[recenzja]! - Kulczycki S.- Holodomor. Wielki Glod na Ukrainie w latach 1932-1933

SAVE OFFLINE

Stanisław Kulczycki, Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933...

Mit fundamentalny współczesnej Ukrainy Stanisław Kulczycki, Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933 jako ludobójstwo. Problem świadomości, przekład Bogusław

Recenzje 175

polityką władz Związku Radzieckiego. Perspektywa zbliżania się okrągłej rocznicy wydarzenia, które w polityce historycznej władz i w debacie publicznej urosło od około roku 2003 do rangi mitu fundamentalnego2, zapewne towarzyszyła autorowi. Intensywne tempo pracy nie odcisnęło jednak negatywnego piętna na jakości dzieła (to samo można powiedzieć o pracy osób, które przygotowały polskie wydanie już w kilka miesięcy po ukraińskim). Zapewne dla samego Kulczyckiego ważniejszy niż polityczno-państwowy proces upamiętniania tragedii był własny rytm dochodzenia do prawdy o Wielkim Głodzie, wszak ukraiński historyk zajmuje się tym tematem od dwudziestu lat (czyli od momentu, od którego w ogóle można było zacząć się otwarcie nim zajmować, to jest od przyznania przez władze radzieckie, że ten fakt miał miejsce3). Kulczycki poświęcił mu wiele publikacji – pokazanie na ich podstawie, jak kształtowała się jego interpretacja (zanim osiągnęła obecną jednoznaczność) to kwestia na osobne opracowanie4. Tym razem wystarczy zauważyć, że omawiana książka stanowi zwieńczenie długiej drogi badawczej przebytej przez historyka starszego

Salej, Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Wrocław 2008

Książka Stanisława Kulczyckiego Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933 jako ludobójstwo. Problem świadomości1 ukazała się w roku obchodów 75-lecia największej katastrofy demograficznej spowodowanej 1

Wyd. ukr. Hołodomor 1932-1933 rr. jak henocyd: trudnoszczi uswidomłennia, Nasz czas, Kyjiw 2008.

2 10 listopada 2008 roku (oficjalne obchody rocznicowe Wielkiego Głodu odbywają się na Ukrainie zawsze w czwartą niedzielę tego miesiąca) staraniem ukraińskiej dyplomacji na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ trzydzieści sześć państw wygłosiło wspólne oświadczenie, w którym wyrażono współczucie narodowi ukraińskiemu. W oświadczeniu nie uznano jednak Wielkiego Głodu za ludobójstwo, stosowną uchwałę przyjęły jedynie parlamenty niektórych państw. 3 Uczynił to sekretarz generalny Komunistycznej Partii Ukrainy Wołodmyr Szczerbycki w grudniu 1987 roku. 4 Dokonał tego już badacz sporów historycznych na współczesnej Ukrainie David R. Marples w pracy Heroes and Villains. Creating National History in Contemporary Ukraine, Budapest-New York 2007.

Recenzje

176

Stanisław Kulczycki, Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933...

pokolenia, specjalistę w dziedzinie dziejów gospodarczych, który w latach 1990-1991 zdecydowanie odrzucił metodologiczne schematy radzieckiej historiografii. Dodatkowo rozległa znajomość źródeł archiwalnych, stałe uczestnictwo w międzynarodowej debacie historyków oraz zdolność do wyważonego formułowania tez i wniosków kwalifikują autora do wąskiego grona najlepszych współczesnych znawców polityki wewnętrznej ZSRR i USRR nie tylko lat trzydziestych XX wieku, ale całego okresu międzywojennego. Jednoznaczność interpretacji zawartej w dziele naukowym5 nie zawsze musi być uznana za jego zaletę (wątpić w to można zwłaszcza wtedy, gdy autor – a tak jest w tym przypadku – wyraża tezę już w samym tytule). Po zapoznaniu się z całością argumentacji Kulczyckiego muszę jednak stwierdzić, że nie podjąłbym się przeprowadzenia krytyki tego rodzaju. Od pierwszego akapitu jest to książka z tezą. Świadomie nie powstała ani dla przedstawienia całego życia wewnętrznego USRR we wczesnych latach trzydziestych, ani dla ukazania Wielkiego Głodu we wszystkich jego aspektach; jej celem było zajęcie stanowiska w ukraińskiej i międzynarodowej debacie nad historycznym i prawnym, a w konsekwencji także moralnym wymiarem zagadnienia. Choć z reguły zachowuję rezerwę wobec zwolenników jednoznacznych interpretacji przeszłości, w tym przypadku muszę przyznać, że pozostaję pod wrażeniem metodologicznej poprawności, wewnętrznej spójności i sugestywności wywodu autora. 5

