ustaliły reformy Józefa II

z lat 1784 i 1787, które zniosły dotychczasowe sądy stanowe i wprowadziły jednolitą strukturę wymiaru sprawiedliwości dla całego państwa. Oddzielono sądownictwo od  administracji, sądy karne od  cywilnych oraz utworzono nową hierarchię wymiaru sprawiedliwości. W  sądownictwie cywilnym utrzymana została stanowość, stąd powołano odrębne sądy dla szlachty (fora nobilium), mieszczan (magistraty) i chłopów (justycjariusze). Fora nobilium były sądami szlacheckimi, które zastąpiły dotychczasowe sądy ziemskie i grodzkie, Trybunał Królewski, Radę Apelacyjną i Konsens (sąd odwoławczy dla chłopów od wyroków pana). W sądownictwie karnym reformy Józefa II wprowadziły sądy powszechne, którym podlegała cała ludność, bez względu na stan. Uniwersałem z 1787 r. utworzono w  Galicji 19 sądów kryminalnych, z  czego 13 stanowiły senaty karne magistratów, a tylko 6 było sądami odrębnymi. Najważniejsze sprawy karne rozpoznawał senat karny w Lwowie. W 1818 r. liczbę sądów karnych zmniejszono do 6. W drobnych sprawach karnych właściwym były ponadto: sąd dominialny, w którym w imieniu dziedzica sądził mandatariusz, sprawujący m.in. funkcje policyjne, sąd gromadzki, nakładający kary porządkowe za  niewielkie przewinienia, oraz sąd sędziego policyjnego, rozstrzygający sprawy zagrożone półrocznym więzieniem.

AAzClAA= AA

Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813) Część I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdańska Wolne Miasto Gdańsk powstało na  podstawie traktatów francusko-rosyjskiego i francusko-pruskiego w Tylży z lipca 1807 r. Ten drugi postanawiał, że  „Miasto Gdańsk wraz z  otaczającym obszarem o  promieniu dwóch mil wokół jego obwodu winno uzyskać niepodległość pod protektoratem JKM króla Prus i JKM króla Saksonii i rządzić się ma tymi samymi prawami, którymi rządziło się w okresie przed utratą samorządu” (art. XIX). Powierzchnia Wolnego Miasta wynosiła 15,1 pruskich mil kwadratowych, czyli około 600 km2. Zamieszkująca go ludność liczyła ok. 60 tys. mieszkańców, z czego w Gdańsku żyło ok. 37 tys., a w jego posiadłościach wiejskich ok. 23 tys. Przegrana Napoleona w  wojnie z  Rosją spowodowała regularne oblężenie miasta w styczniu 1813 r. przez armię rosyjską. Gdańsk był dobrze zaopatrzoną twierdzą, bronioną przez gubernatora Jana Rappa przez prawie rok. W styczniu 1814 r. do Gdańska wkroczyły wojska rosyjskie, a w lutym miasto oddano Prusakom, którzy przejmując władzę cywilną z  rąk Senatu zakończyli jego samodzielność. Ostatecznie mocą układu wiedeńskiego z czerwca 1815 r., określającego granice państwa pruskiego, Gdańsk z okolicą przypadł Prusom i pozostał w ich obszarze do zakończenia I wojny światowej.

Część II. Ustrój polityczny Przez cały czas istnienia Wolnego Miasta Gdańska moc obowiązującą utrzymały tymczasowe postanowienia ustrojowe zawarte w traktacie z Tylży. Było to na rękę Napoleonowi, który przedłużając istniejący stan rzeczy, faktyczną władzę oddawał w  ręce swoich urzędników – gubernatora i  rezydenta, kontrolujących i nadzorujących dawne władze miejskie: Radę, Ławę i Trzeci Ordynek.

AAzClAA= AA

Część III. Sądownictwo

167

Urząd gubernatora francuskiego w  Gdańsku, utworzony 26.5.1807  r., sprawował nieprzerwanie aż do 2.1.1814 r. generał J. Rapp. Gubernator był mianowany i  odwoływany przez cesarza, któremu bezpośrednio podlegał. Formalnie do jego kompetencji należały sprawy wojskowe związane z dowodzeniem garnizonem francuskim, jego zaopatrzeniem materiałowym i  poborem kontrybucji oraz nadzór nad francuską Dyrekcją Ceł w  Gdańsku. Faktycznie gubernator ingerował w  prawie wszystkie sprawy wewnętrzne Wolnego Miasta, w tym również w strukturę władz miejskich. Najważniejszym organem miejskim była dawna Rada, obecnie występująca pod nazwą Senatu. Składał się on z 22 osób – 4 burmistrzów, z których jeden był przewodniczącym oraz 18 senatorów. Do kompetencji Senatu należało: administrowanie miastem, obsadzanie głównych urzędów, utrzymywanie stosunków z gubernatorem, mianowanie własnych i przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych oraz sprawowanie sądownictwa w sprawach morskich handlowych. Funkcje sądownicze sprawowała Ława, zwana Drugim Ordynkiem. Składała się z 12 osób. Na jej czele stał senior oraz jego zastępca-consenior. W  1807  r. nie przywrócono już odrębnej Ławy Starego Miasta. Pierwszy skład Ławy wyznaczył Senat, kolejne powoływano w drodze corocznych wyborów. Obok wymienionych władz centralnych funkcjonowały jeszcze w mieście podległe Senatowi mniejsze agendy administracyjne występujące pod nazwami: deputacji, funkcji oraz komisji i inspekcji. W sumie było ich 60. Obok tradycyjnego podziału terytorialnego Gdańska na  cztery kwartały w 1807 r. wyodrębniono piątą dzielnicę – Stare Miasto, która do 1793 r. posiadała istotne odrębności ustrojowe. Zarządowi władz miejskich oddano także przedmieścia.

Część III. Sądownictwo W  Gdańsku funkcjonowały sądy kolegialne: Ławy, Senatu i  Sądu Wetowego oraz jednoosobowe: sędziego i  burmistrza. Najważniejszym sądem miejskim była Ława. Składała się z  12 ławników i  obradowała pod przewodnictwem seniora lub jego zastępcy. Ława była głównym sądem karnym i cywilnym rozpoznającym sprawy w I instancji na podstawie przepisów prawa zwyczajowego chełmińskiego. Z kolei Senat rozpoznawał sprawy morskie i handlowe. Specyficznym sądem był w Gdańsku Sąd Wetowy, powstały jeszcze w XV w., a funkcjonujący również w okresie Wolnego Miasta. Do jego kompetencji należało rozstrzyganie spraw drobnych z zakresu: miar, AAzClAA= AA

168

Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813)

wag, cen, jakości towaru, pożarów, bezpieczeństwa sanitarnego, komunikacji itp. Sądem jednoosobowym był sąd sędziego (dawnego sołtysa). Przywrócono go ponownie w  1807  r., po  likwidacji w  1793  r. Rozstrzygał sprawy: małżeńskie zobowiązaniowe i lokalowe. Instancją odwoławczą od sądów miejskich, zwłaszcza Ławy, było powołane w 1809 r. Kolegium Apelacyjne. Składało się ono z 9 sędziów, z czego 2 reprezentowało Senat, 2 Ławę, a 4 Trzeci Ordynek. Dzieliło się na 2 wydziały – karny i  cywilny. Rewizja do  Kolegium była dopuszczalna tylko w przypadku wymierzenia przez sąd I instancji kary śmierci, kary wyższej niż 5 lat więzienia lub przymusowych robót i kary grzywny ponad 3 tys. guldenów. Rozprawy przeprowadzano w  składzie 3-osobowym: seniora, referenta i koreferenta, z wyjątkiem spraw zagrożonych karą śmierci, które rozpatrywano w składzie 5-osobowym.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815) Część I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja Księstwa Warszawskiego Jesienią 1806  r. Prusy zawiązały przeciwko Napoleonowi czwartą koalicję. W  październiku wojska pruskie zostały rozgromione w  bitwach pod Jeną i  Auerstadt, po  których Francuzi zajęli Berlin. Za  sprawą Rosji, która wsparła sprzymierzeńca, wojna przeniosła się na  ziemie polskie zaboru pruskiego. Losy wojny rozstrzygnęły się w  Prusach Wschodnich, po  bitwach pod Iławą i  Frydlandem. Ostateczny pokój zawarto w  Tylży (1807) w  formie traktatów francusko-rosyjskiego (7 lipca) i  francusko-pruskiego (9 lipca). Na jego mocy z większości ziem polskich drugiego i trzeciego rozbioru pruskiego utworzono Księstwo Warszawskie. Obszar państwa wynosił 102 tys. km2 i zamieszkiwało go 2,6 mln ludności. Poza Księstwem znalazły się: Wolne Miasto Gdańsk, część obwodu nadnoteckiego i okręg białostocki, który przypadł Rosji. Zawarty w  październiku 1809  r. pokój w  Schonbrunnie przysporzył Księstwu Warszawskiemu teren trzeciego zaboru austriackiego, obejmujący Galicję Zachodnią i część Wschodniej. W rezultacie obszar Księstwa zwiększył się do 154 tys. km2 i 5,5 mln ludności.

Kres Księstwa Warszawskiego nastąpił wraz z klęską Napoleona w wojnie z  Rosją w  1812  r. W  początkach 1813  r. armia rosyjska zajęła jego terytorium, rozpoczynając okupację. Dla zarządu państwa Aleksander I  powołał Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego złożoną z: 2 Rosjan, 1 Niemca, 2 Polaków (poddanych carskich). U jej boku utworzono Komitet Centralny składający się z przedstawicieli szlachty, po jednym z każdego departamentu, dla pomocy w  rozkładzie podatków. Okres przejściowy trwał do podpisania postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 r.

AAzClAA= AA

170

Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815)

Część II. Ustrój polityczny 1. Konstytucja. Tekst konstytucji został podpisany przez Napoleona

22.7.1807  r. w  Dreźnie, a  przedstawiony Polakom dnia następnego, już po  wyjeździe cesarza. Konstytucja została formalnie oktrojowana, czyli nadana przez Napoleona. Składała się z 89 artykułów podzielonych na 12 tytułów. Dekretem Fryderyka Augusta w lutym 1810 r. rozciągnięto jej postanowienia na nowo nabyte ziemie galicyjskie. 2. Monarcha. Władcą Księstwa Warszawskiego został Fryderyk August –

król saski. Wprowadzono zasadę dziedziczności tronu w dynastii Wettynów według porządku saskiego. Księstwo i  Saksonię łączyła unia personalna. Wspólna też była polityka zagraniczna obydwu państw, prowadzona jednak przez Saksonię. Do  króla należało przede wszystkim sprawowanie władzy wykonawczej. W jego zastępstwie część władzy mógł przejąć wicekról, którego jednak nie powołano. Monarcha miał prawo powoływania i  odwoływania urzędników państwowych. Obok władzy wykonawczej król posiadał spore uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej: wyłączność inicjatywy ustawodawczej, prawo stanowienia dekretów, sankcję wobec uchwał sejmowych oraz zwoływał, wyznaczał i odraczał posiedzenia sejmu. Przewodniczył obradom senatu, mianował senatorów świeckich oraz wyznaczał przewodniczących obu izb. W  sprawowaniu władzy nie ponosił odpowiedzialności i był nietykalny osobiście. W praktyce król przebywał w Księstwie Warszawskim bardzo rzadko, realizując swoją władzę za pośrednictwem rezydującego w Dreźnie ministra-sekretarza stanu. 3. Sejm. Sejm Księstwa Warszawskiego składał się z  izby poselskiej i  se-

natu. Izba poselska liczyła najpierw 60 (1807), a następnie 100 (1809) posłów szlacheckich oraz 40 (1807), a  potem 66 (1809) deputowanych gminnych. Skład izby uzupełniali członkowie Rady Stanu, w  liczbie nieprzekraczającej 13. Posłowie wybierani byli na  sejmikach powiatowych, po  jednym z  każdego powiatu. Mogła w  nich brać udział jedynie szlachta posesjonaci oraz ich pełnoletni synowie. Deputowani wybierani byli na zgromadzeniach gminnych. Czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukończyły 21  lat i  posiadały prawa obywatelskie. Zaliczano do  nich: właścicieli ziemi niebędących szlachtą, właścicieli przedsiębiorstw, kupców, proboszczów i wikariuszy, artystów i ludzi wykształconych, podoficerów i żołnierzy rannych w walce lub odznaczonych oraz wszystkich oficerów. Bierne prawo wyborcze przyznano tym samym osobom, ale po ukończeniu 24 lat. Posłowie i deputowani wybierani byli na 9 lat, przy czym co 3 lata odnawiano 1/3 izby.

AAzClAA= AA

Część II. Ustrój polityczny

171

Izbie poselskiej przewodniczył mianowany przez króla marszałek, kierując przebiegiem jej obrad. Senat składał się najpierw z 18 (1807), a później z 30 (1809) członków. Senatorami byli w równej liczbie wojewodowie, kasztelani i biskupi, po 6, a potem po 10 z każdej grupy. Senatorów świeckich mianował dożywotnio król. Obradom senatu przewodniczyć miał formalnie monarcha, lecz Fryderyk August obsadził stanowisko prezesa jednym z senatorów. Zgodnie z konstytucją sejm miał się zbierać co 2 lata i obradować przez 15 dni. Zwoływał go król. Faktycznie zebrał się na dwóch sesjach zwyczajnych w  1809 i  1811  r. oraz na  sesji nadzwyczajnej w  1812  r. Kompetencje ustawodawcze sejmu obejmowały sprawy: podatków, praw cywilnych i karnych oraz monetarne. Sejm nie posiadał inicjatywy ustawodawczej, która należała wyłącznie do króla. 4. Rada Stanu. Rada Stanu była instytucją przejętą z  Francji. Jej kom-

petencje obejmowały najbardziej istotne dziedziny władzy państwowej. Formalnie była organem pomocniczym monarchy. Posiadała kompetencje ustawodawcze, sądownicze i wykonawcze. W zakresie prawodawstwa należało do niej przygotowywanie na wniosek Rady Ministrów projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich, realizując tym samym inicjatywę ustawodawczą króla. 5. Ministrowie i Rada Ministrów. Centralnymi organami zarządu Księstwa

Warszawskiego byli ministrowie jednoosobowo kierujący poszczególnymi resortami. Konstytucja powołała 5 ministrów: policji, skarbu, wojny, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i czci religijnych oraz sekretarza stanu – rezydującego stale w Dreźnie, który pośredniczył między rządem a królem. Nie przewidziano powołania ministra spraw zagranicznych, gdyż politykę zagraniczną realizowano za  pośrednictwem Saksonii, a  w  rzeczywistości Francji. Wszyscy oni byli całkowicie zależni od księcia. 6. Administracja terytorialna i  samorząd. Kraj podzielono na: depar-

tamenty, powiaty oraz gminy wiejskie i miejskie. Początkowo było 6 departamentów: warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i  łomżyński. W 1809 r. dodano 4 kolejne: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki. Na  czele departamentu stał mianowany przez króla prefekt, podporządkowany ministrowi spraw wewnętrznych. Departamenty dzieliły się na  powiaty. W 1807 r. było ich 60, a w 1809 r. – 100. Powiatami zarządzali podprefekci, również mianowani przez króla. Podporządkowani byli prefektom, ale odpowiedzialność ponosili przed ministrem spraw wewnętrznych.

AAzClAA= AA

172

Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815)

Przewidziana konstytucją najmniejsza jednostka terytorialna, jaką była municypalność, nie została zasadniczo ustanowiona.

Część III. Ustrój społeczny Ustrój społeczny Księstwa Warszawskiego nie poszedł w całości za wzorcem upowszechnionym przez rewolucję francuską (1789), gdyż zależąc od warunków miejscowych, pozostawił część rozwiązań typowych dla społeczeństwa feudalnego. Przede wszystkim konstytucja nie zniosła podziału stanowego, jedynie ograniczając występujące między poszczególnymi stanami różnice prawne. Największym jej osiągnięciem było wprowadzenie wielu praw obywatelskich przysługujących całemu społeczeństwu. Zaliczono do nich: wolność osobistą, równość wobec prawa i sądu oraz tolerancję religijną, z zastrzeżeniem że wyznanie katolickie jest religią państwową. Obok nich konstytucja formułowała również prawa polityczne, które obejmowały: prawo piastowania urzędów, czynne i bierne prawo wyborcze oraz prawo wyboru na urzędy samorządowe i sądowe. Równość wobec prawa nie oznaczała jednak równych praw politycznych, gdyż pozostawiono podział społeczeństwa na szlachtę i nieszlachtę. Udział tej ostatniej w życiu politycznym zależał bowiem od  spełnienia wielu cenzusów. W  rezultacie szlachta nadal utrzymała dominującą pozycję polityczną, wyrażającą się w  zagwarantowaniu jej ogromnej przewagi w  administracji państwowej i  sejmie, tracąc jednak praktycznie monopol władzy. Przekreślono też całkowicie przywileje szlacheckie, ale mimo to  szlachta ciągle pozostawała najsilniejszą warstwą ekonomiczną, określającą faktyczne warunki gospodarowania, zwłaszcza na wsi. Warstwą społeczną, która w  największej mierze skorzystała z  dobrodziejstw konstytucji, było mieszczaństwo. Były to  korzyści zarówno polityczne, jak i  gospodarcze. Wyrazem dbałości o  mieszczaństwo było zawieszenie dekretem królewskim z  1808  r. postanowień konstytucji wobec Żydów na  okres 10  lat, którym innymi aktami prawnymi ograniczono też zakres praw cywilnych przez zakaz nabywania ziemi i wydawanie zezwoleń na  zawarcie małżeństwa, swobodę zarobkowania, wolność osobistą, prawo zamieszkiwania przy głównych ulicach miast itp. Najważniejszym problemem społecznym w Księstwie Warszawskim była sprawa chłopska. Wprawdzie konstytucja zniosła „niewolę” w  rozumieniu poddaństwa chłopa, który uzyskał wolność osobistą i równość wobec prawa, ale milczała o prawie chłopa do ziemi. Wynikało to z ustawodawstwa francuskiego, które gwarantowało świętą i  nienaruszalną własność prywatną.

AAzClAA= AA

Część IV. Sądownictwo

173

Ponadto w  pojęciu chłopów zniesienie „niewoli” oznaczało również zwolnienie od pańszczyzny i innych powinności wobec dworu. Sprawy te ostatecznie uregulował dekret królewski z  21.12.1807  r. Uznawał on formalnie zasadę wolności osobistej chłopa, ale ten, opuszczając wieś, musiał oddać dziedzicowi własność gruntową składającą się z załogi i zasiewów.

Część IV. Sądownictwo 1. Zasady organizacji. Utworzono jednolity, prosty system sądownictwa

oparty na odrębnych instancjach sądowych dla spraw cywilnych i karnych, czego jednak nie udało się w pełni zrealizować. Władzę sądową zaczęto traktować jako suwerenną i niezawisłą, zgodną z trójpodziałem władz. W praktyce oznaczało to  realizację zasady dożywotniej nominacji sędziów przez króla i ich nieusuwalność, z wyjątkiem popełnienia przez nich przestępstwa w związku z urzędowaniem, potwierdzonego prawomocnym wyrokiem. Dawało to gwarancje niezależności wymiaru sprawiedliwości i zabezpieczenia sędziego przed naciskami zewnętrznymi, zwłaszcza monarchy, któremu pozostawiono jedynie prawo łaski i dokonywanie ostatecznej wykładni prawa. Wzmacniały je jawność i publiczność postępowania sądowego. 2. Sądownictwo cywilne. W sprawach cywilnych wprowadzono sądow-

nictwo dwustopniowe. Najniższą instancją były, utworzone w każdym powiecie, sądy pokoju. Składały się z: • 3 sędziów pokoju, mianowanych przez króla spośród potrójnej liczby kandydatów wybranych przez sejm powiatowy, • podsędków, • pisarza i • podpisarzy. Zadaniami sądów pokoju były: prowadzenie postępowania pojednawczego w  sprawach podlegających w  I  instancji trybunałom cywilnym, zajmowanie się sprawami opiekuńczymi i rozwiązywaniem spraw niespornych. Urząd sędziego pokoju był honorowy i bezpłatny. Sprawy sporne mniejszej wagi, w tym: roszczenia osobiste, szkody polne, naruszenia posiadania, kwestie wynikające z umów o pracę, najmu i dzierżawy itp., rozstrzygali podsędkowie. Od niektórych z nich przysługiwała apelacja do trybunału cywilnego. Kolejną instancją były trybunały cywilne. Funkcjonowały one w  każdym departamencie. Składały się z  prezesa i  6 sędziów mianowanych dożywotnio przez króla. Sprawy rozpoznawano w  kolegiach 3-osobowych. W  I  instancji trybunały rozstrzygały we  wszystkich sprawach AAzClAA= AA

174

Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815)

niezastrzeżonych dla innych sądów, a  w  drugiej rozpoznawały odwołania od sądów pokoju. Instancją ostateczną był urzędujący w Warszawie Sąd Apelacyjny.

3. Sądownictwo karne. Organizacja sądów karnych uległa zmianie w 1810 r.,

kiedy to za wzorem Francji przyjęto podział przestępstw na: kryminalne, poprawcze i policyjne oraz strukturę sądownictwa z podziałem na sądy: kryminalne, policji poprawczej i policji prostej. Wykroczenia zagrożone były karami policyjnymi, za  które uznawano areszt do  5 dni i  grzywnę do  30  zł. Orzekał je  sąd policji prostej w  osobie podsędka sądu pokoju lub w  jego zastępstwie pisarza sądowego. W  tych miejscowościach, gdzie sądy pokoju nie funkcjonowały, wykroczenia należały do  kompetencji burmistrzów (miasta) i  wójtów (wsie). Natomiast w  Warszawie wykroczenia sądził, utworzony w  1808  r., wydział policyjno-sądowy, składający się z podsędka i 2 asesorów. Występki zagrożone były karami poprawczymi. Groziła za nie kara więzienia do 5 lat lub grzywny powyżej 30 zł. W I instancji orzekały w sprawach występków sądy policji poprawczej.

Zbrodnie zagrożone były karami kryminalnymi, a  więc więzieniem powyżej 5 lat lub karą śmierci. Sądem właściwym do ich rozpoznania w I instancji był sąd kryminalny, zwany też sądem sprawiedliwości kryminalnej. Natomiast w II instancji sąd ten orzekał sprawy z apelacji od sądów policji poprawczej. Powołany był dla 2 departamentów. Tworzyli go prezes, 2  sędziów, asesor i pisarz. 4. Sąd kasacyjny. Sądem najwyższym i  ostatecznym, łączącym sądow-

nictwo cywilne i karne, była Rada Stanu, posiadająca uprawnienia sądu kasacyjnego. Jedynym powodem kasacji wyroku mogło być tylko naruszenie przez sądy niższe prawa materialnego lub procesowego. Uchyliwszy wyrok, Rada Stanu przekazywała sprawę do ponownego rozpoznania innemu równorzędnemu sądowi. Przy pierwszym zaskarżeniu wyroku sąd działał w składzie 5-osobowym, przy drugim w 9-osobowym, a przy trzecim przekazywał sprawę królowi, którego wykładnia prawa była wiążąca dla sądu. 5. Sądownictwo administracyjne. Sądownictwo administracyjne było

dwuinstancyjne. Na  szczeblu departamentu orzekały rady prefekturalne. Składały się z 3 do 5 osób powołanych przez monarchę. Orzekały ostatecznie w sporach, w których wartość przedmiotu wynosiła 1000 zł. W pozostałych były sądami I  instancji. W  II instancji orzekała Rada Stanu, która działała też jako sąd I  instancji, rozpoznając kontrakty zawierane przez ministrów AAzClAA= AA

Część IV. Sądownictwo

175

na  potrzeby państwa. Jej orzeczenia nazywano nie wyrokami tylko decyzjami. Potrzebowały one zatwierdzenia ze strony króla. 6. Sądownictwo kompetencyjne. Rozdział administracji od sądownic-

twa stał się przyczyną ustanowienia w Księstwie sądownictwa kompetencyjnego (jurysdykcyjnego). Sprowadzało się ono do rozstrzygania przez Radę Stanu kolizji o właściwość między władzami administracyjnymi, w tym sądami administracyjnymi a sądami powszechnymi. Spory wytaczali właściwi ministrowie, a zwłaszcza sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.

AAzClAA= AA

Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915) Część I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja W  1813  r. większość ziem polskich znalazła się pod okupacją rosyjską. Dla ich zarządu car Aleksander I powołał 5-osobową Radę Najwyższą Tymczasową, a przy jej boku 10-osobowy Komitet Centralny jako organ doradczy, składający się z polskiej szlachty, po jednym z każdego departamentu, ale tylko dla pomocy w rozkładzie podatków. Rosyjskie plany przejęcia ziem polskich napotkały jednak na  kongresie w  Wiedniu opór ze  strony innych mocarstw, zwłaszcza Anglii, Prus i  Austrii. W  początkach 1815  r. doszło do  kompromisu, który zaowocował podpisaniem 3.5.1815  r. układów granicznych między Rosją, Prusami i Austrią. Dokonały one podziału Księstwa Warszawskiego. Z większości jego terytorium utworzono Królestwo Polskie, zwane potocznie Kongresowym. Jego powierzchnia liczyła 128  tys.  km2, którą zamieszkiwało 2,7  mln ludności. Postanowienia traktatów potwierdził Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskiego z  9.6.1815  r. Dekretem Aleksandra  I  z  maja 1815  r. rozwiązano Radę Najwyższą Tymczasową, powołując w  jej miejsce Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego i  Tymczasową Radę Stanu. Uroczyste ogłoszenie utworzenia Królestwa Polskiego nastąpiło 20.6.1815  r. Przy okazji proklamowano Zasady Konstytucji Królestwa Polskiego. Powołany Rząd Tymczasowy składał się z  5 namiestników królewskich, którymi zostali członkowie rozwiązanej Rady. Jego prezesem został Wasilij Sergiej Łanskoj, a zastępcą Adam Czartoryski. Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego składała się ze 165 artykułów podzielonych na 7 rozdziałów. Tekst konstytucji nie określał przy tym sposobu jej nowelizacji. W  lutym 1825  r. Aleksander I  uzupełnił ją  jednak o artykuł dodatkowy, wprowadzający tajność obrad sejmowych. Po wybuchu powstania listopadowego kolejnych zmian dokonał sejm, usuwając przepisy zdezaktualizowane, m.in. dotyczące króla. Po upadku powstania konstytucja została zawieszona i trwało to do wydania 14.2.1832 r. statutu organicznego. Wprawdzie statut formalnie nie zawierał sformułowania o zniesieniu konstytucji, faktycznie jednak, gruntownie zmieniając ustrój Królestwa Polskiego,

AAzClAA= AA

Część II. Ustrój polityczny

177

nabierał charakteru nowego aktu konstytucyjnego. Składał się z 69 artykułów podzielonych na 5 rozdziałów.

Część II. Ustrój polityczny 1. Król. Królestwo Polskie połączone było z  Cesarstwem Rosyjskim unią

personalną. Każdorazowy car Rosji przybierał tytuł króla polskiego. Tron polski był dziedziczny według porządku następstwa obowiązującego w Rosji. Wprowadzono osobną koronację cesarza na  króla polskiego w  Warszawie. Dokonał jej jednak tylko Mikołaj I w 1829 r. Statut organiczny (1832) ustanowił już wspólną koronację w Moskwie, a tytuł króla polskiego stał się odtąd jednym z wielu przysługujących carowi. Król posiadał pełnię władzy we  wszystkich dziedzinach. W  ramach władzy wykonawczej posiadał atrybuty głowy państwa i  najwyższego nad nią zwierzchnictwa, co  wyrażało stwierdzenie „rząd jest w  osobie króla”. Mianował urzędników państwowych i  najwyższych urzędników duchownych. W jego imieniu wydawano wszystkie akty urzędowe i wyroki sądowe. Nadawał: nobilitacje, tytuły honorowe, ordery cywilne i  wojskowe. Miał prawo łaski. Sprawował naczelne dowództwo wojskowe i mianował dowódców. W  dziedzinie ustawodawstwa jego uprawnienia były równie szerokie. Był przede wszystkim jedną z trzech instytucji składających się na sejm, mając prawo jego zwoływania i rozwiązywania. Do króla należała wyłączność inicjatywy ustawodawczej. Mianował senatorów. Posiadał prawo sankcji wobec projektów uchwał sejmowych. Wydawał również dekrety królewskie. 2. Namiestnik. Namiestnik był zastępcą króla podczas jego nieobecności

w państwie. Mianował go i odwoływał monarcha. Jego władza opierała się na  pełnomocnictwie królewskim. Namiestnictwo otrzymał wraz z  tytułem książęcym, niezbędnym do sprawowania tej funkcji, generał Józef Zajączek. Urząd ten sprawował do  1826  r. Po  jego śmierci uprawnienia namiestnika przejęła Rada Administracyjna. Do kompetencji namiestnika należało sprawowanie władzy wykonawczej i administracyjnej. Realizował te uprawnienia poprzez przewodniczenie Radzie Stanu i wydawanie postanowień w czasie posiedzeń Rady Administracyjnej, z tym że musiały być one kontrasygnowane przez właściwego ministra. Urząd namiestnika odnowiono po upadku powstania listopadowego. Został nim w  1832  r. Iwan Paskiewicz, który pozostawał na  tym stanowisku do 1856 r. W okresie tym w jego ręku nastąpiło połączenie władzy cywilnej i wojskowej.

AAzClAA= AA

178

Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915)

Kolejną reformę urzędu przeprowadzono w  1862  r. Namiestnik ponownie objął wówczas przewodniczenie przywróconej Radzie Stanu. W okresie do 1863 r. namiestnik (wielki książę Konstanty) sprawował władzę zwierzchnią za  pośrednictwem naczelnika rządu cywilnego (Aleksandra Wielopolskiego) i  dowódcy wojsk. Po  wybuchu powstania styczniowego namiestnik ponownie przejął pełnię władzy cywilnej i wojskowej (Fiodor Berg). Urząd zlikwidowano w 1874 r. Zastąpiono go generałgubernatorem, będącym również dowódcą warszawskiego okręgu wojskowego. Generałgubernator, jako przedstawiciel rządu centralnego Rosji, zarządzał Królestwem, sprawował nadzór nad gubernatorami, czuwał nad porządkiem i bezpieczeństwem wewnętrznym, kontrolował samorząd itp. 3. Rada Stanu (Zgromadzenie Ogólne i  Rada Administracyjna).

Struktura administracji Królestwa Polskiego opierała się generalnie na instytucjach przejętych z Księstwa Warszawskiego. Organem centralnym była Rada Stanu. Dzieliła się na: • Zgromadzenie Ogólne (zwane potocznie Radą Stanu) i • Radę Administracyjną. Zgromadzeniu Ogólnemu przewodniczył król lub w jego zastępstwie namiestnik, ewentualnie pierwszy członek Rady Administracyjnej.

Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego i tryb jego funkcjonowania określał dekret Aleksandra I z grudnia 1815 r. W dziedzinie prawodawstwa należało do  niego przygotowywanie projektów wszelkich aktów prawnych i  wnoszenie projektów ustaw do  sejmu. W  zakresie sądownictwa sprawowało sądownictwo administracyjne nad wszystkimi urzędnikami mianowanymi przez króla, w  związku z  dopuszczeniem się przez nich przestępstw urzędniczych. 4. Komisje rządowe. Komisje rządowe sprawowały bezpośredni zarząd

kraju na szczeblu centralnym. Było ich 5: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i  Policji, Wojska oraz Przychodów i  Skarbu. Komisje były organami kolegialnymi, którym przewodniczyli mianowani przez króla ministrowie. Obok komisji rządowych naczelnymi magistraturami Królestwa Polskiego były: • Najwyższa Izba Obrachunkowa (podlegała wyłącznie królowi. Składała się z: prezesa, czterech radców, pisarza, asesorów i licznego personelu obrachunkowego. Miała za zadanie kontrolę finansów publicznych) i • Prokuratoria Generalna (powołano ją  w  1816  r. Tworzyli ją: prokurator generalny, 8 radców, sekretarz i inni urzędnicy zawodowi. Zajmowała

AAzClAA= AA

Część II. Ustrój polityczny

179

się ochroną interesów majątkowych korony, skarbu państwa i  instytucji państwowych. Jako jedyna instytucja centralna nie została zlikwidowana po upadku powstania styczniowego). 5. Sejm. W nawiązaniu do tradycji polskiej sejm składał się z:

• króla – posiadał wyłączność inicjatywy ustawodawczej, prawo sankcji ustaw, przywilej zwoływania, odraczania i rozwiązywania sejmu, mianowania prezesa i sekretarza senatu oraz marszałka izby poselskiej, • senatu – składał się z co najwyżej 64 senatorów świeckich i duchownych, nie mniej jednak niż 48. Mogło w nim zasiadać: 18 wojewodów, 37 kasztelanów, 9 biskupów (w tym arcybiskup) oraz książęta krwi. Wszyscy byli mianowani dożywotnio przez króla, • izby poselskiej – tworzyło ją 128 członków, z czego 77 wybierano na sejmikach powiatowych, a 51 deputowanych na zgromadzeniach gminnych. Izbę poselską wybierano na okres 6 lat, przy czym co 2 lata odnawiano trzecią część jej składu. Członkom izby poselskiej przysługiwał immunitet. Sejm zwyczajny zwoływał król w Warszawie, co 2 lata, na okres 30 dni. Zasada ta nie była przestrzegana, gdyż sejm zwołano tylko 4-krotnie w latach: 1818, 1820, 1825 i 1830. Do 1825 r. obrady sejmu były jawne, potem publiczność dopuszczono tylko na uroczystości otwarcia i zamknięcia. Konstytucja przewidywała również możliwość zwołania przez króla sejmu nadzwyczajnego. Kompetencje sejmu

• ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne, • uchwalanie podatków i innych ciężarów publicznych oraz budżetu, • stanowienie o systemie monetarnym, • decydowanie o zaciągu do wojska, • ograniczona kontrola rządu poprzez przedkładanie królowi uwag o jego funkcjonowaniu, • orzekanie w sprawach najcięższych przestępstw politycznych.

Po  wybuchu powstania listopadowego sejm w  składzie przedrewolucyjnym uznał powstanie za  insurekcję narodową i  w  grudniu 1830  r. zalegalizował dyktaturę Józefa Chłopickiego. Najbardziej doniosłą jego uchwałą było zdetronizowanie dnia 25.1.1831  r. dynastii Romanowów. Konsekwencją tego było przejęcie przez sejm pełni władzy ustawodawczej oraz części władzy wykonawczej poprzez obsadzenie najważniejszych stanowisk w państwie, w  tym wodza naczelnego. Ostatnie posiedzenie sejmu odbyło się 23 września w Płocku. Wraz z upadkiem powstania sejm uległ rozwiązaniu i do I wojny światowej już nie został wskrzeszony.

AAzClAA= AA

180

Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915)

Namiastką parlamentaryzmu, ale już w  ramach Cesarstwa Rosyjskiego, z  którego skorzystała ludność byłego Królestwa Polskiego, było powołanie na  mocy konstytucji rosyjskiej z  1906  r. dwuizbowego ciała ustawodawczego, składającego się z  Rady Państwa i  Dumy Państwowej. Mimo niedemokratycznej ordynacji kierowane przez endecję Koło Polskie w  I  Dumie liczyło 35  posłów. W  II  Dumie (1907) reprezentację Królestwa Polskiego zmniejszono do  14 mandatów, z  czego dwa zarezerwowano dla Rosjan. Do III Dumy (1907) endecja wprowadziła już tylko 11 posłów. 6. Administracja terytorialna. Samorząd. Królestwo Polskie w  1815  r.

podzielono na 8 województw: krakowskie, sandomierskie, kaliskie, lubelskie, płockie, mazowieckie, podlaskie i augustowskie. Niższą jednostką terytorialną były obwody (39). Dla celów wyborczych utrzymano też podział na  dawne powiaty (77) i okręgi gminne (51). Stan ten przetrwał do 1837 r. Organem administracji państwowej w województwie była komisja wojewódzka. Komisja działała kolegialnie, w kompletach najmniej 3-osobowych, a decyzje zapadały większością głosów. Najniższą jednostką terytorialną była gmina: miejska i wiejska.

Ustrój miast ujednolicono w 1816 r., wprowadzając zwierzchność miejską (od  1818  r. magistraty) składającą się z: prezydenta municypalności i  radnych w  miastach wojewódzkich lub burmistrza i  ławników w  pozostałych. Prezydentów mianował król, a  burmistrzów Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i  Policji. Liczba radnych i  ławników nie mogła przekraczać  4. Stali oni na  czele wydziałów. Gminy wiejskie tworzono w  tych wsiach, w których było co najmniej 10 gospodarstw. Gminą kierował wójt, którym z urzędu był właściciel wsi (od 1818 r.). Mógł on sprawować urząd osobiście lub za pomocą zastępców. Pomocnikami wójta byli sołtysi. W 1837 r. ukaz carski wprowadził w miejsce województw gubernie. Dzieliły się one na powiaty, które zastąpiły dawne obwody, zaś miejsce powiatów zajęły okręgi, ale tylko na potrzeby sądowe. Po  1864  r. przystąpiono do  likwidacji odrębności ustrojowych w  Królestwie. W  1866  r. przeprowadzono kolejną reformę podziału terytorialnego na  wzór rosyjskiego. Kraj podzielono na  10 guberni: kaliską, kielecką, lubelską, łomżyńską, piotrkowską, płocką, radomską, suwalską i warszawską. Liczbę powiatów powiększono do  85. Na  czele guberni stali gubernatorzy i zastępujący ich wicegubernatorzy oraz urząd gubernialny. Na szczeblu powiatu administracja należała do naczelnika, jego zastępców i zarządu powiatowego. Wprawdzie zarząd miast nie uległ zmianie, lecz w wyniku reformy

AAzClAA= AA

Część III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw…

181

z 1870 r. wiele z nich utraciło prawa miejskie, stając się osadami lub wsiami. W gminach wiejskich ukazem z 1864 r. wprowadzono ustrój samorządowy. W ramach reform A. Wielopolskiego (1861) jako instytucje samorządu terytorialnego powołano rady powiatowe, miejskie i gubernialne. Rady powiatowe

W powiatach liczących do 120 tys. mieszkańców składały się z 15 członków, a w większych z 18.

Rady miejskie

Liczebność rad miejskich zależała od wielkości miasta. W miastach mniejszych składały się one z 8, w większych z 12, zaś w Warszawie z 24 członków.

Rady gubernialne

Wybory do rad gubernialnych nie doszły do skutku, z powodu wybuchu powstania styczniowego.

W  marcu 1864  r. ukazem carskim wprowadzono samorząd w  gminach wiejskich. Utworzono: • gromadę jednowioskową oraz • gminę zbiorową, złożoną z kilku wsi wraz z folwarkami. Organami uchwałodawczymi były w  nich zebrania gromadzkie i gminne. W zebraniach uczestniczyli tylko gospodarze posiadający co najmniej 3 morgi gruntu. Podejmowano na nich uchwały w sprawach dotyczących gromady i gminy oraz wybierano urzędników. Nadzór nad samorządem gminnym sprawował naczelnik powiatu. Władzą wykonawczą w gminie był wójt wraz z ławnikami. Wybierało ich zgromadzenie gminne. Wójt posiadał ograniczone uprawnienia policyjno-administracyjne i  sądowe. W  gromadzie władzą wykonawczą był sołtys, wybierany na zgromadzeniu gromadzkim. W praktyce sołtys był pomocnikiem wójta na obszarze wsi.

Część III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw i wolności obywatelskich Konstytucja Królestwa Polskiego w  zakresie ustroju społecznego opierała  się na  zasadach ustanowionych w  Księstwie Warszawskim. W  stanie szlacheckim w  pierwszych latach istnienia Królestwa Polskiego wystąpiła praktyka zabiegania o  nobilitacje, zwłaszcza wśród inteligencji miejskiej i  mieszczan posiadających dobra ziemskie. Ułatwiało ją  wydanie przez Aleksandra I ukazu (1877) o nadawaniu szlachectwa i tytułów honorowych. Zmiana polityki caratu wobec szlachty nastąpiła po  powstaniu listopadowym. Rozpoczęły się wtedy represje, konfiskaty majątków i ograniczenia w dostępie do urzędów i stopni oficerskich. W 1836 r. przeprowadzono reformę szlachectwa, stawiając na  równi szlachectwo rodowe z  odpowiednią

AAzClAA= AA

182

Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915)

rangą urzędniczą lub wojskową. Utworzono przy Radzie Stanu Heroldię Królestwa Polskiego, wydającą świadectwa potwierdzające przynależność do szlachty, która funkcjonowała do 1861 r. Powstanie styczniowe i reforma uwłaszczeniowa (1864) ostatecznie zachwiały pozycją szlachty, zwłaszcza gospodarczą. Zmiany gospodarcze zachodzące w Królestwie Polskim przyspieszyły rozwój miast i mieszczaństwa. Zaczęły się kształtować grupy społeczne, z których z czasem wytworzyły się warstwy: burżuazji, inteligencji, kupców, rzemieślników i robotników wykwalifikowanych oraz niewykwalifikowanych. Chłopów obowiązywały przepisy wprowadzone za czasów Księstwa Warszawskiego. W 1846 r. zapoczątkowano państwową regulację praw chłopów, zapewniając chłopom i  mieszczanom-rolnikom posiadającym co  najmniej 3  morgi gruntu ochronę przed rugami i  likwidacją serwitutów ze  strony pana. W  1856  r. Rada Administracyjna wprowadziła dla tej grupy kontrakty wieczyste. Nową sytuację prawną stworzyły dla chłopów reformy A.  Wielopolskiego. W  maju 1861  r. wyszedł ukaz o  zniesieniu pańszczyzny za okup pieniężny, a w maju 1862 r. ukaz o urzędowym oczynszowaniu chłopów. Ostateczną reformę agrarną przeprowadził car Aleksander II, wydając w marcu 1864 r. 4 ukazy: • pierwszy nadawał chłopom na własność posiadane przez nich grunty, również te, które odebrano im bezprawnie po 1846 r. Nieobsadzone gospodarstwa chłopskie rozdzielał między bezrolnych z tej samej wsi. Chłopów obciążał podatkiem gruntowym, który nie mógł przekraczać 2/3 czynszu lub okupu; • drugi tworzył, omówiony już wcześniej, samorząd wiejski; • trzeci powoływał komisję likwidacyjną, która obliczała i wypłacała dziedzicom odszkodowanie za utracone korzyści; • czwarty tworzył hierarchię władz mającą realizować uwłaszczenie: Komitet dla Spraw Królestwa Polskiego, Komitet Urządzający w Warszawie i komisje lokalne. Ukazy nie rozwiązały sprawy serwitutów, co było przyczyną licznych konfliktów między panami a chłopami. Stłumiwszy powstanie styczniowe, rząd carski poszedł drogą całkowitego ujarzmienia narodu polskiego we wszystkich dziedzinach życia. Zasadnicza zmiana nastąpiła zwłaszcza w  położeniu Kościoła. Kościołowi rzymskokatolickiemu zlikwidowano diecezję podlaską, którą włączono do  lubelskiej, skonfiskowano większość dóbr kościelnych, zamknięto 129 klasztorów, a  po  zerwaniu konkordatu (1866) ukazem z  1867  r. polską hierarchię kościelną podporządkowano nowo utworzonemu Kolegium Rzymskokatolickiemu w  Petersburgu. Postanowiono też o  likwidacji Kościoła unickiego,

AAzClAA= AA

Część IV. Sądownictwo

183

zniesionego już w  1838  r. w  Rosji, a  unicką diecezję chełmską włączono do  Kościoła prawosławnego. W  liturgii nastąpiła rusyfikacja nabożeństw i obrządków oraz usuwanie wpływów łacińskich. Zreorganizowano również szkolnictwo, zwłaszcza na  wsi, które oparto na jedno- i dwu- klasowych szkołach wiejskich. Szkolnictwo podporządkowano Warszawskiemu Okręgowi Naukowemu, na którego czele stał kurator podległy ministrowi oświaty w Petersburgu (od 1879 r. kuratorem był Aleksander Apuchtin).

Część IV. Sądownictwo Konstytucja Królestwa Polskiego, formułując główne zasady wymiaru sprawiedliwości, gwarantowała: zasadę niezawisłości sędziowskiej, oddzielenie sądownictwa cywilnego od karnego, dożywotność mianowania sędziów przez króla, udział w  sądownictwie czynnika społecznego i  nieusuwalność sędziów z  urzędu bez prawomocnego wyroku sądowego skazującego. Od niektórych z nich odstąpiono po 1832 r. Sądownictwo cywilne

Sądownictwo karne

niższa instancja

sądy pokoju (79)

sądy policyjne (orzekały w sprawach o wykroczenia)

wyższa instancja

trybunały cywilne

• sądy policji • sądy kryminalne (w sprawach o zbrodnie)

instancja odwoławcza

Sąd Apelacyjny w Warszawie

Do  1813  r. najwyższe sądownictwo kasacyjne-cywilne i  karne pełniła Rada Stanu. W  jej miejsce w  1814  r. postępowanie kasacyjne w  sprawach karnych przekazano Sądowi Apelacyjnemu. Natomiast dla kasacji spraw cywilnych powołano w 1815 r. Sąd Najwyższej Instancji. Sąd ten zlikwidowano w 1841 r., tworząc w Warszawie w jego miejsce departamenty IX i X rosyjskiego Senatu Rządzącego. Departament IX rozstrzygał ostatecznie sprawy cywilne z odwołań od wyroków Sądu Apelacyjnego, a departament X rozpatrywał odwołania od wyroków Sądu Apelacyjnego wydanych w II instancji. Od  wyroków departamentów odwołanie nie przysługiwało. Departamenty Warszawskie Senatu Rządzącego zlikwidowano w 1876 r. Odtąd też w Kongresówce wprowadzono zasadniczo strukturę sądów rosyjskich w organizacji ustalonej reformami Aleksandra II z 1864 r.