Stanisław Kulczycki od 1972 roku reprezentuje najważniejszą państwową instytucję badań historycznych na Ukrainie – Instytut Historii Ukrainy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie.

Przy całej swej jednoznaczności interpretacja ta uwzględnia rozmaite zastrzeżenia, jakie można wobec niej wysunąć. Praca ta nie będzie zapewne ostatnim głosem w tej sprawie – dalsze badania archiwalne rzucą jeszcze nowe światło na wydarzenia na ukraińskiej wsi w pierwszej połowie 1933 roku. Jednak następnym badaczom zagadnienia trudno będzie zlekceważyć interpretację Kulczyckiego (pomijam tu takich, którzy obiorą najprostszą, a zarazem najbardziej nieskuteczną drogę sugerowania związków między politycznym zamówieniem a tezą tej książki). Zdaniem Kulczyckiego, Wielki Głód był zbrodnią ludobójstwa popełnioną przez władze ZSRR na narodzie ukraińskim. Od Jamesa Mace’a, dyrektora wykonawczego Komisji Kongresu USA ds. głodu lat 1932-1933 na Ukrainie (która w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku zebrała i opublikowała relacje świadków wydarzenia)6, przejmuje on koncepcję społeczeństwa postludobójczego (postgenocidal society). Zgodnie z nią, skutkiem państwowej polityki całkowitego przemilczenia katastrofy, a także towarzyszącej jej polityki przekształcenia ukraińskości z w pełni uformowanej kultury i tożsamości narodowej w folklor potrzebny jedynie dla podtrzymywania prowincjonalnego kolorytu południowo-zachodnich ziem ZSRR, było wyparcie traumy głodu z pamięci zbiorowej Ukraińców, skruszenie ich poczucia 6

Zob.: Oral History Project of the Commission on the Ukraine Famine, Washington 1990. W USA jako pierwsi badacze spoza ukraińskiej diaspory tezę o antyukraińskim ukierunkowaniu głodu przez władze ZSRR sformułowali: J. Mace, The Man-Made Famine of 1933 in the Soviet Ukraine: What Happened and Why?, [w:] Toward the Understanding and Preventing of Genocide, red. I. W. Charny, Boulder 1984, s. 67-83; R. Conquest, The Harvest of Sorrow. Soviet Collectivization and the Terror-Famine, New York-Oxford 1986.

Stanisław Kulczycki, Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933... narodowej odrębności i uznanie przez nich państwa radzieckiego za własną ojczyznę. Decydującym momentem dla dokonania się tej przemiany było nieprzekazanie przez świadków Wielkiego Głodu uczucia odrazy i nienawiści do reżimu własnym dzieciom z obawy o swoje i ich bezpieczeństwo7. Odwołując się do interpretacji Mace`a, liczni przedstawiciele elit politycznych, naukowych i kulturotwórczych niepodległej Ukrainy podjęli w ostatnich latach wyzwanie pracy nad przywróceniem narodowej pamięci. Jak się wydaje, jego realizacja w wymiarze dydaktycznym i psychologicznym jest obecnie dość zaawansowana (zwłaszcza tam, gdzie przewagę mają szkoły z ukraińskim jako językiem nauczania i gdzie dominują ukraińskojęzyczne media), w wymiarze naukowym natomiast proces ten dopełnia właśnie publikacja pracy Kulczyckiego. On sam wyznaczył jej dwa cele: pokazanie kolektywizacji radzieckiego rolnictwa jako elementu „tworzenia przez bolszewików takiego ładu społeczno-gospodarczego, który był sprzeczny z interesami większości społeczeństwa, to znaczy był ze swej natury sztuczny i mógł powstać jedynie w polu oddziaływania dyktatury terroru” oraz wyjaśnienie, „dlaczego regiony o największej koncentracji ludności ukraińskiej stanowiły szczególne zagrożenie dla Kremla, wskutek czego jedynie przeciwko nim zastosowano najcięższą formę terroru – terror głodowy” (s. 14). Skupmy się na drugim celu. Wykazanie, że władze zastosowały szczególne środki, polegające na rekwizycji nie tylko zboża, lecz 7