AAzClAA= AA

Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914) Część I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego Patentem królewskim z 15.5.1815 r. Prusy objęły w ponowne posiadanie część ziem byłego Księstwa Warszawskiego. Na jego podstawie miasto Toruń i jego okręg, ziemię chełmińską i michałowską oraz Wolne Miasto Gdańsk włączono do  Prus Zachodnich. Ziemie te  liczyły 25,5  tys. km2. Natomiast z  większości departamentu poznańskiego i  noteckiego oraz z  części kaliskiego i  płockiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie o  powierzchni 29,5 tys. km2, zamieszkane przez ok. 800 tys. ludności. Ziemie te nie weszły do utworzonego w 1815 r. Związku Niemieckiego. Odrębności w  organizacji Wielkiego Księstwa Poznańskiego określone zostały w  odezwie Fryderyka Wilhelma III, skierowanej dnia 15.5.1815  r. do jego mieszkańców. Zgodnie z nią Wielkie Księstwo stanowiło integralną część państwa pruskiego. Do tytulatury króla pruskiego, obok kilku nowych tytułów, dodawano również tytuł wielkiego księcia poznańskiego. Podobnie było z pruskim godłem państwowym, natomiast herbem Wielkiego Księstwa został czarny orzeł pruski z umieszczonym pośrodku białym orłem polskim. Główną odrębnością ustrojową było utworzenie w  Wielkim Księstwie Poznańskim, nieznanego w innych prowincjach pruskich, urzędu namiestnika królewskiego. Na urząd ten, sprawowany wyłącznie przez Polaka, król mianował księcia Antoniego Radziwiłła. Dzierżył on go do  powstania listopadowego, potem urząd pozostał nieobsadzony. Do kompetencji namiestnika należało pośredniczenie między monarchą a ludnością. W ramach tego mieściło się: przyjmowanie próśb i zażaleń do króla, nadawanie w jego imieniu tytułów, godności i orderów, informowanie ludności o zamiarach rządu oraz zwoływanie sejmików.

AAzClAA= AA

Część I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego

185

Sytuację prawną ludności polskiej na  terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego określały rozmaite akty prawne, w  tym: odezwa królewska z  15.5.1815  r., akt końcowy kongresu wiedeńskiego z  9.6.1815  r. oraz umowy prusko-rosyjsko-austriackie. Gwarantowały one zachowanie religii katolickiej, równouprawnienie języka polskiego z  niemieckim, równy dostęp Polaków do  urzędów i  godności państwa pruskiego, zachowanie dotychczasowych praw osobistych, zwłaszcza prawa własności, oraz wydanie w przyszłości konstytucji. Postanowienia te władze pruskie w zasadzie realizowały do wybuchu powstania listopadowego (1830). Wyjątkiem było jedynie powierzanie urzędów w administracji i sądownictwie prawie wyłącznie Niemcom. Sejm składał się z 48 posłów reprezentujących stan szlachecki (22), w tym 2, później 3 dziedzicznych książąt, mieszczański (16) i chłopski (8). Wybory były pośrednie i ograniczone wysokim cenzusem majątkowym. Obrady toczyły się w języku polskim. Kompetencje sejmu były niewielkie i obejmowały: opiniowanie projektów ustaw dotyczących prowincji i  podatków ogólnopaństwowych, podejmowanie uchwał w sprawach samorządu oraz składanie królowi skarg i petycji. Następstwem powstania listopadowego było ograniczenie dotychczasowych uprawnień Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W  dziedzinie ustrojowej chodziło przede wszystkim o: nieobsadzenie urzędu namiestnika (1830), odebranie sejmikom powiatowym przedstawiania 3 kandydatów na  stanowisko landrata (1833), całkowite zaprzestanie obsadzania Polakami stanowisk w administracji i sądownictwie, powołanie komisarzy obwodowych zastępujących wójtów oraz wydanie regulaminu o  języku urzędowym władz administracyjnych, zgodnie z  którym korespondencja urzędowa miała się odbywać w języku niemieckim (1832). Po  nieudanym powstaniu z  1848  r. autonomia Wielkiego Księstwa Poznańskiego została zniesiona, a  w  1867  r. jego obszar został włączony do  nowo utworzonego Związku Północno-Niemieckiego, zaś w 1871 r. do II Rzeszy.

AAzClAA= AA

186

Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914)

Część II. Organizacja administracji 1. Podział administracyjny Prowincje

Prowincji było 10. Ziemie polskie wchodziły w skład 5 prowincji: Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Prus Zachodnich, Prus Wschodnich, Pomorza i Śląska. Na czele prowincji stał mianowany przez króla nadprezydent.

Obwody rejencyjne

Od 2 do 4 w każdej prowincji. Władza administracyjna i policyjna należała w rejencji do prezydenta, którego mianował król. Władzę nadrzędną sprawował nad nim nadprezydent prowincji, który pośredniczył między rejencją a ministrem spraw wewnętrznych. Rejencje dzieliły się na 2 wydziały, przy czym pierwszy zajmował się sprawami ogólnymi, a drugi finansowymi.

Powiaty

Obejmowały zarówno miasta, jak i obszary wiejskie. Władzę administracyjną i policyjną pełnił w nich landrat. Mianował go król spośród 3 kandydatów wysuniętych przez sejmik powiatowy. W wydzielonych powiatach miejskich, które obejmowały obszar miast większych, funkcje policyjne pełnił za landrata prezydent policji.

Gminy

Władzy landrata podlegały wsie i mniejsze miasta. W gminach wiejskich, stanowiących najniższą jednostkę podziału administracyjnego, przedstawicielem władzy państwowej był sołtys, którego pomocnikami byli dwaj ławnicy. W 1833 r. ustanowiono obok gminy sołtysiej również gminę wójtowską, obejmującą wsie, małe miasteczka i folwarki. Wójta mianował prezydent rejencji, ale podlegał on bezpośrednio landratowi. W gminach miejskich zniesiono podział na miasta królewskie i prywatne.

2. Samorząd terytorialny

a. Samorząd prowincjonalny. Na szczeblu prowincji w lipcu 1823 r. powołano stanowe zgromadzenia prowincjonalne (na Śląsku i w Wielkim Księstwie Poznańskim od marca 1824 r.). W ich skład wchodzili przedstawiciele szlachty posesjonatów, mieszczan i chłopów, przy czym w miastach obowiązywał cenzus posiadania określonej wartości nieruchomości i wykonywania zawodu, a we wsiach posiadania minimum 60 mórg gruntu i prowadzenia samodzielnego gospodarstwa. Posłów wybierano na  okres 6  lat, z  tym że co 3 lata ustępowała połowa składu. Kompetencje zgromadzeń obejmowały sprawy lokalne prowincji oraz składanie petycji i zażaleń do władz państwowych. Miejscem obrad była stolica prowincji. W 1847 r. doszło do połączenia wszystkich stanowych zgromadzeń prowincjonalnych i utworzenia zjednoczonego landtagu w Berlinie. Ustawą z 1879 r. dotychczasowe zgromadzenia przekształcono w sejmy prowincjonalne.

AAzClAA= AA

Część II. Organizacja administracji

187

b. Samorząd powiatowy. Pierwotną formą samorządu terytorialnego były zgromadzenia powiatowe. Zakres ich działania określały ordynacje powiatowe, wydane dla większości prowincji w 1825 r., dla Śląska i Prus w 1827 r., a dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego w 1828 r. Były one organem pomocniczym landrata w  zarządzaniu powiatem i  sprawach komunalnych oraz przedstawiały 3 kandydatów na urząd landrata. Ustawą z 1872 r. powołano w  ich miejsce sejmiki powiatowe. Wybory do  sejmików przeprowadzano w niedemokratycznym systemie kurialnym. Ustalono 3 kurie. Organem wykonawczym samorządu terytorialnego był wydział powiatowy, kierowany przez starostę powiatowego (landrata). Zgodnie z ustawą (1872) wydział był jednocześnie organem administracji państwowej. W  ramach swoich kompetencji wykonywał uchwały sejmiku, nadzorował samorząd gminny oraz sprawował w I instancji sądownictwo administracyjne. Kontrolę nad samorządem powiatowym sprawował prezydent rejencji. c. Samorząd gmin miejskich. Samorząd miejski regulowała ordynacja z  1808  r., zrewidowana w  1831  r. Organem uchwałodawczym samorządu była rada miejska. Wybory do  niej określały statuty zatwierdzane osobno dla każdego miasta. We wszystkich wprowadzono zróżnicowanej wysokości cenzusy majątkowe. Kadencja rady trwała 3 lata. Liczba zasiadających w niej deputowanych zależała od  wielkości miasta (od  24 do  102 rajców). Organem wykonawczym samorządu miejskiego był magistrat. Na jego czele stał w dużych miastach nadburmistrz, a w mniejszych burmistrz. Mianował ich król spośród kandydatów przedstawionych przez deputowanych. Członków magistratu zatwierdzała rejencja. Zakres samorządu obejmował zarówno sprawy własne gminy, jak i poruczone przez administrację państwową i policję. Od reformy z 1853 r. wyborcy podzieleni byli na 3 kurie, zaś radę miejską obierano na okres 6 lat, przy czym co 2 lata ustępowała 1/3 jej składu. d. Samorząd gmin wiejskich. Ostatecznie ustrój gmin wiejskich uregulowała ustawa z 1891 r. Organem uchwałodawczym gminy wiejskiej w zakresie samorządu terytorialnego było zgromadzenie (przedstawicielstwo) gminne. Stanowili je wszyscy mieszkańcy danej gminy. Organem wykonawczym byli, wybierani przez zgromadzenie, sołtys i ławnicy. Uprawnienia gmin wiejskich obejmowały zarówno sprawy własne, jak i poruczone. Dla ich realizacji kilka gmin mogło utworzyć związek gmin.

AAzClAA= AA

188

Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914)

Część III. Ustrój społeczny 1. Zmiany w położeniu prawnym stanów. Reformy społeczne zapocząt-

kowali na początku XIX w. dwaj ministrowie pruscy – konserwatywny Karol Stein i  jego następca, liberalny Karol Hardenberg. Najważniejszą z  tych reform, która dotknęła wszystkie stany, była reforma agrarna z 1807 r. Wydany 9.10.1807  r. edykt gwarantował wolny obrót ziemią, likwidując szlachecki monopol ziemi. Zniesione zostało poddaństwo osobiste chłopów.

Chłopi posiadający dziedziczne gospodarstwa zyskali wolność osobistą z dniem ogłoszenia edyktu, a chłopi posiadacze gospodarstw niedziedzicznych – z  dniem 11.11.1810  r. Obok tego chłopi otrzymali prawo wyboru i wykonywania zawodu bez potrzeby wykupywania się u właściciela. Utrzymano natomiast wszystkie ciężary, świadczenia i powinności związane z posiadaniem ziemi. Nadal też obowiązywało sądownictwo patrymonialne. Kolejnym edyktem z 28.10.1907 r. zniesiono poddaństwo osobiste w domenach królewskich, a rozporządzeniem z 1808 r. nadano na własność za odszkodowaniem użytkowane przez chłopów gospodarstwa. Natomiast edyktem z 14.9.1811 r., w związku z usuwaniem przez junkrów chłopów z ziemi, uregulowano stosunki między panami a  chłopami. Zapewnił on większości chłopów z dóbr prywatnych nabycie własności i wyzbycie się pańszczyzny. W rzeczywistości edykt nie był realizowany, gdyż dopiero w 1816 r. wydano do  niego przepisy wykonawcze, ustanawiające warunki dodatkowe, np.  sprzężaj. Kolejną zmianę przyniósł edykt z  czerwca 1821  r. o  reluicji, znoszący feudalne obciążenia gospodarstw. Zakończenie reform chłopskich przyniosła w Prusach rewolucja Wiosny Ludów (1848). Ustawą z października 1848 r. zniesiono bez odszkodowania uprawnienia łowieckie panów, a ustawą ze stycznia 1849 r. sądownictwo patrymonialne, wreszcie w 1850 r. usunięto prawa zwierzchnie pana nad chłopem. Równolegle ze  zmianami w  stosunkach wiejskich następowały reformy społeczne w miastach. Od listopada 1808 r. tylko państwo mogło sprawować nadzór nad miastami. Zlikwidowano podział na miasta królewskie i prywatne.

Zmiany objęły obsadę władz miejskich. Zreformowane zostały podatki miejskie i  przemysłowe. Zniesiono przymus cechowy oraz monopole szlacheckie.

AAzClAA= AA

Część IV. Sądownictwo

189

2. Ograniczenie praw i  wolności obywatelskich ludności polskiej.

Ograniczenia praw i wolności ludności polskiej rozpoczęły się po stłumieniu powstania listopadowego, a nasiliły po zjednoczeniu Niemiec (1871) i włączeniu całego zaboru pruskiego do II Rzeszy. W 1876 r. określono, że język niemiecki jest wyłącznym językiem urzędowym we  wszystkich urzędach i  sądach, tak w  czynnościach wewnętrznych, jak i  między stronami. Dało to powód do masowej germanizacji nazw miejscowych i nazwisk. W dalszej kolejności rozpoczęto germanizację szkolnictwa. W  prowincji poznańskiej utrzymano początkowo język polski jako przedmiot nauki oraz polską naukę religii, co jednak traktowano jako stan przejściowy. Ostatecznie w 1887 r. doszło do całkowitego usunięcia języka polskiego ze szkół publicznych. Osobny rozdział stanowiła walka z Kościołem katolickim (Kulturkampf). W jej ramach wydano wiele ustaw antywyznaniowych, m.in. wprowadzono śluby cywilne (1875), poddano szkolnictwo nadzorowi państwa (1872) i  wpływano na  obsadę stanowisk kościelnych (1873), likwidowano zakony i klasztory, karano księży.

Część IV. Sądownictwo 1. Sądownictwo powszechne. We wsiach podstawowymi były sądy pa-

trymonialne. Natomiast mieszczanie i chłopi, którzy nie podlegali sądom patrymonialnym, sądzeni byli w I instancji przez sądy miejskie i ziemskie obejmujące powiat. W  rejencjach działały wyższe sądy ziemskie, będące drugą instancją. Natomiast instancją ostateczną był Najwyższy Trybunał w Berlinie, który pełnił funkcje kasacyjne i  rewizyjne. Pewnymi odmiennościami od  tej struktury charakteryzowało się sądownictwo w  Wielkim Księstwie Poznańskim. Tutaj sądami I instancji dla spraw cywilnych, niepodlegających sądom pokoju, oraz dla spraw karnych były 4 sądy ziemskie. Apelacje od jednego z nich rozpatrywały 3 pozostałe. Nadrzędnym dla nich był Wyższy Sąd Apelacyjny w Poznaniu. Odrębności te utrzymały się do 1834 r. W 1849 r. rozporządzeniem Fryderyka Wilhelma IV wprowadzono nową, 3-stopniową strukturę sądownictwa. Tworzyły ją  sądy: powiatowe, apelacyjne i  Najwyższy Trybunał Sądowy. Sądy powiatowe dzieliły się na  2 wydziały: karny i  cywilny. Istniały przy nich prokuratura i  adwokatura. Sądy apelacyjne były sądami odwoławczymi od sądów powiatowych i sądami I instancji dla rozpoznawania określonych spraw (np.  fundacje, fideikomisy). Instancją ostateczną był Najwyższy Trybunał Sądowy w Berlinie.

AAzClAA= AA

190

Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914)

W 1877 r. ujednolicono sądownictwo II Rzeszy. Instancją najniższą były sądy urzędowe (grodzkie), sądzące z  reguły w  składzie jednoosobowym, ewentualnie w  sprawach karnych z  udziałem ławników. Sądami odwoławczymi od nich lub sądami I instancji dla określonych spraw były sądy okręgowe, sądzące kolegialnie. Od  nich odwołać się można było do  wyższych sądów okręgowych. Natomiast sądem najwyższym był Trybunał Rzeszy z siedzibą w Lipsku. 2. Sądownictwo administracyjne. Pierwszą instancję tworzyły od 1872 r.

wydziały powiatowe, stanowiące organ wykonawczy samorządu powiatowego, lub w  miastach wyodrębnionych wydziały miejskie oraz utworzone w 1875 r. obwodowe sądy administracyjne, odłączone od organów administracyjnych rejencji. Drugą instancją (a  dla pewnej kategorii spraw pierwszą) były wydziały obwodowe działające na szczeblu rejencji (według ustawy z lipca 1883 r.). Instancją najwyższą był Wyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie, utworzony w 1875 r. Połowa jego składu musiała mieć kwalifikacje sędziowskie, a  połowa kwalifikacje potrzebne do  zajmowania wyższych stanowisk administracyjnych. Sędziowie mianowani byli dożywotnio przez cesarza. Na jego czele stał prezydent. Trybunał dzielił się na 4 senaty, pod kierownictwem prezydentów senatów. Był zasadniczo sądem III instancji, ale orzekał też w II, a nawet wyjątkowo w I instancji.

AAzClAA= AA

Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846) Część I. Powstanie i upadek Obszar Wolnego Miasta Krakowa zamieszkiwało w  1815  r. ok.  90  tys., a  w  1846  r. ok.  150  tys. mieszkańców. Ustrój miasta był początkowo liberalny. Uznawano je za neutralną republikę. W związku z tym obowiązywał zakaz pozostawania w  nim obcych wojsk. Interesy państw zaborczych reprezentowali ich rezydenci. Sytuacja skomplikowała się po powstaniu listopadowym. Celem utrzymania „porządku”, państwa ościenne wprowadziły w 1836 r. na terytorium Wolnego Miasta swoje wojska, przy czym Austria pozostawiła swoich żołnierzy aż do 1841 r. W lutym 1846 r. w Krakowie i jego okręgu doszło do wybuchu powstania. Na  jego czele stanął najpierw 3-osobowy Rząd Tymczasowy, a  następnie w  roli dyktatora Jan Tyssowski. Powstanie upadło po  9 dniach – dnia  2.3.1846  r. Bezpośrednim jego następstwem było ogłoszenie przez cesarza Ferdynanda I patentu z 16.11.1846 r., na mocy którego byłe Wolne Miasto Kraków zostało wcielone do monarchii austriackiej.

Część II. Ustrój polityczny 1. Władze naczelne. Naczelnym organem władzy rządowo-administra-

cyjnej był Senat. Składał się z  prezesa i  12 członków, z  czego 6 senatorów pełniło swoje funkcje dożywotnio, a 6 czasowo. Ośmiu senatorów wybierało Zgromadzenie Reprezentantów, a 4 delegował Uniwersytet Krakowski i kapituła krakowska. Przy ich wyborze obowiązywał cenzus wieku (35 lat) i majątku. Konstytucja z 1833 r. zmniejszyła skład Senatu do 9 osób, przy czym prezesa i 7 senatorów wybierało Zgromadzenie Reprezentantów, a 1 kapituła. Kadencja trwała 3 lata, a od 1833 r. – 6 lat. Od 1843 r. prezesa i 8 senatorów mianowały już trzy mocarstwa. Senat dzielił się w 1815 r. na 5 wydziałów: Administracji, Skarbu i Dóbr Narodowych, Policji, Sprawiedliwości oraz Układania Przyszłej Organizacji, ale już w 1816 r. ich liczbę ograniczono do 3, zaś w 1822 r. do 2. Uprawnienia

AAzClAA= AA

192

Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846)

szczególne Senatu obejmowały: wydawanie rozporządzeń wykonawczych, nominacje wszystkich urzędników, aprobatę projektów ustaw, prawo łaski i cenzurę. Władzą ustawodawczą było jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów. Składało się z 41 członków, przy czym 26 pochodziło z wyborów, a po 3 delegowały: Senat, kapituła i  Uniwersytet Krakowski, oraz 6 było sędziami pokoju. Prawa wyborcze ograniczone były cenzusem wieku, majątku i wykształcenia. Sesje odbywały się raz do  roku i  trwały 4 tygodnie. Przewodniczył im marszałek. W  1833  r. liczba deputowanych została zmniejszona do 30 osób. Od tego też czasu sesje zwoływano co 3 lata i trwały one 6 tygodni. Wprowadzono równocześnie tajność obrad. Od 1842 r. Zgromadzenie było zwoływane tylko za zgodą mocarstw „opiekuńczych”. Kompetencje Zgromadzenia obejmowały: ustawodawstwo, opracowywanie listy kandydatów na  urzędy i  sądownictwo sejmowe nad urzędnikami, którzy popełnili przestępstwa urzędnicze. Dominującą rolę w  Wolnym Mieście odgrywali rezydenci 3 państw „opiekuńczych”. Formalnie byli oni przedstawicielami dyplomatycznymi przy Senacie. Faktycznie aktywnie ingerowali we  wszystkie sprawy wewnętrzne Wolnego Miasta. Ich rola wzrosła po 1833 r., kiedy to konstytucja przyznała im rolę rozjemców między Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów. Tworzyli wtedy kolegium, zwane Konferencją Rezydentów. Początkowo zbierała się ona doraźnie, a od 1839 r. stale. Po  upadku powstania krakowskiego (1846) państwa zaborcze utworzyły stałą Radę Administracyjną-Cywilną. W jej skład wchodzili: dyrektor, 2 asesorów i sekretarz. Zastąpiła ona Senat. Po włączeniu obszaru Wolnego Miasta do Austrii przemianowano ją na Cesarsko-Królewską Radę Administracyjno-Cywilną. 2. Administracja terytorialna. Obszar Wolnego Miasta Krakowa dzielił

się na 26 gmin politycznych i 2 gminy administracyjne. Podstawą wydzielenia gmin politycznych było zarówno kryterium terytorialne, jak i względy wyborcze, gdyż każda z nich była jednocześnie okręgiem wyborczym. W samym mieście Krakowie wydzielono 9 gmin miejskich. Gmin wiejskich było 17. Oprócz tego w Krakowie wyodrębniono 2 gminy administracyjne, zamieszkiwane przez Żydów, którzy nie posiadali praw politycznych. Władzą lokalną w gminach byli wójtowie okręgowi – miejscy i wiejscy. Ich wyboru dokonywały początkowo organy samorządu terytorialnego – zgromadzenia gminne, co zmieniono w 1833 r., oddając wybór zgromadzeniom obiorczym. W  gminach żydowskich wójtów mianował Senat. Kadencja wójta trwała pierwotnie 2 lata, a  od  1833  r. – 6  lat. Obok wójta Senat mógł mianować

AAzClAA= AA

Część III. Ustrój społeczny

193

w gminie pewną liczbę jego zastępców. Pierwotnie kompetencje wójtów były szerokie i obejmowały sądownictwo i administrację. W 1833 r. większość ich władzy sądowej przekazano w ręce podsędków. W 1838 r. Konferencja Rezydentów zlikwidowała urząd wójta. Jego miejsce zajął w miastach komisarz cyrkułowy, a we wsiach komisarz dystryktowy. Zniesiono również zastępców wójtów, których zastąpili zwierzchnicy.

Część III. Ustrój społeczny Najliczniejszy odsetek ludności Wolnego Miasta stanowili chłopi. Ich położenie prawne regulowały przepisy obowiązujące w  Księstwie Warszawskim. Chłopi byli dzierżawcami uprawianej ziemi, świadczącymi panom rentę feudalną, najczęściej czynszową. W  dobrach państwowych i  kościelnych powinności te  były uregulowane przed 1815  r., natomiast w  dobrach prywatnych określały je  inwentarze lub umowy. W  związku z  ich nadmiarem chłopi częstokroć opuszczali swoje gospodarstwa, stąd w  konstytucji z 1818 r. ograniczono im swobodę przesiedlania się. Od 1815 r. działała Komisja Włościańska, mająca na celu poprawę bytu chłopów. Rezultatem jej prac była zamiana od 1837 r. pańszczyzny na czynsz. W 1844 r. Zgromadzenie Reprezentantów uchwaliło ustawę uznającą posiadłości chłopskie w dobrach narodowych i instytutowych za wieczystoczynszowe. Poważną rolę w  polityce gospodarczej Wolnego Miasta Krakowa odgrywało mieszczaństwo. Szczególnie ważne było dla niego postanowienie o wprowadzeniu na obszarze Wolnego Miasta zasady wolnego handlu. Jego organizatorem i reprezentantem była Kongregacja Kupiecka. Zajmowała się ona fachowym doradztwem, określaniem kwalifikacji kupców i  regulacją stosunków w handlu. Rozwój przeżywało również rzemiosło. Najważniejszą rolę w mieście odgrywało 35 cechów, posiadających monopol na produkcję w danej specjalności. Spory odsetek ludności Krakowa, wynoszący w  1815  r. ok.  21%, zaś w  1830  r. ok.  30%, stanowili Żydzi. Nie posiadali oni praw politycznych. Zniesiono też ich autonomiczną organizację kahalną i  przeniesiono do  dwóch gmin administracyjnych znajdujących się na  Kazimierzu. Władze miasta sprawowały nad nimi kontrolę i nadzór. Dotyczyły ich liczne zakazy, m.in. handlu na terenie miasta, wyszynku napojów alkoholowych.

AAzClAA= AA

194

Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846)

Część IV. Sądownictwo Obszar Wolnego Miasta podzielono na 5 okręgów sądowych. W każdym funkcjonował jeden sąd pokoju. Funkcja sędziego była honorowa. Wybierany był on przez zgromadzenie gminne na  okres 3  lat. Do  jego kompetencji należało: nakłanianie stron do  ugody, nadzorowanie spraw małoletnich i rozstrzyganie spraw cywilnych, jeżeli wartość przedmiotu sporu była mniejsza niż 200  zł. Natomiast w  drobnych sprawach karnych rozstrzygali wójtowie, którzy prowadzili również dochodzenie w  razie popełnienia zbrodni. Od  ich orzeczeń można się było odwołać do  Sądu Apelacyjnego. Prawo łaski należało do Senatu. Sądem I instancji był trybunał. Składał się z: prezesa, 3 sędziów dożywotnich i 10 czasowych. Tych ostatnich powoływało Zgromadzenie Reprezentantów na okres 2 lat. Orzekano w kompletach 3-osobowych. Do kompetencji sądu należały sprawy cywilne, niezastrzeżone dla sędziów pokoju oraz sprawy karne zagrożone karą pozbawienia wolności lub śmierci. Instancją odwoławczą był Sąd Apelacyjny. Składał się z: prezesa, 4 sędziów dożywotnich i 5 czasowych, wybieranych na 2 lata. Orzekano w kompletach 5-osobowych. Sąd Apelacyjny rozstrzygał w  drugiej i  ostatniej instancji odwołania w  sprawach cywilnych od  wyroków sędziów pokoju, a  w  sprawach karnych od  orzeczeń wójtów oraz w  II instancji odwołania od wyroków sądu I instancji. Ponadto, orzekając w rozszerzonym składzie, pełnił funkcję sądu kasacyjnego. Dopuszczalność kasacji zależała jednak od wcześniejszej uchwały Wydziału Prawa Uniwersytetu Krakowskiego. Do niego należało też zatwierdzanie wyroków śmierci. Konstytucja z 1833 r. odebrała wójtom sądownictwo karne i prowadzenie dochodzeń, przekazując je, wybieranym przez Zgromadzenie Reprezentantów, podsędkom.

W 1839 r. zmieniono kompetencje i strukturę sądownictwa karnego. Sądami karnymi odtąd były: Dyrekcja Policji, Trybunał I instancji, Sąd Apelacyjny i Sąd Najwyższy Karny, który orzekał o karze śmierci i pozbawieniu wolności powyżej 10 lat. W 1842 r. zlikwidowano Sąd Apelacyjny, a w jego miejsce powołano Sąd Wyższy, składający się z prezesa i 5 sędziów. Sądem specjalnym był Sąd Sejmowy. Składał się z 17 sędziów. Orzekał w kompletach 9-osobowych w sprawach przestępstw urzędniczych.

AAzClAA= AA

Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914) Część I. Ustrój Galicji w latach 1809–1861 W 1809 r. Austria utraciła na rzecz Księstwa Warszawskiego ziemie trzeciego zaboru (Galicja Zachodnia), a  na  korzyść Rosji okręg tarnopolski. Kongres wiedeński potwierdził Austrii zwrot tego ostatniego obszaru oraz Wieliczki z okręgiem. Po rewolucji 1846 r. włączono do Austrii terytorium Wolnego Miasta Krakowa. Na  kongresie wiedeńskim Austria zobowiązała się wprawdzie do utworzenia w Galicji polskiej reprezentacji stanowej oraz innych instytucji, mających na  celu utrzymanie własnej narodowości, ale z obietnic tych nic nie wyszło. Zasadniczo utrzymano ustrój polityczny wprowadzony po rozbiorach. Jedynym ustępstwem było formalne reaktywowanie w 1817 r. Sejmu Stanowego, posiadającego kompetencje w sprawach lokalnych. Każda jego uchwała wymagała zatwierdzenia ze  strony cesarza. Generalnie nastąpił nawrót reakcji, utożsamiany z  systemem wprowadzonym przez kanclerza Klemensa Metternicha, który stłumił wszelkie przejawy myśli reformatorskiej. Zmianę sytuacji przyniosła Wiosna Ludów. Zniesiono poddaństwo i uwłaszczono chłopów. Po stłumieniu Wiosny Ludów nastąpił w Austrii nawrót do rządów absolutnych (era Aleksandra Bacha). Kolejny kryzys w państwie spowodowała klęska Austrii w  wojnach włoskich (1859). Jej efektem było wydanie w  1860  r. przez premiera Agenora Gołuchowskiego dyplomu październikowego, stanowiącego próbę wprowadzenia ustroju federacyjnego oraz autonomii dla krajów koronnych. Następny kryzys, spowodowany wojną z Prusami (1866), doprowadził do powstania w 1867 r. monarchii dualistycznej w formie Austro-Węgier oraz uchwalenia konstytucji grudniowej, która przetrwała do 1918 r.

AAzClAA= AA

Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914)

196

Część II. Autonomia Galicji (od 1861 r.) 1. Władze krajowe. Organami autonomii były:

• Sejm Krajowy i • Wydział Krajowy.

Sejm Krajowy

Wydział Krajowy

Sejm Krajowy był organem jednoizbowym. Składał się ze 161 posłów. Kadencja sejmu trwała 6 lat. Przewodniczył mu mianowany przez cesarza marszałek krajowy – pierwszym był Leon Sapieha (1861–1873). Marszałkiem zostawał z reguły polski arystokrata, jedynym wyjątkiem był Mikołaj Zyblikiewicz – mieszczański konserwatysta. Kompetencje zgromadzenia obejmowały: zmiany przepisów statutu krajowego, sprawy kultury krajowej (rozumiane jako rolnictwo, leśnictwo, hodowla i inne sprawy gospodarcze), ustawodawstwo w sprawie publicznych budowli na koszt kraju, uchwałodawstwo w przedmiocie zakładów dobroczynnych utrzymywanych z funduszy krajowych, preliminarz budżetowy kraju oraz uchwalanie urządzeń w granicach ustaw powszechnych dotyczących spraw gminnych, kościelnych, szkolnych i związanych z zaopatrzeniem wojska.

Był organem wykonawczym Sejmu Krajowego. Wybierał go Sejm na okres 6 lat. Przewodniczył mu marszałek krajowy, a poza nim w jego skład wchodziło 6 członków wybieranych w połowie przez kurie wyborcze, w połowie przez Sejm Krajowy. Uprawnienia Wydziału Krajowego obejmowały sprawy związane z: • przygotowaniem projektów ustaw sejmowych i ich wykonaniem, • polityką zagraniczną, • reprezentacją kraju wobec rządu austriackiego oraz • kontrolą samorządu terytorialnego.

2. Samorząd terytorialny. Samorząd terytorialny początkowo istniał tylko

w 4 krajach koronnych Austrii: Galicji, Czechach, Styrii i Tyrolu. Funkcjonował na szczeblu: powiatu, gminy miejskiej i gminy wiejskiej. Samorząd powiatowy

Organem uchwałodawczo-kontrolującym była rada powiatowa, wybierana w systemie kurialnym na 6 lat (od 1884 r., przedtem na 3 lata). Liczyła 26 członków wybieranych w 4 kuriach. Organem wykonawczo-zarządzającym był wydział powiatowy. Wyłamała go ze swego grona rada powiatowa. Przewodniczył mu marszałek powiatowy, zatwierdzany przez cesarza. Do kompetencji samorządu powiatowego należał nadzór nad gminą i zajmowanie się sprawami lokalnymi (oświatą, drogami, dobroczynnością, zdrowiem itp.). W Galicji w 1846 r. wprowadzono podział na 74 powiaty, których liczba wzrosła w 1908 r. do 79.

AAzClAA= AA

Część II. Autonomia Galicji (od 1861 r.)

197

Samorząd gmin miejskich

Sprawowany był przez radę miejską i magistrat. Rada miejska była organem uchwalającym i nadzorującym. W zależności od wielkości miasta, liczyła od 18 do 36 deputowanych. Wybierana była na okres 6 lat. W Krakowie rada liczyła 60, a w Lwowie 100 członków; oba miasta były wydzielonymi powiatami miejskimi. Natomiast organem zarządzająco-wykonawczym był magistrat. Wyłaniała go rada miejska ze swego grona na okres 6 lat. W Krakowie i Lwowie magistratowi przewodniczyli prezydenci, a w większych miastach burmistrzowie. W małych miastach organami wykonawczymi były zwierzchności gminne z naczelnikami.

Samorząd gmin wiejskich

Należał do: rady gminnej, zwierzchności gminnej i naczelnika gminy. Rady gminne były organami uchwalającymi i nadzorującymi. Wybierano je na 3 lata na podstawie cenzusu majątkowego i wykształcenia (od 1884 r. – 6 lat). Liczyły od 8 do 36 członków. Organem wykonawczo-zarządzającym była zwierzchność gminna. Składała się z naczelnika i przysiężnych, wybieranych przez radę ze swego grona. Jej kadencja trwała również 3 lata (od 1884 r. – 6 lat). Natomiast naczelnik, zwany też wójtem, był jednoosobowym przewodniczącym zarządu gminy.

3. Władze rządowe. W administracji rządowej najwyższą pozycję zajmo-

wał minister do spraw Galicji, powołany w 1871 r. i urzędujący stale w Wiedniu. Był nim zawsze Polak. Pierwszym był hrabia Kazimierz Grocholski, ale najdłużej sprawował ten urząd Florian Ziemiałkowski (1873–1890). Uprawniony był on do opiniowania wszystkich projektów ustaw dotyczących Galicji. W razie sporów z którymś z ministrów resortowych sprawę rozstrzygał rząd. Krajowym organem administracji rządowej był namiestnik. Urząd powołano w 1849 r. i pierwszym namiestnikiem został hrabia A. Gołuchowski. Mianował go cesarz, w uzgodnieniu z prezesem Koła Polskiego w parlamencie austriackim. Zawsze był nim polski arystokrata. Namiestnik urzędował we  Lwowie. Do  jego kompetencji należało reprezentowanie cesarza, kierowanie administracją rządową w kraju koronnym, nadzorowanie władz autonomicznych, przeprowadzanie wyborów do Sejmu Krajowego, realizowanie w  Sejmie inicjatywy ustawodawczej rządu, badanie legalności działań reprezentacji powiatowej itp. Namiestnik był podporządkowany i odpowiedzialny przed rządem austriackim. Swoją władzę sprawował przy pomocy urzędu, zwanego namiestnictwem. Namiestnikowi na  szczeblu powiatu podporządkowany był starosta. Swoje uprawnienia realizował on przy pomocy kilkuosobowego urzędu powiatowego. Do  jego kompetencji należało: sprawowanie nadzoru nad samorządem gminnym w zakresie wykonywania zadań własnych i zwierzchnictwa nad wykonywaniem spraw poruczonych, kierowanie sprawami administracji powiatowej (poza szkolnymi i  skarbowymi) oraz przeprowadzanie wyborów.

AAzClAA= AA

198

Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914)

Część III. Sądownictwo Sądy dzieliły się na dwie grupy. Pierwszą tworzyły sądy powszechne dla spraw cywilnych i karnych: • powiatowe, • krajowe i • wyższe krajowe. Druga obejmowała sądy szczególne: • Trybunał Państwa, • Trybunał Administracyjny, • Trybunał Stanu oraz • sądy przemysłowe.

AAzClAA= AA

Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej Część I. Stosunek państw centralnych do sprawy polskiej Wszystkie 3 mocarstwa rozbiorowe, niezależnie od tego, w jakich pozostawały sojuszach, rozpoczęły wojnę bez jasno sprecyzowanych celów w kwestii polskiej. Nie leżało w interesie żadnego z państw występowanie z ofertami wobec Polaków. Prowadzenie wojny na ziemiach polskich i zmienne jej koleje zmusiły jednak poszczególne rządy do  podjęcia tego tematu najpierw w formie odezw i wypowiedzi, a następnie konkretnych działań. Jesienią 1915 r. państwa centralne podzieliły linią demarkacyjną zdobyte tereny Królestwa Polskiego na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austro-węgierską. Pod okupacją niemiecką znalazło się 3/5 obszaru Królestwa Polskiego, zamieszkiwanego przez 2/3 jego ludności. Na terenie tym w Warszawie utworzono generałgubernatorstwo pod wodzą generała Hansa Beselera, mianowanego przez cesarza, a zależnego od kanclerza Rzeszy. Obok administracji wojskowej utworzono Zarząd Cywilny, któremu podporządkowano urzędy powiatowe z naczelnikami. Władza nie rozciągała się jednak na Suwalszczyznę i część podlaskiego, które podlegały komendzie dowództwa armii wschodnich (Oberost). Natomiast Austriacy utworzyli wojskowe generałgubernatorstwo w  Lublinie, najpierw pod dowództwem generała Ericha Dillera, a później Karola Kuka, S. Szeptyckiego i Antoniego Lipošćaka. Administrację cywilną powierzono Krajowemu Komisariatowi Cywilnemu, któremu podporządkowano obwody (powiaty) na czele z komendantami. Obydwa państwa okupacyjne ogłosiły wprowadzenie samorządu, którego nie stworzył rząd carski. W miastach utworzono rady miejskie i magistraty pod przewodnictwem prezydentów lub burmistrzów, ale mianowanych przez władze okupacyjne. Powołano też samorząd powiatowy z  sejmikiem powiatowym. Zarząd powiatów w  strefie niemieckiej należał do  naczelników, a  w  austriackiej – do  wydziałów powiatowych, przy czym prawie wszystkie stanowiska obsadzano ludnością pochodzenia niemieckiego. W  administracji i  sądownictwie wprowadzono język niemiecki, polski dopuszczając jedynie w miejskich sądach pokoju i organach samorządowych. AAzClAA= AA

200

Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej

Przedłużająca się okupacja byłego Królestwa Polskiego i niekorzystna sytuacja na frontach zmusiła państwa centralne do zajęcia się w 1916 r. sprawą polską. Pierwotnie Austro-Węgry opowiadały się za  złączeniem Królestwa z Galicją w ramach monarchii habsburskiej. Rozwiązaniu temu kategorycznie sprzeciwiły się Niemcy. Ostatecznie sprawę załatwiono kompromisowo. Rzekomo w  odpowiedzi na  prośby delegacji aktywistów, które udały się do Berlina i Wiednia, obydwaj generałgubernatorowie ogłosili w Warszawie i Lublinie 5.11.1916 r. dwa równobrzmiące akty. Formalnie akty te były wydane i ogłoszone w imieniu obu cesarzy. Pierwszym krokiem na drodze realizacji postanowień aktu z 5 listopada było utworzenie w grudniu 1916 r. Tymczasowej Rady Stanu (TRS). Składała się z 25 członków mianowanych przez generał gubernatorów i miała kompetencje wyłącznie doradcze i chociaż aspirowała do roli rządu tymczasowego, przygotowując liczne projekty w dziedzinie ustroju polityczno-społeczno-gospodarczego, generał gubernatorzy faktycznie ignorowali jej uchwały. Dla Niemiec tymczasem najważniejszą sprawą było utworzenie Polnische Wehrmacht. W końcu oba mocarstwa uzgodniły treść przysięgi wojskowej na wierność Królestwu Polskiemu, przyszłemu królowi oraz braterstwu broni z Niemcami i Austro-Węgrami. W tym czasie bardzo poważnie zmieniła się sytuacja międzynarodowa: w Rosji wybuchła rewolucja lutowa, która przyniosła nowe rozwiązanie w sprawie polskiej, a ponadto do wojny przystąpiły w kwietniu 1917 r. Stany Zjednoczone. J. Piłsudski zaczął sobie zdawać sprawę z nieuchronnej klęski państw centralnych. W lipcu 1917 r., po akceptacji tekstu przysięgi przez TRS, ustąpił z  niej i  wezwał legionistów do  odmowy jej złożenia (kryzys przysięgowy). Jego rozkaz wykonała I  i  III brygada, której oficerów internowano w  Beniaminowie, a żołnierzy w Szczypiornie. J. Piłsudski i K. Sosnkowski zostali aresztowani i osadzeni w Magdeburgu. Z II brygady utworzono Polski Korpus Posiłkowy, który wysłano na front wschodni. W obliczu zmienionej sytuacji generałgubernatorzy poszli na dalsze ustępstwa i powołali 12.9.1917 r. Radę Regencyjną. Miała ona sprawować władzę do  czasu jej przejęcia przez króla lub regenta i  pełniła funkcję kolegialnej głowy państwa, posiadając równocześnie uprawnienia w  dziedzinie władzy ustawodawczej, wykonawczej i  sądowej. Realizując swoje kompetencje, powołała w  grudniu 1917  r. pierwszy rząd, którego premierem został Jan Kucharzewski.

AAzClAA= AA

Część II. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej…

201

Namiastką władzy ustawodawczej została, powołana dnia 6.2.1918 r., Rada Stanu. Składała się ze 110 członków, z czego 12 było wirylistami (wchodzili z urzędu), 43 mianowała Rada Regencyjna, a 55 pochodziło z wyborów, dokonywanych przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Działania wszystkich tych władz były do  zakończenia wojny przedmiotem ostrej krytyki. Ostatecznie Rada Stanu została rozwiązana 7 października, a  Rada Regencyjna 14.11.1918 r.

Część II. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej i październikowej Wydanie Aktu 5 listopada (1916) zmusiło do zajęcia stanowiska w kwestii polskiej Rosję, która do tej pory unikała większych zobowiązań, godząc się jedynie z  początkiem 1916  r. na  utworzenie osobnego sejmu polskiego z wąskimi kompetencjami. Po Akcie 5 listopada rząd carski ostro zaprotestował przeciwko zamiarom państw centralnych utworzenia namiastki państwa polskiego i brania rekruta. Natomiast w noworocznym rozkazie do armii i  floty car Mikołaj II zapowiedział nawet utworzenie „wolnej Polski” z ziem trzech zaborów, pod berłem dynastii Romanowów. Deklaracje te nie miały większego znaczenia, gdyż carat już wkrótce obaliła rewolucja lutowa z  1917  r. Jako pierwsza projekt odbudowy państwowości polskiej wysunęła Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w marcu 1917 r. Oświadczenie to zdopingowało Rząd Tymczasowy, który w kilka dni później w osobnej odezwie opowiedział się za utworzeniem „niepodległego państwa polskiego ze wszystkich ziem zaludnionych w większości przez naród polski”, ale w  sojuszu wojskowym z  Rosją. Granicę obu państw miała wytyczyć rosyjska konstytuanta. W Piotrogrodzie powołano do życia Komisję Likwidacyjną z Aleksandrem Lednickim na czele. Rozpoczęło się też tworzenie polskich oddziałów wojskowych (korpusy) podległych Naczelnemu Polskiemu Komitetowi Wojskowemu (Naczpol) pod przewodnictwem Władysława Raczkiewicza. Nową sytuację przyniósł wybuch rewolucji październikowej. Stanowisko władz bolszewickich w  stosunku do  sprawy polskiej określiła początkowo Deklaracja praw narodów Rosji z 15.11.1917 r., która zapewniała wszystkim narodom prawo do  samookreślenia, łącznie z  oderwaniem się i  utworzeniem własnego państwa. Jednak pokój brzeski zawarty w marcu 1918 r. między Niemcami a Rosją sowiecką całkowicie tę deklarację przekreślił, uznając kwestię polską, przez oddanie państwom centralnym ogromnych obszarów wschodnich, za ich sprawę wewnętrzną. AAzClAA= AA

202

Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej

Część III. Rozwiązanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie Francja i Wielka Brytania do rewolucji lutowej (1917) traktowały sprawę polską jako wyłącznie problem wewnętrzny Rosji. W zmienionej sytuacji politycznej R. Dmowski złożył w marcu 1917 r. na ręce przedstawicieli Ententy memoriał z żądaniem odbudowy państwa polskiego. Już w czerwcu władze francuskie zgodziły się na utworzenie armii polskiej we Francji, której dowódcą z czasem został J. Haller. Wreszcie latem 1917 r. R. Dmowski powołał najpierw w Lozannie, a następnie w Paryżu Komitet Narodowy Polski, który został uznany oficjalnie przez rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch za przedstawicielstwo polskie. W sprawie polskiej wypowiedziały się też Stany Zjednoczone. W orędziu z 22.1.1917 r. prezydent Woodrow Wilson stwierdził najpierw, że po wojnie powinna powstać „zjednoczona, niepodległa i samoistna Polska”. Natomiast w słynnym orędziu z 8.1.1918 r., składającym się z 14 punktów, sprawę polską poruszył w odrębnym 13 punkcie, gdzie powiedział, że: „Powinno zostać stworzone niepodległe państwo polskie, obejmujące terytoria zamieszkiwane przez ludność polską, i  któremu musi zostać zapewniony wolny dostęp do morza”.

AAzClAA= AA

DZIAŁ CZWARTY. PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.)

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

Rozdział I. Źródła prawa Rozbiory państwa polskiego (1772, 1775, 1795) i  utrata niepodległości spowodowały stopniowe uchylanie mocy obowiązującej polskiego prawa sądowego i  zastępowanie go przepisami poszczególnych państw zaborczych. Wielość obowiązujących źródeł prawa znalazła swoje przełożenie w rozmaitości regulacji prawnych w nich zawartych.

Część I. Prawo cywilne 1. Zabór pruski. Na ziemiach zajętych przez Prusy w pierwszym rozbiorze

Polski (1772), zorganizowanych w prowincję Prusy Zachodnie, prawo polskie zostało uchylone, z wyjątkiem zdarzeń prawnych zaszłych w okresie władztwa polskiego. W to miejsce zaczęły obowiązywać: Landrecht wschodniopruski z 1721 r., pierwsza część Corpus Iuris Fridericiani z 1748 r. (w sprawach małżeńskich i  opiekuńczych), śląska ordynacja hipoteczna z  1750  r. oraz kilka innych drobnych aktów prawnych. Na ziemiach wcielonych w drugim (1793) i trzecim (1795) rozbiorze Polski początkowo utrzymano prawo polskie. W 1794 r. wprowadzono na nich, najpierw z mocą subsydiarną, a od 1797 r. z mocą zupełną, Landrecht pruski z  1794  r. (Pruskie prawo krajowe – PPK). Prawo polskie zachowano jedynie dla: spadkobrania testamentowego, dożywocia, stosunków poddańczych i miejskich oraz opłat na rzecz Kościoła. Pruskie prawo krajowe przestało obowiązywać przejściowo w latach 1807–1815 na ziemiach włączonych do Księstwa Warszawskiego. Wyjątkiem były miasta Gdańsk i Toruń, gdzie nadal utrzymano dotychczasowe prawa statutowe, w  szczególności prawo chełmińskie i przepisy wilkierzy (Gdańsk – 1761, Toruń – 1634). Po 1815 r. na ziemiach Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz w powiatach prowincji Prus Zachodnich, należących do Księstwa Warszawskiego, w miejsce Kodeksu Napoleona ponownie przywrócono PPK. Natomiast w prowincji Prusy Wschodnie, w skład której wchodziła Warmia (przyłączona w 1772 r.), najpierw obowiązywał Landrecht z 1721 r., a następnie Prawo prowincjonalne Prus Wschodnich z 1801 r., zaś w tych powiatach prowincji Prus Zachodnich, które nie weszły w skład Księstwa Warszawskiego, Prawo prowincjonalne Prus Zachodnich z 1844 r., w Gdańsku wprowadzone dopiero w 1857 r. AAzClAA= AA

206

Rozdział I. Źródła prawa

Po  zjednoczeniu Niemiec (II  Rzesza – 1871) nowelą konstytucyjną z 1873 r. powołano w następnym roku komisję kodyfikacyjną, której zadaniem było stworzenie ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego. Opracowany przez nią w 1887 r. projekt spotkał się z ostrą krytyką i został odrzucony. Utworzona w  1891  r. druga komisja przygotowała w  1896  r. kolejny projekt, który wszedł w życie od 1900 r. jako kodeks cywilny Rzeszy – Burgerlisches Gesetzbuch (BGB). Na ziemiach zaboru pruskiego niektóre jego partie obowiązywały aż do 1946 r. 2. Zabór austriacki. Na ziemiach pierwszego zaboru (1772) Austriacy pier-

wotnie pozostawili prawo polskie. Miało ono obowiązywać do czasu ukończenia prac nad kodyfikacją ogólnoaustriackiego prawa cywilnego. Już jednak od 1775 r. zaczęto na obszarze Galicji wprowadzać ustawy szczegółowe, które w  Austrii uzyskały moc obowiązującą, np.  prawo wekslowe  (1775), patent o  opiece dla szlachty (1778), prawo małżeńskie (1783), patent o  sprawach beztestamentowych (1786). Natomiast w 1786 r. ukazał się Kodeks józefiński, zawierający  m.in. przepisy z  zakresu prawa małżeńskiego, osobowego, opieki i  kurateli. Wreszcie w  1797  r. na  obszarze trzeciego zaboru  (1795) wprowadzono kodeks cywilny zachodniogalicyjski, którego moc rozciągnięto w następnym roku na Galicję Wschodnią (ziemie zaboru z 1772 r.). Uchylił on ostatecznie stosowanie przepisów prawa polskiego. Kodeks ten wprowadzono jedynie w Galicji. Terytorium to miało służyć praktycznemu wypróbowaniu przydatności nowej kodyfikacji. Zebrane uwagi i  doświadczenia z  kilku  lat jego obowiązywania zostały wykorzystane do  stworzenia ostatecznej wersji austriackiego kodeksu cywilnego. Wszedł on w  życie w 1811 r. we wszystkich krajach monarchii habsburskiej pod nazwą Allgemeines Burgerlisches Gesetzbuch (ABGB). 3. Księstwo warszawskie. W Księstwie Warszawskim na podstawie art. 69

konstytucji z 1807 r. wprowadzono w życie z dniem 1.5.1808 r. Kodeks cywilny Napoleona z 1804 r. (KN). W 1810 r. jego moc rozciągnięto na nowo wcielone terytoria zaboru austriackiego. Przepisy przechodnie ustaliły przy tym, że dla zdarzeń prawnych z okresu rządów pruskich należało stosować przepisy PPK (1794), Landrechtu z 1721 r. i kilku innych ustaw, a z czasów austriackich postanowienia kodyfikacji józefińskiej (1786) i kodeksu zachodniogalicyjskiego (1797). Pomocniczo stosowano także przepisy dawnego prawa polskiego. Wprowadzenie KN w  Księstwie Warszawskim spotkało się z  silną opozycją. Najbardziej przeciwstawiał się temu Kościół katolicki, zwalczający laicką koncepcję małżeństwa. Brak świeckich urzędników stanu cywilnego zmusił urzędy państwowe do korzystania w tym względzie z usług

AAzClAA= AA

Część I. Prawo cywilne

207

proboszczów, ci zaś odmawiali udzielania ślubów cywilnych i rozwodów, jako sprzecznych z wiarą katolicką. W rezultacie, po wydaniu w 1809 r. dekretu królewskiego zwalniającego ich z tego obowiązku, stosowne przepisy kodeksu stały się martwą literą. Przeciwna kodeksowi była również szlachta średnia, zwłaszcza z powodu przepisów o hipotece, które utrudniały zaciąganie pożyczek pod zastaw nieruchomości. Wprowadzenie KN poprzedziła konieczność zorganizowania polskiej kadry sądowniczej, rządowej i administracyjnej. Celowi temu służyło powołanie w 1808 r. Szkoły Prawa w Warszawie, opartej na wzorach francuskich. Po upadku Napoleona w okresie przejściowym 1813–1815 opozycja przeciwko kodeksowi wyraźnie się zaostrzyła. Do kleru i szlachty przyłączyła się wpływowa arystokracja (A.  Czartoryski) oraz dawni jakobini. Utrzymanie się kodeksu należy zawdzięczać wyłącznie praktykom sądowym i uczonym prawnikom, którzy w  toku prac powołanej w  1815  r. Komisji Kodeksowej zdołali go obronić, jednak pod warunkiem dokonania w nim zmian i uzupełnień dostosowanych do warunków polskich. 4. Królestwo Polskie. Po  utworzeniu Królestwa Polskiego (1815) rozpo-

częto prace nad reformą KN. Objęła ona tylko te instytucje prawa cywilnego, które należało dostosować do  tradycji polskiej i  lokalnych potrzeb gospodarczych. Rezultatem tego było wydanie nowych ustaw: hipotecznej (1818), o rozgraniczeniu dóbr ziemskich (1818) oraz o organizacji skupu rent i czynszów wieczystych (1825). Druga istotna reforma Kodeksu Napoleona została podjęta z  inicjatywy duchowieństwa. Doprowadziła ona do uchwalenia przez sejm w 1825 r. Kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego (KCKP). Wszedł on w miejsce całej księgi I oraz tytułu V księgi III, traktujących o prawie osobowym, rodzinnym, małżeńskim majątkowym i umowach przedślubnych.

Kodeks cywilny Królestwa Polskiego w zakresie prawa małżeńskiego osobowego przywracał wyznaniową formę małżeństwa, zaś w obszarze prawa małżeńskiego majątkowego wprowadzał dawne polskie systemy rządu posagowego i odrębności majątkowej małżonków. Natomiast w prawie osobowym likwidował przejętą z Francji instytucję śmierci cywilnej, zaś władzę rodzicielską powierzał obojgu rodzicom, nie tylko ojcu. Uchylono równocześnie tytuł XVIII księgi III dotyczący prawa hipotecznego, który zastąpiono nowym prawem hipotecznym. Kodeks cywilny Królestwa Polskiego liczył łącznie 521 artykułów. W 1836 r. wprowadzono w jego miejsce nowe przepisy prawa małżeńskiego, oparte już na  zasadach czysto wyznaniowych, zawartych w rosyjskim Swodzie Zakonow z 1832 r. (SZ). Stworzony

AAzClAA= AA

208

Rozdział I. Źródła prawa

w  nich stan prawny przetrwał bez większych zmian, w  tej części państwa polskiego, aż do 1945 r.

Część II. Prawo handlowe 1. Zabór pruski. W XIX w. w większości państw europejskich doszło do wy-

odrębnienia z  prawa cywilnego prawa handlowego. Na  ziemiach zaboru pruskiego opierało się ono najpierw na pruskim prawie morskim z 1727 r., ustawie wekslowej z  1751  r., a  następnie na  rozbudowanych przepisach PPK.  Wyjątkiem był jedynie Gdańsk, gdzie obowiązywała nadal kodyfikacja prawa morskiego zawarta w wilkierzu z 1761 r. Stosowano ją do wydania w 1861 r. kodeksu handlowego. Oprócz tego pozostawiono w Gdańsku do 1857 r. moc obowiązującą miejscowej ordynacji wekslowej z 1701 r. Reforma przepisów dotyczących obrotu handlowego rozpoczęła się w  Niemczech od utworzenia przez Prusy Związku Celnego (1834). W 1848 r. parlament frankfurcki uchwalił nowe prawo wekslowe, przyjęte przez wszystkie państwa Związku Niemieckiego. Natomiast w  1861  r. opracowano projekt ogólnoniemieckiego prawa handlowego, który został przyjęty najpierw przez państwa Związku Niemieckiego, później Północnoniemieckiego, a następnie II Rzeszy (1871). Kodeks opierał się na kryterium przedmiotowym, zaliczającym do  prawa handlowego normy dotyczące obrotu handlowego (prawo handlowe, wekslowe, morskie i upadłościowe). Od 1897 r. zaczął obowiązywać nowy niemiecki Kodeks handlowy, opierający się na kryterium podmiotowym, ujmujący prawo handlowe jako prawo kupców. Wszystkie te źródła obowiązywały również na terenie zaboru pruskiego. 2. Zabór austriacki. Rozwój austriackiego prawa handlowego zapoczątko-

wało wydanie w 1775 r. ustawy wekslowej, która obowiązywała również na ziemiach zaboru austriackiego. W okresie późniejszym opierało się ono na rozwiązaniach ogólnoniemieckich. Spowodowało to obowiązywanie na ziemiach polskich ustawy wekslowej z 1848 r. i Kodeksu handlowego z 1861 r., z wyłączeniem prawa morskiego. W utworzonej w 1815 r. Rzeczypospolitej Krakowskiej obowiązywał najpierw francuski Kodeks handlowy z 1807 r., a następnie Kodeks niemiecki z 1861 r. 3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie. Uchwała sejmowa z 1809 r.

wprowadziła w Księstwie Warszawskim francuski Kodeks handlowy z 1807 r. Był on pierwszym nowożytnym prawem handlowym w  Europie. Składał się z  648 artykułów, obejmujących prawo: handlowe, wekslowe, morskie,

AAzClAA= AA

Część III. Prawo pracy

209

upadłościowe oraz ustrój sądów handlowych. Kodeks handlowy utrzymano w  Królestwie Polskim, przeprowadzając w  nim jedynie nieliczne zmiany, np. nową organizację kupców (1817), zmianę zasad prowadzenia ksiąg handlowych (1825) itp. Po  powstaniu listopadowym zaczęto powoli zmierzać do unifikacji prawnej kupiectwa z Rosją.

Część III. Prawo pracy 1. Zabór pruski. Początki prawa pracy sięgały w Prusach XVI w. Rozpro-

szone przepisy tej dziedziny prawa zebrane zostały w PPK, które przewidywało odmienne uregulowanie stosunków pracy służby i czeladzi w rzemiośle oraz robotników w fabrykach. Stosunek pracy pierwszych opierał się na dawnych zasadach zależności od  pracodawcy, drugich na  formalnej wolności umowy. Początkowo stosunki pracy normowane były przepisami cywilnoprawnymi. Odrębne regulacje prawne wprowadzono dopiero ok. połowy XIX w., np. w 1848 r. ochronę ogółu robotników fabrycznych, a w 1853 r. ochronę pracy dzieci i młodocianych. Pierwsza ogólnoniemiecka kodyfikacja prawa pracy zawarta została w tytule VII ordynacji przemysłowej Związku Północnoniemieckiego z 1869 r. 2. Zabór austriacki. W Austrii do połowy XIX w. obowiązywały w zakresie

zatrudniania robotników przepisy ABGB (1811), stanowiące zasadę wolności zawierania umowy i formalnej równości stron. Dopiero w okresie neoabsolutyzmu, po Wiośnie Ludów, ustanowiono jednolite prawo górnicze (1854) oraz ordynację przemysłową (1859). Dalsze reformy wprowadziły: sądy przemysłowe (1869), zniesienie karalności strajków i  koalicji (1870), inspekcję pracy (1883), ubezpieczenie robotników od wypadków (1887) itd. W  Królestwie Polskim stosunki pracy normowały przepisy KN, uzupełnione licznymi ustawami władz państwowych, traktującymi  m.in. o: organizacji rzemiosł  (1816), wyzwalaniu uczniów (1821), utworzeniu funduszu fabrycznego itd.

Ogólnorosyjskie ustawodawstwo fabryczne pojawiło się dopiero w latach siedemdziesiątych XIX w., a jego przepisy obejmowały obszar Królestwa Polskiego. Pierwsza była ustawa z 1882 r. o ograniczeniu pracy dzieci i wprowadzeniu inspekcji pracy. Najważniejsze znaczenie miała ustawa z 1886 r., normująca umowę o  pracę i  sposób wypłacania wynagrodzeń. Na  terenie Królestwa wprowadzono ją w 1897 r.

AAzClAA= AA

210

Rozdział I. Źródła prawa

Część IV. Prawo karne 1. Zabór pruski. Kodyfikacje prawa powstałe w  Prusach miały charakter

zbiorów ogólnych, normujących wiele dziedzin prawa. Prawo karne Landrechtu wschodniopruskiego z 1721 r., obowiązującego na ziemiach pierwszego rozbioru, zawarte było w księdze VI, składającej się z 12 tytułów podzielonych na artykuły. Natomiast na ziemiach drugiego i trzeciego zaboru wprowadzono, od  1794  r. posiłkowo, a  od  1797  r. w  pełni przepisy karne zamieszczone w PPK (1794). W sprawach, których PPK nie regulowało, obowiązywały przepisy praw prowincjonalnych (Prawo prowincjonalne wschodniopruskie z 1801 r. i zachodniopruskie z 1844 r.). Nową regulację prawa karnego wprowadził pruski Kodeks karny z 1851 r. Jego przepisy w  następnych latach zaostrzyły postanowienia ustaw szczególnych, np.  prawa prasowego z  lat 1851 i  1863. Ostateczne unormowanie prawa karnego przyniósł Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r., wzorowany na kodeksie karnym Związku Północnoniemieckiego (1870). Był on kilkakrotnie nowelizowany (1871, 1876, 1880, 1891). 2. Zabór austriacki. Na ziemiach pierwszego zaboru, mimo wprowadzenia

w  1768  r. w  Austrii kodeksu karnego Marii Teresy (Terezjana), nadal obowiązywało do  1787  r. polskie prawo karne. Zachowując przepisy polskie, władze austriackie osobnymi patentami wprowadziły wiele postanowień specjalnie dla Galicji, np. o amnestii dla uczestników konfederacji barskiej z 1772 r., o wyłączności cesarza do prawa łaski z 1772 r., o zakazie pojedynków z 1776 r. itp. W 1787 r. na obszarze całej monarchii habsburskiej zaczął obowiązywać nowy kodeks karny cesarza Józefa II (Józefina). Natomiast na terytorium trzeciego zaboru (Galicja Zachodnia) od 1797 r. wprowadzono na próbę kodeks karny zachodniogalicyjski z  1796  r. Na  podstawie tego projektu wydano w 1803 r. nowy austriacki kodeks karny (Franciszkana). Po 1815 r. był on kilkakrotnie nowelizowany, m.in. w 1834 r. uchwalono godzące w Polaków przepisy o wydawaniu przestępców obcym państwom, jeżeli działali oni na szkodę któregoś z zaborców. Nową kodyfikację prawa karnego wprowadzono w 1852 r. 3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie. Uchwałami Komisji Rzą-

dzącej z 1807 r. utrzymano na obszarze Księstwa Warszawskiego moc obowiązującą dawnego polskiego prawa karnego, z subsydiarnym stosowaniem pruskiego prawa karnego zawartego w  PPK.  Stan ten utrzymała uchwała sejmowa z  1809  r. Natomiast w  departamentach przyłączonych w  1809  r.

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo karne

211

dekretem z 1810 r. utrzymano przepisy Franciszkany (1803) z zastrzeżeniem, że  jej stosowanie nie może naruszać przepisów konstytucji i  KN.  Podjęto także prace kodyfikacyjne nad wprowadzeniem francuskiego kodeksu karnego z 1810 r. Zakończyły się one niepowodzeniem. Po  utworzeniu Królestwa Polskiego namiestnik J.  Zajączek powołał Komisję Prawodawczą (1817), której zadaniem było sporządzenie projektu kodeksu karnego. Wzorcem dla niego stał się kodeks austriacki z  1803  r. Sporządzony w marcu 1818 r. (po 2 miesiącach) projekt przekazany został do Rady Stanu, gdzie odbyła się nad nim debata, której efektem było wprowadzenie licznych poprawek, mających na celu liberalizację jego przepisów. Następnie dyskusja przeniosła się do komisji sejmowych, a na koniec na forum izby poselskiej i senatu. Ostatecznie projekt uchwalony został na sejmie w kwietniu 1818 r., otrzymując w tym samym roku sankcję królewską. Obowiązywał pod nazwą Kodeks karzący Królestwa Polskiego (KKKP), który składał się ze: • wstępu i • trzech ksiąg, obejmujących łącznie 588 artykułów. W  1845  r., w  wyniku podjętych w  Rosji prac kodyfikacyjnych, w  których brał udział wybitny polski historyk prawa Romuald Hube, wydano Kodeks kar głównych i  poprawczych – KKGP (z  mocą obowiązującą od  1.5.1846  r.). Jego zmieniona i  skrócona wersja licząca 1221 artykułów, opracowana w  1847  r., została wprowadzona w  Królestwie Polskim, zastępując KKKP.  Nowy kodeks, w  porównaniu z  uchylonym, stał na  znacznie gorszym poziomie legislacyjnym. Był pełen kazuistyki i  zawiłych definicji, opierających się niejednokrotnie na  przestarzałych konstrukcjach prawnych. Spowodowało to ostrą krytykę, zaś udział w jego powstaniu R. Hubego spotkał się z powszechnym potępieniem. Ponowna fala niezadowolenia nastąpiła w  okresie reform A.  Wielopolskiego. W  rezultacie Rada Stanu podjęła w 1861 r. uchwałę o uchyleniu KKGP i przywróceniu KKKP, której jednak, z powodu wydarzeń politycznych, nigdy nie zrealizowano. Ostatecznie w 1876 r. w miejsce KKGP wprowadzono kodeks rosyjski, będący nowelizacją wcześniejszego kodeksu z 1845 r. W 1885 r. dokonano jego przeróbki redakcyjnej. Kolejny, nowy kodeks karny wydano dopiero w 1903 r. Od nazwiska głównego twórcy nosił on nazwę Kodeksu Tagancewa (KT). Wprawdzie uzyskał on sankcję cesarską, lecz w życie wprowadzono w Rosji jedynie jego część ogólną oraz przepisy dotyczące przestępstw politycznych i religijnych. Po zajęciu w  czasie wojny przez Niemcy terenów Królestwa Polskiego władze okupacyjne, mylnie sądząc, że obowiązywał on na tym obszarze w całości,

AAzClAA= AA

212

Rozdział I. Źródła prawa

uznały w 1915 r. jego moc obowiązującą na terytorium okupacji niemieckiej. Ten stan prawny utrzymała następnie Tymczasowa Rada Stanu, która przepisami przechodnimi z 1917 r. potwierdziła stosowanie KT na terenie Królestwa Polskiego, ale z poważnymi zmianami zarówno w części ogólnej, jak i  szczegółowej. Ostatecznie KT utrzymał moc obowiązującą na  terenie byłego zaboru rosyjskiego aż do 1932 r.

Część V. Postępowanie cywilne 1. Zabór pruski. Ujednolicenie procedury cywilnej nastąpiło w 1793 r. wraz

z  wydaniem Powszechnej ordynacji sądowej dla państw pruskich (POS). W  1815  r. ogłoszono jej uzupełnienie, zaś w  1833  r. uregulowano proces: mandatowy, sumaryczny i „bagatelny”. Natomiast ustawą z 1846 r. zmieniono pozycję sędziego w postępowaniu. Wszystkie te akty prawne obowiązywały na ziemiach polskich zaboru pruskiego, jakkolwiek w poszczególnych prowincjach były widoczne pewne odrębności. Reformę postępowania cywilnego, na wzór francuski, podjęto po zjednoczeniu Niemiec. W 1877 r. wydano ordynację procesową, dostosowaną do nowej organizacji sądownictwa, znowelizowaną następnie w 1898 r. dla uzgodnienia z nowym kodeksem cywilnym (BGB).

2. Zabór austriacki. Wraz z  utworzeniem w  1774  r. Trybunału Królew-

skiego w Lwowie wydano dla Galicji tymczasową ustawę regulującą proces cywilny przed tym sądem. Opierała się ona na  zasadach dawnego procesu polskiego. Reforma sądownictwa galicyjskiego z 1784 r. spowodowała zastąpienie jej austriacką ordynacją sądową z  1781  r. Regulowała ona przebieg postępowania w sprawach spornych. Po przyłączeniu do Austrii ziem trzeciego rozbioru na obszarze Galicji Zachodniej wprowadzono w 1796 r. nową ustawę sądową, której przepisy rozszerzono w 1807 r. również na teren Galicji Wschodniej i krajów południowo-austriackich. W Rzeczypospolitej Krakowskiej obowiązywała francuska procedura cywilna z 1806 r. W 1852 r. została ona zniesiona i zastąpiona ustawą zachodniogalicyjską z 1796 r. 3. Księstwo Warszawskie i  Królestwo Polskie. W lutym 1807 r. Komi-

sja Rządząca utrzymała na terenie Księstwa Warszawskiego obowiązywanie pruskiej ordynacji sądowej (POS). W  1808  r. została ona zastąpiona francuskim kodeksem procedury cywilnej z  1806  r., który wprowadzono wraz z  KN.  Zgodnie z  instrukcją ministra sprawiedliwości jego obowiązywanie

AAzClAA= AA

Część VI. Postępowanie karne

213

miało być tymczasowe („do czasu, nim stałe przepisy nastąpią”). W sierpniu 1810 r. moc kodeksu została rozciągnięta na nowo włączone departamenty galicyjskie. Obowiązywanie kodeksu nie ujednoliciło całkowicie procedury cywilnej w Księstwie. Powodem tego było wydawanie przez poszczególne sądy własnych instrukcji i regulaminów wewnętrznych oraz wpływy wcześniej obowiązujących procedur państw zaborczych. W związku z tym w 1820 r. opracowano projekt polskiej procedury cywilnej. Nie został on jednak przyjęty przez Radę Stanu. W  marcu 1875  r. francuski Kodeks procedury cywilnej został zniesiony i  zastąpiony rosyjską ustawą o  procesie cywilnym z  1864  r. Obowiązywała ona na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego do 1933 r.

Część VI. Postępowanie karne 1. Zabór pruski. Na ziemiach pierwszego zaboru pruskiego obowiązywała

ogólna pruska ordynacja procesowa z 1717 r. Jej przepisy w zakresie postępowania karnego, z pewnymi zmianami, zostały następnie włączone do Landrechtu z 1721 r. Ziemie drugiego i trzeciego rozbioru poddano generalnie przepisom ordynacji z 1717 r., z pewnymi odstępstwami na rzecz ludności polskiej przez przyznanie szlachcie osiadłej przywileju nietykalności osobistej (z wyłączeniem spraw najpoważniejszych) i szersze prawo do obrony i możliwości posługiwania się językiem polskim. Regulacja ta obowiązywała pierwotnie w prowincji Prusy Południowe, a od 1797 r. również w prowincji Prusy Nowowschodnie. Natomiast w miastach Gdańsk i Toruń wprowadzono przepisy Landrechtu z 1721 r. Ujednolicenie postępowania karnego w  Prusach nastąpiło w  1805  r. wraz z  wydaniem Pruskiej ordynacji kryminalnej (POK). Obowiązywała ona również na  ziemiach polskich, które powróciły do  Prus w  1815  r. Jedynie dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego wydano postanowienia uzupełniające. Przepisy ordynacji uległy zasadniczej zmianie po 1846 r., w związku z głośnym procesem Ludwika Mierosławskiego. W  rezultacie wydano najpierw ustawę o wolności osobistej (1848), a następnie ustawę o wprowadzeniu postępowania ustnego, publicznego i  z  udziałem sędziów przysięgłych (1849). Została ona uzupełniona w 1852 r., ustalając w sądownictwie pruskim tzw. zreformowany proces karny, wzorowany na kodeksie francuskim z 1808 r. Po  zjednoczeniu Niemiec, w  lutym 1877  r., opublikowano ogólnoniemiecką ordynację procedury karnej, która weszła w  życie w  1879  r., wraz

AAzClAA= AA

214

Rozdział I. Źródła prawa

z nową organizacją sądownictwa jako ustawa o Kodeksie postępowania karnego. Obowiązywała ona na ziemiach byłego zaboru pruskiego do 1928 r. 2. Zabór austriacki. Na ziemiach pierwszego rozbioru utrzymano począt-

kowo polskie sądy stanowe, które opierały się na dotychczasowych zasadach dawnego procesu polskiego. Zunifikowanie procesu karnego w  Austrii nastąpiło wraz z wydaniem przez Józefa II w 1788 r. nowej procedury karnej. Kolejna ustawa regulująca procedurę karną została wprowadzona w Galicji Zachodniej w 1797 r., wraz z prawem karnym materialnym. Natomiast w Galicji Wschodniej nadal obowiązywała procedura józefińska. Zawarte w ustawie procesowej zachodniogalicyjskiej przepisy stały się z  kolei podstawą rozwiązań proceduralnych przyjętych we  Franciszkanie (1803). W  1850  r., po wydarzeniach Wiosny Ludów, wydano w Austrii nowy, postępowy kodeks procedury karnej, lecz nie wszedł on w życie na terenie Galicji. Po upadku rewolucji zastąpiono go innym, obowiązującym już na terenie całej monarchii habsburskiej. Powracał on do zasad zawartych w kodeksie z 1803 r. Kolejny kodeks postępowania karnego wydano w 1873 r., opierając go w dużej mierze na rozwiązaniach przyjętych w 1850 r. 3. Księstwo Warszawskie i  Królestwo Polskie. Generalnie postępowa-

nie karne w  Księstwie Warszawskim opierało się na  przepisach procedury pruskiej z 1805 r. (POK), a na ziemiach pogalicyjskich na postanowieniach Franciszkany (1803). W związku z tym, że przewidywały one zasadniczo postępowanie inkwizycyjne, uchwałami Komisji Rządzącej z 1807 r. dokonano ich modyfikacji, wprowadzając: elementy postępowania skargowego, ustność i  publiczność rozpraw, udział obrońców itd., które jeszcze bardziej poszerzono instrukcją ministra sprawiedliwości z 1808 r. i dekretem królewskim z 1810 r. W Królestwie Polskim, równolegle z reformą prawa karnego, rozpoczęto prace nad kodyfikacją nowej procedury karnej. Redaktorem projektu został Ksawery Potocki. Po poprawkach wprowadzonych przez komisję sprawiedliwości, w 1820 r. projekt został przyjęty przez Radę Stanu. W debacie sejmowej spotkał się jednak z ostrą krytyką. Podnoszono zwłaszcza: sprzeczność jego przepisów z zasadą nietykalności osobistej, tendencje do ograniczenia jawności, brak formy sądów przysięgłych, a  przede wszystkim reprezentowanie głównie interesów władz państwowych. W rezultacie znakomitą większością głosów został odrzucony. Kolejne projekty, powstałe w latach 1847, 1857, 1862, również nie doczekały się realizacji, będąc także powszechnie krytykowane.

AAzClAA= AA

Część VI. Postępowanie karne

215

W 1864 r. wydano w Rosji ustawę o postępowaniu karnym. Postanowieniem cesarskim z 1875 r. jej moc obowiązująca została rozciągnięta na obszarze Królestwa od lipca 1876 r., ze zmianami wynikającymi z różnic w zakresie organizacji sądów. Jej zasadniczym novum było zastąpienie procesu inkwizycyjnego procesem mieszanym. Przepisy rosyjskiej procedury karnej z 1864 r. obowiązywały na ziemiach polskich byłego zaboru rosyjskiego do wydania polskiego kodeksu postępowania karnego z 1928 r.

AAzClAA= AA

Rozdział II. Prawo cywilne Część I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze 1. Prawo osobowe

a. Osoby fizyczne. Systemy prawne obowiązujące na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej koncentrowały się na sytuacji prawnej osób fizycznych. Prawa jednostki oparto w nich na konstrukcji praw podmiotowych, nawiązującej do doktryny prawa natury i proklamującej powszechność oraz równość praw cywilnych osób fizycznych. Zasada równości miała znaczenie formalne. Jej ograniczenia dotyczyły: kobiet, dzieci, osób o odmiennych wyznaniach, stanu majątkowego i moralnego prowadzenia. Kobiety były upośledzone w:  małżeństwie (władza mężowska rozciągała się nad osobą żony), rodzinie (mężowi przysługiwała pełnia władzy rodzicielskiej) i w innych działach prawa cywilnego, np. w prawie spadkowym (zakaz występowania kobiet jako świadków przy sporządzaniu testamentów). Dzieciom nieślubnym najczęściej przepisy odmawiały praw wynikających ze stosunków rodzinnych i pokrewieństwa. Przyczyny wyznaniowe dotyczyły w krajach katolickich głównie Żydów, a w Rosji wyznań innych niż prawosławne. Prawo brało też pod uwagę kwestie moralne (honor) i majątkowe (marnotrawstwo, brak koniecznych dochodów itp.). Zdolność prawna

Zdolność do czynności prawnych

Jednostka nabywała ją z chwilą urodzenia, zaś traciła wraz ze śmiercią. Jedynie KN przewidywał śmierć cywilną, co w Królestwie Polskim zniesiono w 1825 r. Skutki prawne śmierci cywilnej były takie same jak skutki śmierci fizycznej. Ograniczenia zdolności prawnej wynikały z powodu: płci (głównie KN, ale też ABGB i PPK), pochodzenia ze związku pozamałżeńskiego (KN), przynależności stanowej (PPK) i wyznania (ABGB).

Uzależniona była od: wieku (21 lat), płci (np. KN traktował kobietę zamężną jako wieczyście małoletnią, zaś ABGB uznawał męża za przedstawiciela ustawowego żony), zdrowia psychicznego, trybu życia (np. ABGB – z powodu marnotrawstwa i pijaństwa), wyznania (ABGB wymagał zgody władz na małżeństwo żydowskie) i obcego pochodzenia (np. KN przyznawał prawa cudzoziemcom na podstawie zasady wzajemności, co odrzucono w Królestwie w 1825 r.).

AAzClAA= AA

Część I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze

217

b. Osoby prawne. Kodeksy cywilne opierały się generalnie na  zasadzie indywidualizmu. W  związku z  tym osobom prawnym poświęcano w  nich niewiele miejsca. Stanowisko takie wynikało zarówno z niechęci do dawnych feudalnych organizacji w postaci korporacji czy fundacji, stanowiących podstawę znaczenia Kościoła katolickiego, jak i  z  obaw burżuazji dotyczących zrzeszeń i organizacji politycznych. W ogóle osobami prawnymi nie zajmował się KN, zaś ABGB odsyłał w tej kwestii do przepisów administracyjnych. 2. Prawo małżeńskie

a. Prawo małżeńskie osobowe. Prawo małżeńskie osobowe wykształciło na ziemiach polskich pod zaborami aż trzy systemy regulacji prawnej: • laicki, • mieszany (świecko-wyznaniowy) i • wyznaniowy. System laicki

Na zasadach czysto laickich oparto przepisy KN i BGB (wcześniej ustawa z 1875 r.). System ten sankcjonował koncepcję małżeństwa jako umowy cywilnej. Obowiązkowa była forma jego zawarcia wyłącznie przed urzędnikiem stanu cywilnego. Ustanie małżeństwa następowało przez śmierć jednego z małżonków bądź przez rozwód, z przyczyn określonych przez prawo. Jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała wyłącznie do sądów państwowych. Wprowadzenie zasad KN na terenie Księstwa Warszawskiego spotkało się z oporem duchowieństwa, co wymusiło konieczność złagodzenia obowiązujących w nim przepisów.

System mieszany (świecko-wyznaniowy)

System mieszany (świecko-wyznaniowy) występował w PPK, ABGB i ustawodawstwie Królestwa Polskiego w latach 1825–1836 (KCKP). Małżeństwo traktowano w nim jako umowę cywilną uwzględniającą regulacje prawa wyznaniowego. Zawarcie małżeństwa następowało w formie alternatywnej – świeckiej lub wyznaniowej. Ustanie małżeństwa, wyłączając śmierć jednego z małżonków, było uzależnione od wyznania. Separacja była dopuszczalna dla wszystkich, zaś rozwód tylko dla niekatolików. Jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała wyłącznie do sądów państwowych.

System wyznaniowy

System wyznaniowy utrzymany został w rosyjskim SZ i obowiązującym na terenie Królestwa Polskiego prawie małżeńskim z 1836 r. Jego stosowanie oznaczało: uznanie wyłącznie religijnej formy zawarcia małżeństwa, regulowanie wszystkich spraw związanych z małżeństwem jedynie normami właściwego prawa wyznaniowego oraz wprowadzenie jurysdykcji sądów duchownych w sprawach małżeńskich (od 1853 r. ustalenia sądów duchownych były wiążące dla sądów cywilnych). System ten obejmował 4 główne wyznania występujące na terenie Królestwa Polskiego: rzymskokatolickie, prawosławne, unickie oraz protestanckie (luterańskie i kalwińskie).

AAzClAA= AA

218

Rozdział II. Prawo cywilne

Najbardziej nierównoprawna była pozycja żony w KN. Władza mężowska rozciągała się w nim na całe życie osobiste żony, która była: „wieczyście małoletnia”, zobowiązana do posłuszeństwa, wspólnego zamieszkania i uzgadniania wszystkich czynności prawnych, pod rygorem ich nieważności itp. Z kolei ABGB uznawał męża za ustawowego przedstawiciela żony. b. Prawo małżeńskie majątkowe. Prawo małżeńskie majątkowe opierało się na umowie, a w razie jej braku – na ustawie. Przewidywały one systemy: • wspólności majątkowej ogólnej (przyjęty w KN. Zgodnie z nim całe mienie małżonków stanowiło majątek wspólny. Zarząd, użytkowanie i rozporządzanie majątkiem wspólnym należało wyłącznie do męża), • rozdzielności majątkowej całkowitej (opierał się w  Królestwie Polskim na  KCKP (1825), zaś w  zaborze pruskim na  PPK, chyba że  prawa prowincjonalne lub umowa przewidywały wspólność majątkową, a w zaborze austriackim na  ABGB, ale majątkiem zarządzał mąż; BGB wprowadził system zarządu i pobierania pożytków, co sprowadzało się do oddania wniesionego przez żonę do małżeństwa majątku w zarząd mężowi) oraz • uregulowania mieszane, wymuszane przez praktykę. 3. Prawo rodzinne

a. Władza rodzicielska. Prawo rodzinne nosiło generalnie charakter patriarchalny. Szczególnie odnosiło się to do KN, który w silnej władzy ojcowskiej upatrywał trwałość instytucji rodziny. W  czasie trwania małżeństwa ojcu przysługiwała zarówno pełnia władzy nad dziećmi, jak i wyłączny zarząd ich majątkiem. Ojciec mógł stosować wobec dzieci także środki poprawy w formie przymusu fizycznego lub zamknięcia przez władze sądowe w odosobnieniu. Z  takim unormowaniem zerwał KCKP, w  którym: przyznano władzę rodzicielską obojgu rodzicom, utrzymano jedynie prawo do karcenia domowego oraz przewidziano sankcje za nadużywanie władzy rodzicielskiej. Tendencja do  liberalizacji i  indywidualizacji władzy rodzicielskiej nasiliła się jeszcze bardziej w drugiej połowie XIX w. Reprezentowały ją nowelizacje ABGB i  rozwiązania wprowadzone przez BGB, zmierzające do  przyznania małoletnim znacznej samodzielności, zwłaszcza w sferze praw majątkowych. b. Adopcja. Możliwość adopcji przewidywała większość systemów cywilnoprawnych. W PPK adopcję dopuszczono na podstawie umowy pisemnej, zatwierdzonej przez władze państwowe. Adoptujący musiał mieć ukończone 50 lat i być bezdzietny. Wraz z adopcją mężczyzna nabywał nad adoptowanym władzę ojcowską, ale bez praw do jego majątku, przy czym adoptowany nie wchodził do  jego rodziny. Natomiast w  KN adopcja stanowiła rodzaj kontraktu obowiązującego obie strony, a dotyczącego jedynie majątku, który AAzClAA= AA

Część II. Prawo rzeczowe

219

tą  drogą mógł być przekazany na  wypadek bezpotomnej śmierci. Zasady te zmodyfikował KCKP, skracając warunek utrzymywania przysposobionego w czasie jego małoletniości z 6 do 3 lat. W praktyce przepisy o adopcji miały niewielkie zastosowanie.

Część II. Prawo rzeczowe 1. Własność. Główną zasadą XIX-wiecznego prawa rzeczowego było przy-

jęcie prawnonaturalnej idei nienaruszalności własności prywatnej.

Własność stała się prawem przyrodzonym, opartym na  konstrukcji przejętej z  prawa rzymskiego, oznaczającym pełne, nieograniczone i  nienaruszalne władztwo nad rzeczą.

Pruskie prawo krajowe przewidywało istnienie zarówno własności pełnej, jak i  podzielonej (lenna, fideikomisy i  dobra dziedziczno-czynszowe). Podobnie było w ABGB. Własność podzielona polegała w nim na przyznaniu właścicielowi zwierzchniemu prawa do istoty rzeczy, a właścicielowi użytkowemu do pożytków z rzeczy. Bardziej szczegółowo ten rodzaj własności regulował wcześniejszy kodeks cywilny zachodniogalicyjski (1797). Również rosyjski SZ, obok własności pełnej, przewidywał własność niepełną (podzieloną), do której określone prawa miał także inny podmiot. Jako pierwszy zerwał z  wszelkimi feudalnymi formami własności  KN. Zgodnie z  nim własność była nieograniczonym prawem używania rzeczy i rozporządzania nią, ale tylko w granicach obowiązującego porządku prawnego. W ujęciu tym prawo własności miało charakter pełny, a granice jego wykonywania określone zostały od  strony negatywnej, a  nie pozytywnej, polegającej na  wyliczeniu przysługujących uprawnień (ABGB). Nigdy nie było ono jednak prawem absolutnie nieograniczonym. Dopuszczalne było bowiem wywłaszczenie właściciela, ale tylko w  wypadkach wyjątkowych i za odpowiednim odszkodowaniem. Kodeks Napoleona przewidywał także przeniesienie własności mocą samej umowy zobowiązującej, bez potrzeby przeniesienia posiadania. Odbiegało to  od  zasad przyjętych w  innych porządkach prawnych. Utrudnione też było w prawie francuskim nabycie nieruchomości przez zasiedzenie. BGB ujmował pojęcie prawa własności podobnie do KN, czyli od strony negatywnej. Granice jego wykonywania zostały określone ustawami i prawami osób trzecich oraz, jak wynikało z przepisów szczegółowych, ograniczeniami z prawa sąsiedzkiego lub realizowanymi jedynie dla szykany.

AAzClAA= AA

220

Rozdział II. Prawo cywilne

Rozwój kapitalizmu monopolistycznego u  schyłku XIX  w. spowodował stopniowe odchodzenie ustawodawcy od liberalnego i indywidualnego pojmowania prawa własności. Zaczęły się pojawiać liczne unormowania pozakodeksowe, ograniczające korzystanie z  prawa własności na  potrzeby rozwoju przemysłu, eksploatacji bogactw naturalnych, komunikacji itp. Dostrzegano w tym konieczność zabezpieczenia interesu ogólnego społeczeństwa lub państwa. 2. Prawo hipoteczne. Hipoteki w Królestwie Polskim, za wzorem francu-

skim, dzieliły się na: • prawne, • sądowe i • umowne.

Początkowo księgi hipoteczne (1818) przewidziano tylko dla większej własności ziemskiej, później (1825) objęto nimi także mniejszą własność ziemską i nieruchomości w mniejszych miastach. Księgi „większe” były obligatoryjne, „mniejsze” fakultatywne. Księga hipoteczna składała się z 3 części: księgi umów, zbioru dokumentów i wykazu hipotecznego. Pierwotnie prowadziły je wydziały hipoteczne sądów wojewódzkich, a od 1875 r. gubernialne wydziały hipoteczne działające przy sądach okręgowych. Prawo hipoteczne Królestwa Polskiego należało do jednego z najlepszych w Europie. W  zaborze pruskim prawo hipoteczne unormowane było początkowo w  PPK, zaś system ksiąg gruntowych w  ordynacji z  1783  r., zastąpionej w  1887  r. ustawą ogólnoniemiecką. Zgodnie z  zawartymi w  tych aktach przepisami nabycie prawa własności lub innego prawa rzeczowego następowało na  podstawie umowy zawartej przed sądem, wpisanej obligatoryjnie do księgi gruntowej. W  Galicji sytuacja prawna była bardziej skomplikowana. Wynikało to  z  podziału nieruchomości na  grunty dominialne (pańskie) i  rustykalne (chłopskie). Pierwsze posiadała szlachta i  uprzywilejowane mieszczaństwo lwowskie. W 1780 r. zaprowadzono dla nich Tabulę krajową. Zgodnie z ABGB przeniesienie ich własności wymagało wpisu do niej umowy alienacyjnej. Drugie znajdowały się w  faktycznym posiadaniu i  użytkowaniu chłopów. Wprawdzie patent cesarski z  1789  r. przewidywał dla nich utworzenie ksiąg gruntowych, prowadzonych przez zwierzchności gruntowe lub gromady, ale faktycznie nigdy ich nie zaprowadzono. Powszechne założenie ksiąg gruntowych przewidywała dopiero ustawa ogólnoaustriacka z 1871 r. i ustawa Sejmu Krajowego Galicji z 1874 r.

AAzClAA= AA

Część III. Prawo spadkowe

221

Część III. Prawo spadkowe Prawo spadkowe opierało się na dwóch systemach spadkobrania. Pierwszy (przejęty z prawa rzymskiego) dopuszczał dwa tytuły dziedziczenia: • testament i • ustawę (KN). Drugi opierał się na trzech tytułach: • testamencie, • ustawie i • kontrakcie dziedziczenia (PPK, ABGB, BGB). Dziedziczenie testamentowe

• zdolność testowania miała każda osoba fizyczna, posiadająca ogólną zdolność do czynności prawnych. Ograniczał ją zatem: wiek (np. KN przewidywał ukończenie 16 lat), stan umysłowy (np. ABGB, obok chorób umysłowych, zaliczał do niego opilstwo) oraz przyczyny szczególne (np. w KN osoby skazane na śmierć cywilną, a w ABGB skazane na najcięższe kary, w ABGB i SZ osoby duchowne itp.); • forma testamentu zależała od konkretnego kodeksu – PPK przewidywało obligatoryjnie formę testamentu publicznego, sporządzanego przed sądem, urzędnikiem sądowym lub przekazanego ustnie do protokołu, KN dopuszczał testament: własnoręczny (napisany, datowany i podpisany ręką testatora), notarialny i tajemny; • treść testamentu była rozmaicie unormowana, zależąc od konkretnego porządku prawnego: – PPK przewidywało swobodę wskazania spadkobiercy zarówno w sposób wyraźny, jak i dorozumiany, obejmując dowolną liczbę osób. Testament mógł też zawierać zapisy (legaty), które nie stanowiąc udziału w spadku, dawały legatariuszowi roszczenia prawne wobec spadkobiercy, – ABGB dzieliło rozporządzenia woli na: testamenty, zawierające ustanowienie dziedzica i kodycyle, obejmujące inne postanowienia, – KN dzielił rozporządzenia ostatniej woli na zapisy: ogólne (powołanie do całego spadku), pod tytułem ogólnym (powołanie do części spadku) i szczególne (prawo do konkretnych rzeczy); • istniały dwa systemy zabezpieczenia praw dziedziców koniecznych: – system zachowku (przewidywał, w razie pominięcia w testamencie dziedziców koniecznych, przyznanie im roszczenia pieniężnego w stosunku do spadkobiercy testamentowego, stanowiącego równowartość należnej im części obowiązkowej spadku) i – system rezerwy (spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać jedynie ściśle określoną częścią spadku. Pozostała część przypadała bezwzględnie dziedzicom koniecznym. Nazwano ją rezerwą).

AAzClAA= AA

Rozdział II. Prawo cywilne

222 Dziedziczenie ustawowe

• następowało w razie braku testamentu, • PPK rozróżniało dwa rodzaje spadkobrania: zwyczajne i nadzwyczajne. Pierwsze obejmowało w kolejności: zstępnych, rodziców, rodzeństwo i ich potomstwo, rodzeństwo przyrodnie i jego potomstwo oraz pozostałych krewnych bocznych. Drugie obejmowało małżonka oraz dzieci morganatyczne i nieślubne. Następowało ono w razie braku dziedziców zwyczajnych; • KN dzielił spadkobierców na „porządkowych" i „nieporządkowych". Pierwszymi byli krewni zmarłego, dziedziczący w następującej kolejności: dzieci i ich zstępni, rodzeństwo i ich zstępni oraz wstępni (połowa spadku przypadała linii ojca, a połowa linii matki). Każda z tych grup dziedziczyła do XII stopnia pokrewieństwa według komputacji rzymskiej. Do drugich zaliczano dzieci naturalne prawnie uznane, małżonka i państwo; • w ABGB dziedzicami ustawowymi byli wszyscy krewni do 6 linii, liczeni w systemie parantel. Pierwszą parantelę tworzyły dzieci spadkobiorący, ich potomstwo, drugą rodzice, rodzeństwo i jego potomstwo, trzecią dziadkowie i ich potomstwo, i dalej, aż do 3 pradziadów i prababek w 6 paranteli. W 1914 r. liczbę parantela ograniczono do 4. Parantela wcześniejsza wykluczała przy tym kolejne; • rosyjski SZ nie znał żadnych ograniczeń w dziedziczeniu krewnych. Natomiast dzieci nieślubne dziedziczyły po matce majątek nabyty, zaś małżonek 1/7 majątku nieruchomego i 1/4 ruchomego.