J. Mace, Denying the undeniable,„Deń”,„The Day Weekly Digest”, 28 maja 2002, tenże: Dealing with 1933,„Deń”,„The Day Weekly Digest”, 12 listopada 2002, tenże: Truth and Fact, „Deń”, „The Day Weekly Digest”, 26 listopada 2002.

Recenzje 177

całej żywności, oraz na zamknięciu przepływu ludności do innych części kraju jedynie w stosunku do dwóch regionów ZSRR – USRR i Okręgu Kubańskiego (części Kraju Północnokaukaskiego), obszarów zamieszkanych w dwóch trzecich przez Ukraińców, czym w konsekwencji spowodowały w pierwszej połowie 1933 roku przekształcenie się głodu powszechnie występującego na radzieckiej wsi w roku poprzednim w Wielki Głód, stanowi według Kulczyckiego warunek, bez którego niemożliwa jest kwalifikacja tych działań jako aktu ludobójstwa. Jednocześnie autor zaznacza, że dowiedzenie tego może mieć dziś jedynie aspekt poznawczy i moralny – o karze za tę zbrodnię nie może być mowy ze względu na to, że jej sprawcy już nie żyją (s. 13). Konwencja ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 roku definiuje to przestępstwo jako „czyny dokonane z zamiarem zniszczenia całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich”. Brak zawarcia w tym katalogu ofiar grup społecznych (klasowych) wynikał przede wszystkim z faktu, że konwencję tworzono pod wrażeniem zbrodni hitlerowskich. Ponadto leżało to wówczas w interesie ZSRR. Jak zauważa Kulczycki, odwołujący się do konwencji badacze Wielkiego Głodu popadli w swoistą pułapkę. Po pierwsze, nie mogąc dowieść „zamiaru” wymordowania przez Stalina „całości lub części” Ukraińców (wszak w ZSRR faktycznie nie niszczono ludzi z powodu niepożądanego pochodzenia etnicznego), dochodzili do wniosku, że działania kierownictwa państwa w latach 1932-1933 nie wyczerpywały znamion czynu ludobójczego.

178

Recenzje

Stanisław Kulczycki, Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933...

Jeśli – rozumowali oni – celem Stalina było najpierw „zniszczenie kułaków jako klasy” (poprzez kolektywizację, co w większości dokonało się już w latach 1930-1931), a następnie „danie nauczki” radzieckim kołchoźnikom, aby nigdy więcej nie odważyli się nie zrealizować państwowych planów produkcji rolnej (1932-1933), polityka ZSRR nie była ludobójcza w przytoczonym znaczeniu. Po drugie, wspomniana konwencja nie uwzględnia logiki zbrodni, obliguje ewentualnych oskarżycieli jedynie do wykazania zamiaru, nie zaś do zbadania przyczyn i motywów wyniszczenia grup ludzkich. W tym punkcie możliwość dowiedzenia kierownictwu ZSRR zbrodni ludobójstwa spełniłaby się jedynie w przypadku znalezienia pisemnych poleceń (niekoniecznie najwyższego szczebla) zawierających dyspozycję eksterminacji jakiejś grupy obywateli. Nie trzeba tłumaczyć, że takie dokumenty nie istnieją8. Rozwiązanie tego problemu leży, zdaniem autora, w wykazaniu, że ofiary Wielkiego Głodu na Ukrainie zmarły nie jako Ukraińcy i nie jako chłopi, lecz jako „ukraińscy chłopi, walczący półtorej dekady wcześniej z każdą władzą o ziemię i wolność, a na początku lat trzydziestych broniący swego prawa do samodzielnego gospodarowania”. „Ukraińscy chłopi – argumentuje Kulczycki – którzy nie akceptowali ładu kołchozowego, stanowili trzon narodu ukraińskiego. Posiadał on duże doświadczenie w walce wyzwoleńczej, które 8 Nieprzydatność normatywnego oznaczenia ludobójstwa w konwencji do badań nad masowymi zbrodniami XX wieku, określanych tym terminem przez samych świadków, wykazuje także inny historyk ukraiński Andrij Portnow w Koncepciji henocydu ta etnicznych czystok: zachidni naukowi dyskusiji i misce w nych ukrajinśkych siużetiw, „Ukrajina Moderna”, nr 13 (2), 2008, s. 101.