Część IV. Prawo zobowiązań 1. Źródła zobowiązań. Sposoby powstania zobowiązań zależały od  roz-

wiązań przyjętych w poszczególnych kodeksach. Kodeks

Rodzaj źródła prawa

PPK

• czynność prawna, • ustawa

ABGB

• umowa, • delikt, • ustawa

KN

• umowa, • prawo obowiązujące, • quasi-kontrakty (prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia i nienależne świadczenia), • delikty i • quasi-delikty (przypadki zaistniałe z winy nieumyślnej)

BGB

• umowa, • delikty

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo zobowiązań

223

Wszystkie kodeksy stały na stanowisku ważności umów. Nieważność umowy z mocy samego prawa lub wystąpienie ze skargą o unieważnienie umowy uzasadniały tylko okoliczności wyjątkowe.

Obowiązywała zasada, że  zawartych umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda). Umowy posiadały początkowo charakter indywidualistyczno-liberalny. Odwrót od tej tendencji nastąpił wraz z zanikiem kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, opartego na leseferyzmie gospodarczym i pojawieniem się u schyłku XIX w. kapitalizmu monopolistycznego, a następnie interwencjonizmu państwowego. Zasada swobody umów zaczęła być odtąd powszechnie ograniczana ustawami okołokodeksowymi i orzecznictwem sądowym. 2. Odpowiedzialność cywilna. Podstawą odpowiedzialności cywilnej

była zasadniczo wina. Warunkiem jej powstania było wystąpienie szkody wywołanej czynem bezprawnym i zawinionym. Winę należało udowodnić. ABGB rozróżniał 3 stopnie winy i  odpowiedzialności: zły zamiar, niedbalstwo rażące i niedbalstwo zwykłe. W dwóch pierwszych stopniach poszkodowany miał prawo do pełnego odszkodowania, w ostatnim do wyrównania szkody rzeczywistej. Zakres odpowiedzialności obejmował zarówno szkodę rzeczywistą, jak i  utracony zysk. Odpowiedzialności nie podlegał przypadek. Nie ponosiły jej też osoby niemające świadomości skutków swych działań, np. małoletni, umysłowo chorzy. Odstępstwem od winy była odpowiedzialność na zasadach słuszności. Z  końcem XIX  w. rozwój techniki powodujący masowe występowanie szkód wymusił odstąpienie od  opierania się na  winie jako podstawie odpowiedzialności, gdyż coraz trudniej było udowodnić zarówno przyczyny, jak i sprawców szkód. Zastąpiła ją zasada odpowiedzialności obiektywnej, przewidująca odpowiedzialność za sam skutek. Ryzyko z nią związane ponosiła osoba prowadząca działalność gospodarczą niebezpieczną dla otoczenia. Jego ponoszenie zaczęła ułatwiać intensywnie rozwijająca się instytucja ubezpieczenia majątkowego.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Prawo karne Część I. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie ustawy karnej Większość kodeksów obowiązujących na  ziemiach polskich w  pierwszej połowie XIX  w. wydana została na  przełomie XVIII i  XIX stulecia. Stanowiły one produkt epoki przejściowej, łączącej rozwiązania feudalne z  burżuazyjnymi. Zawarty w nich stan prawny był niejednokrotnie wewnętrznie sprzeczny. Współistnienie przepisów charakterystycznych dla dwóch całkowicie odmiennych od  siebie epok było przez współczesnych oceniane bardzo krytycznie, dając powód do ich unowocześnienia. Tendencje najbardziej wsteczne reprezentowały przepisy prawa karnego zawarte w  PPK (1794) i Terezjanie (1768). Kodeksami epoki przejściowej były: Józefina (1787), kodeks zachodniogalicyjski (1797), Franciszkana (1803), Kodeks karzący Królestwa Polskiego (1818) i  KKGiP (1847). Natomiast tendencje nowoczesne reprezentowały kodeksy karne: pruski (1851), niemiecki (1871) i  rosyjski (1903). Wszystkie posiadały rozwiniętą systematykę, dzieląc się na  część ogólną i szczególną, oraz realizowały najważniejsze postulaty współczesnej doktryny karnistycznej. Kodeksy karne obowiązywały na zasadzie: • zupełności formalnej i materialnej. Pierwsza polegała na zastąpieniu dotychczasowego prawa zwyczajowego kodyfikacją normującą wszystkie rodzaje przestępstw. Druga oznaczała wyraźne określenie czynu przestępnego w ustawie i zagrożenie go sankcją karną co wyrażała paremia nullum crimen sine lege. Z czasem tendencją rozwojową ustawodawstwa karnego państw zaborczych stało się wydawanie ustaw szczegółowych, wprowadzających karalność wielu przestępstw nieunormowanych przepisami kodeksów karnych. Praktyka taka stosowana była zwłaszcza w II Rzeszy i Rosji, począwszy od lat siedemdziesiątych XIX w.; • powszechności obowiązywania jego przepisów. Sprowadzała się ona do  likwidacji odrębności prawa stanowego i  wprowadzenia zasady formalnej równości wobec prawa (najpóźniej w Rosji). Oznaczała stosowanie jednakowej odpowiedzialności karnej w stosunku do wszystkich obywateli. Nie obejmowała natomiast równości materialnej. Ustawodawstwo

AAzClAA= AA

Część II. Przestępstwo

225

ustaliło również zasady obowiązywania ustaw karnych w czasie, opierając się generalnie na paremii lex retro non agit (prawo nie działa wstecz).

Część II. Przestępstwo 1. Pojęcie przestępstwa. W  doktrynie prawa karnego przyjęto określać

przestępstwo od strony materialnej lub formalnej. Ujęcie materialne polegało na wyliczeniu rodzaju zamachów i dóbr podlegających ochronie prawnej. Ich wystąpienie powodowało uznanie danego czynu za  przestępny. Spotykamy się z nim w Terezjanie, PPK i rosyjskim KKGiP. Ujęcie formalne sprowadzało się do ustawowego definiowania przestępstwa jako czynu bezprawnego, zawinionego i  zagrożonego sankcją karną. Najwcześniej zostało ono zawarte w Józefinie, zaś później zdominowało wszystkie nowoczesne kodeksy karne. 2. Podział przestępstw. Istniały następujące kryteria podziału przestępstw. Tryb ścigania

• publiczne, • prywatne ścigane z: – oskarżenia prywatnego, – upoważnienia pokrzywdzonego i – wniosku pokrzywdzonego. Terezjana (1768) dzieliła przestępstwa, biorąc pod uwagę kryterium ścigania, na: • publiczne (dochodzone przez państwo przed sądami karnymi), • prywatne (drobne przestępstwa naruszające interes jednostki i dochodzone przez nią przed sądami cywilnymi) oraz • mieszane (ścigane zarówno przez państwo, jak i jednostkę, np. kradzież). Z kolei PPK (1794) dzieliło przestępstwa wyłącznie na: • publiczne i • prywatne (np. zabójstwo i kradzież). Pozostałe kodeksy przyjmowały rozmaite rozwiązania (np. niemiecki z 1871 r.) lub odsyłały do przepisów postępowania karnego (np. rosyjski z 1903 r.).

Właściwość organów sądowych

(tylko w kodeksach austriackich) • Józefina (1787) dzieliła przestępstwa na: – zbrodnie kryminalne i – zbrodnie polityczne. • Franciszkana (1803) dzieliła przestępstwa na: – zbrodnie i – przestępstwa policyjne. Pierwsze rozpatrywały sądy, drugie władze administracyjne.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Prawo karne

226 Rodzaj sankcji karnej

• Terezjana dzieliła przestępstwa na: – bardzo ciężkie (kwalifikowane kary śmierci), – ciężkie (zwykła kara śmierci, dożywocie, wyjęcie spod prawa) i – lekkie (pozostałe kary), • Francuski kodeks karny (1810) wprowadził trójpodział przestępstw na: – zbrodnie (kary cielesne i hańbiące), – występki (kary poprawcze) i – wykroczenia (kary policyjne). Ten ostatni podział przyjęły wszystkie późniejsze nowoczesne kodyfikacje karne (pruska z 1851 r., niemiecka z 1871 r., austriacka z 1852 r. oraz rosyjska z 1903 r.). Z czasem, gdy wykroczenia przekazano do kompetencji organów administracyjno-policyjnych, zrodził się z niego dwupodział przestępstw na zbrodnie i występki.

3. Odpowiedzialność

a. Przedmiotowa i podmiotowa strona przestępstwa. Stroną przedmiotową przestępstwa nazywamy określone zewnętrzne zachowanie się człowieka, jego skutek i  okoliczności, w  jakich zaszło. W  celu zapewnienia praworządności przepisy zaczęły określać ustawowe znamiona strony przedmiotowej. Miało to służyć ograniczeniu dowolności w orzecznictwie sądowym. Znamiona składały się na typ przestępstwa albo jedną z jego trzech odmian: podstawową, kwalifikowaną i uprzywilejowaną.

Definiując przestępstwo przepisy określały je  jako czyn zawiniony. Bez winy nie mogło być przestępstwa. Przyjęcie tej zasady, zezwalającej na  subiektywizację odpowiedzialności karnej, wymagało szczegółowej klasyfikacji tego pojęcia według rodzajów i stopni. Zasadniczy był podział na winę: • umyślną – cechował ją zły zamiar, który dzielono na: – bezpośredni – cechowała go bezpośrednia chęć popełnienia przestępstwa, – ewentualny – cechowała go świadomość popełnienia przestępstwa i godzenie się z tą realizacją, a niekiedy – pośredni – (Józefina, PPK i Kodeks austriacki z 1852 r.) polegał na godzeniu się na  wszelkie skutki przestępstwa, co  oparte było jedynie na domniemaniu złego zamiaru; • nieumyślną: – lekkomyślność – nieumyślność świadoma. Sprawca przewidywał możliwość popełnienia przestępstwa, bezpodstawnie jednak przypuszczając, że go uniknie, – niedbalstwo – nieumyślność nieświadoma. Sprawca nie przewidywał możliwości popełnienia przestępstwa, chociaż mógł i  powinien to uczynić.

AAzClAA= AA

Część III. Kara

227

Brak przestępczości czynu mógł być spowodowany: • obroną konieczną (zamach bezpośredni i bezprawny) lub • stanem wyższej konieczności.

Brak winy wynikał z niepoczytalności, czyli braku zdolności do rozpoznania bezprawności czynu. Niepoczytalność wyłączała winę, a tym samym odpowiedzialność. Jej przyczynami były wiek i stan psychiczny. Wiek, jako przyczynę i granicę poczytalności, ujmowano według następujących systemów: Trzech okresów

Dzielił nieletniość na: okres dzieciństwa (bezwarunkowa nieodpowiedzialność), niedojrzałość warunkową (odpowiedzialność uzależniona od możliwości rozpoznania czynu i kierowania swym postępowaniem) i dojrzałość bezwarunkową (pełna odpowiedzialność). Przyjęty został w kodeksach niemieckich (1851, 1871), gdzie niedojrzałość warunkową przewidziano między 12 a 18 rokiem życia, oraz rosyjskim (1903), gdzie okres ten przypadał między 10 a 17 rokiem życia.

Pośrednich trzech okresów

Został przyjęty w kodeksie austriackim z 1852 r. i polegał na tym, że w okresie pośrednim (między 10 a 14 rokiem życia) sprawca podlegał odpowiedzialności bezwarunkowej, ale łagodniejszej.

Dwóch okresów

Został przyjęty został w prawie francuskim (1810). Przewidywał on, że do 16 lat sprawca odpowiada warunkowo, a powyżej – bezwarunkowo. W 1912 r. pod wpływem krytyki wprowadzono system trzech okresów.

Stan psychiczny wyłączał winę całkowicie lub ją tylko ograniczał. Uzależniony był od  stopnia zaawansowania niedorozwoju psychicznego, choroby psychicznej i innych zakłóceń czynności psychicznych.

Część III. Kara 1. Podział kar. Podział kar był pochodną podziału przestępstw. Kryterium podziału Liczba kar

Dwupodział (kodeksy austriackie i rosyjskie) • system austriacki przewidywał kary za: – zbrodnie i – ciężkie przestępstwa policyjne. • system rosyjski dzielił kary na: – główne i – poprawcze.

Trójpodział Kodeks francuski (1810) rozróżniał kary: • cielesne i hańbiące, • poprawcze oraz • policyjne. Przyjęto go we wszystkich pozostałych ustawach karnych.

Podział kar według stopnia samodzielności

kary zasadnicze (wymierzane samoistnie)

kary dodatkowe (orzekane tylko w połączeniu z karą zasadniczą – obligatoryjnie lub fakultatywnie)

AAzClAA= AA

Rozdział III. Prawo karne

228

2. Rodzaje kar Kara śmierci

• pod wpływem doktryny humanitarnej była ograniczana, a nawet znoszona, • najpierw przystąpiono do znoszenia kwalifikowanej formy kary śmierci, • utrzymywały ją jedynie kodeksy z XVIII stulecia – Terezjana (1768) i PPK (1794), chociaż w Księstwie Warszawskim, gdzie obowiązywał ten ostatni, formy kwalifikowanej już nie stosowano. Zwykłą karę śmierci wykonywano na ogół przez ścięcie, rozstrzelanie lub powieszenie. Stosowano ją samoistnie lub alternatywnie, • powszechna stała się przy tym tendencja do radykalnego ograniczania liczby przestępstw nią zagrożonych, od 60 przypadków w PPK, 36 w Kodeksie francuskim (1810), aż do 7 w KKKP (1818), • nie stosowano jej też wobec przestępców młodocianych, a wyjątkowo wobec kobiet i starców, • w postępowaniu zwyczajnym całkowicie karę śmierci zniosły Leopoldina (1786) i Józefina (1787), zaś kodeks niemiecki (1871) przewidywał ją jedynie za zabójstwo i zamach na cesarza.

Kara pozbawienia wolności

• stała się głównym środkiem represji karnej, • występowała w formie osadzenia w: więzieniu, areszcie, domu pracy przymusowej i domu poprawy, • rozpiętość jej wymierzania była rozmaita. Najdalej poszła Józefina (1787), dzieląc karę więzienia na: – czasową, – długą i – długotrwałą: od 1 miesiąca do 5 lat, od 5 do 8 lat, od 8 do 12 lat, od 12 do 15 lat, od 15 do 30 lat i wreszcie od 30 do 100 lat, • wykonywanie kary pozbawienia wolności odbywało się według określonych rygorów, zależnych od rodzaju popełnionego przestępstwa i zachowywania się przestępcy podczas jej odbywania. Największą surowość w tym względzie przejawiała Józefina, dzieląca karę więzienia na 3 grupy: najcięższą, ciężką i złagodzoną. W pierwszej więzień przytwierdzony był cały czas żelaznym pierścieniem do wyznaczonego miejsca w celi, na nogach miał założone ciężkie kajdany, leżał na gołych deskach, za pożywienie służyły mu chleb i woda, jak również nie wolno mu było z nikim się widywać. W drugiej kajdany były lżejsze, a ponadto 2 razy w tygodniu więzień otrzymywał posiłek mięsny. W trzeciej kajdany były jeszcze lżejsze, a pożywienie lepsze.

Kary cielesne

Kary mutylacyjne (ochromienia). Dłużej utrzymała się jedynie kara piętnowania, np. w Rosji do 1864 r. Kolejno zniesiono kary cielesne zwykłe, zazwyczaj występujące w formie chłosty, np. w Niemczech w połowie XIX w., w Rosji w 1863 r., Austrii w 1867 r.

Kary hańbiące

Np. postawienie pod pręgierzem, zakucie w kajdany, przykucie do taczek. Kary te miały poza tym charakter stanowy i honorowy, stąd też wcześniej i tak nie były stosowane wobec określonych kategorii osób.

AAzClAA= AA

Część III. Kara

229

Kary majątkowe

Rozbudowane były w kodeksach XVIII-wiecznych. Niektóre z nich przewidywały nawet karę pozbawienia majątku w całości (PPK, Terezjana, Józefina). W okresie liberalizmu kary majątkowe uległy znacznemu ograniczeniu, a niektóre kodeksy w ogóle zniosły karę konfiskaty majątku (Franciszkana, KKKP). Pozostawiono jedynie kary grzywny i konfiskaty przedmiotu przestępstwa. Kiedy zawiodły nadzieje związane z resocjalizującym charakterem kary pozbawienia wolności, do kar majątkowych powrócono, stosując je na szeroką skalę. Przywrócono również konfiskatę majątku (Kodeks francuski oraz rosyjski i polski KKGiP). Kary majątkowe występowały w formie kary zasadniczej, dodatkowej lub zastępczej. W razie niemożliwości ich uiszczenia stosowano karę pozbawienia wolności.

Utrata praw i kary na czci

Kara utraty praw przejęta została z prawa feudalnego. Najsurowszą jej postacią była śmierć cywilna, oznaczająca utratę przez skazanego wszelkich praw podmiotowych. Występowała ona w Kodeksie francuskim (1810). Z czasem zaczęto ją stosować w formie ograniczonej jedynie do utraty praw obywatelskich, politycznych, stanowych, cywilnych, wykonywania zawodu itp. Utrata praw mogła mieć charakter wieczny lub czasowy. Zazwyczaj wys­ tępowała jako kara dodatkowa (np. KKKP i KKGiP). Odmianą utraty praw, wiążącą się z karą na czci, było pozbawienie praw: honorowych (tytułów, orderów, stopni oficerskich itp.), nagana sędziego, publiczne przeproszenie pokrzywdzonego, ogłoszenie wyroku w prasie, pokuta kościelna.

AAzClAA= AA

Rozdział IV. Postępowanie sądowe Część I. Proces cywilny 1. Powszechny proces cywilny. Pruski i  austriacki powszechny proces

cywilny ukształtował się w  połowie XVIII  w., na  podstawie zasad procesu rzymsko-kanonicznego. W  formie tej, z  pewnymi odchyleniami wprowadzonymi w Prusach, obowiązywał do drugiej połowy XIX w. Jego założenia na ziemiach zaborów były powszechnie krytykowane. Procedura austriacka opierała się generalnie na zasadach: • dyspozycyjności, • kontradyktoryjności, • pisemności, • formalizmu procesowego i dowodowego oraz • ewentualności (przezorności). Postępowanie zwyczajne mogło być pisemne i  ustne. Pierwsze rozpoczynało się na podstawie pisemnej skargi powoda (zasada dyspozycyjności). Sąd przesyłał ją pozwanemu, wyznaczając mu termin do wniesienia ekscepcji. Na  ekscepcje powodowi przysługiwała replika, po  której następowała duplika pozwanego, kończąca wymianę pism procesowych. Następnie sąd wyznaczał termin do  złożenia aktów. Rozprawa toczona była na  zasadzie kontradyktoryjności (sporności). Na  stronach ciążył obowiązek przygotowania, zgromadzenia i  dostarczenia sądowi materiału procesowego. Pisma składano w  porządku chronologicznym. Sędzia był stroną bierną, ograniczającą się tylko do  wydania wyroku. Postępowanie dowodowe toczyło się w oparciu o legalną teorię dowodową. Zgodnie z nią strona musiała przedstawić określone dowody, których wartość była z góry ustalona przez prawo. Sędzia musiał je uznać, nie mogąc dokonać ich swobodnej oceny. Wyroku nie ogłaszano publicznie, a jego uzasadnienie sporządzano jedynie na wniosek stron. Wyroki mogły być przedstanowcze (dotyczyły  m.in. ekscepcji i  środków dowodowych) oraz stanowcze. Przysługiwała od  nich apelacja do instancji wyższej, a od wyroku stanowczego II instancji również odwołanie do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu. Zasady powszechnego procesu cywilnego obowiązywały w Austrii do 1873 r.

AAzClAA= AA

Część I. Proces cywilny

231

2. Współczesny proces cywilny. Współczesny proces cywilny rozwinął

się na gruncie założeń i konstrukcji przyjętych we francuskim kodeksie postępowania cywilnego (1806). Jego podstawowymi zasadami były: • równość stron, • kontradyktoryjność, • dyspozycyjność, • koncentracja materiału procesowego, • ustność, • jawność, • swobodna ocena dowodów i • formalizm.

Postępowanie sądowe rozpoczynało się od wytoczenia powództwa. Pozew dostarczany był pozwanemu za  pośrednictwem sądu. Jego forma była ściśle określona przez przepisy. Po przyjęciu pozwu następowała ustna lub pisemna wymiana pism procesowych między pełnomocnikami stron, których ustanowienie było obowiązkowe. Następnie odbywała się rozprawa. Pierwsze posiedzenie miało charakter porządkujący w sprawie. Kolejne służyły jej rozpoznaniu. Dysponowanie materiałem procesowym zależało generalnie od woli stron. Zasada pełnej kontradyktoryjności znajdowała jednak pewne ograniczenia. Kodeks francuski (1806) zezwalał sędziemu żądać od  stron uzupełnienia materiału procesowego, rosyjski (1864) umożliwiał sędziemu szerokie poznanie sprawy, niemiecki (1877) przewidywał w sprawach małżeńskich, o ubezwłasnowolnienie i o ustalenie ojcostwa dopuszczenie zasady oficjalno-śledczej oraz inicjatywę sądu, wreszcie austriacki (1895) pozwalał sędziemu, za  zgodą stron, na  ingerencję w  przebieg procesu. Rozprawa odbywała się na zasadach ustności i jawności. W skrajnej formie realizował je kodeks niemiecki (1877); inne dopuszczały odstępstwa na rzecz pisemności. Przeprowadzenie postępowania dowodowego należało, zgodnie z zasadą bezpośredniości, do  sędziego. Jedynie procedura francuska zezwalała na to specjalnie delegowanemu w tym celu sędziemu. Głównymi środkami dowodowymi były: zeznania stron i  świadków, dokumenty, opinie biegłych, ekspertyzy i  oględziny. Ich oceny dokonywał sąd na  podstawie swobodnego uznania. Wyrok wydawano na  podstawie zebranego materiału dowodowego i zasad słuszności.

AAzClAA= AA

Rozdział IV. Postępowanie sądowe

232 Procedura

Środki odwoławcze

Kodeks francuski

• zwyczajne (apelacja) i • nadzwyczajne: – opozycja trzeciego stopnia – zaskarżenie wyroku przez osobę trzecią, która nie brała udziału w postępowaniu, ale wyrok mógł naruszać jej prawa, – restytucja – wznowienie postępowania, jeżeli nastąpiło wydanie wyroku z naruszeniem prawa lub na podstawie błędnego ustalenia faktów oraz – kasacja – unieważnienie wyroku wydanego z naruszeniem prawa materialnego lub formalnego.

Procedura niemiecka i austriacka

• odwołanie i • rewizja

Procedura rosyjska

• apelacja i • kasacja

Część II. Proces karny 1. Proces inkwizycyjny

a. Zabór pruski. W zaborze pruskim i departamentach popruskich Księstwa Warszawskiego, zgodnie z  postanowieniami ordynacji kryminalnej (1805), obowiązywał zmodyfikowany proces inkwizycyjny. Zmianą podstawową było zniesienie podziału na inkwizycję generalną i specjalną oraz formalistycznych przepisów regulujących fazy i formy przesłuchania oskarżonego. W to miejsce wprowadzono podział na: • postępowanie sumaryczne (służyło wyjaśnieniu sprawy), • przesłuchanie na  podstawie artykułów dowodowych (według z  góry ułożonych pytań) oraz • przesłuchanie ostateczne. Obowiązywała pozytywna teoria dowodowa, zgodnie z  którą sędzia musiał wydać wyrok skazujący, jeżeli przeciwko oskarżonemu przemawiały określone dowody.

Dowodem głównym było nadal przyznanie się oskarżonego do winy, nie zwalniało ono już jednak sędziego od  szukania innych dowodów. Zamiast zniesionych tortur zezwolono na  stosowanie w  śledztwie kar nadzwyczajnych, tzw. kar za  nieposłuszeństwo, w  formie chłosty, postu czy osadzenia w  areszcie tymczasowym lub więzieniu. Z  braku odpowiednich dowodów przepisy przewidywały tymczasowe uniewinnienie, polegające na  oddaniu podejrzanego pod nadzór policyjny i  możliwość wznowienia procesu po ujawnieniu się nowych okoliczności sprawy.

AAzClAA= AA

Część II. Proces karny

233

Postępowanie miało charakter pisemny i tajny.

Sędziowie wyrokowali na podstawie akt śledztwa. Nowością było dopuszczenie do  udziału w  postępowaniu obrońcy. Miał on wprawdzie prawo uczestnictwa w postępowaniu dowodowym, ale okoliczności przemawiające na korzyść oskarżonego mógł przedstawić dopiero po jego zakończeniu. Zasadniczo wyrok miał charakter ostateczny.

W  sprawach najcięższych wyrok musiał być jednak zatwierdzony przez sąd wyższej instancji. Ponadto skazanym przysługiwało wniesienie prośby o złagodzenie lub darowanie kary. Zasady procesu inkwizycyjnego obowiązywały na  ziemiach zaboru pruskiego do połowy XIX w., kiedy to zastąpione zostały procesem mieszanym. b. Zabór austriacki. W  zaborze austriackim sądy galicyjskie, mimo formalnego pozostawienia procesu staropolskiego, stosowały obowiązujące w Terezjanie (1768) zasady tradycyjnego procesu inkwizycyjnego. Utrzymała je w mocy obowiązująca już na terenie całego państwa ordynacja kryminalna Józefa II (1788). Jedynym novum było zniesienie w  1776  r. tortur, które zastąpiono karami za  nieposłuszeństwo. Niewielkie zmiany wprowadziła ustawa karna zachodnio-galicyjska (1796). Pozytywną teorię dowodową zastąpiono w  niej negatywną, wykluczającą skazanie oskarżonego w  razie braku określonej liczby i rodzajów dowodów, zaś przyznanie się oskarżonego do  winy wymagało od  sądu jego oceny na  podstawie całokształtu okoliczności sprawy. Ustalono również, że sąd wyższej instancji, w razie wniesienia przez skazanego rekursu, nie mógł zaostrzyć wymierzonej wcześniej kary. Kolejnych modyfikacji procesu inkwizycyjnego dokonano przepisami Franciszkany (1803). Najważniejszą było wprowadzenie zasady „prawnego przekonania”, zezwalającej sądowi na  uznanie winy oskarżonego na  podstawie określonych reguł dowodowych, bez potrzeby przyznania się jego samego. Wyrok musiał być orzeczony kolegialnie, a  nie jednoosobowo. Przysługiwało od niego odwołanie, które można było wnieść i popierać przy udziale obrońcy. Wyroki w najcięższych sprawach podlegały z urzędu zatwierdzeniu przez sądy wyższej instancji, które mogły orzeczoną karę złagodzić, ale i zaostrzyć. W  Księstwie Warszawskim i  Królestwie Polskim stosowano procedurę pruską lub austriacką, z  wprowadzonymi zmianami, np.  rozprawa była ustna i  publiczna, proces wykazywał pewne cechy postępowania skargowego, dopuszczono szeroki udział obrońców; środkami dowodowymi były apelacja i kasacja.

AAzClAA= AA

234

Rozdział IV. Postępowanie sądowe

2. Proces mieszany. Proces mieszany wykształcił się na podstawie zasad

zawartych we francuskim kodeksie postępowania karnego z 1808 r. Na jego przepisach oparły się późniejsze procedury wszystkich państw zaborczych: rosyjska (1864), austriacka (1873) i niemiecka (1877). Proces mieszany był połączeniem elementów procesu inkwizycyjnego i skargowego. Zasadniczo dzielił się na dwa stadia: • postępowanie wstępne i • postępowanie główne. W procedurze niemieckiej wyodrębniono dodatkowo postępowanie przejściowe, będące przygotowaniem do rozprawy (wyodrębnione w procedurze niemieckiej). Postępowanie wstępne dzieliło się na: dochodzenie i śledztwo.

Dochodzenie przeprowadzały władze policyjne. Natomiast w  sprawach ważniejszych obowiązkowe było śledztwo. Ściganie przestępstw należało do  prokuratora. Wszczęcie postępowania następowało z  urzędu, z  wyjątkiem przestępstw prywatnoprawnych oraz dochodzonych z  upoważnienia lub na  wniosek pokrzywdzonego. Śledztwo było zasadniczo tajne, gdyż udział obrońców i oskarżonego ograniczony był tylko do niektórych czynności. W jego trakcie sędzia śledczy miał całkowitą swobodę w gromadzeniu materiału dowodowego. W razie konieczności mógł wobec podejrzanego zastosować środki zabezpieczające, np. zakaz zmiany miejsca pobytu, odebranie paszportu, areszt itp. Po  zakończeniu postępowania wstępnego sędzia śledczy przekazywał akta sprawy prokuratorowi, który na ich podstawie sporządzał akt oskarżenia. Postępowanie główne (rozprawa) oparte było na  zasadach kontradyktoryjności.

Funkcje procesowe były w nim wyraźnie oddzielone. Do prokuratora należało wnoszenie aktu oskarżenia i popieranie go w procesie, do obrońcy reprezentowanie oskarżonego, zaś do sędziego rozstrzyganie sporu. Rozprawa była ustna i jawna (z nielicznymi wyjątkami). Prokurator i obrońca toczyli spór na zasadzie kontradyktoryjności i równości stron. Dowody przeprowadzały zarówno strony, jak i  sąd, który nie był związany dostarczonym mu materiałem i  wnioskami dowodowymi. Zebrane dowody sąd oceniał swobodnie, dążąc do ustalenia prawdy materialnej. W poważniejszych sprawach, zagrożonych wyższymi karami (od 5 lat pozbawienia wolności, karą śmierci, a w Rosji katorgą), sądy funkcjonowały z  udziałem 3 sędziów zawodowych i  12 przysięgłych. Przysięgli orzekali o winie, zaś sędziowie zawodowi o karze. AAzClAA= AA

Część II. Proces karny Państwo Austria

Prusy

Rosja

Rodzaj środka odwoławczego zwyczajny

• zażalenie nieważności (z przyczyn formalnych) i • odwołanie (apelacja).

nadzwyczajny

• prośba o wznowienie postępowania i • rewizja nadzwyczajna.

odwołanie

• od wyroków sądów ławniczych, orzekających w składzie sędziego zawodowego i 2 ławników

rewizja

• od wyroków wydanych przez skład 5 sędziów zawodowych oraz sądów przysięgłych

apelacja

• od wyroków sądów orzekających bez udziału sędziów przysięgłych

zażalenie nieważności w trybie kasacji

• od wyroków sądów przysięgłych i apelacyjnych

AAzClAA=

235

AA

AAzClAA= AA

DZIAŁ PIĄTY. USTRÓJ II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939) Część I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921 1. Utworzenie centralnego ośrodka władzy państwowej. Pod koniec

wojny na ziemiach polskich powstało kilka regionalnych ośrodków władzy. Na  terenie Królestwa Polskiego funkcjonowała Rada Regencyjna. Dnia 7.10.1918 r. wydała ona manifest do narodu polskiego, który jako pierwszy akt prawny władzy polskiej proklamował powstanie niepodległego państwa. Następnie, 23 października Rada Regencyjna powołała nowy rząd Józefa Świerzyńskiego, który pragnąc podkreślić swoją niezależność, nie ubiegał się już o uznanie ze strony H.H. Beselera, ale zwrócił się do KNP w Paryżu, aby ten reprezentował go na zewnątrz. Podjęta przez J. Świerzyńskiego próba utworzenia rządu narodowego w oparciu o inne stronnictwa jednak się nie powiodła. Po  rozpadzie monarchii habsburskiej i  przekształceniu jej przez cesarza Karola I  w  Związek Niezależnych Państw na  terenie Galicji ukształtowało się kilka ośrodków władzy. Najwcześniej (19 października) powołano polską Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, której głównym sukcesem było ustalenie linii demarkacyjnej na  spornym obszarze Śląska Cieszyńskiego ze  swoją czeską odpowiedniczką. Następnie utworzono (28 października) w Krakowie Polską Komisję Likwidacyjną, której przewodniczył Wincenty Witos. Ogłosiła się ona „tymczasowym rządem dzielnicowym” i przystąpiła do  przejmowania władzy w  zaborze austriackim. Nie uzyskała jej jednak w  Galicji Wschodniej, gdzie Ukraińska Rada Narodowa utworzyła (11  listopada) Zachodnio-Ukraińską Republikę Ludową. Wywołało to wielomiesięczny konflikt zbrojny, zakończony dopiero latem 1919  r. W  czasie jego trwania władze polskie popierały utworzoną w Lwowie Tymczasową Komisję Rządzącą. Ostatnie miesiące wojny przyniosły ożywienie niepodległościowe również w zaborze pruskim. W lipcu 1918 r. utworzono w Poznaniu Centralny Komitet Obywatelski, współdziałający z KNP. Wyłonił się z niego komitet wykonawczy, który 3 grudnia ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa (NRL).

AAzClAA= AA

240

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)

Wreszcie w  Królestwie Polskim ugrupowania opozycyjne wobec Rady Regencyjnej utworzyły w  nocy z  6/7.11.1918  r. Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, na czele którego stanął socjalista Ignacy Daszyński. Znaleźli się w nim przedstawiciele PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie”. Najważniejszym jego przedsięwzięciem było ogłoszenie 7 listopada manifestu do  narodu polskiego. Proklamował on przejęcie pełni władzy na  obszarze całego kraju do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego i zapowiedział przeprowadzenie demokratycznych reform ustrojowych i społecznych. Utworzenie rządu lubelskiego skutecznie powstrzymało rozwój anarchii rewolucyjnej, reprezentowanej przez SDKPiL oraz PPS-Lewicę. Partie te utworzyły 5 listopada pierwsze rady delegatów w Lublinie, zaś następnego dnia proklamowały utworzenie Komunistycznej Republiki Tarnobrzeskiej, a później i innych ośrodków władzy. Ich trwałość była jednak zaledwie kilkudniowa. Dla konsolidacji przedstawionych powyżej przejściowych ośrodków władzy najbardziej znaczącym wydarzeniem było zwolnienie z  Magdeburga J. Piłsudskiego, który 10 listopada przybył do Warszawy. Rada Regencyjna 11 listopada oddała mu naczelne dowództwo nad armią, a następnie 14 lis­ topada sama się rozwiązała, przekazując J.  Piłsudskiemu pełnię władzy. W  ciągu kilku następnych dni podobnie uczyniła większość pozostałych władz lokalnych. Dekretem z 14.11.1918 r. J. Piłsudski, występując jako wódz naczelny, powierzył misję stworzenia rządu centralnego I. Daszyńskiemu, któremu jednak nie udało się powołać gabinetu. Dokonał tego wkrótce potem (18  lis­ topada) inny socjalista – Jędrzej Moraczewski. Dnia 21.11.1918  r. rząd Moraczewskiego ogłosił manifest do narodu, zapowiadając przeprowadzenie demokratycznych reform, w tym reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, oraz wydał dekret wprowadzający postępowe ustawodawstwo socjalne. Ustrój państwa uregulowano słynnym dekretem z  22 listopada. Zgodnie z  nim państwo polskie uzyskało ustrój republikański. Do  zwołania Sejmu Ustawodawczego najwyższą władzę w  państwie miał sprawować Tymczasowy Naczelnik Państwa w  osobie J.  Piłsudskiego. Natomiast 28 listopada ogłoszono zasady ordynacji wyborczej, rozpisując przyszłe wybory do Sejmu Ustawodawczego na dzień 26.1.1919 r. Oparto je na demokratycznym, 5-przymiotnikowym prawie wyborczym.

AAzClAA= AA

Część I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921

241

Największym problemem J. Piłsudskiego po przejęciu władzy było nawiązanie kontaktów z  paryskim KNP, monopolizującym politykę zagraniczną Polski. Ułożenie wzajemnych stosunków nastąpiło wraz z  powierzeniem misji sformowania nowego rządu I.  Paderewskiemu, który 16.1.1919  r. objął stanowisko premiera w koalicyjnym gabinecie utworzonym przez endecję, ludowców i socjalistów. Rząd ten zyskał uznanie najpierw KNP, a później państw Ententy. Wcześniej, gdyż już w listopadzie 1918 r., Polskę uznały: Austria, Niemcy i Rosja Sowiecka. 2. Mała konstytucja (20.2.1919  r.). Dnia 26.1.1919  r. przeprowadzono

wybory do Sejmu Ustawodawczego. Dnia 20.2.1919 r. Sejm Ustawodawczy podjął uchwałę sejmową o  tymczasowych zasadach funkcjonowania państwa, zwaną małą konstytucją. Miała ona obowiązywać do  czasu wydania właściwej ustawy zasadniczej. Zgodnie z  nią „władzą suwerenną i  ustawodawczą” był Sejm Ustawodawczy. Natomiast władzę wykonawczą i realizację uchwał Sejmu „w sprawach cywilnych i wojskowych” powierzono Naczelnikowi Państwa w osobie J. Piłsudskiego. Do jego uprawnień należało też powoływanie, w porozumieniu z Sejmem, rządu. Zarówno Naczelnik Państwa, jak i rząd odpowiedzialni byli przed Sejmem, przy czym każdy akt państwowy wymagał dla swej ważności kontrasygnaty ze strony właściwego ministra. 3. Ukształtowanie granic państwa Granica zachodnia i północna

Ustalenie pozostawiono konferencji paryskiej. Traktat wersalski z 28.6.1919 r. ustalił granicę polsko-niemiecką, przyznając Polsce Pomorze Wschodnie wzdłuż Wisły, ale bez Gdańska, oraz prawie całą Wielkopolskę. Przewidywał ponadto przeprowadzenie plebiscytu na Górnym Śląsku, Powiślu, Warmii i Mazurach. Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach odbył się 11.7.1920 r., w okresie wojny polsko-bolszewickiej i niemieckiej propagandy o rychłym upadku Polski. Był on wyraźnie niekorzystny dla Rzeczypospolitej, która uzyskała zaledwie kilka gmin w okręgu kwidzyńskim i olsztyńskim. Plebiscyt na Górnym Śląsku poprzedziły dwa zbrojne powstania (1919, 1920). Ostatecznie przeprowadzono go 20.3.1921 r. Za przyłączeniem do Niemiec głosowało 60% ludności. W związku z tym przedstawiciele Komisji Międzysojuszniczej (Francja, Włochy, W. Brytania) wystąpili z koncepcją podziału Górnego Śląska, który dawał Polsce 1/4 terytorium. Wywołało to wybuch trzeciego powstania w maju 1921 r. W październiku 1921 r. decyzją Ligi Narodów dokonano nowego podziału Górnego Śląska. Zgodnie z nim Polska uzyskała 29% terytorium i 46% ludności. Sprawę zakończyło podpisanie polsko-niemieckiego porozumienia w Genewie, co nastąpiło 15.5.1922 r., oraz przejęcie przez Polskę w lipcu 1922 r. administracji państwowej tego obszaru.

AAzClAA= AA

242

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)

Granica wschodnia

Granica wschodnia kształtowała się na frontach aż 3 wojen: z Ukrainą, Litwą i Rosją. Najpierw doszło do konfliktu zbrojnego z dwoma nowo powstałymi państwami ukraińskimi: Zachodnioukraińską Republiką Ludową (Lwów) i Ukraińską Republiką Ludową (Kijów). Zacięte walki toczyły się od początku 1919 r. Zakończyły się latem ustaleniem granicy na rzece Zbrucz. Zatwierdziła ją 21.11.1919 r. Rada Najwyższa konferencji pokojowej, oddając Polsce mandat nad Galicją Wschodnią na okres 25 lat. Spór z Litwą o Wileńszczyznę rozpoczął się już w 1918 r. Po zajęciu Wilna przez armię J. Piłsudskiego w kwietniu 1919 r. konferencja paryska zatwierdziła w lipcu projekt rozgraniczenia Polski i Litwy zgodnie z linią Focha, dzielącą Suwalszczyznę na zasadzie etnicznej, z pozostawieniem Wilna po stronie polskiej. Ofensywa bolszewicka w lipcu 1920 r. przywróciła Wilno państwu litewskiemu. W październiku J. Piłsudski, nie respektując tymczasowej umowy wojskowej z Litwą o linii demarkacyjnej oddającej Wilno Litwie, polecił generałowi Lucjanowi Żeligowskiemu upozorowanie buntu, który zakończył się zdobyciem Wilna i utworzeniem na tym obszarze Litwy Środkowej. Istniała ona w latach 1920–1922. W 1922 r. Sejm Wileński opowiedział się za przynależnością Wilna wraz z okolicą do Polski. Najtrudniejsza dla Polski była wojna z Rosją. Rozpoczęła się ona w lutym 1919 r., a jej pierwszym efektem było zajęcie przez armię polską Wileńszczyzny i większości Białorusi. Po kilku miesiącach przerwy J. Piłsudski, współdziałając z Semenem Petlurą, rozpoczął wspólną ofensywę polsko-ukraińską, zakończoną zdobyciem 7.5.1920 r. Kijowa. Kontrofensywa radziecka została rozbita dopiero w bitwie warszawskiej, toczonej w dniach 12–15.8.1920 r. Następnie po zwycięskiej dla Polaków wrześniowej bitwie niemeńskiej podjęto od października rozmowy pokojowe w Rydze. Zakończyły się one podpisaniem 18.3.1921 r. traktatu ryskiego. Zgodnie z nim ustalono granicę polsko-rosyjską od Dzisny po Zbrucz, obydwie strony gwarantowały przestrzeganie praw dla własnych mniejszości narodowych, ponadto Rosja Sowiecka zobowiązała się zwrócić Polsce zagrabione po 1772 r. dzieła sztuki i zapłacić 30 mln rubli odszkodowania. Po zakończeniu działań wojennych i włączeniu Litwy Środkowej (1922) obszar II Rzeczypospolitej wynosił 388,6 tys. km2, co stanowiło 52% obszaru I Rzeczypospolitej.

Granica południowa

Granicę polsko-czechosłowacką w spornym rejonie Śląska Cieszyńskiego określiło porozumienie miejscowych rad narodowych z listopada 1918 r. Łamiąc te uzgodnienia, wojska czeskie weszły 23.1.1919 r. na teren Księstwa Cieszyńskiego, zajmując go po Wisłę. Polska zajęta wojną z Ukrainą nie zdołała temu przeszkodzić. Wskutek mediacji państw zachodnich 3 lutego wytyczono tymczasową linię demarkacyjną, zaś o ostatecznych losach tego obszaru miał zadecydować plebiscyt. Nigdy do niego nie doszło, gdyż Rada Ambasadorów na konferencji w Spa – 28.7.1920 r. podjęła arbitralną decyzję, uznającą ten podział za ostateczny. W ten sposób po stronie czeskiej pozostały części powiatów cieszyńskiego i frysztackiego z przewagą ludności polskiej.

AAzClAA= AA

Część II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926

243

Część II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926 1. Konstytucja marcowa (17.3.1921 r.). Tekst konstytucji składał się

ze wstępu i 126 artykułów podzielonych na 7 rozdziałów: podstawy ustroju państwa (I), władza ustawodawcza (II), władza wykonawcza (III), sądownictwo (IV), prawa i obowiązki obywateli (V), zmiany i rewizja konstytucji (VI), przepisy przejściowe (VII). Za  główne przyjęto w  konstytucji następujące zasady: ciągłości państwa polskiego, ustroju republikańskiego, suwerenności narodu, trójpodziału władzy, demokracji parlamentarnej, państwa jednolitego i  liberalizmu obywatelskiego. Ich zamieszczenie było połączeniem tradycji ustrojowych dawnej Rzeczypospolitej z demokratycznymi tendencjami występującymi po I wojnie światowej. 2. Władza ustawodawcza. Władza ustawodawcza należała do dwuizbo-

wego parlamentu, składającego się z  Senatu i  Sejmu. Senat liczył 111 senatorów, a Sejm – 444 posłów. Wszyscy byli wybierani w demokratycznych 5-przymiotnikowych wyborach: powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych. Czynne prawo wyborcze do Sejmu przysługiwało od 21 lat, a do Senatu 30 lat, z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej. Bierne prawo wyborcze do  Sejmu podniesiono do  25  lat, a  do  Senatu 40 lat. Kadencja obu izb trwała 5 lat. Przed upływem kadencji Sejm mógł się rozwiązać na mocy uchwały własnej, podjętej większością 2/3 głosów, bądź mógł to uczynić prezydent za zgodą 3/5 Senatu. Obie izby, obradując wspólnie, tworzyły jedno ciało, zwane Zgromadzeniem Narodowym. Zbierało się ono tylko dla wyboru prezydenta. Izbom przewodniczyli obieralni marszałkowie. Obradowano w systemie sesyjnym. Posłowie i senatorowie byli reprezentantami narodu. Posiadali immunitet parlamentarny zwalniający ich od odpowiedzialności z tytułu wykonywania mandatu oraz nietykalność poselską, polegającą na  możliwości pociągnięcia ich do  odpowiedzialności cywilnej i karnej tylko za zgodą Sejmu lub Senatu. Parlament posiadał kompetencje: ustawodawcze, ustrojodawcze, elekcyjne i  kontrolne. Uprawnienia ustawodawcze obejmowały „stanowienie wszelkich praw publicznych i prywatnych”. Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Sejmu i rządu. Ustawy uchwalał wyłącznie Sejm. Każdy projekt ustawy sejmowej był rozpatrywany przez Senat, któremu przysługiwało w  ciągu 30 dni prawo wniesienia poprawek lub jej odrzucenia. Uchwała Senatu mogła być z  kolei odrzucona przez Sejm większością 11/20 głosów. Ustawy promulgował i publikował prezydent. Formy ustawy wymagano dla uchwalenia: budżetu, podatków, amnestii, stanu liczebnego armii, AAzClAA= AA

244

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)

traktatów międzynarodowych i innych ważnych spraw. Kompetencje ustrojodawcze sprowadzały się do wyłączności dokonywania zmian i rewizji konstytucji. Uprawnienia elekcyjne polegały na  wyborze przez Zgromadzenie Narodowe prezydenta. Kompetencje kontrolne posiadał przede wszystkim Sejm, któremu przyznano prawo: pociągania ministrów do  odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej, wyrażania zgody na wypowiedzenie wojny lub zawarcie pokoju przez prezydenta i zatwierdzania wprowadzenia przez rząd stanu wyjątkowego. Natomiast obie izby miały prawo interpelacji do rządu bądź poszczególnych ministrów. 3. Władza wykonawcza. Władzę wykonawczą sprawował prezydent

i rząd. Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów na okres 7 lat. Zastępcą prezydenta w razie jego śmierci lub z  innych przyczyn był marszałek Sejmu. Prezydent posiadał kompetencje: głowy państwa, wykonawcze, ustawodawcze i  sądowe. Jako głowa państwa reprezentował państwo na  zewnątrz, przyjmował przedstawicieli obcych państw i  wysyłał przedstawicieli polskich za  granicę. Ponadto zawierał umowy międzynarodowe oraz wypowiadał wojnę i zawierał pokój, co jednak wymagało albo poinformowania, albo zgody Sejmu. W zakresie władzy wykonawczej prezydent mianował i odwoływał premiera, a na jego wniosek poszczególnych ministrów, jednak musiał się przy tych nominacjach liczyć z istniejącym aktualnie układem sił parlamentarnych. Na wniosek rządu obsadzał też wszystkie wyższe stanowiska cywilne w państwie. Prezydent sprawował również najwyższe zwierzchnictwo nad armią, ale w czasie wojny nie mógł sprawować naczelnego dowództwa. W dziedzinie władzy ustawodawczej prezydent: zwoływał, odraczał i zamykał sesje parlamentu, promulgował i publikował ustawy, wydawał rozporządzenia i zarządzenia dla wykonania ustaw oraz mógł rozwiązać parlament za zgodą 3/5 Senatu. W zakresie władzy sądowej mianował sędziów i stosował prawo łaski. Prezydent nie ponosił odpowiedzialności parlamentarnej, cywilnej i politycznej. Tę ostatnią ponosili za prezydenta premier i poszczególni ministrowie, stąd też każdy akt prawny wydany przez prezydenta musiał posiadać ich kontrasygnatę. Natomiast prezydent ponosił odpowiedzialność konstytucyjną za: zdradę kraju, naruszenie konstytucji i przestępstwa karne. Prawo pociągnięcia go do odpowiedzialności przysługiwało Sejmowi większością 3/5 głosów. Sprawę rozpatrywał Trybunał Stanu. Rada Ministrów (rząd) składała się z prezesa (premiera) i ministrów. Premier był jedynie koordynatorem rządu (pierwszy między równymi), a nie jego kierownikiem. Liczbę i kompetencje ministrów określał ustawowo Sejm.

AAzClAA= AA

Część III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935

245

4. Prawa i obowiązki obywatelskie. Konstytucja marcowa powstała na

gruncie liberalnej teorii praw podmiotowych. Oznaczało to przyznanie jednostce maksimum praw przy minimum obowiązków. Zabezpieczeniu tych praw służyły odpowiednie gwarancje instytucjonalne. Prawa jednostki podzielić można na: polityczne

• czynne i bierne prawo wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządowych, • prawo piastowania urzędów i stanowisk publicznych oraz • prawo wnoszenia petycji do władz reprezentacyjnych, publicznych, państwowych i samorządowych

obywatelskie

• równość wobec prawa, • ochrona życia, wolności i mienia, • dochodzenie swoich praw przed sądami i • wynagrodzenie szkód wyrządzonych przez państwo

wolnościowe

• wolność wyznania i sumienia, • wolność słowa, myśli i druku, • wolność zrzeszania i zgromadzeń, • wolność zamieszkania, • wolność wychodźstwa, • nietykalność mieszkania, • tajemnica korespondencji, • nietykalność własności, • prawo zachowania swojej narodowości oraz • wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników

socjalne

• ochrona pracy kobiet i młodocianych, • zakaz pracy zarobkowej dzieci poniżej 15 lat, • ochrona macierzyństwa, • prawo dzieci do opieki ze strony państwa, • prawo do opieki nad pracą i ubezpieczeń społecznych oraz • prawo do bezpłatnej nauki w szkołach państwowych i samorządowych do 18 lat

Obowiązki obywatelskie miały charakter powszechny. Zaliczano do nich: wierność państwu polskiemu, poszanowanie i przestrzeganie prawa, obowiązek służby wojskowej, naukę w  zakresie szkoły powszechnej, wychowanie dzieci na prawych obywateli oraz ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych.

Część III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935 Józef Piłsudski po  zamachu majowym, nie zamierzając objąć władzy zwierzchniej, uznał konstytucyjne uprawnienia marszałka Sejmu M. Rataja. Ten zaś usankcjonował stan utworzony przez przewrót. Misję tworzenia nowego rządu powierzono Kazimierzowi Bartlowi. Powszechnie też sądzono, że J. Piłsudski przyjmie wybór na prezydenta. Stało się inaczej. Wprawdzie

AAzClAA= AA

246

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)

dnia 31.5.1926 r. Zgromadzenie Narodowe dokonało wyboru J. Piłsudskiego na  prezydenta, ten jednak, ku  zaskoczeniu wszystkich, urzędu nie przyjął, tłumacząc to  ograniczeniami prezydenta w  konstytucji marcowej. W  tej sytuacji zebrane ponownie Zgromadzenie Narodowe wybrało 1 czerwca na prezydenta, zaproponowanego przez J. Piłsudskiego, Ignacego Mościckiego. Objęcie przez I. Mościckiego urzędu prezydenta, powołanie przez niego nowego gabinetu K. Bartla i pozostawienie Sejmu uznano za powrót do systemu konstytucyjnego. Następnie z inicjatywy rządu przedstawiono Sejmowi projekt zmian w konstytucji marcowej. Uchwalono go 2.8.1926 r. Do historii przeszedł on pod nazwą noweli sierpniowej. Na  mocy wprowadzonych zmian prezydentowi przyznano specjalne uprawnienia. Nowela sierpniowa upoważniała prezydenta do wydawania w razie nagłej potrzeby, w  okresie między kadencjami Sejmu i  Senatu lub w  okresie kadencji na podstawie upoważnienia ustawowego, rozporządzeń z mocą ustawy.

Rozporządzenia z mocą ustawy dotyczyć mogły wszystkich spraw, z wyjątkiem m.in.: zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej, ustalenia budżetu państwa, określenia stanu liczebnego armii oraz istotnych kwestii gospodarczych. Rozporządzenia traciły moc obowiązującą, jeżeli nie zostały przedłożone Sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu lub zostały przez Sejm odrzucone. Prezydent uzyskał również samodzielne prawo do  rozwiązania Sejmu i  Senatu przed upływem kadencji, ale wyłącznie na  wniosek rządu. Jednocześnie Sejm utracił prawo do samorozwiązania się. Ponadto wprowadzono zmiany w prawie budżetowym. Na ich mocy prezydent mógł ogłosić budżet w brzmieniu projektu rządowego, jeżeli żadna z izb parlamentarnych nie podjęła w ustawowych terminach uchwały budżetowej. Wreszcie też przewidziano, że wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być przegłosowany na tym samym posiedzeniu, na którym go zgłoszono. Uzupełnieniem noweli sierpniowej była ustawa o upoważnieniu prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy do czasu wybrania Sejmu i Senatu kolejnej kadencji (do  1928  r.); była to  tzw. ustawa o  pełnomocnictwach. Dodatkowo w 1926 r. utworzono urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, posiadającego pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi. Został nim J. Piłsudski. Po  uchwaleniu noweli sierpniowej rozpoczęły się w  Rzeczypospolitej rządy sanacji, a faktyczną władzę w państwie przejął J. Piłsudski, który w październiku 1926 r. stanął na czele rządu. Przed nowymi wyborami sanacja powołała Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) na czele z Walerym Sławkiem. W wyborach w marcu 1928 r. BBWR zdobył 28% mandatów w Sejmie, a w Senacie 42%. Brak większości w Sejmie od razu spowodował komplikacje polityczne. Nowym premierem został K. Bartel, który

AAzClAA= AA

Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939

247

starł się z Sejmem już na początku 1929 r. W kwietniu zastąpił go na stanowisku premiera pułkownik Kazimierz Świtalski, którego gabinet zyskał nazwę rządu pułkowników. Jego rządy skonsolidowały partie opozycyjne, które zawarły porozumienie zwane Centrolewem. Pod koniec 1929  r. wymusiło ono dymisję rządu Świtalskiego. Po krótkim ponownym premierostwie Bartla w  marcu 1930  r. powrócono do  rządów silnej ręki, powołując na  premiera W.  Sławka. Centrolew zażądał ustąpienia sanacji z  rządów, a  nawet zwołał w Krakowie kongres do jej obalenia. W odpowiedzi J. Piłsudski osobiście stanął na czele gabinetu, a wcześniej prezydent I. Mościcki w sierpniu rozwiązał parlament, zapowiadając nowe wybory jesienią. Po rozwiązaniu parlamentu władze aresztowały, pod zarzutem wywoływania zamieszek, 19 posłów opozycji. Przewieziono ich do twierdzy w Brześciu nad Bugiem, a od października 1931 r. rozpoczęto proces niektórych z nich. W wyborach z listopada 1930 r., zwanych „cudem nad urną” lub „brzeskimi”, BBWR uzyskał 56% mandatów w  Sejmie i  aż 68% w  Senacie. J.  Piłsudski ustąpił ze stanowiska premiera, które objęli kolejni pułkownicy (W. Sławek, A.  Prystor). W  1933  r. na  prezydenta ponownie wybrano I.  Mościckiego. Głównym celem sanacji stała się w tym czasie zmiana konstytucji.

Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939 1. Konstytucja kwietniowa (23.4.1935  r.). Konstytucja składała się

z  81  artykułów podzielonych na  14 rozdziałów. Unormowano w  nich kolejno kwestie dotyczące: podstawowych zasad ustroju (I), prezydenta (II), rządu  (III), Sejmu (IV), Senatu (V), ustawodawstwa (VI), budżetu (VII), sił zbrojnych (VIII), wymiaru sprawiedliwości (IX), administracji państwowej (X), kontroli państwowej (XI), stanu zagrożenia państwa (XII), zmiany konstytucji (XIII) oraz przepisów końcowych (XIV). Zasady ustroju państwa określało 10 artykułów rozdziału I, stąd też przylgnęła do nich nazwa „dekalogu”. Zgodnie z nimi fundamentalnymi prawami były: pojęcie państwa jako dobra wspólnego obywateli, jednolitość i  niepodzielność władzy państwowej, elitaryzm, współdziałanie obywateli z  państwem dla realizacji dobra powszechnego oraz wierność państwu i praca dla niego, a także niewystępowanie przeciwko jego prawom. a. Prezydent. Kadencja prezydenta wynosiła 7 lat. Zgodnie z konstytucją prezydent skupiał w sobie jednolitą i niepodzielną władzę. Zwierzchnictwu jego podlegały wszystkie pozostałe władze: Sejm, Senat, rząd, siły zbrojne, sądy i kontrola państwowa. Prezydent nie ponosił żadnej odpowiedzialności. Podlegał jedynie ocenie Boga i historii. AAzClAA= AA

248

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)

Uprawnienia prezydenta podzielono na zwykłe i wynikające z prerogatyw. Pierwsze wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra. Drugie wynikały z władzy osobistej, w związku z tym nie wymagały kontrasygnaty. Do prerogatyw prezydenta konstytucja zaliczała m.in.: wskazanie kandydata na  prezydenta, wyznaczenie na  czas wojny swojego następcy, mianowanie i odwołanie premiera oraz wszystkich pozostałych najwyższych urzędników, rozwiązanie Sejmu i  Senatu przed upływem kadencji, oddanie członków rządu pod sąd Trybunału Stanu czy też stosowanie prawa łaski. Kompetencje prezydenta można podzielić na: ustawodawcze

• wydawanie dekretów z mocą ustawy, • weto zawieszające, • mianowanie 1/3 senatorów, • zwoływanie, otwieranie, odraczanie i zamykanie posiedzeń parlamentu oraz • promulgacja i publikacja ustaw

ustrojodawcze

• prawo inicjatywy w zakresie zmiany konstytucji, • prawo weta w stosunku do poselskich projektów zmiany konstytucji, uchwalonych przez parlament, które można było ponownie rozpatrzyć dopiero w następnej kadencji

wykonawcze

• decydowanie o obsadzie wszystkich najważniejszych urzędów w państwie, • reprezentowanie państwa na zewnątrz i • zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

kontrolne

• rozwiązanie Sejmu i Senatu, • odwołanie najwyższych urzędników państwowych i • pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej

nadzwyczajne na wypadek wojny

• wyznaczenie następcy, • mianowanie wodza naczelnego, • zarządzenie stanu wojennego, • przedłużenie kadencji parlamentu, • wydanie dekretów we wszystkich sprawach, z wyjątkiem zmiany konstytucji oraz • zwołanie parlamentu w zmniejszonym składzie.

b. Rada Ministrów. Rząd składał się z  premiera i  ministrów powołanych przez prezydenta. Wzmocnieniu uległa pozycja prezesa Rady Ministrów, który reprezentował rząd i kierował jego pracami, a także ustalał ogólne zasady polityki państwa. Do kompetencji rządu należało: występowanie z inicjatywą ustawodawczą, wydawanie rozporządzeń wykonawczych oraz kierowanie sprawami państwa – niezastrzeżonymi dla innych organów władzy. Ministrowie ponosili odpowiedzialność: polityczną przed prezydentem, parlamentarną przed Sejmem i Senatem oraz konstytucyjną przed Trybunałem Stanu – na wniosek prezydenta bądź połączonych izb parlamentu, większością 3/5 głosów, jak również solidarną i indywidualną.

AAzClAA= AA

Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939

249

c. Władza ustawodawcza. Konstytucja kwietniowa zarówno poważnie zrekonstruowała parlament polski, jak i ograniczyła jego kompetencje. Władza ustawodawcza nadal należała wprawdzie do ciała dwuizbowego składającego się z Senatu i Sejmu, ale Senat liczył obecnie 96 członków, zaś Sejm tylko 208 posłów. Kadencja obu izb trwała 5 lat. Znaczne zmiany wprowadzono w  ordynacji wyborczej. Wybory przestały być proporcjonalne, a  partie zostały pozbawione prawa przedstawiania kandydatów. Ograniczono również zasadę powszechności. Czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom po ukończeniu 24 lat, a bierne – 30 lat. Poważnym ograniczeniom na rzecz prezydenta uległy kompetencje parlamentu. W istotny sposób zostały zmodyfikowane uprawnienia ustawodawcze. Nastąpiło zrównanie dekretów prezydenckich z ustawami. Z kompetencji parlamentu wyłączono kwestie dotyczące organizacji rządu, administracji i  sił zbrojnych oraz odebrano mu inicjatywę ustawodawczą w sprawach: budżetu, poboru do wojska, ratyfikacji umów międzynarodowych i wszystkich pociągających wydatki ze skarbu państwa. W stosunku do ustaw prezydentowi przysługiwało weto zawieszające.

Zmieniono zasady głosowania wzmacniając pozycję Senatu, którego poprawki mogły być odrzucone większością 3/5 głosów. Kompetencje kontrolne w zakresie żądań ustąpienia rządu lub ministra musiały zyskać aprobatę prezydenta. d. Prawa i  obowiązki obywatelskie. W  konstytucji kwietniowej prawa i  obowiązki obywatelskie nie zostały wyodrębnione w  osobnym rozdziale, lecz pozostały rozproszone w  tekście. Większość z  nich została przejęta z konstytucji marcowej. Ograniczeniom podlegały jednak prawa polityczne i  socjalne. Inaczej też interpretowano korzystanie z  przysługujących praw, podkreślając podporządkowanie interesów jednostki zbiorowości państwowej. Tym samym znaczny nacisk położono na  wykonywanie obowiązków obywatelskich, chociaż formalnie ich zakres, w  porównaniu z  konstytucją marcową, zasadniczo się nie zmienił. 2. Funkcjonowanie systemu. Dnia 12.5.1935 r. zmarł J. Piłsudski. Zgod-

nie z  planami J.  Piłsudskiego przyszłym prezydentem miał być aktualny premier W.  Sławek. Na  razie jednak, do  czasów nowych wyborów, W.  Sławek podporządkował się prezydentowi I. Mościckiemu. Na czołowe miejsce w  państwie wysunął się ponadto nowo mianowany Generał Inspektor Sił Zbrojnych Edward Rydz-Śmigły. Wybory odbyły się w  1935  r. W  ich wyniku parlament został całkowicie zdominowany przez sanację. Po wyborach Sławek zażądał od Mościckiego ustąpienia z urzędu, ale spotkał się z odmową.

AAzClAA= AA

250

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)

Wobec czego sam odszedł – najpierw ze  stanowiska premiera, a  z  czasem również przewodniczącego BBWR, który po rozwiązaniu został zastąpiony przez utworzony w lutym 1937 r. Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). W  lipcu  1936  r. rozstrzygnięty został natomiast konflikt między frakcjami I.  Mościckiego i  E.  Rydza-Śmigłego. W  wydanym wtedy specjalnym okólniku Prezesa Rady Ministrów ustalono, że zgodnie z wolą prezydenta należy traktować E. Rydza-Śmigłego za pierwszą po prezydencie osobę w państwie. Kompromis ten, zwany również „dekompozycją” sanacji, znalazł swoje odzwierciedlenie w rządzie, którego premierem był od maja 1936 r. zwolennik Rydza-Śmigłego, generał Felicjan Sławoj-Składkowski, a wicepremierem sympatyk Mościckiego – Eugeniusz Kwiatkowski. Układ ten przetrwał do 1939 r.

Część V. Administracja II Rzeczypospolitej 1. Administracja centralna. Centralnym organem administracji publicz-

nej była Rada Ministrów. Tworzyli ją  ministrowie pod przewodnictwem prezesa (premiera), którego pozycja systematycznie wzrastała. Do jej zadań jako organu administracji państwowej należało: • koordynowanie działań poszczególnych ministrów, • rozpatrywanie ich sprawozdań i • zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw. Funkcje te  realizowała poprzez wydawanie zarządzeń i innych aktów administracyjnych oraz podejmowanie uchwał. Aparat pomocniczy ministra stanowiło ministerstwo. Obok ministerstw funkcjonowały również rozliczne urzędy centralne, które utworzono z momentem odrodzenia się Rzeczypospolitej. Konstytucja marcowa podporządkowała je  właściwym ministrom, którzy ponosili odpowiedzialność za  ich działalność. Do  najważniejszych urzędów centralnych należały: Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Miar, Główny Inspektor Pracy itp. 2. Administracja ogólna (zespolona)

a. Przed unifikacją (do  1928  r.). Administrację terytorialną, która miała stać się późniejszym wzorcem ogólnopolskim, zaczęto tworzyć najpierw w byłym zaborze rosyjskim. W 1919 r. powstały urzędy powiatowe, na czele których stali komisarze ludowi, reprezentujący władzę centralną w zakresie działań dotyczących resortu spraw wewnętrznych. Wkrótce przekształcono je w starostwa ze starostami na czele. Mianował ich minister spraw wewnętrznych. Do  kompetencji starostów należały wszystkie sprawy administracji

AAzClAA= AA

Część V. Administracja II Rzeczypospolitej

251

państwowej (z wyjątkiem przekazanych administracji wojskowej, skarbowej, pocztowej, szkolnej, kolejowej) oraz nadzór nad samorządem. Następnie w  sierpniu 1919  r. utworzono województwa. Było ich na  tym obszarze 5. Na ich czele stali wojewodowie, mianowani przez Naczelnika Państwa. Wojewoda, będący przedstawicielem rządu, zarówno wykonywał zarządzenia poszczególnych ministrów, jak i był zwierzchnikiem podległych mu niższych urzędów. Jego organami pomocniczymi były: urząd wojewódzki, podzielony na wydziały, oraz Rada Wojewódzka będąca organem opiniodawczym i uchwalającym. Odrębną organizację otrzymały 3 miasta: Warszawa, Łódź i Lublin, na których czele stali komisarze rządowi, przy czym warszawski posiadał pozycję równą wojewodzie. W byłym zaborze austriackim utworzono w 1919 r. urząd Generalnego Delegata Rządu dla byłej Galicji, który przejął większość kompetencji byłego namiestnika. Natomiast w grudniu 1920 r. obszar podzielono na 4 województwa, w ramach których wyodrębniono powiaty. W  zaborze pruskim Komisariat Naczelnej Rady Ludowej zaczął wprowadzać w 1918 r. polskich starostów, będących naczelnikami powiatów, ale funkcjonujących obok niemieckich landratów. W 1919 r., po zawarciu traktatu wersalskiego, utworzono 2 województwa (poznańskie i  pomorskie). Dzieliły się na powiaty, których granice oparto na organizacji z 1879 r. Ponadto, celem zespolenia tego terytorium z Rzeczpospolitą, utworzono specjalne Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Istniało do 1922 r. Dzieliło się na departamenty i podsekretariaty. Całkowicie odrębny ustrój zaistniał na Górnym Śląsku, gdzie w lipcu 1920 r., na podstawie statutu organicznego województwa śląskiego, wprowadzono autonomię. W rezultacie województwo posiadało własny organ ustawodawczy, którym był Sejm Śląski, składający się z 48 posłów oraz własny organ wykonawczy, którym była Rada Wojewódzka składająca się z wojewody i 5 członków, wybieranych przez Sejm. Utworzono również odrębny Skarb Śląski. b. Po unifikacji. W wyniku unifikacji administracji, dokonanej ostatecznie w 1928 r., terytorium II Rzeczypospolitej podzielono na 16 województw. Wyodrębnioną jednostkę podziału terytorialnego na  prawach województwa stanowiła Warszawa. Województwa dzieliły się na powiaty (264), a te – na  gminy miejskie (611) i  wiejskie (3195 – liczby według stanu z  1939  r.). Tworzyły one pion administracji ogólnej, zwanej zespoloną. Administracja zespolona realizowała zadania należące do resortu spraw wewnętrznych oraz większość zadań podległych ministerstwom: przemysłu i handlu, rolnictwa, komunikacji, opieki społecznej, kultury i sztuki oraz spraw wyznaniowych. Na czele administracji województwa stał wojewoda. Mianował go prezydent na  wniosek Rady Ministrów, przedstawiony przez ministra spraw AAzClAA= AA

252

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)

wewnętrznych. Jego zastępcą był wicewojewoda. Organem pomocniczym wojewody był urząd wojewódzki, który dzielił się na  wydziały i  oddziały. Wojewoda jako organ administracji wojewódzkiej działał w  podwójnym charakterze: przedstawiciela rządu oraz szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej, zespolonych z  administracją ogólną. Jako przedstawiciel rządu: koordynował działalność administracji rządowej na  terenie województwa, kontrolował obsadę personalną stanowisk kierowniczych w  administracji województwa, przejmował w  sytuacjach nadzwyczajnych (np.  mobilizacja, ogłoszenie stanu wojennego) kierownictwo całej administracji rządowej na  terenie województwa oraz nadzorował organy administracji specjalnej. Jako szef administracji ogólnej wojewoda wykonywał administrację w zakresie spraw wewnętrznych oraz innych resortów zespolonych – realizując zlecenia właściwych ministrów. W ramach tego m.in.: był zobowiązany do  zapewnienia w  województwie bezpieczeństwa i  porządku publicznego, nadzorował prasę, stowarzyszenia, zgromadzenia i  samorząd czy też administrował sprawami przemysłu, handlu, rolnictwa, opieki społecznej, wyznań itp. Przy wojewodzie działały dwa ciała kolegialne, reprezentujące czynnik obywatelski: • Rada Wojewódzka (składała się z przedstawicieli delegowanych przez organy samorządu powiatowego i stanowiła organ opiniodawczy) i • Wydział Wojewódzki (składał się z  wojewody, 3 członków wybranych przez Radę i  2 urzędników państwowych. Posiadał uprawnienia doradcze i stanowcze). Administracją powiatów kierowali starostowie. Starostów mianował minister spraw wewnętrznych, ale podlegali służbowo wojewodzie.

Oprócz starostów powiatowych od  1932  r. istnieli starostowie grodzcy, którym powierzono administrację w  miastach wydzielonych (pow. 75  tys. mieszkańców). Wyjątkiem była m.in. Gdynia, gdzie powołano komisarza rządu. Starosta, podobnie jak wojewoda, występował w powiecie w roli przedstawiciela rządu i szefa administracji ogólnej oraz zespolonej z nią administracji specjalnej, wypełniając analogiczne zadania. Ze starostą współpracowały organy samorządu powiatowego: sejmiki (rady) powiatowe oraz wydziały powiatowe. 3. Administracja specjalna (niezespolona). Działy administracji spe-

cjalnej niezespolone z administracją ogólną posiadały odrębną strukturę organizacyjną. Należały do niej całkowicie resorty: Spraw Wojskowych, Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, Reform Rolnych (do 1932 r.) oraz

AAzClAA= AA

Część V. Administracja II Rzeczypospolitej

253

częściowo resorty: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu i Handlu, Komunikacji oraz Opieki Społecznej. 4. Samorząd

a. Przed unifikacją (do 1933 r.) Samorząd gminny

• w byłym Królestwie Kongresowym gmina wiejska składała się z wielu wsi i folwarków. Jej organami były: zebranie gminne, rada gminna i wójt. Do kompetencji wójta należało zarządzanie bieżącymi sprawami gminy i wykonywanie uchwał rady. Poza tym był on organem wykonawczym administracji państwowej w zakresie spraw poruczonych. Zebrania gminne, będące organami uchwalającymi i kontrolującymi, były zwoływane 4 razy w roku. Przewodniczył im wójt. Obok gmin jednostką terytorialną były również gromady. Tworzyły je wsie i enklawy wchodzące w skład gmin; • na ziemiach byłego zaboru austriackiego ustrój gminy wiejskiej zasadniczo opierał się na ustawie gminnej z 1866 r. Novum była jedynie demokratyzacja struktur samorządu w Galicji Zachodniej, przeprowadzona przez Polską Komisję Likwidacyjną, która wprowadziła dodatkowe kurie wyborcze. Niewiele to dało, gdyż większość członków rady gminnej stanowili wiryliści, którymi były osoby opłacające co najmniej 1/6 ogólnej sumy podatków bezpośrednich. W Galicji Wschodniej pozostawiano obszary dworskie, ale były już one równorzędne gminie; • w byłym zaborze pruskim (województwa poznańskie i pomorskie) działalność samorządu normowała nadal ustawa z 1891 r., uzupełniona rozporządzeniem ministra byłej dzielnicy pruskiej z marca 1920 r. Zgodnie z nim gminy były jednowioskowe, a prawo znoszenia dotychczasowych i tworzenia nowych przysługiwało rządowi Rzeczypospolitej. Organami uchwalającymi i kontrolującymi w gminie były zgromadzenie gminne i rada gminna; • w byłym Królestwie Polskim gmina była uznawana za samodzielną jednostkę terytorialną, posiadającą osobowość prawa publicznego. Członkami gminy byli obywatele polscy, zamieszkujący na jej obszarze ponad 6 miesięcy. Mieli prawo wyboru władz, sprawowania urzędów gminnych z wyboru i korzystania z pomocy gminy, gdy zaszła tego potrzeba. Organem uchwałodawczym i kontrolującym samorządu była rada miejska. Wybierano ją na okres 5 lat, w 5-przymiotnikowych, demokratycznych wyborach. Organem wykonawczym był magistrat (zarząd miejski).

Samorząd powiatowy

• istniał na obszarze całego kraju, z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego, • organem uchwalającym i kontrolującym był sejmik powiatowy (w byłym zaborze austriackim sejmiki praktycznie nie działały), • skład sejmiku stanowiło po 2 przedstawicieli z każdej gminy wiejskiej i miast niewydzielonych, • organem wykonawczym i zarządzającym był wydział powiatowy, wybierany przez sejmik na 3 lata. Składał się ze starosty i 6 członków. Starosta był równocześnie przewodniczącym sejmiku, • nadzór nad samorządem powiatowym należał do wojewodów, współdziałających z nim wydziałów wojewódzkich i ministra spraw wewnętrznych, • na ziemiach byłego zaboru pruskiego dodatkowe kompetencje nadzorcze należały do sądów administracyjnych, a w województwie śląskim do rady wojewódzkiej.

AAzClAA= AA

254 Samorząd wojewódzki

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939) • po odzyskaniu niepodległości samorząd wojewódzki, w formie pruskiego samorządu prowincjonalnego, istniał jedynie w byłym zaborze pruskim. Jego organem uchwałodawczym był sejmik wojewódzki, wybierany na 4 lata przez sejmiki powiatowe i rady miast wydzielonych. Organem wykonawczym był wydział wojewódzki, na czele ze starostą krajowym. Przewodniczył on jednocześnie sejmikowi; • na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego funkcje samorządu wojewódzkiego wypełniały rady wojewódzkie. Z kolei w byłym zaborze austriackim niewielkie uprawnienia samorządowe posiadał Tymczasowy Wydział Samorządowy, zlikwidowany w 1929 r.; • zapowiedziany w konstytucji marcowej i potwierdzony ustawą z września 1922 r. ogólnopolski samorząd wojewódzki nigdy w praktyce nie zaistniał. Jego organem uchwalającym miał być sejmik, a wykonawczym wydział wojewódzki, z wojewodą na czele.

b. Po unifikacji. Zasady funkcjonowania. Jednolita organizacja samorządu terytorialnego została wprowadzona na  podstawie tzw. ustawy scaleniowej z 23.3.1933 r. Jednostki samorządu terytorialnego pokrywały się z podziałem administracyjnym kraju. Organy samorządu dzieliły się na: • stanowiąco-kontrolujące i • wykonawczo-zarządzające. Uprawnienia samorządu obejmowały zarówno sprawy poruczone, jak i  własne. Dla realizacji zamierzeń przekraczających możliwości finansowe samorządów jednostkowych możliwe było tworzenie przez kilka samorządów związków celowych, które mogły posiadać osobowość prawną i własne organy. Samorząd gminny

• obejmował zarówno gminy jednostkowe, jak i gminy zbiorowe złożone z gromad (pozostałość po byłym Królestwie Polskim). W tych ostatnich dodatkowo występował samorząd gromadzki, gdzie organem uchwalającym była rada lub zgromadzenie gromadzkie, a organem wykonawczym sołtys, • w gminach wiejskich organem uchwalającym była rada gminna, pochodząca z wyborów jawnych i pośrednich, natomiast organem wykonawczym – zarząd gminy, składający się z wójta i ławników, wybieranych przez radę. Z kolei w gminach miejskich władzą uchwalającą była rada miejska, powoływana w wyborach powszechnych, • funkcje wykonawcze sprawował wybrany przez radę zarząd miejski. W jego skład wchodzili burmistrz lub prezydent (w miastach wydzielonych) oraz ławnicy.

Samorząd powiatowy

• funkcjonował na obszarach powiatów oraz miast wydzielonych (powyżej 25 tys. mieszkańców), • organami uchwalającymi były rady powiatowe, wyłonione w drodze wyborów jawnych i pośrednich, dokonywanych przez rady gminne i miejskie, • rady wybierały wydział powiatowy, który był organem wykonawczym, składającym się ze starosty i 6 członków.

Samorząd wojewódzki

• nigdy nie powstał

AAzClAA= AA

Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości

255

5. Sądownictwo administracyjne. Sądownictwo administracyjne spra-

wował Najwyższy Trybunał Administracyjny, utworzony w 1922 r. Niższych sądów administracyjnych ostatecznie nie powołano, jedynie w  b. zaborze pruskim utrzymano dotychczas istniejące (województwa: pomorskie, poznańskie i  śląskie). Trybunał składał się z: pierwszego prezesa, prezesów izb oraz sędziów. Mianował ich prezydent na  wniosek premiera. Zgodnie z  ustawą z  1922  r. wszyscy musieli posiadać wykształcenie prawnicze, a połowa kwalifikacje sędziowskie, który to wymóg w 1932 r. zmniejszono do 1/3 członków. Kompetencje Trybunału obejmowały, na  podstawie klauzuli generalnej, kontrolę legalności (zgodności z prawem) wszystkich aktów administracyjnych wydanych przez organy administracji rządowej i samorządowej, z wyjątkiem spraw enumeratywnie wyliczonych, np. należących do właściwości sądów powszechnych i szczególnych, resortu spraw zagranicznych i wojskowych, dyscyplinarnych. Skargę do  Trybunału można było wnieść dopiero po  wyczerpaniu toku instancji administracyjnych. Prawo jej wniesienia przysługiwało każdej osobie fizycznej lub prawnej, twierdzącej, że naruszono jej prawa lub obciążono obowiązkiem bez podstawy prawnej. Należało to uczynić w ciągu 2 miesięcy od doręczenia stronie zaskarżonej decyzji. Trybunał posiadał tylko uprawnienia kasacyjne. W  rezultacie mógł decyzję albo utrzymać w  mocy, albo uchylić w całości lub części, zobowiązując organ, który ją wydał, do podjęcia nowej. Wyroki Trybunału były ostateczne. Jego orzecznictwo koncentrowało się głównie na sprawach podatkowych i emerytalnych.

Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości 1. Sądy powszechne. Jednolitą organizację sądownictwa powszechnego

wprowadzono ustawą z 1928 r. Ustanawiała ona 4-stopniową strukturę organizacyjną sądów, na którą składały się: sądy grodzkie, sądy okręgowe, sądy apelacyjne i Sąd Najwyższy. Sądy grodzkie

Sądy szczebla najniższego. Orzekały jednoosobowo w I instancji w drobnych sprawach cywilnych i karnych oraz udzielały pomocy prawnej innym sądom i władzom.

Sądy okręgowe

Rozpatrywały w I instancji ważniejsze sprawy cywilne i karne, a w drugiej odwołania od sądów grodzkich. Orzekały kolegialnie w kompletach 3-osobowych lub wyjątkowo jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały cywilne, karne i handlowe. Te ostatnie rozpoznawały w składach 3-osobowych, w I instancji, drobne sprawy handlowe. Ponadto minister sprawiedliwości powołał przy sądach okręgowych jednoosobowe sądy dla nieletnich.

AAzClAA= AA

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)

256 Sądy apelacyjne

Rozstrzygały w pierwszej i ostatniej instancji (w postępowaniu doraźnym) tylko sprawy szczególne, przekazane im przez ustawy. Natomiast w II instancji rozpoznawały apelacje od orzeczeń sądów okręgowych. Wyrokowały zasadniczo w składzie 3 sędziów zawodowych, wyjątkowo jednoosobowo. Utworzono 7 sądów apelacyjnych.

Sąd Najwyższy

Dzielił się na izby: cywilne (2), karną i dla spraw adwokatury (od 1938 r.). Do jego kompetencji należało: rozpoznawanie odwołań (kasacji) od orzeczeń sądów II instancji, orzekanie w sprawach szczególnych przekazanych mu przez ustawy (sprawy dyscyplinarne adwokatów, stwierdzanie ważności wyborów) oraz czuwanie nad jednolitością orzecznictwa sądowego. Orzeczenia Sądu Najwyższego zapadały w składach 3-, 5- lub 7-osobowych, całej izby lub zgromadzenia ogólnego.

2. Sądy szczególne. Poza strukturą sądów powszechnych działały sądy

szczególne. Były to sądy: • wojskowe: – pułkowe, – okręgów wojskowych i – Naczelny Sąd Wojskowy, • pracy (od 1928 r.), • wyznaniowe (wyłącznie na  obszarze b. zaboru rosyjskiego, sprawowały jurysdykcję w sprawach małżeńskich) oraz • rozpatrujące sprawy ze stosunków publicznoprawnych: – Trybunał Stanu (od 1921 r. pociągał do odpowiedzialności konstytucyjnej większością 3/5 głosów przy kworum 50% prezydenta – tylko według konstytucji marcowej i ministrów), – Trybunał Kompetencyjny i – Najwyższy Trybunał Administracyjny. 3. Inne organy Prokuratura

Organizację prokuratury unormowano w 1928 r. (łącznie z sądami). Jej strukturę dostosowano do organizacji sądów. Prokuratura podporządkowana była ministrowi sprawiedliwości, który zajmował stanowisko prokuratora generalnego i sprawował nadzór nad działalnością pozostałych prokuratur. Odpowiednio przy Sądzie Najwyższym powołano Prokuraturę Sądu Najwyższego z pierwszym prokuratorem SN, przy składach apelacyjnych prokuratury sądów apelacyjnych z prokuratorem apelacyjnym na czele, a przy sądach okręgowych prokuratury sądów okręgowych pod przewodnictwem prokuratora okręgowego. Organizację prokuratury oparto na zasadzie hierarchicznego podporządkowania.

Adwokatura

Organizację adwokatury oraz prawa i obowiązki adwokata określała ustawa z 1932 r., znowelizowana w 1938 r., oraz przepisy kodeksowe. Adwokatura zorganizowana była na zasadach samorządu zawodowego. W każdym okręgu sądu apelacyjnego istniały izby adwokackie. Najwyższym organem była Naczelna Rada Adwokacka, wybierana przez adwokatów.

AAzClAA= AA

Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości

257

Notariat

Organizację notariatu regulowała ustawa z 1933 r. Zgodnie z nią notariusze byli osobami zaufania publicznego. Mianował ich i odwoływał minister sprawiedliwości. Notariat zorganizowany był również na zasadach samorządu zawodowego. W każdym okręgu sądu apelacyjnego istniały, posiadające osobowość prawną, izby notarialne.

Prokuratoria Generalna

W 1919 r. powołano Prokuratorię Generalną. Utworzono ją dla obsługi prawnej skarbu państwa. Była hierarchicznie podporządkowana urzędowi centralnemu z siedzibą w Warszawie, któremu podlegały oddziały terenowe.

AAzClAA= AA

Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) Część I. Geneza, terytorium i ludność O utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska zadecydowała na konferencji paryskiej 18.4.1919 r. Rada Czterech, kiedy to zatwierdzano projekt artykułów traktatu pokojowego przed przekazaniem go stronie niemieckiej. Ostateczne postanowienia traktatu wersalskiego z  28.6.1919  r. ustalały w  artykułach od 100 do 108 podstawy prawne statusu Wolnego Miasta Gdańska. Mówiły one o  zrzeczeniu się przez Niemcy wszelkich praw do  miasta, granicach, przyszłej konstytucji oraz uprawnieniach Ligi Narodów, jej Wysokiego Komisarza i Polski. Wolne Miasto obejmowało obszar 1893 km2, zamieszkiwany przez 356  tys. mieszkańców. Za  obywateli Wolnego Miasta uznano wszystkich, którzy na wyznaczonym terytorium mieli stałe miejsce zamieszkania w dniu 10.1.1920 r. Ludność ta miała przy tym możliwość opcji na rzecz obywatelstwa niemieckiego. Według spisu mieszkańców z 1929 r., 9,1%, czyli ponad 35 tys. ludności, miało pochodzenie polskie. Obszar Wolnego Miasta dzielił się na 3 powiaty wiejskie (Wyżyna, Nizina i Wielkie Żuławy) oraz 2 powiaty miejskie (Gdańsk i Sopot).

Część II. Ustrój polityczny 1. Konstytucja. W  traktacie wersalskim postanowiono, że  konstytucja

przyszłego Wolnego Miasta będzie opracowana w porozumieniu z Wysokim Komisarzem Ligi Narodów przez prawidłowo wybranych przedstawicieli ludności gdańskiej. Wybory do 120-osobowej konstytuanty gdańskiej odbyły się 16.5.1920 r. Polacy uzyskali w niej tylko 7 miejsc. Konstytuanta projekt konstytucji uchwaliła 11.8.1920 r. Przetargi i dyskusje nad nimi trwały prawie 2 lata i zakończyły się dopiero 14.6.1922 r., kiedy to ogłoszono oficjalny tekst.

AAzClAA= AA

Część III. Sądownictwo

259

Konstytucja liczyła 117 artykułów i dzieliła się na 2 części. Pierwsza zajmowała się ustrojem politycznym, zaś druga dotyczyła praw i obowiązków obywatelskich, całość zamykały postanowienia końcowe. 2. Władza ustawodawcza – Zgromadzenie Ludowe. Organem usta-

wodawczym Wolnego Miasta Gdańska było Zgromadzenie Ludowe. Składało się ze 120 posłów, wybieranych na okres 4 lat. Wybory były demokratyczne, 5-przymiotnikowe. Granica czynnego prawa wyborczego wynosiła 20 lat, biernego 25 lat. W okresie istnienia Wolnego Miasta Zgromadzenie Ludowe obradowało w  6  kadencjach, przy czym 3-krotnie parlament rozwiązano przed upływem 4-letniej kadencji. Zgromadzenie obradowało jako całość na  posiedzeniach plenarnych. Uchwały podejmowano w  obecności co najmniej połowy posłów, z zasady większością głosów, chyba że konstytucja wymagała większości kwalifikowanej, np. przy uchyleniu jawności obrad czy zmianie konstytucji. 3. Władza wykonawcza – Senat. Senat Wolnego Miasta wybierany był

przez Zgromadzenie Ludowe. Składał się z 22 senatorów, w tym: prezydenta, jego zastępcy, 7 senatorów głównych, wybieranych początkowo na  12  lat, a później na 4, oraz 13 senatorów pobocznych, zwanych parlamentarnymi, wybieranych na  czas nieoznaczony. Senatorowie główni byli fachowcami, a poboczni politykami, przez co mogli być w każdej chwili odwołani przez Zgromadzenie. W  Senacie nigdy nie zasiadł Polak. Senat posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej i weta zawieszającego. Przede wszystkim był jednak organem wykonawczym. W tym zakresie do jego kompetencji należało: wytyczanie kierunków polityki, reprezentowanie Wolnego Miasta na  zewnątrz, kiedy prawo reprezentacji nie przysługiwało Polsce, prowadzenie działalności w charakterze rządu (mianowanie urzędników, ogłaszanie ustaw i wydawanie rozporządzeń, kierowanie administracją krajową, zarządzanie dochodami), a  także zarządzanie bezpośrednio miastem Gdańskiem, gdyż Senat był równocześnie organem wykonawczym rady miejskiej samego Gdańska.