potrafił wykorzystać w latach dwudziestych XX wieku wobec radzieckiej formy państwowości jako poligonu przyszłego oddzielenia się od ZSRR. Właśnie przeciwko tym zamiarom został wymierzony terror głodowy” (s. 211-212). Zdaniem autora, sterroryzowanie głodem ludności obszarów o większości ukraińskiej w ZSRR miało: 1) zadziałać prewencyjnie (zatrzymać postęp ukraińskiego odrodzenia narodowego jako procesu prowadzącego w końcu do żądania pełnej suwerenności USRR); 2) doprowadzić do uśmiercenia jej części, niemożliwej jednak do przewidzenia ani pod względem skali, ani składu demograficznego lub narodowego (faktycznie ginęli także przedstawiciele mniejszości narodowych w USRR – Rosjanie, Polacy, Niemcy, Żydzi); 3) być przeprowadzone rękami członków aparatu administracji rejonowej oraz czekistów, wśród których Ukraińcy byli reprezentowani w stopniu proporcjonalnym do stopnia ich udziału w ogólnej liczbie mieszkańców ziem objętych szczególnymi restrykcjami (ten aspekt opisywanego działania nie wynikał tylko z konieczności, lecz miał także – przekonuje autor – znaczenie maskujące). Drugie, a zwłaszcza trzecie z założeń przypisanych przez Kulczyckiego kierownictwu ZSRR niektórzy badacze zachodni i rosyjscy wykorzystywali już wcześniej, by zakwestionować ludobójczą kwalifikację postępowania władz9. Jeśli potraktowalibyśmy Wielki Głód jako zbrodnię tego samego typu co archetypiczne ludobójstwo XX wieku – Holokaust, taka ocena 9 Odnośnie trzeciego założenia zob. S. Merl, Gołod 1932-1933 godow – gienocyd ukraincew dla osuszestwlennija politiki rusifikacii?, „Otieczestwiennaja istorija”, nr 1, 1995, s. 56; J. Dietsch, Making Sense of Suffering. Holocaust and Holodomor in Ukrainian Historical Culture, Lund 2006, s. 222.

Stanisław Kulczycki, Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933... byłaby rzeczywiście usprawiedliwiona. Zaleta rozumowania Kulczyckiego polega właśnie na tym, że w przeciwieństwie do niektórych historyków, publicystów i świadków tej zbrodni w środowiskach ukraińskiej diaspory, akcentuje on raczej różnice niż podobieństwa między tymi dwoma ludobójstwami. O ludobójczej kwalifikacji Wielkiego Głodu decyduje nie drugie i trzecie, lecz pierwsze z wymienionych założeń władz ZSRR, które odsłania przyczyny i motywy działania Stalina i jego współpracowników (we wdrażaniu drastycznych środków karania kołchozów niewywiązujących się z dostaw zboża dostawami ziemniaków i mięsa, kontrolowania ruchu ludności poza granice USRR i Kubania oraz różnych działań deukrainizacyjnych w okresie od listopada 1932 roku do pierwszej połowy 1933 roku szczególne role odegrali Wiaczesław Mołotow, Łazar Kaganowicz, Pawło Postyszew i Wsiewołod Balicki). O niebezpieczeństwie „utraty Ukrainy” komunikował Stalin w liście do Kaganowicza już 11 sierpnia 1932 roku. Opór komitetów rejonowych w USRR przeciwko planowi gromadzenia zapasów zboża jako niemożliwemu do wykonania, czemu nie potrafiło – w jego ocenie – przeciwdziałać kierownictwo partii ukraińskiej (Stanisław Kosior), rządu USRR (Włas Czubar) i republikańskiego GPU (Stanisław Redens), sekretarz generalny WKP(b) związał z aktywnością przenikających w szeregi partii „jawnych i niejawnych petlurowców” oraz „bezpośrednich agentów Piłsudskiego” (s. 231). Stalin, obrawszy w 1929 roku kurs na dokonanie Wielkiego Przełomu (industrializacja, kolektywizacja, koniec korienizacji, w dalszej perspektywie pełna unifikacja i militaryzacja ZSRR), potrzebował przynajmniej