Część III. Sądownictwo Naczelna władza sądowa w Wolnym Mieście Gdańsku należała do Sądu Najwyższego. Przewodniczył mu prezydent. Sąd dzielił się na  2 senaty: cywilny i  karny. Każdy z  nich orzekał w  kompletach 5-osobowych, z  wyjątkiem podejmowania uchwał w  przedmiocie zasad prawnych i  orzeczeń

AAzClAA= AA

260

Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939)

rewizyjnych w sprawie konstytucyjności ustaw, które zapadały na posiedzeniach plenarnych. Sąd Najwyższy pełnił kompetencje: • najwyższej instancji sądowej, • Trybunału Stanu, • Trybunału Konstytucyjnego, • Trybunału Wyborczego i • sądu administracyjnego. Ponadto w  I  instancji orzekał w  sprawach o  zdradę oraz w  II instancji od wyroków sądu krajowego wydanych odpowiednio w I lub II instancji. Sądowi Najwyższemu podlegał sąd krajowy, którego okręg obejmował obszar całego Wolnego Miasta. Rozstrzygał on w I instancji sprawy cywilne i karne, nieprzydzielone sądom grodzkim, oraz w II instancji odwołania i zażalenia od wyroków sądów niższych. Na szczeblu najniższym znajdowały się sądy grodzkie. Rozpoznawały one w I instancji sprawy cywilne i karne, jeżeli nie były one zastrzeżone dla sądów hierarchicznie wyższych. Sądy grodzkie utworzono w: Gdańsku, Sopocie, Nowym Stawie i Nowym Dworze Gdańskim.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej (1939–1945) Część I. Ustrój ziem okupowanych 1. Układ Ribbentrop–Mołotow i jego konsekwencje. Dnia 23.8.1939 r.

doszło do  podpisania w  Moskwie układu Ribbentrop–Mołotow. Formalnie był to pakt o nieagresji między Niemcami a Związkiem Radzieckim. Dołączono do niego tajny protokół, skierowany przeciwko Polsce. Rozgraniczał on strefy wpływów w Europie Wschodniej, przewidując podział terytorium Polski na  linii rzek: Narew, Pisa, San. Ustalono również, że  Litwa wejdzie do niemieckiej strefy wpływów, a Finlandia, Łotwa, Estonia i rumuńska Besarabia do radzieckiej. Los Polski był przesądzony. Niemcy gotowe do uderzenia 26.8.1939 r., po podpisaniu przez Rzeczpospolitą 25 sierpnia układu o wzajemnej pomocy z Wielką Brytanią, ostatecznie rozpoczęły II wojnę światową 1 września. W  trakcie niepomyślnej dla Polski wojny obronnej – w nocy z 4/5 września Warszawę opuściły władze naczelne. Dnia 17 września rozpoczęła się agresja radziecka. Dyrektywa Wodza Naczelnego wpłynęła na generalne zaniechanie działań wojsk polskich przeciwko Armii Czerwonej. W nocy z 17/18 września członkowie najwyższych władz Rzeczypospolitej przekroczyli granicę polsko-rumuńską. Jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej do Moskwy przybył ponownie Joachim Ribbentrop. Rezultatem tej wizyty było podpisanie 28.9.1939  r. niemiecko-radzieckiego „traktatu o  granicach i  przyjaźni”. Zmieniał on poprzednie uzgodnienia, określając nową linię wpływów na rzekach: Pisa, Narew, Bug, San. W ten sposób ZSRR oddawał Niemcom część województwa warszawskiego i lubelskie, w zamian uzyskując wpływy na Litwie. Tego samego dnia obydwaj ministrowie podpisali protokół dodatkowy o wspólnym zwalczaniu polskiego podziemia. 2. Ziemie polskie pod okupacją niemiecką

a. Ziemie włączone do Rzeszy. Po stronie niemieckiej znalazło się 48,5% obszaru II  Rzeczypospolitej 188  tys. km2, i  ok.  20,4  mln ludności. Prawie połowa tych ziem, z  połową ludności, na  mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8.10.1939 r. została włączona do Rzeszy, w granicach której znajdowało się

AAzClAA= AA

262

Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny…

już Wolne Miasto Gdańsk. Przy dokonanym podziale kierowano się względami historycznymi, narodowościowymi i  gospodarczymi. Z  części ziem polskich utworzono dwa nowe okręgi Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie, składający się z 3 rejencji – gdańskiej, kwidzyńskiej i bydgoskiej, oraz Kraj Warty, obejmujący również 3 rejencje inowrocławską, poznańską i  łódzką. Pozostałe obszary włączono do  istniejących już prowincji niemieckich. W 1941 r. utworzono odrębną prowincję górnośląską z siedzibą w Katowicach. W 1942 r., po napaści Niemiec na ZSRR, do Rzeszy włączono jeszcze okręg białostocki. Na ziemiach wcielonych wprowadzono administrację niemiecką. Na czele okręgów stanęli mianowani przez kanclerza namiestnicy (gauleiterzy), powoływani przez Kanclerza Rzeszy, będący jednocześnie szefami partii narodowo-socjalistycznej (NSDAP). Natomiast w Prusach Wschodnich i na Śląsku, do których włączono część ziem polskich, utrzymano tradycyjny podział na prowincje z nadprezydentami. Obszary i prowincje dzieliły się na rejencje kierowane przez prezydentów. Z kolei administracją powiatu wiejskiego kierował starosta (landrat), a powiatu miejskiego burmistrz. W polityce niemieckiej tereny włączone miały być aktywnie germanizowane już podczas wojny, a cały proces miał się zakończyć w ciągu 10 lat całkowitym wyniszczeniem polskości. Punktem wyjścia było zróżnicowanie sytuacji prawnej Polaków zamieszkujących ziemie wcielone. W marcu 1941 r. ogłoszono Niemiecką Listę Narodową (Volkslistę) z  podziałem na  cztery grupy: • pierwsza obejmowała obywateli polskich i  gdańskich narodowości niemieckiej przyznających się do swego pochodzenia, • druga obejmowała obywateli polskich pochodzenia niemieckiego zachowujących się biernie wobec Niemiec, • trzecia obejmowała osoby pochodzenia niemieckiego częściowo spolonizowane, • czwarta obejmowała osoby całkowicie spolonizowane. Wszystkich pozostałych obywateli polskich i gdańskich, którzy znaleźli się poza listą, traktowano jako poddanych Rzeszy. W stosunku do nich podjęto szeroko zakrojoną akcję dyskryminacyjną, zwłaszcza poprzez masowe wysiedlenia i konfiskaty majątku. Całkowicie odrębnie potraktowano obywateli polskich pochodzenia żydowskiego i  cygańskiego, których uznano za  bezpaństwowców, przystępując do ich eksterminacji. b. Generalne Gubernatorstwo. Z pozostałych ziem okupowanych Niemcy utworzyli, na  mocy dekretu kanclerskiego z  12.10.1939  r., Generalne Gubernatorstwo (GG). Dzieliło się ono początkowo na  cztery dystrykty: AAzClAA= AA

Część I. Ustrój ziem okupowanych

263

krakowski, radomski, lubelski i warszawski. W sumie było to ok. 96 tys. km2 i 12 mln ludności. W 1941 r. utworzono piąty dystrykt – galicyjski. Stolicą GG był Kraków. Na czele GG stał, mianowany przez Hitlera, Generalny Gubernator, którym został Hans Frank. Był on jednocześnie na  obszarze GG szefem NSDAP. W rezultacie skupiał w swoim ręku prawie całą władzę państwową. Jego organem wykonawczym i doradczym był rząd GG kierowany przez sekretarza stanu. Trwałym elementem polityki hitlerowskich Niemiec na  ziemiach polskich, zwłaszcza w GG, była rozbudowa struktur policyjnych. Policja podlegała wyższemu dowódcy SS i  policji, a  jemu z  kolei: dowódca policji i  bezpieczeństwa, dowódca policji porządkowej oraz dowódcy SS i  policji w  dystryktach. W  strukturze policji porządkowej znajdowała się też policja polska („granatowa”). W  1942  r. utworzono specjalny sekretariat stanu do spraw bezpieczeństwa w rządzie GG. Generalne Gubernatorstwo oddzielone było od Rzeszy granicą: celną, dewizową, walutową i policyjną. Obowiązywał tutaj polski system prawny, jeżeli nie był sprzeczny z przepisami niemieckimi, a także generalnie polska struktura wymiaru sprawiedliwości w sprawach niepodlegających sądom niemieckim. W administracji GG językiem urzędowym był niemiecki, przy dopuszczeniu polskiego w kontaktach z Polakami. W rękach polskich pozostawiono część produkcji przemysłowej i  rzemieślniczej. W  1939  r. utworzono Bank Emisyjny emitujący nowe banknoty, tzw. młynarki. Zezwolono też na  kontrolowaną działalność polskich banków prywatnych. Zlikwidowano wszystkie szkoły wyższe i średnie, pozostawiając jedynie podstawowe i zawodowe. Pewne uprawnienia pozostawiono Polakom również w  innych dziedzinach życia społeczno-gospodarczo-kulturowego. Generalnie ludność polska na terenie GG była bardziej uprzywilejowana niż na obszarach wcielonych do Rzeszy, mając pewne ograniczone prawa, chociaż trudno tutaj wyznaczyć jakiekolwiek kryteria, gdyż te  zależały wyłącznie od  stosowanej przez okupanta polityki, a  przede wszystkim praktyki. Do  końca nieokreślona też była pozycja prawna ludności GG.  Nie byli oni ani obywatelami GG, ani też poddanymi Rzeszy. Obywatele polscy narodowości niemieckiej uzyskali pozycję uprzywilejowaną, podobną do  obowiązującej na  terenach wcielonych. Grupami poddanymi całkowitej eksterminacji byli Żydzi i Cyganie. Plany niemieckie wobec GG przewidywały, po  zwycięskiej wojnie, całkowite wysiedlenie ludności polskiej na wschód i zasiedlenie terenów GG przez mniejszości niemieckie z  innych państw europejskich. Realizując te  plany, Niemcy oparli się na  wysiedleniach, wywłaszczeniach, codziennym terrorze, przymusowych robotach i innych formach wyniszczania ludności polskiej.

AAzClAA= AA

264

Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny…

3. Ziemie polskie pod okupacją radziecką (do  1941  r.). Związek

Radziecki zagarnął obszar 201 tys. km2, co stanowiło 50% ziem Rzeczypospolitej, na którym zamieszkiwało 14,3 mln ludności, w tym ok. 5 mln Polaków. Przejściowo władzę nad tym terytorium przejęły Zarządy Tymczasowe, podlegające lokalnym placówkom Narodowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD). Na  początku października 1939  r. zarządzono przeprowadzenie wyborów do zgromadzeń ludowych, odmawiając Polakom możliwości wysuwania własnych kandydatów. Odbyły się one 22 października i zostały całkowicie zbojkotowane przez Polaków, z wyjątkiem komunistów. „Wybrane” w ich wyniku zgromadzenia ludowe Zachodniej Białorusi w  Białymstoku oraz Zachodniej Ukrainy we  Lwowie podjęły jednomyślne uchwały o włączeniu tych ziem do radzieckich republik białoruskiej i ukraińskiej. Realizując je, wysłały do Moskwy swoje delegacje na posiedzenie Rady Najwyższej ZSRR. Ta na sesji 1 i 2.11.1939 r. podjęła uchwałę o włączeniu tych obszarów do  odpowiednich republik. Następnie dekretem Prezydium Rady Najwyższej Białoruskiej SRR w  Mińsku włączono województwa białostockie i nowogródzkie do Białoruskiej SRR, a dekretem Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR Galicję Wschodnią i Wołyń do Ukraińskiej SRR. W  ramach unifikacji zajętych ziem polskich z  republikami radzieckimi, władze komunistyczne rozpoczęły natychmiastowe represje w  stosunku do  ludności polskiej. Pierwszą formą terroru były masowe aresztowania jeńców wojennych, w stosunku do których nie przestrzegano konwencji międzynarodowych. Specjalną rolę spełniły tutaj zwłaszcza trzy obozy: w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Wywiezionych z nich jeńców zamordowano w  pobliżu Katynia, Charkowa i  Miednoje. W  ślad za  aresztowaniami rozpoczęły się masowe deportacje ludności cywilnej w  głąb ZSRR. Łącznie zsyłki objęły 1,8 mln Polaków. Wysiedlenie oznaczało jednoczesny przepadek mienia. Znaczną część przesiedlonych Polaków zamknięto w ok. 130 łagrach. Przypuszczalnie ogólna liczba ofiar polskich w łagrach radzieckich sięgała nawet kilkuset tysięcy osób. Trudno ją będzie kiedykolwiek ustalić. Odmienny los, w odróżnieniu od innych ziem wschodnich Rzeczypospolitej, spotkał Wileńszczyznę. Dnia 10.10.1939 r. ZSRR odstąpił Litwie terytorium liczące 7 tys. km2 i zamieszkane przez ok. 0,5 mln ludności, w zamian za utworzenie na jej terenie baz wojskowych, w których miało stacjonować ok. 30 tys. żołnierzy. Stan taki nie trwał długo, gdyż już w czerwcu 1940 r. Armia Czerwona zajęła terytorium Litwy, a nowo wybrany parlament i rząd komunistyczny zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z „prośbą” o przyłączenie do państwa radzieckiego, co nastąpiło w sierpniu 1940 r.

AAzClAA= AA

Część I. Ustrój ziem okupowanych

265

4. Organizacja sądownictwa państw okupacyjnych

a. Sądownictwo na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Na ziemiach wcielonych funkcjonowały sądy: powszechne, specjalne i tajne. Sądy powszechne

Ustrój sądów powszechnych regulował dekret ministra sprawiedliwości z listopada 1940 r. Zgodnie z nim sądownictwo na ziemiach włączonych do Rzeszy zunifikowano z ustrojem sądów niemieckich. Najniższą instancją był sąd powiatowy. Pośrednią stanowił sąd krajowy, obejmujący obszar rejencji. Wreszcie w okręgach Rzeszy i prowincjach działały wyższe sądy krajowe.

Sądy specjalne

Pierwsze sądy specjalne utworzono jeszcze w okresie prowadzenia działań wojennych. Były nimi wojenne sądy polowe, które rozstrzygały przede wszystkim sprawy o szpiegostwo, oraz wojskowe sądy doraźne, orzekające w sprawach o działania partyzanckie i posiadanie broni. Z czasem ich kompetencje przejęły cywilne sądy specjalne, powołane pierwotnie do rozpatrywania przestępstw popełnionych na obszarze działań wojennych. Najwyższym sądem specjalnym był Trybunał Ludowy w Berlinie, sądzący w sprawach politycznych.

Sądy tajne

Doraźne sądy policyjne zaczęły funkcjonować już we wrześniu 1939 r. na podstawie przyznanych tajnej policji państwowej (Gestapo) uprawnień jurysdykcyjnych. Składały się z kierownika urzędu policyjnego i 2 mianowanych przez niego ławników. Orzekały w sprawach Polaków i Żydów oskarżonych o działalność na szkodę Rzeszy i jej obywateli, wymierzając w prawie wszystkich przypadkach karę śmierci.

b. Sądownictwo w Generalnym Gubernatorstwie. Sądy niemieckie (podlegali nim: Reichsdeutsche, Volksdeutsche i  osoby prowadzące działalność przeciwko Rzeszy i  jej obywatelom oraz władzom GG) dzieliły się na: powszechne i specjalne. Sądy powszechne

Dwuinstancyjne, w I instancji sądził sąd niemiecki, a w drugiej wyższy sąd niemiecki.

Sądy specjalne

Właściwe dla rozpatrywania spraw szczególnych.

Sądy doraźne (policyjne)

Składały się z dowódcy policji bezpieczeństwa lub porządkowej oraz 2 urzędników policyjnych.

Sądy polskie dzieliły się na: grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Były właściwe tylko w tych sprawach, które nie należały do właściwości rzeczowej sądów niemieckich. c. Sądownictwo na  ziemiach anektowanych przez ZSRR. Na  ziemiach zagarniętych przez ZSRR wprowadzono ustrój sądów radzieckich, zgodny z konstytucją ZSRR.

AAzClAA= AA

266

Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny…

Szczebel najniższy

Na szczeblu najniższym funkcjonowały rejonowe sądy ludowe, wybierane przez obywateli na okres 3 lat. Instancją wyższą były sądy obwodowe, wybierane na kadencję 5-letnią.

Szczebel republiki

Na szczeblu republiki utworzono Sąd Najwyższy, wybierany na 5 lat przez Radę Najwyższą Republiki.

Sąd Najwyższy

Działalność wszystkich sądów nadzorował i kontrolował Sąd Najwyższy ZSRR. Odrębne uprawnienia jurysdykcyjne otrzymały organy bezpieczeństwa wewnętrznego podległe NKWD.

Część II. Władze polskie na emigracji Tuż przed opuszczeniem kraju, 17.9.1939 r., prezydent I. Mościcki wydał orędzie traktujące o  przeniesieniu siedziby prezydenta i  naczelnych organów państwa na teren kraju któregoś z sojuszników, w celu kontynuowania wojny. Władze polskie liczyły na to, że przekraczając granicę Rumunii udadzą się dalej do Francji. Tymczasem władze rumuńskie, pod naciskiem Niemiec i przy niejednoznacznej postawie Francji, wbrew poprzednim obietnicom, internowały najwyższe władze Rzeczypospolitej. W zaistniałej sytuacji prezydent zrezygnował ze  stanowiska i  zgodnie z  konstytucją kwietniową wyznaczył swojego następcę. Pierwotnie został nim generał Bolesław Wieniawa-Długoszowski – ambasador RP w Rzymie. W związku z nieuznaniem tej nominacji przez Francję, I. Mościcki przekazał swe uprawnienia byłemu marszałkowi Senatu – Władysławowi Raczkiewiczowi. Nominację antydatowano na dzień 17.9.1939 r. z miejscem wydania w Kutach, zachowując w ten sposób wymogi konstytucji o ciągłości władzy państwowej. Faktycznie przesłano ją  28 września z  Bukaresztu do  Paryża. Zaprzysiężenie nowego prezydenta odbyło się 30 września. Obejmując urząd, W. Raczkiewicz odwołał internowany w Rumunii rząd F. Sławoja-Składkowskiego, a nowym premierem mianował generała Władysława Sikorskiego. Objął on także urząd Wodza Naczelnego, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych i obowiązki ministra spraw zagranicznych. Jednocześnie prezydent zrezygnował ustnie z przysługujących mu prerogatyw konstytucyjnych, zamierzając wykonywać je wspólnie z premierem. W skład utworzonego przez W. Sikorskiego rządu koalicyjnego weszli zarówno przedstawiciele sanacji, jak i przedwojennej opozycji wywodzącej się z Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Narodowego (SN), Stronnictwa Pracy (SP) i Stronnictwa Ludowego (SL). Siedzibą rządu był najpierw Paryż, a  następnie Angers. W  rządowym programie z listopada 1939 r. zapowiedziano kontynuację walki przeciw Niemcom u boku Wielkiej Brytanii i Francji oraz współudział w organizacji powojennej AAzClAA= AA

Część II. Władze polskie na emigracji

267

Europy. Realizując te deklaracje, zaczęto tworzyć armię polską we Francji i strukturę podziemną w okupowanej Polsce. Dnia 2.11.1939  r. prezydent rozwiązał Sejm i  Senat, co  dało mu możliwość wykonywania władzy ustawodawczej poprzez wydawanie dekretów z mocą ustawy, z czego W. Raczkiewicz szeroko korzystał. Wypełniając istniejącą lukę, prezydent dekretem z  9.12.1939  r. powołał Radę Narodową, zwaną później Radą Narodową Rzeczypospolitej Polskiej. Była organem doradczym, opiniującym sprawy wnoszone przez rząd oraz opracowującym zasady przyszłego ustroju państwa i  postulaty polskie na  konferencje pokojowe. Pierwszym przewodniczącym Rady był I.  Paderewski. Rada Narodowa została rozwiązana 21.3.1945  r. Jej rola polityczna, zwłaszcza po 1941 r., była niewielka. Po  upadku Francji polskie władze emigracyjne, na  zaproszenie rządu Wielkiej Brytanii, przeniosły się w połowie czerwca do Anglii (ewakuowano ok. 25 tys. żołnierzy i oficerów, tj. 1/3 składu). We władzach państwowych doszło do nieporozumień osobistych. Ich rezultatem było prezydenckie odwołanie 18.7.1940  r. ze  stanowiska premiera W.  Sikorskiego i  powierzenie tego urzędu najpierw K.  Sosnkowskiemu, a  wobec jego odmowy – Augustowi Zaleskiemu. Ostre protesty Rady Narodowej i części emigracji zmusiły jednak W. Raczkiewicza do odwołania tej decyzji i zawarcia z W. Sikorskim kompromisowego porozumienia. Kolejny kryzys rządowy wywołało podpisanie 30.7.1941  r. układu Sikorski–Majski (ambasador ZSRR w  Londynie), którego treść nie była wcześniej zaaprobowana przez prezydenta i  główne siły działające na emigracji. W rezultacie prezydent porozumienia tego nie ratyfikował, a rząd opuściło na znak protestu kilku ministrów. Głównym powodem sporu wokół układu były kwestie unieważnienia przez ZSRR traktatów rozbiorowych z 1939 r., ale bez jednoczesnego wyraźnego określenia powrotu do  przedwojennej granicy wschodniej Polski oraz uznania bezprawności działań Związku Radzieckiego na  okupowanych ziemiach polskich w  latach 1939–1941. Ostatecznie W.  Sikorskiemu udało się rząd zrekonstruować, a spory z prezydentem załagodzić. Następny kryzys przyniosła śmierć W. Sikorskiego, wskutek tragicznej katastrofy samolotowej w Gibraltarze, mającej miejsce 4.7.1943 r. Nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk (SL). Stanowisko Wodza Naczelnego, wbrew woli premiera, powierzono K.  Sosnkowskiemu. Rząd S.  Mikołajczyka, liczący 13 ministrów, przetrwał od  14.7.1943  r. do 24.11.1944 r. W tym czasie całkowicie zmieniła się sytuacja na frontach wojny. Postępy ofensywy radzieckiej i  zarysowana w  Teheranie koncepcja przyszłej granicy wschodniej Polski na linii Curzona zmusiła S. Mikołajczyka

AAzClAA= AA

268

Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny…

do kompromisu. Ostatecznie premier 13.10.1944 r., wskutek nacisków strony brytyjskiej, zgodził się w Moskwie na porozumienie wyznaczające linię Curzona za polsko-radziecką linię demarkacyjną, czego z kolei nie przyjął Stalin. W tej sytuacji S. Mikołajczyk wyjechał do Londynu w celu przedyskutowania sprawy. Zwołany tam 22 listopada Komitet Koordynacyjny 4 stronnictw rządowych odrzucił dyktat aliantów, zaś S. Mikołajczyk podał się do dymisji. Nowy rząd utworzył 29.11.1944  r. Tomasz Arciszewski (PPS). Anglicy wprawdzie nie kwestionowali jego legalności, lecz jak mogli, ograniczyli z  nim kontakty i  utrudniali mu łączność z  krajem. W  tym czasie wielka trójka zbierała się w  lutym 1945  r. na  konferencji w  Jałcie. Jej ustalenia w kwestii polskiej były ostateczne. Polsce została narzucona nowa formuła granic i rządu.

Część III. Polskie Państwo Podziemne Organizację Polskiego Państwa Podziemnego rozpoczęto jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej. Główna inicjatywa konspiracyjna wyszła od generała Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, który po konsultacjach z przedstawicielami głównych partii powołał w nocy z 26/27.9.1939 r. tajną organizację wojskowo-polityczną pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski (SZP), której został dowódcą głównym. Koncepcja ta nie uzyskała poparcia W. Sikorskiego, który wobec równoczesnego tworzenia się innych organizacji podziemnych i  przyjmowania przez nie różnych formuł organizacyjnych oraz obawiając się wpływu oficerów sanacyjnych na  podziemie, postanowił podporządkować tworzenie i  działalność konspiracyjnego podziemia w  kraju rządowi emigracyjnemu. W związku z tym w Paryżu powołano przy rządzie Komitet Ministrów dla Spraw Kraju pod przewodnictwem K.  Sosnkowskiego. Jednocześnie premier rozwiązał SZP i  w  jej miejsce powołał w  listopadzie 1939  r. nową organizację – Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Komenda Główna ZWZ miała siedzibę w Paryżu, a na jej czele stanął K. Sosnkowski. W  kraju przewidywano osobne dowództwa dla okupacji niemieckiej (Stefan Grot-Rowecki) i  radzieckiej (M.  Karaszewicz-Tokarzewski). Ostatecznie po klęsce Francji (czerwiec 1940 r.) zdecydowano, że Komendantem Głównym ZWZ na  cały kraj zostanie generał S.  Grot-Rowecki. W  organizacji ZWZ przyjęto jednocześnie koncepcję, że  będzie to  wyłącznie organizacja wojskowa, oddzielona od pionu cywilnego i politycznego. Równoległe istnienie obok ZWZ licznych i  żywiołowo zakładanych organizacji zbrojnych zmusiło Naczelne Dowództwo w  Londynie do  podjęcia akcji scalenia podziemia wojskowego. Dnia 14.2.1942  r. ZWZ AAzClAA= AA

Część III. Polskie Państwo Podziemne

269

przemianowano na  Armię Krajową (AK). Na  czele AK stanął Komendant Główny AK.  Pierwszym był S.  Grot-Rowecki, a  po  jego aresztowaniu stanowisko to piastowali: Tadeusz Bór-Komorowski (od lipca 1943 r.) i  Leopold Okulicki (od  października 1944  r.). Organem dowodzenia AK była Komenda Główna. Terenowa organizacja AK oparta była zasadniczo na  przedwojennym podziale administracyjnym II  Rzeczypospolitej. Kraj podzielono na obszary. Obszary dzieliły się na okręgi odpowiadające województwom, te na obwody, pokrywające się z powiatami, a te na placówki odpowiadające gminom. Podstawową jednostką organizacyjną i taktyczną AK był pluton, liczący ok. 50 żołnierzy. W największym swoim rozwoju, który przypadł na akcję „Burza”, AK liczyła ok. 400 tys. członków. Oprócz walki zbrojnej, do  kierowania oporem społeczeństwa delegat rządu i komendant główny ZWZ (AK) powołali w kwietniu 1941 r. wspólnego pełnomocnika, którym został Stefan Korboński. W  grudniu 1942  r. utworzył on Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), którego głównym zadaniem było rozpowszechnianie i egzekwowanie zasad walki cywilnej w całym kraju. Temu ostatniemu celowi służyły sądy podziemne KWC. W lipcu 1943 r. delegat rządu na kraj i komendant główny AK połączyli KWC z  Kierownictwem Walki Konspiracyjnej (KWK) w  Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP), które koordynowało odtąd wszystkie akcje AK.

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

DZIAŁ SZÓSTY. PRAWO II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

Rozdział I. Źródła prawa Część I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej 1. Stan prawny po odzyskaniu niepodległości. Odrodzone w 1918 r.

państwo polskie odziedziczyło po  państwach zaborczych różne systemy prawa: austriackiego, niemieckiego, francuskiego, rosyjskiego i węgierskiego (Spisz i Orawa). Wszystkie różniły się między sobą zarówno w zakresie instytucji i konstrukcji prawnych, jak i w stopniu regulacji stosunków społeczno-gospodarczych. Stan taki utrudniał proces integracji nie tylko prawa, ale i całego państwa polskiego. Źródła prawa cywilnego

ziemie byłego Królestwa Polskiego: II i III księga Kodeksu Napoleona, ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r., Kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r. i ustawa małżeństwa z 1836 r. ziemie byłych rosyjskich guberni zachodnich: X tom Zwodu praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1836 r. ziemie byłego zaboru pruskiego: kodeks cywilny niemiecki (BGB) z 1896 r. ziemie byłego zaboru austriackiego: kodeks cywilny austriacki (ABGB) z 1811 r. ziemie Spisza i Orawy: prawo węgierskie, a od 1923 r. ABGB

Źródła prawa cywilnego procesowego

ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjska ustawa o postępowaniu cywilnym z 1864 r. ziemie byłego zaboru pruskiego: niemiecki kodeks postępowania cywilnego z 1877 r. ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki kodeks postępowania cywilnego z 1895 r.

Źródła prawa karnego materialnego

ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjski kodeks karny Tagancewa z 1903 r.

Źródła prawa karnego procesowego

ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjska ustawa o procedurze karnej z 1864 r.

ziemie byłego zaboru pruskiego: kodeks karny Rzeszy z 1871 r. ziemie byłego zaboru austriackiego: kodeks karny austriacki z 1852 r.

ziemie byłego zaboru pruskiego: niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877 r. ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki kodeks postępowania karnego z 1873 r.

Źródła prawa handlowego

ziemie byłego zaboru rosyjskiego: francuski kodeks handlowy z 1807 r. i uzupełniające go ustawy rosyjskie ziemie byłego zaboru niemieckiego: niemiecki kodeks handlowy z 1897 r. ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki kodeks handlowy z 1861 r.

AAzClAA= AA

Rozdział I. Źródła prawa

274

2. Komisja Kodyfikacyjna. W toku dyskusji nad dalszymi losami prawa

w  odrodzonej Polsce zwyciężyła ostatecznie koncepcja o  potrzebie równoczesnego połączenia procesu unifikacji prawa z procesem dokonania jego nowej kodyfikacji. Dla realizacji tego celu Sejm Ustawodawczy na posiedzeniu w dniu 3.6.1919 r. powołał niezależną od rządu Komisję Kodyfikacyjną RP. Komisja dzieliła się na dwa wydziały: • karny i • cywilny, zaś te na poszczególne sekcje. Komisja Kodyfikacyjna zakończyła swoje funkcjonowanie wraz z  wybuchem wojny. 3. Kodyfikacja prawa cywilnego, handlowego i postępowania cywilnego

a. Organizacja prac nad kodyfikacją prawa cywilnego i  jej rezultaty. Zgodnie z  założeniem Komisji prawo cywilne miało być unifikowane etapami. 1920

Władysław Leopold Jaworski przygotował zasady prawa małżeńskiego. Wzbudziły one żywą, kilkuletnią, dyskusję.

1920

Prawo spadkowe zostało opracowane w 1920 r. w odrębnych projektach Henryka Konica i Stanisława Wróblewskiego, dotyczących spadkobrania beztestamentowego. Trudności o charakterze politycznym spowodowały jednak zaniechanie dalszej nad nimi dyskusji. W rezultacie S. Wróblewski dopiero w 1937 r. przedstawił po raz kolejny jego pierwszą część. Śmierć referenta nie pozwoliła jednak na ukończenie obrad nad nią.

1921

Opracowano projekty prawa międzynarodowego prywatnego i prawa międzydzielnicowego. Zawierały one zasady rozstrzygania kolizji prawnych między różnymi ustawodawstwami. Przygotował je Fryderyk Zoll. Sejm uchwalił projekty, z drobnymi poprawkami, w 1926 r.

1922

Prawo wodne

1923

Powstał we Lwowie projekt kodeksu zobowiązań opracowany przez wybitnych cywilistów: Ernesta Tilla, Maurycego Allerhanda, Aleksandra Dolińskiego, Romana Longchamps de Bériera i Kamila Stefkę. Jego opublikowany w 1928 r. tekst spotkał się z ostrą krytyką, której uczestnicy zarzucili mu nadmierny liberalizm. Spory wśród członków Komisji Kodyfikacyjnej przeciągnęły jego uchwalenie do października 1933 r., z mocą obowiązującą od lipca 1934 r. Wzorowany był przede wszystkim na prawie szwajcarskim, przy uwzględnieniu oddziaływań prawa francuskiego, niemieckiego i austriackiego. Składał się z 645 artykułów, podzielonych na 17 tytułów. Całość ujęto w trzech częściach: ogólnej (źródła, rodzaje, istota i powstanie zobowiązań, przejście praw obowiązków wynikających z zobowiązań), szczególnej (poszczególne rodzaje umów) i zagadnień części ogólnej prawa cywilnego, wiążących się z prawem zobowiązań (oświadczenie woli, termin, przedawnienie itd.).

AAzClAA= AA

Część I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej

275

1924

Projekty prawa wekslowego i czekowego opracowała sekcja prawa handlowego. Ich referentami byli: Aleksander Doliński, Antoni Górecki i Roman Kuratowski. Weszły one w życie na podstawie rozporządzenia prezydenta z września 1924 r. Oba wzorowane były na konwencji haskiej z 1912 r. Podpisanie przez Rzeczpospolitą w 1930 r. trzech konwencji genewskich, wprowadzających system prawa jednolitego, pociągnęło za sobą konieczność zmiany funkcjonującego prawa. Nowy projekt prawa wekslowego przygotował Stanisław Wróblewski, a czekowego Józef Sułkowski. Sejm uchwalił je w formie ustawy w kwietniu 1936 r.

1924

Projekt prawa patentowego przedstawił F. Zoll, a koreferat S. Wróblewski. Wszedł on w życie w lutym 1924 r. jako ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. Zastąpiło ją rozporządzenie prezydenta z marca 1928 r.

1926

F. Zoll opracował projekty prawa autorskiego i prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, które Sejm uchwalił w 1926 r.

1931

F. Zoll opracował tezy do projektu ustawy o księgach ziemskich.

1937

F. Zoll zaprezentował projekt kodyfikacji prawa rzeczowego. Uzasadnienia do niego do wybuchu wojny jednak nie przygotowano.

b. Kodyfikacja prawa handlowego. Przewodniczącym podkomisji prawa handlowego był S. Wróblewski. W krótkim czasie opracowano Kodeks handlowy, który ogłoszono równocześnie z prawem zobowiązań, w formie rozporządzenia prezydenta z  czerwca 1933  r., z  mocą obowiązującą od  lipca 1934 r. c. Kodyfikacja postępowania cywilnego. Prace nad projektem Kodeksu postępowania cywilnego rozpoczęto w  Warszawie jeszcze w  1917  r., pod przewodnictwem Jana J. Litauera. Prace zakończono w 1929 r. Sam Kodeks ogłoszono rozporządzeniem prezydenta z listopada 1930 r., z mocą obowiązującą od stycznia 1933 r. Jeszcze przed wejściem w życie uzupełniony został przepisami o  sądowym postępowaniu egzekucyjnym i  zabezpieczającym, ogłoszonymi rozporządzeniem prezydenta z  października 1932  r. Liczył 864 artykuły. Całość podzielona została na dwie części. Pierwsza zawierała przepisy o postępowaniu spornym (sąd, proces) i sądownictwie polubownym, zaś druga regulowała postępowanie egzekucyjne i  upadłościowe. Obowiązywał on, ze  znacznymi zmianami wprowadzonymi zwłaszcza po wojnie, do końca 1964 r. 4. Kodyfikacja prawa karnego materialnego i  postępowania karnego

a. Organizacja prac nad kodyfikacją prawa karnego materialnego i jej rezultaty. Prace nad kodeksem prawa karnego materialnego prowadził wydział karny, a  następnie sekcja karna Komisji Kodyfikacyjnej. Na  jej czele stał Juliusz Makarewicz, który w  1922  r. przedstawił projekt części ogólnej kodeksu, który został poddany dyskusji, a  następnie ogłoszony drukiem

AAzClAA= AA

276

Rozdział I. Źródła prawa

w  języku polskim i  francuskim. W  latach 1923–1926 opracowano część szczególną, nad którą toczono dyskusję do 1928 r. W 1929 r. projekt łączny przesłano do  zaopiniowania sądom i  korporacjom prawniczym. W  latach 1929–1931 ponownie go przedyskutowano na forum Komisji Kodyfikacyjnej, po czym złożono na ręce ministra sprawiedliwości. Ten powołał komisję, która wprowadziła do  niego kilka poprawek. W  1932  r. odbyły się kolejne konsultacje i  narady z  przedstawicielami innych ministerstw, co  zaowocowało dalszymi zmianami. Ostateczny tekst kodeksu wszedł w  życie na  podstawie rozporządzenia prezydenta z lipca 1932 r., z mocą obowiązującą od września 1932 r. Drugim rozporządzeniem prezydenta wprowadzono tego samego dnia prawo o wykroczeniach. Kodeks karny z 1932 r. składał się z 295 artykułów ujętych w 42 rozdziałach. Całość podzielono na dwie części: ogólną i szczególną. Część szczególna opierała się na  dwupodziale przestępstw, normując zbrodnie i  występki. Natomiast wykroczenia regulowała odrębna ustawa.

b. Kodyfikacja postępowania karnego. Równolegle z pracami nad kodyfikacją prawa karnego materialnego prowadzono przygotowania do opracowania Kodeksu postępowania karnego. Zajęła się nimi odrębna podkomisja, w  skład której wchodzili: Edmund Krzymuski, Aleksander Mogilnicki, Zygmunt Rymowicz i  E.S. Rappaport (sekretarz). Projekt kodeksu (ukończony w końcu maja 1924 r.) uzyskał aprobatę Komisji w 1926 r. Następnie przekazano go ministrowi sprawiedliwości, który powołał do dyskusji nad nim specjalną komisję. Wersję ostateczną uzgodniono w 1927 r. Weszła ona w życie na podstawie rozporządzenia prezydenta z marca 1928 r., z mocą obowiązującą od lipca 1929 r. Kodeks postępowania karnego z 1928 r. składał się z 676 artykułów, ujętych w  11 księgach. Był ustawą zwięzłą, syntetyczną, a  przede wszystkim nowocześniejszą od  procedur państw zaborczych. Jego przepisy obowiązywały do 1969 r.

5. Ustawodawstwo w  dziedzinie prawa pracy. Prawo pracy w  okre-

sie II Rzeczypospolitej ostatecznie wyodrębniło się z prawa cywilnego i administracyjnego jako nowa gałąź prawa. Jego źródłem były akty prawne o charakterze szczególnym. Najważniejsze z nich dotyczyły: wprowadzenia 8-godzinnego dnia pracy (1918), prawa zakładania związków zawodowych (1919), ubezpieczeń na  wypadek choroby (1920), urlopów pracowniczych (1922), ochrony pracy młodocianych i kobiet (1924), ubezpieczeń emerytalnych (1927), układów zbiorowych (1937) itd. AAzClAA= AA

Część II. Źródła prawa na ziemiach polskich…

277

Część II. Źródła prawa na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej 1. Źródła prawa obowiązujące na  obszarze okupacji niemieckiej. Okres niemieckiego zarządu wojskowego trwał na  ziemiach wcie-

lonych do  Rzeszy do  8 października, a  w  Generalnym Gubernatorstwie do 12.10.1939 r. Do tego czasu obowiązywało tam prawo polskie, ze zmianami w  zakresie ustroju sądów oraz procedury i  prawa karnego. Zawarte one były przede wszystkim w rozporządzeniu z 5.9.1939 r., wydanym przez naczelnego dowódcę wojska niemieckiego (Waltera Brauchitscha) o  sądach wyjątkowych na okupowanych obszarach polskich. Tego samego dnia wydano inne rozporządzenie, zgodnie z którym w sądach wojskowych lub sądach wyjątkowych miano orzekać na  podstawie przepisów niemieckiego kodeksu karnego z 1871 r., po zmianie w 1927 r. Natomiast zgodnie z rozporządzeniem z 10.9.1939 r., normującym wydawanie wyroków w sprawach przestępstw popełnianych przez młodocianych, zezwolono na  stosowanie wobec nich przepisów dotyczących osób pełnoletnich. Z  kolei rozporządzeniem z 12.9.1939 r. wprowadzono możliwość wymierzenia kary śmierci za posiadanie broni. Dekret A. Hitlera z 8.10.1939 r., dotyczący podziału i administracji ziem wcielonych do Rzeszy, przewidywał tymczasowe obowiązywanie na tym obszarze tych przepisów prawa polskiego, które nie były sprzeczne z prawem niemieckim. Prawo niemieckie miano wprowadzać stopniowo, na podstawie rozporządzeń niemieckiego ministra spraw wewnętrznych oraz innych wyliczonych urzędów. Na  uwagę zasługuje zwłaszcza wydanie rozporządzeń o: niemieckiej liście narodowej i  niemieckim obywatelstwie na  obszarach włączonych z  4.3.1941  r., wprowadzeniu norymberskich ustaw rasowych z 31.5.1941 r., sądownictwie karnym dla Polaków i Żydów na włączonych obszarach wschodnich oraz wywłaszczeniu z ziem wcielonych ludności polskiej i żydowskiej z 15.1., 12.2. i 17.9.1940 r. Zawierały one surowe przepisy prawa karnego i postępowania karnego, specjalnie uchwalone dla Polaków i  Żydów, przewidujące dla sprawców tych przestępstw z  reguły karę śmierci. Innym wyrazem unifikacji prawnej ziem wcielonych z Rzeszą było wprowadzenie na  ich obszarze, rozporządzeniem z  25.9.1941  r., przepisów niemieckiego kodeksu cywilnego (BGB).

AAzClAA= AA

278

Rozdział I. Źródła prawa

2. Źródła prawa obowiązujące na  obszarze okupacji radzieckiej.

Mieszkańców ziem zagarniętych przez Związek Radziecki uznano za obywateli radzieckich. Prawo polskie na obszarze tym przestało obowiązywać. Źródłami prawa stały się kodeksy republik białoruskiej i ukraińskiej, wzorowane na kodeksach republiki rosyjskiej. W 1922 r. wydano je w dziedzinie: prawa cywilnego, postępowania cywilnego, prawa karnego i postępowania karnego. Natomiast w  dziedzinie prawa rodzinnego, małżeńskiego i  opiekuńczego obowiązywały przepisy kodeksu z  1926  r. Wszystkie wymienione kodeksy były wielokrotnie nowelizowane. 3. Źródła prawa stosowane w sądownictwie specjalnym Polskiego Państwa Podziemnego. Organami wymiaru sprawiedliwości Polskiego

Państwa Podziemnego były pierwotnie: • sądy kapturowe (1940), przemianowane następnie na wojskowe sądy specjalne (1941) oraz • sądy cywilne (1942).

Podstawowym źródłem prawa karnego stosowanym w  tych sądach był Kodeks karny z  1932  r., uzupełniony przepisami prawnokarnymi zawartymi w  rozporządzeniu prezydenta z  24.10.1934  r. o  niektórych przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu państwa, i dekrecie prezydenta z 1938 r. o  ochronie niektórych interesów państwa. Z  przedwojennych aktów prawnych w orzecznictwie sądów wojskowych stosowano również przepisy Kodeksu karnego Wojska Polskiego z 1934 r. oraz konwencji haskiej z 1907 r., traktującej o prowadzeniu wojny i wykonywaniu okupacji.

AAzClAA= AA

Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne Część I. Zagadnienia ogólne Dzieło tworzenia polskiego systemu prawa cywilnego przypadło członkom komisji kodyfikacyjnej. W  dziedzinie prawa cywilnego zrealizowano jedynie zamierzenia cząstkowe, z których najważniejszym było uchwalenie w 1933 r. Kodeksu zobowiązań. Sytuacja taka zaciążyła niewątpliwie na istniejącym stanie prawnym. Okres międzywojenny wypełniony był bowiem licznymi sporami merytorycznymi i kompetencyjnymi, zaś brak jednolitego ustawodawstwa miał ogromne znaczenie dla rozwoju wielu ujemnych zjawisk nie tylko prawnych, ale też społecznych, moralnych i  gospodarczych. Dotyczyło to zwłaszcza prawa małżeńskiego, gdzie impas był szczególnie widoczny.

Część II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie Prawo osobowe

Zasady prawa osobowego, określające podmioty stosunków cywilnoprawnych, ich zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, opierały się nadal na dotychczasowym ustawodawstwie byłych państw zaborczych. Pełnia praw cywilnych przysługiwała obywatelom polskim. Korzystanie z nich podlegało ograniczeniem ze względu na: wiek, płeć, stan zdrowia, zawód (duchowni, wojskowi) i obce obywatelstwo. Zniesione zostało szlachectwo i tytuły rodowe.

Prawo rodzinne

Nadal utrzymywała się na jego gruncie dyskryminacja prawna dzieci pozamałżeńskich. Poprawę miał przynieść projekt prawa o stosunkach prawnych rodziców i dzieci (przygotowany w 1938 r.), przewidujący poprawę pozycji dziecka pozamałżeńskiego, który nie wszedł jednak w życie. Natomiast poprawie sytuacji dzieci porzuconych służyły przepisy ustawy z 1939 r. o ułatwieniu przysposobienia małoletnich, mające zastosowanie zwłaszcza w okresie okupacji.

AAzClAA= AA

280

Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

Prawo małżeńskie

Obowiązywały 4 różne ustawodawstwa małżeńskie i 3 typy regulacji prawnych: laicki (prawo niemieckie i węgierskie), wyznaniowy (prawa obowiązujące na terenie byłego zaboru rosyjskiego) i mieszany (prawo austriackie). Największe problemy istniały w dzielnicach, gdzie obowiązywało prawo wyznaniowe, nieuznające rozwodów lub je znacznie utrudniające, czy też zabraniające małżeństw między chrześcijanami a niechrześcijanami. Powstało tam demoralizujące zjawisko przechodzenia na inną wiarę jedynie w tym celu, aby się uwolnić z więzów małżeńskich. Prawo preferowało pozycję męża, określając miejsce zamieszkania mężatek według miejsca zamieszkania męża. W rezultacie mąż mógł wybrać dogodne dla siebie prawo rozwodowe, przenosząc się do odpowiedniej dzielnicy i mieszkając w niej przez rok. Na to wszystko nakładała się arogancja sądów duchownych, które nie podlegając państwu, stosowały prawo wyznaniowe według własnej interpretacji, na przekór sądom innych wyznań, nie troszcząc się o skutki cywilne swoich wyroków i nie biorąc pod uwagę przepisów prawa państwowego. Konkretnych sytuacji nie był w stanie rozwikłać nawet Sąd Najwyższy. Powyższy stan, będący w sprzeczności z zasadami jednolitości państwa i równości praw obywateli, był czynnikiem rozkładu życia rodzinnego i podważał porządek prawny. Próbował temu zaradzić projekt prawa małżeńskiego z 1929 r. Odrzucono w nim przewagę prawną męża w małżeństwie i rodzinie. Przyjęto pełną równość małżonków wobec prawa. Uwzględniono nakaz zabraniający do zmuszania w czynnościach religijnego zawarcia małżeństwa. Wprowadzono, obok ślubów cywilnych, fakultatywne śluby wyznaniowe. W przedmiocie ustania wspólnoty małżeńskiej dopuszczono zarówno separację, jak i rozwód. Jurysdykcję w sprawach małżeńskich przekazano wyłącznie sądom cywilnym, nawet jeżeli małżeństwo było zawarte przed osobą duchowną. Projekt wywołał jednak burzliwą dyskusję i ostre protesty środowisk duchownych, co w końcu spowodowało zawieszenie prac legislacyjnych nad prawem małżeńskim. Zmiany nastąpiły natomiast w prawie małżeńskim majątkowym. Wprowadziła je ustawa z 1.7.1921 r. Na jej podstawie mężatki uzyskały prawo: dysponowania bez zgody męża swoim majątkiem, który nie podlegał jego zarządowi i użytkowaniu, występowania przed sądem, zarządzania i użytkowania swoim majątkiem na czas upadłości męża, prowadzenia przedsiębiorstwa zarobkowego bez zezwolenia męża oraz wyłączenia spod zarządu męża dochodów uzyskanych z pracy, spadku, darowizn, zapisu i losu.

Część III. Prawo rzeczowe Prawo rzeczowe w wersji jednolitej dla całego państwa nie zostało uregulowane. Obowiązywały w rezultacie unormowania pochodzące z ustawodawstw państw zaborczych. Zmian dokonano jedynie w zakresie: ksiąg wieczystych, ordynacji i majątków rodowych, odrębnej własności lokali i obrotu nieruchomościami. Obowiązujące w  dawnym Królestwie Polskim prawo hipoteczne rozciągnięto w 1932 r. na pozostałe ziemie byłego zaboru rosyjskiego. Jego należyte funkcjonowanie zależało jednak od wprowadzenia dla wszystkich nieruchomości ksiąg wieczystych. W  okresie międzywojennym nie udało się

AAzClAA= AA

Część V. Prawo zobowiązań

281

niestety tego stanu zrealizować, mimo podejmowanych w tym kierunku wysiłków. Dobrze funkcjonował tylko dawny niemiecki system ksiąg gruntowych w byłym zaborze pruskim. W praktyce z hipoteki korzystało tylko ziemiaństwo i właściciele nieruchomości miejskich.

Część IV. Prawo spadkowe Prawo spadkowe w  okresie międzywojennym opierało się na  porządku prawnym funkcjonującym w poszczególnych zaborach. Najbardziej przestarzałe rozwiązania obowiązywały w dzielnicy wschodniej, zwłaszcza w zwyczajach spadkowych włościan. Zawierały one liczne ograniczenia praw spadkowych, sięgające czasów feudalnych, np.  zakaz dziedziczenia przez córki spadkodawcy. W 1934 r. większość z tych przeżytków zniesiono. Gospodarstwa nadal jednak dzielono na małe działki, przekazywane spadokobiercom jeszcze za  życia rodziców. Prowadziło to  do  znacznego rozdrobnienia gospodarstw chłopskich. Nieznana była w  tej dzielnicy instytucja dożywocia. Nieco lepszy stan prawny obowiązywał w  dzielnicy centralnej i  południowej, ale i  tutaj zasadą było tworzenie gospodarstw karłowatych. Najlepsze rozwiązania przyjęto w dzielnicy zachodniej, utrzymując zwyczaje z czasów pruskich. Majątek przekazywano tutaj przeważnie w drodze testamentu, istniały też zakazy podziału gospodarstw, przez przyjęcie uprzywilejowanej pozycji najstarszego syna.

Część V. Prawo zobowiązań Jednolity Kodeks prawa zobowiązań z 1933 r. był największym osiągnięciem polskiej myśli cywilistycznej okresu międzywojennego. Było to dzieło nowoczesne zarówno pod względem techniki i formy legislacyjnej, jak i zawartych rozwiązań merytorycznych. Kodeks opierał się na  dwóch fundamentalnych zasadach prawa zobowiązaniowego: równości stron i wolności umów. Za  źródła zobowiązań uznawał on: umowy, jednostronne czynności prawne oraz inne czyny i zdarzenia prawne. Zawierał liczne klauzule generalne, umożliwiające elastyczne stosowanie jego postanowień w  obrocie gospodarczym oraz przed sądami, przez zapewnienie sędziemu dużej swobody w  ocenie sprawy, zarówno gdy chodziło o  treść prawidłowo zawartej umowy, jak i  możliwości, w  ściśle określonych przypadkach, rozwiązania umowy („dobra wiara”, „porządek publiczny”, „niesłuszna korzyść”).

AAzClAA= AA

282

Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

W  części szczegółowej kodeks normował szeroki katalog umów: kupna-sprzedaży, zamiany, darowizny, najmu, dzierżawy, użyczenia, pożyczki, zlecenia, o pracę i o dzieło, pośrednictwa, przechowania, depozytu, renty, dożywocia, spółki cywilnej niemającej osobowości prawnej oraz umów losowych (zakład, gra).

Część VI. Prawo handlowe Drugim, obok Kodeksu zobowiązań, wzorcowym dziełem polskiej doktryny prawniczej był Kodeks handlowy z  1933  r. Funkcjonował on jako prawo szczególne w  powiązaniu z  innymi przepisami prawa cywilnego, głównie zobowiązaniowego. Centralną instytucją Kodeksu handlowego było pojęcie kupca. Był nim ten, kto we  własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli zawodowo i stale trudnił się czynnościami handlowymi. W swej istocie prawo handlowe było więc unormowaniem zawodu kupieckiego. Opierało się zatem na  kryterium podmiotowym. Kupców podzielono na  rejestrowych (prowadzących przedsiębiorstwo większych rozmiarów) i nierejestrowych (drobniejszych). Pierwsi podlegali wpisowi do  prowadzonego przez sądy rejestru handlowego, drugich obowiązek ten nie dotyczył. Kupcy rejestrowi mogli prowadzić działalność handlową w ramach spółek. Kodeks handlowy przewidywał istnienie spółek: akcyjnych, z ograniczoną odpowiedzialnością, komandytowych i  jawnych. Pierwsze dwie posiadały osobowość prawną, dwie drugie były jej pozbawione.

Oprócz spółek do kupców rejestrowych zaliczano: przedsiębiorstwa państwowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i  spółdzielnie. Organizację i  działalność spółdzielni regulowała ustawa z  20.10.1920  r. Pod tym terminem rozumiano dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób o  zmiennym kapitale i  składzie osobowym, którego celem było prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa dla podniesienia zarobku lub gospodarstw członków. Udziały członków były niezbywalne. Organami spółdzielni były: walne zgromadzenie, rada nadzorcza i  zarząd. Spółdzielnie łączyły się w związki rewizyjne. Druga księga kodeksu poświęcona była czynnościom handlowym. Uregulowano w  niej  m.in. zobowiązania wynikające ze  sprzedaży handlowej, umowy ajencyjne, komisu, ekspedycji, przewozu, składu, rachunku bieżącego i spółki cichej.

AAzClAA= AA

Część VII. Postępowanie cywilne

283

Do Kodeksu handlowego dołączono przepisy poświęcone prawu wekslowemu i czekowemu. Podobnie jak przepisy Kodeksu handlowego, poświęcone spółkom i rejestrom prawo wekslowe i czekowe obowiązuje do dzisiaj.

Część VII. Postępowanie cywilne 1. Postępowanie sporne. Procedurę cywilną regulował Kodeks z 1930 r.,

obowiązujący od 1.4.1933 r. Unormowano w nim postępowanie: sporne, polubowne, egzekucyjne i zabezpieczające. Postępowanie sporne oparte zostało na kilku zasadach. Zasada dyspozycyjności

Dyspozycyjność polegała na swobodnym rozporządzaniu przez strony swoimi roszczeniami. Jej wyrazem było: • wszczęcie postępowania tylko na wniosek strony, • prawo do zrzeczenia się swojego roszczenia, • uznanie roszczenia strony przeciwnej czy też • zawarcie ugody.

Zasada kontradyktoryjności

Kontradyktoryjność sprowadzała się do przygotowania i gromadzenia materiału procesowego przez strony, sądowi oddając jego zbadanie i wydanie rozstrzygnięcia.

Zasada prawdy formalnej

Prawda formalna przejawiała się w uznaniu przez ustawę określonych zdarzeń za prawdziwe, co sprowadzało się głównie do nadania mocy wiążącej oświadczeniom stron, bez potrzeby ich sprawdzania.

Zasada równości

Równość polegała na zagwarantowaniu równych praw uczestnikom procesu.

Zasada jawności

Jawność sprowadzała się głównie do udziału w postępowaniu szerokiej opinii społecznej, jednak z pewnymi ograniczeniami, gdy wymagały tego interesy stron procesowych, np. ze względu na obyczajność.

Zasada ustności

Ustność oznaczała konieczność przedstawiania sądowi materiału procesowego w formie ustnej.

Zasada bezpośredniości

Bezpośredniość wymagała osobistego zetknięcia się z tym materiałem przez sędziego.

Zasada swobodnej oceny dowodów

Swobodna ocena dowodów dawała sędziemu możliwości samodzielnego decydowania o wiarygodności przedstawionych dowodów i własnej ich ocenie.

Zasada instancyjności

Instancyjność polegała na istnieniu toku instancji, czyli rozstrzyganiu sprawy począwszy od sądu grodzkiego, przez sąd apelacyjny, aż do Sądu Najwyższego.

Zasada formalizmu procesowego

Formalizm oznaczał, że wszystkich czynności procesowych należało dokonywać w ściśle określonej przez prawo formie.

Zasada koncentracji materiału

Koncentracja materiału nakazywała prowadzić sędziemu postępowanie w sposób sprawny, bez odroczeń, w celu szybkiego zakończenia procesu.

AAzClAA= AA

284

Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

Zasada rozporządzalności

Rozporządzalność zakładała wszczęcie postępowania z inicjatywy strony w formie pozwu. Musiał on odpowiadać określonym przez prawo wymogom formalnym. Jego istotą było określenie przez stronę przedmiotu sporu.

Postępowanie dowodowe w  sprawie przeprowadzano na  rozprawie. Głównymi środkami dowodowymi były: dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych, oględziny i  przesłuchania stron. Proces kończył się wydaniem wyroku. Wnieść można było od niego apelację do sądu II instancji, który sprawę rozpatrywał ponownie. Natomiast sąd III instancji pełnił tylko funkcje kasacyjne. 2. Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające. Postępowanie eg-

zekucyjne miało umożliwić wierzycielowi realizację roszczeń pieniężnych przysługujących mu od dłużnika. Tytułami egzekucyjnymi były wyroki lub inne orzeczenia sądowe, po  nadaniu im przez sąd klauzuli wykonalności. Postępowanie egzekucyjne przeprowadzane było przez sądy grodzkie i  komorników. Zajęciu podlegały: ruchomości, wierzytelności pieniężne, nieruchomości i inne składniki majątkowe dłużnika. Spod egzekucji wyłączone zostały przedmioty majątkowe zapewniające dłużnikowi minimum egzystencji oraz zarobki poniżej 100  zł miesięcznie. Nasilenie się egzekucji, zwłaszcza w  okresie kryzysu gospodarczego z  lat 1929–1935, zmusiło władze państwowe do  wydania przepisów moratoryjnych, wstrzymujących m.in. eksmisję robotników z małych mieszkań, a rolników ze swoich gospodarstw. Postępowanie zabezpieczające zmierzało do zapewnienia realizacji wierzytelności w przyszłości. Zarządzenie o zabezpieczeniu powództwa wydawał sąd.

AAzClAA= AA

Rozdział III. Prawo karne materialne i postępowanie karne Część I. Prawo karne materialne 1. Zasady ogólne. Prawo karne w  okresie międzywojennym normował

Kodeks karny z 1932 r. Opierał się on na założeniach i zasadach europejskiej doktryny karnistycznej. Cechowała go samodzielność i oryginalność rozwiązań. Zastosowana w nim technika legislacyjna stała na wysokim poziomie. Systematyka przepisów była nowoczesna, a ich język jasny i precyzyjny. Założeniami przewodnimi kodeksu były zasady: • formalnej równości wobec prawa – przejawiała się w jednakowej odpowiedzialności karnej wszystkich obywateli. Konsekwencją tego było zniesienie wszelkich pozostałości feudalnych różnic stanowych, • nullum crimen, nulla poena sine lege – realizowała założenia legalizmu w prawie karnym, wykluczając możliwość stosowania analogii. Przestępstwem był tylko czyn zabroniony w ustawie, pod groźbą ściśle określonej w niej kary, • subiektywizmu – polegała na subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Sprawca odpowiadał tylko za skutki zamierzone i przewidywane, czyli zawinione. Czynnikiem określającym winę sprawcy była jego poczytalność. Wykluczały ją  niedojrzałość wieku i  stan psychiczny. W  związku z  tym nieletni do  13. roku życia byli w  ogóle nieodpowiedzialni, zaś nieletni między 13 a 17 rokiem odpowiedzialni warunkowo, • humanitaryzmu – wyrażała się w  określeniu celów represji karnej oraz stosowaniu jej w granicach i środkami niezbędnymi do osiągnięcia zamierzonych rezultatów kary. Kara śmierci miała charakter wyjątkowy, mając zastosowanie tylko w  5 przypadkach, alternatywnie z  karą pozbawienia wolności. Karę więzienia stosowano elastycznie, w  granicach od  6  miesięcy do 15 lat. Wobec nieletnich odpowiedzialnych warunkowo orzekano kary poprawcze i wychowawcze. Przewidziano także w zakresie kary możliwości: nadzwyczajnego złagodzenia, warunkowego zawieszenia, warunkowego zwolnienia, rehabilitacji sędziowskiej i  ustawowej oraz zatarcia skazania i

AAzClAA= AA

286

Rozdział III. Prawo karne materialne i postępowanie karne

• stosowania środków zabezpieczających – jej założeniem było przeniesienie represji karnej z czynu na osobę sprawcy. Polegała na izolacji notorycznych przestępców od  społeczeństwa w  specjalnych zakładach, już po odbyciu kary zasadniczej. Stosowano dwa rodzaje środków zabezpieczających: lecznicze dla psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów oraz przymusowe dla unikających pracy, recydywistów i przestępców zawodowych (do  5  lat z  możliwością przedłużenia na  dalsze okresy 5-letnie). Stosowanie systemu środków zabezpieczających spotkało się z krytyką liberalnych środowisk prawniczych. 2. Przestępstwo. Kodeks opierał się na formalnej definicji przestępstwa.

Uznawano za  nie każdy czyn zabroniony przez ustawę, obowiązującą w momencie jego popełnienia. W kodeksie unormowano jedynie zbrodnie i występki (dwupodział), gdyż wykroczenia uregulowano w prawie odrębnym (1932). Za zbrodnie uznawano przestępstwa zagrożone karą śmierci lub pozbawienia wolności powyżej 5 lat. Występki zagrożone były karą więzienia do 5 lat, aresztu powyżej 3 miesięcy lub grzywną powyżej 3 tys. zł. Za wykroczenia groziły kary aresztu do 3 miesięcy lub grzywny do 3 tys. zł.

3. Kara. Katalog kar charakteryzował się wyjątkową skromnością. Kary

dzieliły się na: • zasadnicze i • dodatkowe. Kary zasadnicze

• śmierci (za zamach na niepodległość państwa, zamach na prezydenta, udział obywateli polskich w wojnie skierowanej przeciwko własnemu państwu, udział w działaniach zbrojnych przeciwko Polsce osób nienależących do formacji zbrojnych nieprzyjaciela oraz zabójstwo człowieka), • więzienia (od 6 miesięcy do 15 lat), • aresztu (wymierzano w przedziale od 1 tygodnia do 5 lat), • grzywny (była wymierzana w granicach od 5 do 200 tys. zł).

Kary dodatkowe

• utrata praw obywatelskich, • utrata obywatelskich praw honorowych, • utrata prawa wykonywania zawodu, • utrata praw rodzicielskich i opiekuńczych, • ogłoszenie wyroku w czasopiśmie, • przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi przestępstwa.

W  stosunku do  nieletnich między 13 a  17 rokiem życia stosowano jedynie środki poprawcze i wychowawcze.

AAzClAA= AA

Część II. Postępowanie karne

287

Część II. Postępowanie karne Procedurę karną normował nowy Kodeks postępowania karnego z 1928 r. Wprowadzał on formę procesu mieszanego (inkwizycyjno-skargowego). Przestępstwa ścigane były z  urzędu (większość) lub z  oskarżenia prywatnego. Proces dzielił się na dwa stadia: • postępowanie przygotowawcze i • rozprawę główną. Postępowanie przygotowawcze składało się z: • dochodzenia – miało na celu uzyskanie informacji o przestępstwie. Wszczynane było na  żądanie prokuratora i  prowadziła je  najczęściej policja, rzadziej sam prokurator i • śledztwa – prowadził je wyłącznie sędzia śledczy, pod nadzorem prokuratora. Jego zadaniem było ustalenie sprawcy i uzyskanie dowodów. Na podstawie jego wyników prokurator sporządzał akt oskarżenia i wnosił go do sądu. W  trakcie postępowania przygotowawczego wobec osoby podejrzanej o dokonanie przestępstwa mogły być zastosowane środki zapobiegawcze: • poręczenie, • kaucja lub • tymczasowe aresztowanie, którego wielokrotnie nadużywano. Rozprawa główna toczyła się na zasadach: • skargowości, • kontradyktoryjności, • trójpodmiotowości (oskarżyciel – oskarżony – sędzia), • równouprawnienia stron procesowych, • swobodnej oceny dowodów, • domniemania niewinności, • osiągnięcia prawdy materialnej, • koncentracji procesowej, • ustności, • jawności (z wyjątkami) oraz • instancyjności (przewidywała od  orzeczenia sądu I  instancji apelację do sądu II instancji. Wnosił ją zarówno oskarżyciel, jak i oskarżony. Mogła ona dotyczyć: strony faktycznej, uznania winy i wymiaru kary. Sąd II instancji rozpatrywał ponownie sprawę merytorycznie i  mógł poprzedni wyrok zatwierdzić lub zmienić. Od jego orzeczenia przysługiwała skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego. Jej wniesienie mogło być jednak oparte wyłącznie na zarzutach obrazy prawa materialnego lub procesowego). AAzClAA= AA

Rozdział IV. Prawo pracy Część I. Stosunek pracy Stosunek pracy zawiązywał się przez umowę o pracę. Została ona uregulowana dwoma dekretami z 1928 r. o umowie o pracę robotników i umowie o pracę pracowników umysłowych. Uporządkowały one stan prawny na terenie całego państwa. Poza swym zasięgiem pozostawiły jednak grupę robotników rolnych. W 1933 r. umowę o pracę uregulował Kodeks zobowiązań. Zgodnie z  nim wszystkie umowy indywidualne musiały być zgodne z obowiązujący ustawami i układami zbiorowymi. Umowę o pracę zawierano: • na okres próbny, • dla wykonania określonej pracy oraz • na czas określony lub • na czas nieokreślony. Umowa wygasała po czasie, na który została zawarta, lub przez wypowiedzenie. Zgodnie z treścią umowy pracownik zobowiązany był do osobistego i sumiennego wykonania pracy, zaś pracodawca do zapłacenia mu umówionego wynagrodzenia, obliczanego według czasu lub wyników pracy (akord).

Część II. Układy taryfowe i regulaminy pracy Zbiorowe układy pracy uregulowano ustawą z  1933  r. Uznawała ona układy nie za umowę, lecz za źródło prawa. Prawo ich zawierania przysługiwało wyłącznie związkom zawodowym. Ich postanowienia wiązały zarówno członków organizacji związkowych, jak i  wszystkich pozostałych pracowników zatrudnionych w  przedsiębiorstwie objętym układem zbiorowym. Układy posiadały moc powszechnie obowiązującą, co  oznaczało niemożliwość wyłamania się z nich przez podpisywanie umów pracy zawierających gorsze warunki niż przewidziane w układzie. W 1937 r. 19 układami zbiorowymi objętych było 2/3 ogółu pracowników. Konieczność respektowania przepisów ustawowych i postanowień taryfowych obniżyło znaczenie regulaminów pracy tworzonych przez pracodawcę

AAzClAA= AA

Część III. Ochrona prawna pracowników

289

i  zawierających przepisy prawne, obowiązujących w  określonym przedsiębiorstwie. Istniały one jednak nadal, szczegółowo regulując wykonywanie obowiązków pracowniczych.

Część III. Ochrona prawna pracowników Prawo pracy w  okresie międzywojennym oparte było na  szeroko rozbudowanym ustawodawstwie ochronnym. Obejmowało ono: czas pracy, urlopy wypoczynkowe, pracę młodocianych i  kobiet oraz bezpieczeństwo i higienę pracy. Ośmiogodzinny czas pracy i 46-godzinny tydzień pracy określony został w dekrecie z 23.11.1918 r. Utrzymała go wydana w następnym roku ustawa o pracy w przemyśle i handlu.

Wskazana ustawa przewidywała pracę w godzinach nadliczbowych jedynie w przypadkach nadzwyczajnych lub ze względu na wyjątkowe potrzeby konkretnego zakładu pracy. Praca ta  musiała być dodatkowo opłacona. W 1938 r. tydzień pracy przedłużono do 48 godzin, a wynagrodzenie za godziny nadliczbowe zmniejszono. Płatne urlopy wypoczynkowe wprowadzono ustawą z 1922 r. Pracownikom fizycznym przysługiwało 8 dni urlopu rocznie przez pierwsze 2 lata pracy oraz 15 dni od 3. roku zatrudnienia w tym samym zakładzie pracy. W 1933 r. uprawnienie to ograniczono przez zaliczenie do okresu urlopu dni wolnych od  pracy, występujących w  jego trakcie. Przepisy o  urlopach pracowniczych nie obejmowały drobnych zakładów rzemieślniczych zatrudniających mniej niż 5 pracowników. Pracownikom umysłowym przysługiwał pełen miesiąc urlopu. Ochronę pracy młodocianych i kobiet normowała ustawa z 1924 r. Dzieci do  lat 15 nie mogły być zatrudniane w  ogóle, zaś młodocianych (od 15 do 18 lat) nie wolno było zatrudniać nocą i w godzinach nadliczbowych. Na poczet pracy zaliczano im też 6 godzin nauki tygodniowo. Kobietom ciężarnym przyznano 12-tygodniowe uprawnienie do przerwy porodowej, w  czasie której nie można ich było zwolnić. Matkom przysługiwało 6 dni przerw w pracy miesięcznie na opiekę nad dziećmi.

Bezpieczeństwo i  higienę pracy określono w  dekrecie z  1928  r. Formułował on ogólny obowiązek stosowania w  przedsiębiorstwach środków ochrony zdrowia i  życia pracowników oraz stworzył podstawy do  wydania w  tym zakresie przepisów szczegółowych. Opublikowano również listę 49 chorób zawodowych. AAzClAA= AA

290

Rozdział IV. Prawo pracy

Część IV. Związki pracowników Prawo do koalicji (zrzeszania się) regulował dekret z 8.2.1919 r. Zgodnie z  nim prawo tworzenia związków zawodowych przysługiwało pracownikom najemnym na  zasadzie swobody. Wymogiem działania związku była jedynie jego rejestracja. Odmowa rejestracji, zawieszenie działalności lub rozwiązanie związku mogły nastąpić jedynie na  podstawie prawomocnego orzeczenia sądowego. Działalność związku poddana była tylko kontroli inspekcji pracy. Swoboda tworzenia i działalności związków ograniczona została w 1932 r., kiedy rozciągnięto na nie przepisy ustawy o stowarzyszeniach. Wprowadziła ona obowiązek dostarczania na żądanie organów administracyjnych: protokołów posiedzeń, ksiąg i innych dokumentów oraz spisów członków. Przewidziano również możliwość zawieszenia działalności lub rozwiązania związku ze względu na zagrożenie bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego. Największym mankamentem ruchu związkowego było jego polityczne i  organizacyjne rozbicie (istniało ponad 300 związków, skupiających ok. 800 tys. pracowników). W celu wzmocnienia swojej pozycji związki zawodowe zaczęły tworzyć centrale związkowe. Największą spośród nich był Związek Stowarzyszeń Zawodowych w Polsce z siedzibą w Warszawie, zdominowany przez Polską Partię Socjalistyczną.

AAzClAA= AA

DZIAŁ SIÓDMY. USTRÓJ W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (1944–1989)

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952) Część I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy przez komunistów (1944–1947) 1. Budowa komunistycznego ośrodka władzy. Pod koniec 1941 r. Ko-

mintern przeszkolił w ZSRR grupę komunistów i zezwolił na odbudowanie w Polsce partii komunistycznej. W grudniu 1941 r. w Wiązownie pod Warszawą wylądowała grupa inicjatywna, której zadaniem było stworzenie proradzieckiego ugrupowania podziemnego. Dnia 5.1.1942  r. powstała Polska Partia Robotnicza (PPR). Na czele jej Komitetu Centralnego stanął Marceli Nowotko. Z  czasem w  kierownictwie PPR doszło do  rywalizacji o  władzę. W  listopadzie 1942  r. Zygmunt Mołojec zastrzelił M.  Nowotkę, a  jego brat Bolesław próbował przejąć funkcję I sekretarza. Reszta kierownictwa zadecydowała jednak o  zgładzeniu braci Mołojców; w  rezultacie na  czele PPR stanął Paweł Finder. Po  jego śmierci, w  listopadzie 1943  r., władzę przejął Władysław Gomułka. Wtedy też PPR opublikowała deklarację programową – „O co walczymy?”. Równolegle przystąpiono do budowy, opozycyjnej wobec rządu emigracyjnego i państwa podziemnego w kraju, komunistycznej struktury władzy. W nocy z 31.12.1943 r. na 1.1.1944 r. powstała Krajowa Rada Narodowa (KRN). Jej przewodniczącym został Bolesław Bierut. Krajowa Rada Narodowa odmówiła rządowi londyńskiemu prawa do występowania w imieniu narodu, uprawniła się do wydawania dekretów i powoływania sądów ludowych, przewidywała przeprowadzenie reform społecznych, opowiadała się za „piastowskimi” granicami na zachodzie i określeniem granicy wschodniej na drodze porozumienia z ZSRR itp. Swoją strukturę terytorialną oparła na radach narodowych wojewódzkich i miejskich. Siłą zbrojną KRN stała się nowo powołana Armia Ludowa (AL). 2. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Zaraz po zajęciu

przez Armię Czerwoną pierwszych ziem na zachód od Bugu powstał w Moskwie 21.7.1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Jego przewodniczącym został E. Osóbka-Morawski, a wiceprzewodniczącymi Andrzej Witos i  Wanda Wasilewska. Wraz z  komunikatem powstaniu PKWN radio moskiewskie nadało tekst Manifestu PKWN skierowanego do  narodu polskiego. Zgodnie z nim jedyną „legalną władzą” w Polsce była KRN, AAzClAA= AA

294

Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952)

pełniąca rolę parlamentu. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego był natomiast jej organem wykonawczym, czyli de facto rządem. Obydwie władze uznały za podstawę prawną dla swojej działalności przepisy konstytucji marcowej z 1921 r., co miało niedwuznacznie sugerować ich „demokratyczny” charakter. Miała ona obowiązywać do  zwołania Sejmu Ustawodawczego i  uchwalenia nowej konstytucji. Tym samym rząd emigracyjny w  Londynie i jego delegaturę w kraju, które działały na podstawie „bezprawnej i faszystowskiej” konstytucji z kwietnia 1935 r., uznano za nielegalne. Granice państwa określano dość mgliście, stwierdzając zwłaszcza, że „uregulowanie granicy polsko-radzieckiej powinno nastąpić w drodze wzajemnego porozumienia” powinna być ona „linią przyjaznego sąsiedztwa”. Sformułowano też zasady tworzenia hierarchicznego systemu władzy, opartego na  strukturze rad narodowych podporządkowanych KRN: wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych. Dnia 26.7.1944  r. ZSRR uznał państwo polskie za  suwerenne i  sprzymierzone, a  PKWN za  jego wyłączny rząd. Następnego dnia kierownictwo PKWN zatwierdziło granicę zgodną z linią Curzona, czego zresztą nie podano do  publicznej wiadomości. Na  mocy wzajemnego porozumienia między PKWN a  rządem radzieckim na  obszarach położonych na  zachód od uzgodnionej granicy władzą najwyższą stało się dowództwo Armii Czerwonej. Na zajętych przez nią terenach od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r., pomiędzy Bugiem a Wisłą, powstało pod kuratelą radziecką państwo, zwane potocznie Polską lubelską. Zgodnie z ustawą z 11.9.1944 r., opierającą się na wcześniejszych aktach prawnych, najwyższym organem władzy – tymczasowym parlamentem była KRN.  Składała się ona z  co  najwyżej 444 członków. Do  zakresu działania KRN należało: ustawodawstwo, podejmowanie najważniejszych dla państwa decyzji, kontrola władzy wykonawczej oraz sprawowanie zwierzchnictwa i  kontroli nad terenowymi radami narodowymi. Krajowa Rada Narodowa obradowała na sesjach, które formalnie miały się odbywać co kwartał, ale w praktyce posiedzenia były niezbyt częste. W przerwach między sesjami wszystkie funkcje KRN, z  wyjątkiem ustawodawczych wykonywało nowo powołane Prezydium KRN. W jego skład wchodzili: przewodniczący, 2 zas­ tępcy, naczelny dowódca WP i  kilku członków. Ustawą z  września 1944  r. stanowisko przewodniczącego zastąpiono urzędem prezydenta KRN, któremu powierzono większość funkcji prezydenta RP, według konstytucji marcowej oraz uprawnienia marszałka Sejmu. Zgodnie z  Manifestem PKWN organami państwowymi miały być terenowe rady narodowe. Jednak PKWN, obawiając się opanowania ich struktur

AAzClAA= AA

Część I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy…

295

przez zwolenników rządu emigracyjnego, odstąpił od tej koncepcji i dekretem z 21.8.1944 r. powołał obok rad narodowych jednoosobowe organy administracji rządowej – wojewodów i starostów oraz ich aparat pomocniczy w formie urzędów wojewódzkich i starostw powiatowych. Radom zaś pozostawiono jedynie funkcje przywróconego w  listopadzie 1944  r. samorządu terytorialnego. Działalność polskiej administracji terenowej mieli wspierać radzieccy komendanci wojskowi powiatów oraz gmin miejskich i wiejskich. 3. Rząd Tymczasowy (RT) i Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej (RTJN). Dnia 31.12.1944 r. KRN powołała Rząd Tymczasowy RP, który za-

stąpił PKWN. Jego premierem został E. Osóbka-Morawski, zaś wicepremierami W. Gomułka i Stanisław Janus. Powołanie Rządu Tymczasowego wywołało na Zachodzie ostre sprzeciwy zarówno ze strony rządu londyńskiego, jak i aliantów. Reakcją na to było jego uznanie najpierw przez ZSRR, a następnie Czechosłowację i Jugosławię. Istnienie dwóch rządów oraz kwestia przyszłych granic postawiły sprawę polską na  jednej z  głównych pozycji podczas obrad wielkiej trójki w  Jałcie w lutym 1945 r. Ostatecznie w sprawie przyszłej władzy postanowiono, że na razie powstanie jeden rząd złożony z przedstawicieli: Rządu Tymczasowego, demokratycznych polityków z kraju oraz działaczy emigracyjnych, a  następnie odbędą się demokratyczne wybory nadzorowane przez aliantów. Powołano również Komisję Dobrych Usług złożoną z  przedstawicieli wielkiej trójki, której prace nie notowały jednak żadnych postępów. W  lutym 1945 r. Rząd Tymczasowy przeniósł się do Warszawy, w okolicach której ukrywało się kierownictwo Polski Podziemnej. W tym czasie rząd londyński przeżywał ostry kryzys spowodowany decyzjami jałtańskimi, a część działaczy SL (Stronnictwa Ludowego),  PPS-WRN (Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość) i  SP (Stronnictwo Pracy) zaczęła się opowiadać za podjęciem dialogu z komunistami. Efektem tego było wyrażenie zgody na  to, by  przywódcy państwa podziemnego rozpoczęli rozmowy z  dowództwem Armii Czerwonej, jeżeli ta  zwróci się ze  stosowną propozycją. W  marcu 1945  r. prowadzących rokowania 16 przedstawicieli podziemia podstępnie aresztowano i  wywieziono do Moskwy, gdzie odbył się ich „proces”, w którym większość skazano na kary więzienia. Dnia 28.6.1945 r. Rząd Tymczasowy podał się do dymisji, a w jego miejsce prezydent KRN powołał Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej. Premierem został E. Osóbka-Morawski, wicepremierami W. Gomułka i S. Mikołajczyk.

AAzClAA= AA

296

Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952)

Rząd londyński zaprotestował przeciw powstaniu TRJN. Uznały go natomiast wszystkie główne państwa koalicji antyhitlerowskiej, wycofując poparcie dla rządu T. Arciszewskiego. Nastapiło to tym samym faktyczne przejęcie w Polsce władzy przez komunistów. W zaistniałej sytuacji Rada Jedności Narodowej rozwiązała się i zlikwidowała działalność delegatury rządu na kraj. 4. Referendum ludowe (1946). Zgodnie z postanowieniami jałtańskimi

niezwłocznie po  wyłonieniu rządu miały być przeprowadzone demokratyczne wybory. Zwłokę w  ich zorganizowaniu komuniści tłumaczyli trwającymi migracjami i  walką z  podziemiem. W  istocie chodziło o  odwleczenie terminów wyborów do  czasu ugruntowania władzy. Już we  wrześniu 1945 r. komuniści zaproponowali stworzenie szerokiego bloku wyborczego wszystkich partii. Natomiast w  styczniu 1946  r. ustalili, by  duże partie: PPR, PPS, PSL, i SL otrzymały po 20% mandatów, a małe – SD i SP – po 10%. Zgoda na taki podział pozbawiłaby PSL wpływu na uchwalenie konstytucji, stąd propozycja została odrzucona. W odpowiedzi PSL zażądało 75% miejsc w Sejmie Ustawodawczym dla partii chłopskich, co z kolei nie zostało przyjęte przez PPR i PPS. Wobec niedojścia do skutku bloku z inicjatywy PPR, doszło do uchwalenia 27.4.1946 r. ustawy o przeprowadzeniu referendum ludowego. Społeczeństwo w  głosowaniu powszechnym miało w  nim odpowiedzieć na 3 pytania: 1) czy jesteś za zniesieniem Senatu? 2) czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych? 3) czy chcesz granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej? W istocie rzeczy były to pytania drugorzędne i retoryczne, a odpowiedź na nie miała jedynie na celu wykazanie pozornej jedności społeczeństwa, zaufania dla komunistów, a odwleczenie wyborów oraz zdobycie przez komunistów doświadczenia. Referendum poprzedziła zażarta kampania propagandowa. Partie rządowe opowiadały się za głosowaniem „3 x tak”, partie opozycyjne apelowały o głosowanie „nie” w sprawie Senatu, a opozycja podziemna „3 x nie”. Referendum przeprowadzono 30.6.1946  r. Według oficjalnych wyników wzięło w nim udział 85% uprawnionych do głosowania. Na pytanie pierwsze miało paść 68% głosów „tak”, na drugie 77%, a na trzecie 91%. Wyniki te stanowczo nie odpowiadały prawdzie.

AAzClAA= AA

Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.)

297

5. Wybory do  Sejmu Ustawodawczego (1947). Po  „sukcesie” odnie-

sionym w referendum partie komunistyczne 22.9.1946 r. zgodziły się na wydanie ustawy zawierającej ordynację wyborczą do Sejmu Ustawodawczego. Opierała się ona na wyborach 5-przymiotnikowych. Czynne prawo wyborcze ograniczono cenzusem 21 lat, a bierne 25 lat. Powszechność prawa wyborczego została częściowo ograniczona przez szeroko interpretowaną zasadę odmawiającą wybieralności osobom, które w okresie okupacji, zajmując kierownicze stanowiska w kraju lub na emigracji, przeciwdziałały walce zbrojnej z okupantem. Przed wyborami tzw. Komisja Porozumiewawcza Stronnictw Demokratycznych podjęła decyzję o  utworzeniu bloku składającego się z: PPR, PPS, SL i SD. Natomiast PSL i SP poszły do wyborów osobno. Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się 19.1.1947 r. Według oficjalnego komunikatu, na  Blok Stronnictw Demokratycznych głosowało 80% wyborców, co zapewniło mu 394 mandaty. Z kolei na SL głosowało 10,3% wyborców, przez co uzyskało ono 28 mandatów, zaś na SP 5% wyborców, co dało mu 12 mandatów. Resztę mandatów (20) rozdzieliły między siebie inne drobne ugrupowania, w  tym katolickie (5). Wyniki te  były w oczywisty sposób sfałszowane, a „cuda nad urną” miały różną formę.

Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.) Po przeprowadzeniu wyborów samorozwiązaniu uległa KRN. Sejm Ustawodawczy na  pierwszą sesję zwołany został 4.2.1947  r. Wtedy też wydał ustawę konstytucyjną o wyborze prezydenta RP. Następnego dnia w tajnym głosowaniu Sejm na urząd ten wybrał B. Bieruta, który był zresztą jedynym kandydatem. Z kolei prezydent 6 lutego powołał nowy rząd, na czele z Józefem Cyrankiewiczem. Wreszcie 14.2.1947 r., przy sprzeciwie 17 posłów, Sejm ustawodawczy uchwalił tzw. małą konstytucję. Składała się ona z  32 artykułów, ujętych w  9 rozdziałów, regulujących: pozycję najwyższych organów władzy (I), Sejm Ustawodawczy (II), prezydenta (III), Radę Państwa (IV), rząd (V), Najwyższą Izbę Kontroli (VI), wymiar sprawiedliwości (VII), przepisy przejściowe (VIII) i końcowe (IX). 1. Sejm Ustawodawczy. Sejm Ustawodawczy pochodził z wyborów opar­tych

na 5-przymiotnikowych zasadach prawa wyborczego. Składał się z 444 posłów, z czego 372 pochodziło z wyborów okręgowych, a 72 z listy państwowej. Jego kadencja trwała 5  lat. Sejm pracował na  sesjach zwyczajnych i  nadzwyczajnych. Zwoływał je, odraczał i  zamykał prezydent. Organami wewnętrznymi Sejmu byli: marszałek, 3 wicemarszałkowie, sekretarze i komisje.

AAzClAA= AA

298

Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952)

Zasadniczymi kompetencjami Sejmu było: uchwalenie nowej konstytucji, ustawodawstwo, wytyczenie głównych kierunków polityki państwa i  kontrola rządu. Posłowie korzystali z  immunitetu obejmującego zniesienie odpowiedzialności posłów za  ich działalność parlamentarną oraz uzależnienie pociągnięcia posła do  odpowiedzialności karno-sądowej jedynie za zgodą Sejmu. 2. Prezydent RP. Prezydenta wybierał Sejm Ustawodawczy na okres 7 lat,

przy kworum 1/3 ustawowej liczby posłów. Kandydata mogła zgłosić grupa co najmniej 50 posłów. Wybrany zostawał ten kandydat, który uzyskał bezwzględną większość ważnie oddanych głosów. Zastępcą prezydenta był marszałek Sejmu. Prezydent posiadał następujące kompetencje: reprezentowanie państwa na zewnątrz, zwoływanie, odraczanie i zamykanie sesji sejmowych, mianowanie i  odwołanie członków rządu, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, stosowanie prawa łaski oraz wydawanie rozporządzeń wykonawczych i innych aktów prawnych, w celu wykonania ustaw. Prezydent był nieodpowiedzialny politycznie i cywilnie. Każdy jego akt musiał być kontrasygnowany przez premiera i właściwego ministra. Ponosił natomiast odpowiedzialność konstytucyjną za: zdradę kraju, naruszenie konstytucji lub popełnienie przestępstwa kryminalnego. Pociągał go wtedy do odpowiedzialności Sejm, a sądził Trybunał Stanu. 3. Rada Państwa. Rada Państwa była instytucją zupełnie nową, przejętą

z ustroju ZSRR. Jej przewodniczącym był z urzędu prezydent, a ponadto w jej skład wchodzili: marszałek Sejmu, 3 wicemarszałkowie, prezes NIK oraz w czasie wojny naczelny dowódca WP. Na podstawie jednomyślnego wniosku Rady Państwa jej skład mógł być poszerzony (od 1949 r. tylko o 3 członków). Rada Państwa usytuowana była wprawdzie w strukturze organów władzy wykonawczej, ale jej kompetencje stanowczo wykraczały poza przyznane jej miejsce, łamiąc zasadę trójpodziału władzy. Uprawnienia Rady Państwa obejmowały: nadzór nad radami narodowymi, uprawnienia ustawodawcze (inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie dekretów, wyrażanie zgody na ogłaszanie niektórych ustaw), nadzór nad NIK, podejmowanie uchwał o  wprowadzeniu stanu wyjątkowego i  wojennego oraz inne kompetencje wynikające z ustaw. 4. Rada Ministrów. Struktura, funkcje oraz stosunek rządu do prezydenta

i Sejmu zasadniczo zostały przejęte z konstytucji marcowej. Rada Ministrów składała się z premiera i obradujących pod jego przewodnictwem ministrów,

AAzClAA= AA

Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.)

299

powoływanych przez prezydenta. Rada Ministrów ponosiła odpowiedzialność parlamentarną przed Sejmem i na jego żądanie musiała podać się solidarnie do  dymisji. Taką samą odpowiedzialność indywidualną ponosili również przed Sejmem poszczególni ministrowie. Ponadto premier i ministrowie ponosili odpowiedzialność polityczną za  akty prawne prezydenta, które zobowiązani byli kontrasygnować. Przewidziano również konstytucyjną odpowiedzialność premiera i ministrów przed Trybunałem Stanu. 5. Administracja terytorialna. W  okresie funkcjonowania Sejmu Usta-

wodawczego nastąpiły istotne zmiany w  organizacji aparatu państwowego. Ustawą z  marca 1950  r. zniesione zostały: organy administracji rządowej (wojewodowie, starostowie), organy administracji samorządowej (wydziały wojewódzkie i  powiatowe oraz zarządy miejskie i  gminne, w  tym również stanowiska burmistrzów i prezydentów miast oraz wójtów) oraz wiele urzędów administracji niezespolonej (szkolnej, finansowej, pracy). Wtedy też do utworzonych w poprzednich latach 14 województw dodano 3 nowe. Całość kompetencji tych organów przekazano w  ręce rad narodowych: wojewódzkich, miejskich, dzielnicowych większych miast, powiatowych i gminnych oraz ich organów wykonawczych – prezydiów. W praktyce ich znaczenie było niewielkie. 6. Wymiar sprawiedliwości. W lipcu 1950 r., dwoma ustawami o ustroju

sądów powszechnych oraz prokuraturze, w  istotny sposób zmieniono dotychczas istniejący wymiar sprawiedliwości. Zniesiono sądy: grodzkie, okręgowe i apelacyjne, a w ich miejsce powołano sądy: powiatowe i wojewódzkie. Przed sądami I instancji zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych wprowadzono udział ławników. Natomiast prokuratura, podległa dotychczas ministrowi sprawiedliwości, została wyodrębniona w osobny pion. Na jej czele stał prokurator generalny, nadzorowany przez Radę Państwa. Hierarchicznie podporządkowani mu byli prokuratorzy wojewódzcy i powiatowi. Tym samym ustrój wymiaru sprawiedliwości dostosowano do zasad obowiązujących w ZSRR. 7. Prawa i  obowiązki obywateli. Prawa i  obowiązki obywateli zawarte

były nie w  małej konstytucji, lecz w  deklaracji Sejmu Ustawodawczego z 22.2.1947 r., co już samo w sobie pomniejszało ich znaczenie. Formalnie deklaracja zapowiadała przyznanie większości praw i  wolności znanych z konstytucji marcowej, z zastrzeżeniem jednak, że nie mogą być one wykorzystywane do walki z „demokratycznym” ustrojem państwa. W praktyce były one fikcją, a praktyka rządów komunistycznych była jednym ciągiem ich łamania. AAzClAA= AA

Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) Część I. Konstytucja z 22.7.1952 r. Dnia 22.7.1952 r. jednomyślnie uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zwaną również konstytucją lipcową. Treść konstytucji została usystematyzowana według wzorca przyjętego w konstytucji ZSRR z 1936 r. Decydujący wpływ na jej kształt miało przede wszystkim Biuro Polityczne Komitetu Centralnego PZPR, które powołało dla jej opracowania dwie 7-osobowe komisje partyjne (roboczą i ideologiczną), a następnie samo zadecydowało o podstawach ustroju państwa. W rezultacie działalność Komisji Konstytucyjnej miała charakter iluzoryczny, zaś ona sama odbyła zaledwie 4 posiedzenia plenarne, które miały upozorować „demokratyczny” sposób uchwalenia konstytucji. Podobnie fasadowa była ogólnonarodowa dyskusja z udziałem 11 mln osób, w której propaganda przedstawiała projekt jako „Wielką Kartę Osiągnięć Narodu”. Konstytucja składała się ze wstępu i 10 rozdziałów, a od 13.12.1957 r. – 11. Konstytucja lipcowa oparła ustrój PRL na  następujących zasadach przewodnich: ustroju republikańskim, suwerenności ludu pracującego miast i wsi, socjalistycznym rozwoju państwa, sojuszu robotniczo-chłopskim i kierowniczej w nim roli klasy robotniczej, przewodniej roli PZPR, internacjonalizmie proletariackim, przedstawicielskiej formie sprawowania władzy przez lud pracujący itp. Konstytucja lipcowa odrzucała tradycyjny trójpodział władzy. W  to  miejsce wprowadzała koncepcję jednolitości władzy państwowej i  budowy aparatu państwowego w oparciu o zasadę tzw. centralizmu demokratycznego.

W związku z powyższym organy państwowe podzielono na cztery grupy: władzy państwowej, administracji, sądowe i  prokuratorskie, a  od  1957  r. jeszcze kontroli państwowej. Organami władzy państwowej były Sejm i Rada Państwa, jako organy naczelne, oraz rady narodowe, jako organy terenowe.

AAzClAA= AA

Część II. Naczelne organy władzy państwowej

301

Część II. Naczelne organy władzy państwowej 1. Sejm. Najwyższym organem władzy państwowej był jednoizbowy Sejm.

Początkowo składał się on z 444 posłów, potem nie miał stałego składu (1 poseł przypadał na 60 tys. mieszkańców), wreszcie od 1960 r. liczył 460 posłów. Kadencja Sejmu trwała 4 lata. Posłów wyłaniano w wyborach 4-przymiotnikowych (powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych). Czynne prawo wyborcze przysługiwało po  ukończeniu 18  lat, a  bierne – 21  lat. Zawarte w ordynacji wyborczej z 1952 r. zasady prawa wyborczego stwarzały jednak tylko pozory demokracji. Już bowiem w 1952 r. na potrzeby wyborów powołano Front Narodowy. Weszły do niego: partie – PZPR, ZSL (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe), SD (Stronnictwo Demokratyczne), związki zawodowe i  spółdzielcze oraz inne organizacje (np.  Związek Młodzieży Polskiej, Liga Kobiet). Wszystkie one tworzyły wspólną dla okręgu listę wyborczą, ustalaną pod dyktando PZPR. Umieszczano na niej tylu kandydatów, ile było do obsadzenia w danym okręgu mandatów poselskich. Wyborcy głosowali na całą listę, bez możliwości skreśleń. Sejm pełnił funkcje: • ustrojodawcze (zmiana konstytucji), • ustawodawcze (uchwalanie ustaw inicjowanych przez Radę Państwa, rząd i posłów), • kreacyjne (powoływanie innych organów naczelnych, np. Rady Państwa, rządu, prezesa NIK), • kontrolne (bezpośrednie w stosunku do Rady Państwa, rządu i NIK, pośrednie, np. przez prokuraturę, oraz ogólne poprzez interpelacje i zapytania poselskie), • ustalania linii polityki państwa (np. budżet, uchwała o stanie wojny) oraz • wewnątrzorganizacyjne. 2. Rada Państwa. Radę Państwa powoływał Sejm na swym pierwszym po-

siedzeniu na okres 4 lat. W jej skład wchodzili: przewodniczący, 4 zastępcy, sekretarz i członkowie (początkowo 9, a od 1961 r. – 11), którzy powoływani byli wyłącznie z grona posłów. Członkowie Rady Państwa nie mogli piastować stanowisk w rządzie. Rada działała na zasadzie kolegialności, obradując na posiedzeniach plenarnych i w stałych komisjach będących jej wewnętrznymi organami pomocniczymi, których zadaniem było przygotowanie materiałów i wniosków pod obrady plenarne.

AAzClAA= AA

302

Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989)

Kompetencje Rady Państwa obejmowały cztery grupy uprawnień. Naczelny organ władzy państwowej

Stanowiła prawo w formie dekretów z mocą ustawy i uchwał normatywnych oraz dokonywała jego wykładni, powoływała inne naczelne organy władzy (np. dokonywała zmian w rządzie między sesjami Sejmu), czuwała nad zgodnością prawa z konstytucją, wreszcie sprawowała nadzór zwierzchni nad radami narodowymi.

Organ uzupełniający sejm

Powoływała marszałka-seniora, wyrażała zgodę na pociągnięcie posłów do odpowiedzialności karno-skarbowej między sesjami Sejmu oraz zwoływała Sejm na sesje.

Funkcja kolegialnej głowy państwa

Reprezentowała państwo na zewnątrz, mianowała i odwoływała przedstawicieli dyplomatycznych w innych państwach, przyjmowała przedstawicieli obcych państw, ratyfikowała i wypowiadała umowy międzynarodowe, stosowała prawo łaski, nadawała ordery i tytuły itp.

Inne

Wiele uprawnień szczegółowych o charakterze administracyjnym i wykonawczym, np. mianowanie generałów i profesorów, wprowadzenie stanu wojennego.