Recenzje 179

dekady spokoju ze strony europejskich sąsiadów, zwłaszcza Polski i Niemiec, którzy już w latach 1917-1920 pokazali, że umieją wygrywać na narodowym zróżnicowaniu imperium radzieckiego. To właśnie ten międzynarodowy kontekst rozumowania dyktatora pozwala Kulczyckiemu ostatecznie wykazać ludobójczy wobec ziem ukraińskich charakter stalinowskiej polityki. Głód występujący na wsi radzieckiej już w 1932 roku, spowodowany polityką gromadzenia zapasów przez państwo i chaosem towarzyszącym kolektywizacji, zimą 1932/1933 roku Stalin postanowił zwielokrotnić do poziomu ludobójczego na obszarze dwu jednostek terytorialnych ZSRR. Nie przypadkiem były to jednak te jednostki, w których w latach 1917-1920 działały rządy prowadzące politykę niepodległościową i wchodzące w porozumienia z państwami dążącymi do rozbicia imperium. Cały tok rozumowania autora opiera się na kilku punktach, niebędących bezpośrednimi dowodami ludobójczego zamiaru Stalina. Bezpośrednie dowody istnieją jedynie na to, że owej zimy przywódca państwa skierował na Ukrainę „niszczący atak”, uzasadniony uprzedzeniem wybuchu powstania we współdziałaniu z „polskim sztabem generalnym” i odrodzenia się Ukraińskiej Republiki Ludowej (s. 269-276). Obok wspomnianego listu do Kaganowicza i noworocznego telegramu Stalina do władz USRR (zawierającego treść uchwały KC WKP(b) obwiniającej ukraińskich chłopów o głód w ZSRR i nakazującej ukrywającym zboże karne rekwirowanie także innej żywności), autor przytacza jeszcze pochodzące z zimy i wiosny 1933 roku działania likwidujące politykę ukrainizacji w Okręgu Kubańskim oraz raporty Balickiego

180

Recenzje

Stanisław Kulczycki, Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933...