Część III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) W 1944 r. przy Prezydium KRN utworzono Biuro Kontroli. Na jego czele stał dyrektor. Dzieliło się na departamenty i wydziały. W 1949 r. Biuro zniesiono, tworząc Najwyższą Izbę Kontroli z prezesem na czele, 3 wiceprezesami i  Kolegium. W  terenie utworzono 14 delegatur. Konstytucja lipcowa nie zawierała żadnych postanowień w  sprawie specjalnego organu kontroli państwowej, zrywając z  dotychczas ukształtowaną tradycją. Ustawą z  22.11.1952  r. powołano jednak Ministerstwo Kontroli Państwowej jako organ rządu. Sytuację zmieniono 13.12.1957 r. ustawą o zmianie konstytucji, wprowadzającą do niej zapis o NIK, ustawą zwykłą o NIK i uchwałą o trybie przedkładania Sejmowi sprawozdań i zlecania przez Sejm zadań NIK. Izba stała się w ten sposób organem kontrolnym Sejmu, jemu wyłącznie podporządkowanym. Po  nowelizacji konstytucji w  lutym 1976  r. i  przyjęciu nowej ustawy o  NIK  Izbę ponownie podporządkowano premierowi, na  którego wniosek (w porozumieniu z Przewodniczącym Rady Państwa) Sejm powoływał prezesa NIK. Ostatecznie ustawą z 1980 r. NIK ponownie podporządkowano Sejmowi. Prezes NIK stał się odtąd jej samodzielnym kierownikiem, odpowiadającym za jej działalność jednoosobowo.

AAzClAA= AA

Część IV. Naczelne organy administracji państwowej…

303

Do zakresu kompetencji NIK należała kontrola działalności: organów administracji rządowej, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek administracyjnych, organów samorządu terytorialnego, komunalnych jednostek organizacyjnych czy też wszystkich organizacji, przedsiębiorstw jednostek wykonujących zadania zlecone lub powierzone przez państwo, na jego rzecz, z udziałem jego mienia lub wynikających z innych związków. Obok kontroli państwowej sprawowanej przez NIK, administracja podlegała dodatkowo kontroli: parlamentarnej, sądowej z Trybunałem Konstytucyjnym na czele, prokuratorskiej, wewnętrznej oraz Rzecznika Praw Obywatelskich.

Część IV. Naczelne organy administracji państwowej – Rada Ministrów Naczelnym organem wykonawczym i zarządzającym władzy państwowej była Rada Ministrów. W jej skład wchodzili: prezes (premier) jako przewodniczący, wiceprezesi (wicepremierzy), ministrowie, przewodniczący określonych w  ustawie komisji i  komitetów sprawujących funkcje naczelnych organów administracji państwowej oraz przejściowo prezes NIK.  Liczba członków rządu nie była ustawowo określona, ale wykazywała wyraźną tendencję do biurokratycznego przerostu, przez co jego funkcjonowanie nastręczało poważne trudności (np. w 1953 r. rząd składał się z premiera, 9 wicepremierów i 38 szefów resortów, zaś w 1977 r. z premiera, 8 wicepremierów i 27 ministrów oraz przewodniczących komitetów). Ministerstwa dzieliły się na: zespoły, departamenty i równorzędne im biura oraz wydziały. Rząd, jak też premiera, a na jego wniosek poszczególnych jego członków powoływał i odwoływał Sejm lub, w okresie między jego sesjami, Rada Państwa. Członkowie rządu ponosili odpowiedzialność parlamentarną, mogąc być przez Sejm odwołani na podstawie uchwalonego wotum nieufności zarówno w  odniesieniu do  całej Rady Ministrów, jak i  poszczególnych osób. Nie przewidywano natomiast ich odpowiedzialności konstytucyjnej. Kompetencje Rady Ministrów sprowadzały się do  3 grup uprawnień. Pierwszą stanowiły kompetencje ściśle związane z  działalnością Sejmu i  częściowo Rady Państwa. Można do  nich zaliczyć: inicjatywę ustawodawczą, składanie sprawozdań ze  swej działalności przed Sejmem, zwłaszcza w  dziedzinie budżetu, podejmowanie uchwał o  narodowych planach

AAzClAA= AA

304

Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989)

społeczno-gospodarczych itp. Drugą można określić jako kompetencje kierowniczo-koordynacyjne w  stosunku do  innych organów administracji państwowej. Trzecią tworzyły kompetencje o  charakterze wykonawczym w  stosunku do  aktów naczelnych organów władzy państwowej, polegające na  realizacji ustaw i  uchwał Sejmu oraz dekretów i  uchwał Rady Państwa, w  przedmiocie ochrony porządku publicznego, interesów państwa, praw obywateli itp.

Część V. Terenowe organy władzy i administracji państwowej Zgodnie z  konstytucją terenowymi organami władzy państwowej, a  jednocześnie samorządu terytorialnego, były rady narodowe. Rady funkcjonowały na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego: gromadzkim (od 1972 r. gminnym), powiatowym (do 1975 r.), dzielnicowym, miejskim i wojewódzkim. Od  1975  r. wyróżnić można było dwa stopnie rad, przy czym pierwszy stanowiły rady: miejskie, gminne, wspólne dla miast i gmin oraz dzielnicowe w większych miastach, a drugi – rady wojewódzkie oraz rady narodowe dla Warszawy, Łodzi, Krakowa i Wrocławia, gdzie istniała rada wspólna dla województwa i miasta stopnia wojewódzkiego. Rady narodowe, jako organy pochodzące z wyborów powszechnych, były organami kadencyjnymi. Zgodnie z konstytucją kadencja rad trwała 3 lata, później przedłużono ją do 4 lat (1963), a od 1976 r. przyjęto zasadę, że kadencję rad określa ustawa. Do zadań rad narodowych należało: • kierowanie całokształtem rozwoju społeczno-gospodarczego i  kulturalnego, • zaspokajanie potrzeb ludności w zakresie zaopatrzenia i usług, • rozbudowa instytucji komunalnych, oświatowych, kulturalnych, sanitarnych i sportowych, • utrzymanie porządku publicznego itp. Na  czele rady narodowej stało jej prezydium. W  latach 1944–1950 prezydium było organem wyłonionym przez rady spośród ich członków. Obok prezydium działały jeszcze, jako organy wykonawcze rad w  dziedzinie spraw samorządowych, wydziały powiatowe lub wojewódzkie oraz starostowie lub wojewodowie jako ich przewodniczący. W miastach i gminach

AAzClAA= AA

Część VI. Wymiar sprawiedliwości

305

odpowiednikiem wydziałów były zarządy miejskie i gminne z prezydentami, burmistrzami i  wójtami. W  latach 1950–1958 prezydium rady narodowej stało się już wyłącznym organem wykonawczym w sprawach zarządu ogólnego. W imieniu prezydium administrację wykonywały wydziały, które były jedynie jego aparatem. Ustawą z  1958  r. wydziały przekształcono w  samoistne organy administracyjne, a prezydium sprawowało wobec nich funkcję koordynacyjną. W ramach reform z lat 1972, 1973 i 1975 ustrój ten zmieniono, tworząc nowe terenowe organy administracji państwowej, będące jednocześnie organami wykonawczymi i zarządzającymi rad narodowych. Jednostka podziału

Organ administracji państwowej

Województwo

wojewodowie

Województwo miejskie

prezydenci miast (Warszawa, Kraków, Łódź)

Województwo wrocławskie i miasto Wrocław

wojewoda

W miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców oraz w miastach będących siedzibami wojewódzkich rad narodowych

prezydenci miast

Pozostałe miasta

naczelnicy miast

Dzielnice miast

naczelnicy dzielnic

Gminy

naczelnicy gmin

Miasta i gminy, w których działały wspólne rady narodowe

naczelnicy miast i gmin

Część VI. Wymiar sprawiedliwości 1. Sądownictwo

a. Sądy powszechne. Organizacja sądów powszechnych była dostosowana do podziału administracyjnego państwa. W związku z tym wyróżnić można sądy: • powiatowe (od 1975 r. rejonowe), • wojewódzkie, • apelacyjne (od 13.7.1990 r., a więc już po upadku PRL).

AAzClAA= AA

306

Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989)

Rodzaj sądu

Kompetencje

Sądy powiatowe

Rozpoznawały przede wszystkim sprawy w I instancji. Do ich kompetencji należało także: udzielanie pomocy prawnej, przeprowadzanie postępowania egzekucyjnego w sprawach cywilnych, kontrolowanie działalności sądów społecznych, nadzorowanie wyborów, prowadzenie ksiąg wieczystych, rejestrów handlowych itp.

Sądy wojewódzkie

Tworzono dla każdego województwa w mieście będącym jego stolicą. Od tej zasady były jednak wyjątki, gdyż niektóre sądy wojewódzkie miały swoje siedziby w innych miastach województwa lub niektóre województwa miały swoje sądy w stolicach województw ościennych. Sądy wojewódzkie orzekały zarówno w I (ważniejsze sprawy przekazane na mocy ustawy), jak i w II instancji, w ramach środków odwoławczych od orzeczeń sądów I instancji. Do kompetencji sądów wojewódzkich należało ponadto: sprawowanie nadzoru judykacyjnego nad sądami powiatowymi, rozpatrywanie żądań o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie, orzekanie poza tokiem instancji o nieważności orzeczeń sądu I instancji w sprawie karnej, wydanych z obrazą przepisów o właściwości sądu, wydawanie opinii o ekstradycji przestępców itp.

Sąd Najwyższy

Naczelny organ sądowy, sprawujący nadzór nad działalnością zarówno sądów powszechnych, jak i szczególnych. Podporządkowany był Radzie Państwa, która: powoływała i odwoływała jego członków na okres 5 lat, uchwalała regulamin, rozpatrywała sprawozdania pierwszego prezesa oraz uchwalała dla niego wytyczne. Sąd Najwyższy dzielił się na 4 izby: karną, cywilną, pracy i ubezpieczeń społecznych oraz wojskową. Do kompetencji Sądu Najwyższego należało: rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń wydanych w I instancji przez sądy wojewódzkie (do 1990 r.), rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych, ustalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, rozpatrywanie spraw przekazanych do jego właściwości przez stosowne przepisy itd.

b. Sądy szczególne. Sądy szczególne działały poza strukturą sądów powszechnych. Były to sądy: • wojskowe, • pracy i ubezpieczeń społecznych oraz • rozpatrujące sprawy ze stosunków publicznoprawnych: – Naczelny Sąd Administracyjny, – Trybunał Konstytucyjny i – Trybunał Stanu. c. Sądy społeczne. Sądy społeczne były specyficzną instytucją sądownictwa socjalistycznego. Działały w formie sądów społecznych w zakładach pracy oraz społecznych komisji pojednawczych. Pierwsze z nich znajdowały się pod opieką związków zawodowych, a  drugie rad narodowych, które współdziałały w tym zakresie najpierw z komitetami Frontu Jedności Narodu,

AAzClAA= AA

Część VI. Wymiar sprawiedliwości

307

a  od  1983  r. – Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). Członków sądów wybierano w  zakładach pracy, a  komisji pojednawczych w komitetach FJN lub PRON. Rozpatrywały one głównie sprawy o naruszenie zasad współżycia i ładu społecznego, np. zakłócanie porządku publicznego oraz spory sąsiedzkie, rodzinne i pracownicze itd. Sądy społeczne nie wymierzały kar, lecz stosowały środki oddziaływania w rodzaju: upomnień, nagan, przeprosin, wpłacenia określonej kwoty na cele społeczne itp. 2. Inne organy wymiaru sprawiedliwości Prokuratura

Początkowo zorganizowana była na zasadach przedwojennych. Gruntowną jej reformę przeprowadzono ustawą z 1950 r. Na jej podstawie prokuraturę wydzielono z resortu wymiaru sprawiedliwości. Nową ustawę o prokuraturze uchwalono w 1967 r., a kolejną – w 1985 r. Zgodnie z nią straciła ona status odrębnego pionu organów i została włączona do struktury wymiaru sprawiedliwości. Kierował nią odtąd Prokurator Generalny, którym był z urzędu Minister Sprawiedliwości. Prokurator Generalny mianował i odwoływał prokuratorów niższego szczebla. Zadaniem prokuratury było strzeżenie praworządności, ściganie przestępstw, nadzór nad działalnością innych organów ścigających przestępstwa itp.

Notariat

Ustrój notariatu regulowało przede wszystkim przedwojenne prawo o notariacie z 1933 r., znowelizowane w 1951 r., a ostatecznie w latach 1989 i 1991. W tych ostatnich unormowaniach odeszło się od traktowania notariatu jako państwowego organu powszechnej pomocy prawnej, a powrócono do pojmowania notariusza jako „osoby zaufania publicznego”. Notariat stanowi odtąd samorządową korporację zawodową. Jego jednostkami organizacyjnymi są izby notarialne i Krajowa Rada Notarialna w Warszawie.

Adwokatura

Zasadniczej reformy przedwojennej adwokatury dokonano ustawą z czerwca 1950 r. i kontynuowano w latach 1956 i 1958, ale najważniejszą ustawę, określającą zadania i organizację adwokatury, wydano ostatecznie w grudniu 1963 r. Zgodnie z nią podstawową jednostką organizacyjną adwokatury był zespół adwokacki. Działalnością adwokatury kierowały: Naczelna Rada Adwokacka, Wyższa Komisja Dyscyplinarna, Komisja Rewizyjna oraz organy wojewódzkie izb adwokackich i zespołów. Wprowadzone tą ustawą przepisy, mimo licznych nowelizacji, utrzymały się zasadniczo w całym okresie PRL. Traktowały one adwokaturę jako organ uspołecznionej pomocy prawnej dla obywateli i ich organizacji, zorganizowany na zasadach samorządu zawodowego.

Radcowie prawni

Obsługa prawna jednostek uspołecznionych uregulowana została w ustawodawstwie z lat 1961–1962. Zgodnie z nim powierzono ją radcom prawnym i referentom prawnym, tj. stałym pracownikom przedsiębiorstw o specjalnych kwalifikacjach fachowych.

AAzClAA= AA

308

Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989)

Część VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie Konstytucja lipcowa formalnie zawierała szeroki katalog praw i wolności obywatelskich. Dają się one podzielić na cztery grupy: • prawa polityczne – obejmowały: bierne i czynne prawo wyborcze, prawo zrzeszania się oraz występowania do  władz państwowych ze  skargami i zażaleniami, • prawa socjalne – gwarantowały prawo do: pracy, wypoczynku, ochrony zdrowia, pomocy w razie choroby i niezdolności do pracy, opieki nad rodziną, małżeństwem i młodzieżą oraz własności indywidualnej i osobistej, • prawa kulturalno-oświatowe – obejmowały prawo do: nauki, swobodnych badań naukowych, korzystania z dziedzictwa kultury i • wolności obywatelskie – nietykalność i bezpieczeństwo osobiste, nienaruszalność mieszkania, nienaruszalność tajemnicy korespondencji, nietykalność mienia, wolność sumienia i wyznania, wolność słowa i druku oraz wolność zgromadzeń. Natomiast podstawowe obowiązki obywateli można było podzielić na 3 grupy: • przestrzeganie obowiązujących w państwie norm prawnych, • umacnianie gospodarki socjalistycznej oraz • obronę ojczyzny i służbę wojskową. W 1987 r. utworzono instytucję Rzecznika Praw Obywatelskich.

Do jego zadań należy m.in. stanie na straży praw i wolności obywatelskich oraz badanie, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i  instytucji nie doszło do  naruszenia prawa, zasad współżycia społecznego i  sprawiedliwości społecznej. Rzecznik podejmuje działania na  wniosek: obywateli, organizacji społecznych, organów samorządowych i z własnej inicjatywy. Podejmując sprawę, rzecznik może ją prowadzić samodzielnie lub zlecić jej zbadanie właściwym organom.

AAzClAA= AA

DZIAŁ ÓSMY. PRAWO W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (PO 1944 R.)

AAzClAA= AA

AAzClAA= AA

Rozdział I. Źródła prawa Część I. Zagadnienia ogólne Po 1945 r. system prawa polskiego znalazł się w strefie wpływów prawa radzieckiego. Przepisy poddane zostały oddziaływaniu wzorców prawa socjalistycznego. Otworzyło to całkowicie nowy etap w dziejach polskiego prawa sądowego. Rozpoczęło się stopniowe obalanie istniejącego porządku prawnego. Wybrano na  szczęście drogę powolnego wypierania dawnych norm i konstrukcji prawnych oraz dostosowywania istniejących instytucji i form do nowych treści prawa socjalistycznego. Odrzucono natomiast metodę całkowitego zerwania z poprzednim systemem prawnym i zastąpienia go nowym – socjalistycznym, stworzonym od  podstaw. Pozwoliło to  na  ograniczoną realizację zasady ciągłości prawa.

Część II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne 1. Zmiany własnościowe. Zmiany własnościowe, dostosowane do  po-

trzeb ustroju władzy ludowej, zapoczątkowano w  rolnictwie. Dekretem z 6.9.1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej oraz uzupełniającym go dekretem z 24.8.1945 r. o wpisywaniu do ksiąg hipotecznych prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej dokonano konfiskaty większej prywatnej własności ziemskiej. W  związku z  tymi aktami prawnymi pozostawały: dekret z 12.12.1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa, przewidujący upaństwowienie większości lasów prywatnych; dekret z 26.10.1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta stołecznego Warszawy, zgodnie z którym wszelkie grunty na obszarze miasta przechodziły na  własność gminy, oraz dekret z  21.12.1945  r. o  publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu, którym ograniczono prawo własności domów mieszkalnych i  wprowadzono publiczną gospodarkę lokalami w Warszawie i 6 innych największych miastach polskich. Publiczna gospodarka lokalami polegała na: pozbawieniu właścicieli prawa dysponowania mieszkaniami, przydzielaniu ich przez władze kwaterunkowe wyznaczonym osobom, zarządzeniu przerabiania dużych mieszkań na  mniejsze, regulowaniu stosunków najmu itp.

AAzClAA= AA

312

Rozdział I. Źródła prawa

Obowiązki wykonywania przez właścicieli zawartych w tych aktach prawnych przepisów zagrożone były rygorem utraty prawa własności (wywłaszczeniem). Dokonywano tego na  podstawie dekretu o  przymusowym zagospodarowaniu użytków rolnych z 30.3.1945 r. i planowanym zagospodarowaniu przestrzennym kraju z 2.4.1946 r. Pozbawienie własności przedsiębiorstw przemysłowych odbyło się na mocy ustawy Krajowej Rady Narodowej z 3.1.1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Bez odszkodowania przejęto przedsiębiorstwa należące do Rzeszy Niemieckiej, byłego Wolnego Miasta Gdańska i ich obywateli, a za odszkodowaniem – przedsiębiorstwa należące do  obywateli polskich, zatrudniające ponad 50 robotników na  jedną zmianę. Tryb przejmowania tych przedsiębiorstw określono jednak dopiero rozporządzeniami Rady Ministrów w latach 1946–1947. Dopuszczono się przy tym wielu naruszeń prawa. 2. Unifikacja prawa cywilnego. W okresie międzywojennym prawo cy-

wilne zostało zunifikowane tylko częściowo. Wydane wtedy podstawowe akty prawne, regulujące obrót gospodarczy (Kodeks zobowiązań z 1933 r. i Kodeks handlowy z 1934 r.), zachowały moc obowiązującą aż do wejścia w życie Kodeksu cywilnego z 1964 r., będąc przydatne również w okresie władzy ludowej. Pozostałych działów prawa cywilnego w okresie międzywojennym nie zunifikowano. Obowiązywały w nich nadal przepisy prawne pochodzące z okresu rozbiorów, zawarte w kodyfikacjach byłych państw zaborczych. W takiej sytuacji Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w czerwcu 1945 r. podjął niezwykle słuszną i  doniosłą decyzję o  przeprowadzeniu unifikacji prawa cywilnego. Wykonano ją, wydając dekrety normujące: • prawo osobowe z 29.8.1945 r. wraz z prawem o aktach stanu cywilnego z 15.9.1945 r., • prawo małżeńskie z 25.9.1945 r., • prawo rodzinne z 22.1.1946 r., • prawo opiekuńcze z 14.5.1946 r., • prawo małżeńskie majątkowe z 29.5.1946 r., • prawo spadkowe z 8.10.1946 r., • prawo rzeczowe z 11.10.1946 r., • prawo o księgach wieczystych z 11.10.1946 r., • przepisy ogólne prawa cywilnego z 12.10.1946 r.

AAzClAA= AA

Część II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

313

Unifikacja prawa opierała się zasadniczo na  materiałach pozostawionych przez Komisję Kodyfikacyjną II  Rzeczypospolitej. Była istotnym osiągnięciem likwidującym partykularyzm prawny i  inicjującym kolejne reformy prawa w następnych latach. Jej pierwszym rezultatem było wydanie nowego Kodeksu prawa rodzinnego z  27.6.1950  r. oraz nowych przepisów ogólnych prawa cywilnego z 18.7.1950 r.

3. Kodyfikacja prawa cywilnego. W 1956 r. powołana została przez pre-

miera Komisja Kodyfikacyjna, funkcjonująca przy ministrze sprawiedliwości. Jej zadaniem była kodyfikacja prawa cywilnego i dostosowanie go do warunków gospodarki socjalistycznej. W latach 1964–1965 wydano następujące akty prawne: • Kodeks cywilny z 23.4.1964 r., na którego zawartość składały się 4 części, zwane księgami: ogólna (I), własność i inne prawa rzeczowe (II), zobowiązania (III) i spadki (IV), łącznie 1088 artykułów, • Przepisy Wprowadzające Kodeks cywilny z 23.4.1964 r., • Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.2.1964 r., który dzielił się na 3 tytuły: małżeństwo (I), pokrewieństwo (II) oraz opieka i  kuratela (III), liczące 184 artykuły, • Przepisy Wprowadzające Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.2.1964 r., • Kodeks postępowania cywilnego z 17.11.1964 r., podzielony na 3 części: przy czym część pierwsza normowała – postępowanie rozpoznawcze i proces (ks. I), postępowanie nieprocesowe (ks. II), sąd polubowny  (ks.  III), część druga – postępowanie zabezpieczające (ks. I) i  postępowanie egzekucyjne (ks. II), zaś część trzecia – międzynarodowe postępowanie cywilne (jurysdykcję krajową – ks. I, postępowanie – ks. II oraz orzeczenia sądów zagranicznych i ugody zawarte przed tymi sądami – ks. III), • Przepisy Wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego z 14.11.1964 r., • Prawo prywatne międzynarodowe z 12.11.1965 r. Przepisy wprowadzające zawierały: postanowienia o dacie wejścia wymienionych kodeksów w życie, co nastąpiło z dniem 1.1.1965 r., wyliczenie tych przepisów, które traciły moc prawną i tych, które ją nadal utrzymały, zmiany w  przepisach wydanych uprzednio i  nadal obowiązujących oraz ustalenia, w jakich przypadkach należy stosować prawo uprzednio obowiązujące.

AAzClAA= AA

314

Rozdział I. Źródła prawa

Część III. Prawo karne materialne i postępowanie karne Ochrona podstaw ustroju państwa była najważniejszym zadaniem nowo tworzonego systemu prawa. W zakresie tym wydano wiele niezwykle istotnych aktów prawnych, z których najważniejszymi były dekrety o: • Kodeksie karnym Wojska Polskiego z 13.9.1944 r., ustanawiającym odpowiedzialność karną wojskowych za  dokonane przez nich przestępstwa, na podstawie którego uchylono stosowne przepisy Kodeksu karnego z 1932 r., poddając odpowiedzialności przed sądami wojskowymi również czyny skierowane przeciwko ustrojowi, a popełniane przez osoby cywilne, co przekazano sądom powszechnym dopiero w 1955 r., • przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa z  13.6.1946  r., tzw. mały kodeks karny, który zastąpił wcześniejsze dekrety z 30.10.1944 r. i 16.11.1945 r., wprowadzający odpowiedzialność karną za  przestępstwa: przeciwko interesom gospodarczym, urzędnicze i  przeciwko porządkowi publicznemu, którego treść nacechowana była surowością represji karnej i objęciem karalnością szerokiego katalogu czynów. Nowe stosunki społeczno-gospodarcze wprowadzone przez władze ludowe wymagały zapewnienia szczególnej ochrony własności społecznej. W  tym celu wydano kilkadziesiąt aktów prawnych gwarantujących jej utrwalenie. Najważniejszymi z nich były dekrety o: • zwalczaniu spekulacji i lichwy z 25.9.1944 r. (przewidywał odpowiedzialność karną za  ustalanie nadmiernych cen i  dokonywanie nieuczciwych transakcji, powodujących zwyżkę cen), • utworzeniu i  zakresie działania Komisji Specjalnej do  Walki z  Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym z 16.11.1945 r. oraz • wzmożeniu walki z produkcją złej jakości, obronie interesów nabywców w  obrocie handlowym i  wzmocnieniu ochrony własności społecznej, wszystkie z 4.3.1953 r. Równolegle z nimi wydano dekrety normujące obieg pieniędzy, sprawy finansowe i kwestie podatkowe. Najważniejszymi z nich były dekrety o: prawie karnym skarbowym z 11.4.1947 r., zakazie posiadania walut obcych, monet złotych, złota i  platyny z  28.10.1950  r. oraz zmianie systemu pieniężnego z 28.10.1950 r.

AAzClAA= AA

Część IV. Prawo pracy

315

Prace nad reformą i kodyfikacją prawa karnego podjęto w 1950 r. Pierwszy projekt kodeksu powstał w  1951  r., obejmując jedynie część ogólną prawa karnego. Oparty był całkowicie na  wzorcach radzieckich. Zajmował się wyłącznie interesem państwa, pomijając całkowicie prawa obywateli. Kolejny, pełny projekt ukazał się w 1956 r. Projekt trzeci przedstawiono w 1963 r. Poddany on został dyskusji środowisk prawniczych, zaś zgłoszone w niej poprawki stały się podstawą opracowania w 1968 r. nowego projektu. Ustawą sejmową z 19.4.1969 r. stał się on Kodeksem karnym, z mocą obowiązującą od 1.1.1970 r. Kodeks dzielił się na trzy części, liczące łącznie 331 artykułów. Część

Zakres regulacji

Część pierwsza (ogólna)

regulowała podstawowe zagadnienia prawa karnego

Część druga (szczególna)

zawierała opis ustawowych typów przestępstw i grożących za ich popełnienie sankcji

Część trzecia (wojskowa)

normowała kwestie ogólne i szczególne dotyczące przestępstw popełnianych przez żołnierzy

Równocześnie z  Kodeksem karnym uchwalono Kodeks postępowania karnego (352 artykuły) i Kodeks wykonawczy (219 artykułów). Obydwa weszły w życie również 1.1.1970 r. Natomiast 20.5.1971 r. sejm uchwalił Kodeks wykroczeń, Kodeks postępowania w  sprawach o  wykroczenia oraz ustawę o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń. Wszystkie te akty, będące dopełnieniem poprzednich kodyfikacji, weszły w życie z dniem 1.1.1972 r.

Część IV. Prawo pracy Bezpośrednio po wojnie prawo pracy kształtowało się dwutorowo. Pierwszym kierunkiem było tworzenie form organizacyjno-prawnych dla nowych instytucji wykształconych w  wyniku zmian stosunków własnościowych. Ich legalizacji dokonano dekretem z 6.2.1945 r. o utworzeniu rad zakładowych. Zamknięciem tego etapu było wydanie ustawy o związkach zawodowych z  1.7.1949  r., wielokrotnie później nowelizowanej. Drugim nurtem była ustawowa regulacja stosunków pracy i ubezpieczeń społecznych. Rozpoczęto ją  wydaniem dekretu z  8.1.1946  r., którym zunifikowano prawo pracy obowiązujące na całym obszarze państwa, przyjmując formalnie przepisy z okresu międzywojennego i uchylając akty prawne byłych państw zaborczych.

AAzClAA= AA

316

Rozdział I. Źródła prawa

Nowy, wsteczny okres w rozwoju prawa pracy otworzono w 1950 r., przystępując do  realizacji planu 6-letniego. Już na  samym jego początku program szybkiego uprzemysłowienia spowodował wydanie przepisów nakazujących pełną mobilizację wszystkich rezerw siły roboczej i  zastosowanie środków służących dla jej centralnego i  planowanego zatrudnienia. Wprowadzono instytucję nakazów pracy. Przejawem nowych tendencji był też dekret z  19.4.1950  r. o  zabezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy, który ustanawiał sądową odpowiedzialność za  opuszczenie dni pracy. Pogorszone zostały również warunki zatrudnienia młodocianych i  kobiet, np. w 1951 r. uchylono zakaz zatrudniania kobiet w kopalniach pod ziemią. Wreszcie w 1950 r. zniesiono, mające długoletnią tradycję, sądy pracy, przekazując ich właściwość sądownictwu powszechnemu. Natomiast w 1954 r., tworząc zakładowe komisje rozjemcze i wprowadzając możliwość kasacji ich rozstrzygnięć przez zarządy głównych związków zawodowych, wytworzono dwutorowość orzecznictwa pracy. Pewien zwrot w  prowadzonej polityce nastąpił po  1956  r. Wyrażało się to  w:  zmianie polityki zatrudnienia, przebudowie organów przedstawicielskich załogi przez powołanie ustawą z 19.11.1956 r. rad robotniczych, określenie ustawą z 20.12.1958 r. form organizacyjnych i kompetencji samorządu robotniczego oraz odciążeniu związków zawodowych od wykonywania niektórych funkcji administracyjnych, w  szczególności w  dziedzinie ubezpieczeń społecznych (powołanie w 1960 r. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych). Na  początku  lat 70. XX  w. umocniono ochronę macierzyństwa kobiet pracujących (1972), ujednolicono świadczenia chorobowe (1974), podwyższono zasiłki rodzinne i wymiar rent i emerytur (1975) oraz przystąpiono do stopniowego wprowadzania wolnych sobót. Tendencje te  połączone były z  trwającymi od  dłuższego czasu pracami nad kodyfikacją prawa pracy. Kodeks pracy uchwalono ostatecznie 26.6.1974 r., z mocą obowiązującą od 1.1.1975 r. Następnie kodeks dopełniony został przez ustawy o  sądach pracy i  ubezpieczeń społecznych z 24.10.1974 r. oraz świadczeniach przysługujących w razie choroby i macierzyństwa z 17.12.1974 r.

AAzClAA= AA

Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie Część I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne 1. Prawo małżeńskie i  rodzinne. Prawo małżeńskie oparto generalnie

na projekcie z 1929 r. Przeprowadzając w 1945 r. jego daleko idącą laicyzację, przyjęto zasadę, że prawo małżeńskie nie może się opierać na prawie kanonicznym i przepisach innych wyznań. Podstawą do tego były tezy o: suwerenności państwa, wyłączności sądów polskich we wszystkich sprawach dotyczących jego obywateli i niemożliwości obowiązywania w państwie odrębnych systemów prawnych. Nowe prawo uznawało wyłącznie świecką formę zawarcia małżeństwa, odrzucając formę fakultatywnego małżeństwa wyznaniowego. Małżeństwo było umową cywilną, oświadczeniem woli złożonym publicznie przed urzędnikiem stanu cywilnego, w obecności świadków. Zdolność do jego zawarcia zależała od wieku i posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych. Przeszkodami w zawarciu małżeństwa były: bigamia, pokrewieństwo w linii prostej oraz między rodzeństwem rodzonym i przyrodnim, powinowactwo w  linii prostej, przysposobienie, choroba psychiczna lub fizyczna oraz nastawanie na życie małżonka – w celu umożliwienia jego zawarcia. Pozycja małżonków była równoprawna w zakresie praw i obowiązków.

Oboje zobowiązani byli do: wspólnego pożycia, wierności, pomocy, współdziałania na rzecz założonej rodziny, wychowania dzieci i utrzymywania wspólnego gospodarstwa. Małżonkowie mieli równe prawo do zaciągania zobowiązań w sprawach wspólnego gospodarstwa i wychowania dzieci, ponosząc za nie odpowiedzialność solidarną. W przedmiocie ustania wspólnoty małżeńskiej dopuszczono unieważnienie małżeństwa i  rozwód. Unieważnienie mogło być orzeczone w  razie zajścia ściśle przewidzianych przypadków przed albo w chwili zawarcia małżeństwa, np.  niepełnoletniość, przymus, groźba. Rozwód orzekany był przez sąd powszechny tylko wówczas, gdy nastąpił zupełny i  trwały rozkład pożycia małżonków i gdy nie stało temu na przeszkodzie dobro dzieci małoletnich. Przejawy rozkładu nie były wyliczone wyczerpująco. Należały do nich m.in.: cudzołóstwo, nałogowe pijaństwo i narkomania, popełnienie AAzClAA= AA

318

Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie

przestępstwa hańbiącego, odmowa środków na utrzymanie rodziny. W wyroku rozwodowym sąd orzekał, które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Wyjątkiem był zgodny wniosek małżonków, kiedy to  przyjmowano zasadę, że żadne z małżonków nie ponosi winy. W  prawie małżeńskim majątkowym skutkiem zawarcia małżeństwa powstawała ustawowa wspólność majątkowa. Małżonkowie mogli jednak zawrzeć umowę majątkową małżeńską, w formie aktu notarialnego, w której przyjmowali inny ustrój majątkowy. W prawie rodzinnym przyjęto zasadę, że dzieci do pełnoletności podlegają władzy rodzicielskiej. Rodzice, będąc przedstawicielami ustawowymi dziecka, dokonywali w jego imieniu czynności prawnych. Nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej mogło spowodować jej: ograniczenie, zawieszenie lub pozbawienie. Zlikwidowana została całkowicie dyskryminacja prawna dzieci pozamałżeńskich. 2. Prawo rzeczowe. Nowe prawo rzeczowe oparło się na  romanistycznej

koncepcji własności. Miało charakter prawa bezwzględnego. Oznaczało to, że wobec podmiotu uprawnionego inne podmioty miały obowiązek zaniechania wszystkiego, co by mogło naruszyć jego prawo, a skuteczność ta dotyczyła wszystkich. Wśród praw rzeczowych wyróżniono: prawo własności, prawo użytkowania wieczystego oraz ograniczone prawa rzeczowe. Prawo własności podlegało licznym ograniczeniom. Miały one charakter ustawowy i związane były z: wykonywaniem prawa sąsiedzkiego, dokonanym przez państwo wywłaszczeniem, ustawowym określeniem obowiązków właścicieli, zakazami alienacji wynikającymi z  ustawy lub rozporządzenia sądu oraz ograniczeniami ustanowionymi przez samych właścicieli (np. służebności gruntowe). Własność i  prawo własności związane zostały z  funkcją społeczno-gospodarczą oraz charakterem podmiotów prawa. Funkcję społeczno-gospodarczą wyrażał podział przedmiotu własności na: środki produkcji i środki konsumpcji. Charakter podmiotu wyrażał natomiast podział własności na: społeczną, indywidualną i  osobistą. Najważniejszą była własność społeczna, występująca jako państwowa lub spółdzielcza. Własność państwowa przysługiwała niepodzielnie państwu i  miała charakter dominujący. Nabycie własności następowało przez przeniesienie i zasiedzenie. Prawem zbliżonym do własności było użytkowanie wieczyste. Jego przedmiotem stały się grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub gminy. Oddanie w użytkowanie wieczyste następowało na  okres 99  lat, wyjątkowo na  okres krótszy, nie mniejszy jednak niż 40 lat. Ustanawiano je w drodze umowy między organem państwa albo gminy a osobą fizyczną lub prawną. Za ograniczone prawa rzeczowe uznano: użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe

AAzClAA= AA

Część I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

319

spółdzielcze prawo do  lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do  lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipotekę. 3. Prawo spadkowe. Prawo spadkowe oparto na dwóch tytułach: dzie-

dziczeniu ustawowym i  dziedziczeniu testamentowym. Dziedziczenie ustawowe miało znaczenie podstawowe. Dziedzicami ustawowymi byli: pozostający przy życiu małżonek, którego pozycja została znacznie poprawiona (miał 1/2  majątku wspólnego oraz dziedziczył z  dziećmi w  częściach równych, przy czym jego udział nie mógł być mniejszy niż 1/4 część spadku), krewni (w  kolejności zstępni, rodzice, rodzeństwo oraz jego zstępni), a w ostatniej kolejności, z braku osób należących do kręgu spadkobierców, Skarb Państwa. Odrębnie uregulowano dziedziczenie ustawowe gospodarstwa rolnego. Natomiast dziedziczenie testamentowe podlegało ograniczeniom zawartym zarówno w przepisach ogólnych prawa cywilnego, które wprowadzały nieważność testowania, jeżeli było ono sprzeczne z  ustawą i zasadami współżycia społecznego, jak i licznych przepisach szczegółowych (np. podatek spadkowy). Sporządzenie oświadczenia ostatniej woli następowało w formie testamentu własnoręcznego (holograficznego) lub w formie aktu notarialnego. W  razie zaistnienia dziedziczenia testamentowego dziedzicom ustawowym należał się zachowek wartości 2/3 udziału spadkowego, przypadającego w razie dziedziczenia ustawowego dla uprawnionego trwale niezdolnego do pracy zstępnego małoletniego lub 1/2 wartości udziału spadkowego dla pozostałych uprawnionych. 4. Prawo zobowiązań. Zobowiązania powstawały wskutek: umowy, czy-

nów niedozwolonych, jednostronnych czynności prawnych, bezpodstawowego wzbogacenia oraz innych zdarzeń, z którymi przepisy łączyły powstanie skutku zobowiązaniowego. Najważniejszym źródłem zobowiązań były umowy. Założeniem była swoboda umów. Istnienie gospodarki planowej i sektora uspołecznionego znacznie jednak zawęziły funkcjonowanie tej zasady. Podobna sytuacja powstała na gruncie realizacji zasady równości podmiotów przy zawieraniu umów. 5. Postępowanie cywilne. Proces cywilny obejmował dwa rodzaje po-

stępowań: procesowe oraz nieprocesowe. Wszczęcie procesu następowało na  podstawie wniesienia prawidłowego pozwu. Oparte było na  zasadach: formalizmu procesowego, dyspozycyjności, równouprawnienia stron, kontradyktoryjności, przy upoważnieniu sądu do  przeprowadzania dowodu z urzędu, jawności, ustności i dążeniu do uzyskania prawdy materialnej.

AAzClAA= AA

Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie

320

Część II. Prawo karne materialne i postępowanie karne 1. Prawo karne materialne. Komuniści nie ukrywali, że  prawo karne

miało odegrać ważną rolę w  budowie ustroju powojennej Polski. Z  jego pomocą próbowano rozwiązać wszystkie problemy: ustrojowe, społeczne i  gospodarcze. Spośród wielu aktów prawnych realizacji tego celu służyły zwłaszcza: • Kodeks karny Wojska Polskiego z 23.9.1944 r., • dekret o ochronie państwa z 30.10.1944 r. i • mały Kodeks karny z 13.6.1946 r. Kodeks karny Wojska Polskiego

Wykorzystywany był zwłaszcza dla niszczenia opozycji. W rozdziale o zbrodniach stanu na 19 jego artykułów 10 przewidywało karę śmierci. Można ją było wymierzyć za: usiłowanie pozbawienia państwa niepodległego bytu, zamach na władze naczelne i ustrój państwa, gromadzenie środków w celu zamachu, a nawet za same czynności przygotowawcze do popełnienia przestępstw stanu oraz wejście w porozumienie z innymi osobami w celu dokonania wymienionych czynów. Za usiłowanie zmiany ustroju przemocą uznawano już sam udział w demonstracji antypaństwowej. Karą najwyższą zagrożone było nie tylko usiłowanie usunięcia przemocą organów państwa lub zmiany jego ustroju, ale też lżenie, znieważanie lub wyszydzanie ustroju państwa czy też nawoływanie do czynów skierowanych przeciwko jedności sojuszniczej oraz sporządzanie, rozpowszechnianie i przechowywanie w tym celu pism, druków lub wizerunków. Z rozdziału tego sądownictwu wojskowemu poddane zostały również osoby cywilne.

Dekret PKWN o ochronie państwa

Przewidywał karę śmierci lub karę więzienia bez ograniczenia ze wszystkich 11 artykułów. Wprowadzono w nim nowe, nieznane poprzedniemu ustawodawstwu karnemu stany faktyczne gwałtownego zamachu oraz sabotażu, których nie zdefiniowano, lecz tylko kazuistycznie wyliczono, m.in. zaliczając do sabotażu udaremnienie i utrudnianie reformy rolnej oraz niespełnianie obowiązków świadczeń rzeczowych. Karą śmierci zagrożone było nawet posiadanie, przechowywanie, nabywanie lub wyrabianie aparatu radiowego, czy też wywieranie wpływu na rady narodowe, urzędy, sądy i przeszkadzanie w wykonywaniu ich czynności służbowych. Przewidziano wreszcie, że każdy wiedząc o przestępstwach wymienionych w dekrecie, jeżeli nie doniósł o nich władzy, karany był śmiercią lub pozbawieniem wolności.

Mały kodeks karny

Dołączył kolejne przestępstwa zagrożone karą śmierci. Były nimi np. podrabianie pieniędzy i przyjmowanie ich od obcego rządu lub organizacji, udzielanie władzom państwowym fałszywych informacji, zakłócanie normalnego życia publicznego. Karano również za tzw. szeptankę, czyli przekazywanie wiadomości usłyszanych w zachodnim radiu, jak też za opowiadanie dowcipów politycznych o przywódcach państwa i partii.

AAzClAA= AA

Część II. Prawo karne materialne i postępowanie karne

321

Wymienione akty prawne, stanowiąc podstawę prawa karnego materialnego, miały w majestacie prawa zrealizować przejęcie rządów przez władzę ludową. Zadanie swoje skutecznie zrealizowały. Kolejne ustawy, a zwłaszcza Kodeks karny z 1969 r., literalnie opierając się na demokratycznych zasadach ogólnych prawa karnego, porządek ten utrwaliły. 2. Postępowanie karne. Formalnie obowiązywały w dziedzinie procedury

karnej najpierw przepisy Kodeksu postępowania karnego z 1928 r., a następnie Kodeksu z 1969 r. Obok kodeksów zaczęły obowiązywać przepisy dekretowe, wydawane specjalnie przy okazji aktów prawa karnego materialnego, mające w  majestacie prawa realizować socjalistyczny wymiar sprawiedliwości. Trzeba tutaj wskazać przede wszystkim dekrety z  16.11.1945  r. o  postępowaniu doraźnym i powołaniu Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Wzorowane one były na  modelu radzieckim. Tryb postępowania przed Komisją, która w zasadzie była pozasądowym organem orzekającym, pozostawał nieuregulowany. Procedura była jednoinstancyjna, a w praktyce przeważały w niej elementy tajności. Postępowanie w sprawach dotyczących skierowania sprawcy do obozu pracy na okres do 2 lat toczyło się nawet bez udziału obrońcy. Komisja istniała do  końca 1954  r. Z  kolei w  1950  r. powołano przy ministerstwie sprawiedliwości tajną sekcję, rozpatrującą w  trybie specjalnym sprawy o  charakterze politycznym, uznane za  szczególnie niebezpieczne dla państwa. Funkcjonowała ona przy Sądzie Apelacyjnym w  Warszawie, mając swój rewizyjny odpowiednik w  Sądzie Najwyższym. Jej działalność stanowiła naruszenie podstawowych zasad procedury karnej. Postępowanie było tajne, rozprawy przeprowadzano w więzieniach, a oskarżony pozbawiony był prawa do obrony. Zgodnie z wytycznymi przejętymi z radzieckiego wymiaru sprawiedliwości sąd mógł się ograniczyć tylko do prawdy względnej, do uzyskania której można było posługiwać się różnymi środkami, np.  torturami. Wymuszone przyznanie się do winy zaczęło stanowić samodzielny środek dowodowy. Utrwaleniu tego stanu rzeczy służyło szkolenie kadr prawniczych w trybie nadzwyczajnym i przyspieszonym, odbywające się w ramach 6-miesięcznych kursów prawniczych lub 2-letniej szkoły im. T. Duracza, których absolwenci wprawdzie nie posiadali elementarnej wiedzy potrzebnej dla utrzymania prawa i porządku, ale byli politycznie dyspozycyjni.

AAzClAA= AA

322

Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie

Część III. Prawo pracy Do wydania w 1974 r. Kodeksu pracy prawo pracy regulowały rozmaite akty prawne. Zasadniczo, po 1945 r., przejęto normy prawne z okresu międzywojennego. Jego dalszy rozwój był jednak skomplikowany, nieprzejrzysty i niejednolity. Prawo pracy podporządkowane zostało doraźnym celom politycznym i  gospodarczym. Szeroko stosowano przepisy powielaczowe, nie licząc się z treścią obowiązujących norm. Było to równoznaczne z rażącym naruszeniem zasad praworządności. Bezpośrednio po  wojnie pojawiły się tendencje do: zabezpieczenia socjalistycznej dyscypliny pracy, wzmocnienia pozycji związków zawodowych, zwiększenia kompetencji karnoadministracyjnej inspekcji pracy, kształtowania przepisów prawa przez wykładnię sądową itp. Poważniejsze zmiany zaszły w prawie pracy dopiero po 1956 r., a zwłaszcza po 1970 r. Nową sytuację stworzył Kodeks pracy z 1974 r., porządkujący dotychczasowy stan prawny i przynoszący wiele nowych rozwiązań w takich sprawach, jak: wypowiedzenie umowy o pracę, odpowiedzialność majątkowa pracownika czy rozstrzyganie sporów.

AAzClAA= AA

Na egzamin! Zbliża się trudny egzamin, a Ty nie masz już czasu na wertowanie grubych podręczników? A może musisz szybko i skutecznie powtórzyć materiał przed trudnym egzaminem z historii ustroju i prawa Polski? Jeżeli na jedno z tych pytań odpowiedziałeś TAK, ta publikacja jest właśnie dla Ciebie! To wyciąg, opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień z zakresu historii ustroju i prawa Polski, których znajo­mość pomoże Ci w zdaniu egzaminu. Masz ochotę na więcej? Korzystaj z materiałów ­online. Historia ustroju i prawa Polski w pigułce to: •  zwięzłe ujęcie tematu, •  tabele, wykresy i wyróżnienia, •  istotne stwierdzenia, bez zbędnych opisów, dzięki którym szybko przyswoisz i powtórzysz ­wiedzę.

www.ksiegarnia.beck.pl e-mail: [email protected] tel.: 22 31 12 222, fax: 22 33 77 601 AAzClAA= AA