(nowego szefa GPU w USRR) dokumentujące motywowanej chęcią ukarania chłopów antyniepodległościowe represje w USRR. za sabotaż grożący załamaniem planu caJak się wydaje, autor nie mógł jeszcze bar- łościowej przebudowy wewnętrznej ZSRR, dziej wzmocnić siły swego wywodu poprzez ani udowodnić specjalnego potraktowaszersze poinformowanie w książce o repre- nia chłopstwa ukraińskiego (s. 283-285)11. sjach wobec ukraińskiej inteligencji w latach Sądzę jednak, że po wydaniu książki tego trzydziestych. Zapewne nie wszystkie z nich autora wszystkim – i historykom, i politymożna związać z decyzjami podjętymi przez kom – znacznie trudniej będzie odrzucać Stalina wobec ukraińskiej wsi na przełomie oskarżenie przywódcy ZSRR o kierowanie lat 1932 i 1933. Autor powinien natomiast się szczególnymi względami wobec Ukrawyjaśnić czytelnikom wysokość strat ludzkich iny w polityce transformacji wsi radzieckiej spowodowanych głodem nie tylko na obsza- w latach 1930-1933. Zarówno argumentacja rach ukraińskich, ale także w Kazachstanie, profesora Uniwersytetu Zachodniej Wirginii jako że Kazachowie byli jedynym narodem Marka Taugera, że głód pojawił się w efekcie ZSRR, którego liczebność w całej dekadzie klęski polityki gospodarczej „odgórnej rewolat trzydziestych spadła, i to proporcjonalnie lucji” i w zasadzie nie powinien być wiązany jeszcze bardziej niż Ukraińców10. z polityką narodowościową Stalina (s. 213)12, Brak możliwości bezpośredniego dowiedze- wywody historyków Roberta Daviesa i Stephenia zamiaru ludobójczego wobec ukraińskich na Wheatcrofta, podważające wiarygodność chłopów nie skłoni najprawdopodobniej tezy o zaplanowanym ludobójstwie z uwagi na polemistów Kulczyckiego do odstąpienia od dużą pomoc żywnościową skierowaną przez poglądu, że Stalin zastosował tak drakońskie władze w latach 1932-1933 do głodujących na środki rekwizycji żywności, wierzył bowiem, ukraińskiej wsi (s. 306-307)13, jak i wyjaśnienie że zboże na zamieszkanych przez nich obszarach rzeczywiście było ukrywane. Pozostaną 11 Tak właśnie w 2004 roku wobec tez Kulczyckiego przy przekonaniu, że nie można dowieść postąpili dwaj (dziś już nieżyjący) rosyjscy znawcy tematu: Wiktor Daniłow i Ilja Zielenin, redaktorzy zbioru dokupodjęcia decyzji o skutkach ludobójczych, mentów Tragiedija sowietskoj dieriewni. Kollektiwizacija i raskułacziwanije. Dokumienty i matieriały w 5 tomach, t. I-V, Moskwa 1999-2006. Zob.: W. Daniłow, I Zielenin, 10 Według utajnionych wtedy danych spisowych liczba Organizowanyj gołod. K 70-letiju obszczekriestjanskoj Ukraińców w ZSRR spadła w latach 1926-1937 z 31,2 tragiedii, „Otieczestwiennaja istorija, nr 5, 2004. 12 do 26,4 miliona (o 15 procent), zaś liczba Kazachów M. Tauger, The 1932 Harvest and the Famine of 1933, z 3,9 do 2,8 miliona (o 28 procent). W pozostałych „Slavic Review”, vol. 50, is. 1 (Spring 1991), s. 70-89. 13 przypadkach odnotowano wzrost (na przykład Rosjanie R. Davies, S. Wheatcroft, The Years of Hunger. Soviet z 77,7 do 93,9 miliona – o 20 procent). Kulczycki nie Agriculture, 1931-1933, Basingstoke 2004. Zdaniem Kulporównuje szczegółowo metod postępowania władz czyckiego, występowanie takiej pomocy wręcz wzmacnia, z chłopstwem na Ukrainie i w Kazachstanie, gdzie – a nie osłabia tezę o ludobójstwie narodu ukraińskiego. obok Powołża, Obwodu Centralnoczarnoziemskiego Wystarczy wziąć pod uwagę, że po pierwsze, w okresie i Obwodu Uralskiego – głód także występował. Autor jej udzielania władze pozyskały z obszarów ukraińskich jednoznacznie stwierdza, że poza ziemiami ukraińskimi w sumie więcej zboża, niż do nich wysłały, po drugie, tak ostrych restrykcji nigdzie w ZSRR nie zastosowano, pomoc kierowano nie do stawiających opór, lecz uległych. nie informuje jednak czytelnika, jaka była przyczyna To ostatnie – podkreśla Kulczycki – dobitnie obrazuje aż tak wysokiej (proporcjonalnie do ogółu ludności) nie etniczne, lecz polityczne kryterium zaplanowanej śmiertelności w Kazachstanie (s. 344). zbrodni.

Stanisław Kulczycki, Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932-1933...

Recenzje 181

niemieckiego historyka rolnictwa Rosji Stefana w perspektywie całościowo potraktowanej Merla, który uznał paszportyzację wewnętrzną polityki budownictwa nowego ustroju przez ludności ZSRR, nie zaś zakaz opuszczenia władze radzieckie od 1917 roku. Szczególny terytorium USRR i Okręgu Kubańskiego, za nacisk autor położył na pokazanie związków bezpośrednią przyczynę wysokiej śmiertel- między przemianami własnościowymi w rolności (s. 286-287)14, zostały w omawianej nictwie i w relacjach tego sektora gospodarki pracy zakwestionowane. z państwem a kształtowaniem struktury właPublikacja Kulczyckiego pozostanie waż- dzy podzielonej między partię, rady i organy na nie tylko dlatego, że poprzez zbadanie bezpieczeństwa oraz między kierownictwo całego kontekstu wydarzeń wczesnych lat centralne i przywództwo republik związkotrzydziestych w ZSRR i w jego otoczeniu wych. W świetle tych analiz skonstruowany wyjaśnia odpowiedzialność poszczególnych w czasach rządów Lenina system ustrojowy osób i gremiów decyzyjnych za zbrodnię jawi się nie tylko jako bezwzględnie narzucona (przypomnijmy, że historycy ukształtowani ludowi dyktatura (aczkolwiek nie ulega wątpliw czasach radzieckich w ogóle nie potrafili wości, że w posługiwaniu się zorganizowaną wyjaśniać roli sprawczej jednostek w dzie- przemocą było to nowe zjawisko w historii jach), ale także z paru innych względów. Po powszechnej), lecz jako sprytne połączenie pierwsze, zawiera drobiazgowe i ostrożne elementów totalitaryzmu i ludowładztwa oszacowanie liczby ofiar. Do dziś powta- oraz centralizmu i autonomizmu15. rzana w szacunkach amerykańskiej prasy Przedstawienie, jak Lenin i Stalin realizow latach trzydziestych oraz w publikacjach wali ideę „państwa-komuny”, ile razy w ciągu ukraińskiej diaspory w Ameryce liczba dzie- pierwszego piętnastolecia władzy radzieckiej sięciu milionów ofiar (z reguły odnoszona podjęli decyzje o okresowym zawieszeniu do całego ZSRR) maleje u Kulczyckiego do spajających ją elementów i ustępowali pod około 3-3,5 miliona ofiar bezpośrednich naciskiem rzeczywistości, zajmuje prawie oraz dodatkowo około 1-1,3 miliona ofiar połowę książki. W stosunku do rolnictwa pośrednich (spadek przyrostu naturalnego, nastąpiło to aż trzy razy: w latach 1920deportacje) w USRR i Okręgu Kubańskim -1921, gdy Lenin odstąpił od kolektywizacji, (s. 329-375; szacunek ten jest zbliżony do zaakceptował zasadę prywatnej własności szacunków autorów zachodnich niepo- ziemi i zapoczątkował Nową Politykę Ekodzielających poglądu o narodowościowym nomiczną (s. 31-39); wiosną 1930 roku, gdy charakterze Wielkiego Głodu). Stalin z obawy przed wielkim wybuchem Po drugie – i znacznie ważniejsze – praca społecznym zatrzymał gwałtowne tempo Kulczyckiego wyjaśnia tytułowe wydarzenie kolektywizacji wsi i zgodził się na posiadanie przez kołchoźników działek przyzagrodowych, 14

S. Merl, Gołod 1932-1933 godow …, op. cit. Kulczycki ujawnia błąd tego badacza. Wprawdzie decyzję o wprowadzeniu paszportyzacji władze ZSRR podjęły już 27 grudnia 1932 roku, jednak na wsi wprowadzono ją w życie dopiero w późnych miesiącach 1933 roku i w 1934 roku.

15

Dotykając tych kwestii, autor korzysta z dzieł lub wchodzi w polemiki z historykami rewolucji 1917 roku i radzieckiego komunizmu tej miary co Richard Pipes, Nicolas Werth czy Andrea Graziosi.

182

Recenzje krów i drobnego inwentarza (s. 121-127); w 1933 roku, gdy w czasie Wielkiego Głodu zmienił zasadę wymagań w stosunku do kołchozów – z planu dostaw kontraktowych (w którym państwo miało prawo do całego zboża wyprodukowanego w danym roku) na obowiązkowy podatek żywnościowy (gdzie producenci z góry znali wymaganą wielkość dostaw i po wywiązaniu się z niej nadwyżkę zbożową mogli zbyć na rynku; s. 289-290). To ostatnie ustępstwo, wprowadzone bezpośrednio po wykonaniu planu dostaw przez Ukrainę w 1933 roku, okazało się ostateczne. Mogło nastąpić, gdyż Stalin, eksploatując do ostatniego ziarna zasoby wsi, uruchomił już „wielki przełom” i stworzył podstawy marszu ZSRR do pozycji supermocarstwa w ciągu następnego piętnastolecia. Po publikacji Kulczyckiego stajemy się coraz bardziej przekonani, że koszty tej przemiany w największym stopniu ponieśli ukraińscy chłopi. Tomasz Stryjek