rozdział 43-empatia i współczucie

SAVE OFFLINE

43 ROZDZIAL tUB TEMPERAMTNTALI'IE zMIENNE 0s0Bo}T0scl0y{E SIEZREACoWANITM T.ACIACE z IMPATIA ztvrAzAirYM REAOOY{ANIA ROZW0J ZEMPATIA ZWIAZANEGO P0l{lpn REr-ACJE ZWAZANYM REAGOWANIEIi AHCH0WANlAl,ll ZElilPATlA SP()ttCINYf,ll

EMPATIA

rwsPotczuclE Eisenberg Noncy

Ptcrov{E RoiHrcE ZWqZAI{YM YtREAG0WANIU ZEMPATIA

tmplrtt inOou P0DZrIKoWANIA

ermin ,,empatia" byt uzywanyw wielu znaczeniach przy r62nychokazjach. Pierwotnie poslugiwano sig nim gl6wnie w estetyce(zob. Wispe, 1986; 1987) dotyczylw6wczasbezpoSredniegoudzialu w doSwiadczeniu zmyslowymi emocjonalnym,na przyktad wczuwania sig w sytuacjg (Titchener, 1915).W latach trzydziestych XX wieku Mead (1934) zdefiniowalempatigw kategoriach poznawczych,jako ,,zdolno66do postawieniasig w roli innej osoby i przyjgcia alternatywnychsposob6w spostrzeganiasiebie" (s. 27). Podobnie w latach pi96i siedemdziesi4tychXX dziesi4tych,sze66dziesi4tych wieku, a niekiedy nawet obecnie,niekt6rzy badaczeluzywali terminu ,,empatia",okre6laj4cw ten spos6bpoznawcz4 zdolno(;(,do rozumienia psychicznychi emocjonalnych stan6w innych ludzi (Borke, l97l;1973; Deutsch i Madle, 1975), albo teZ wglqd spoleczny (Dymond, 1950).W literaturze z dziedzinypsychologii rozwojowej i spolecznejzdolnoS6tg wl4czano- przynajmniejczE6ciowo- w zakres terminu ,,przyjmowanieperspektywy" lub ,,przyjmowanieroli" (Underwood i Moore, 1982)' a umiejgtnoS6,,codziennegovzytania w mySlach"okretrafno3ci"(Ickes,1997,s. 2). Slonomianem,,empatycznej

850

PSYCHOLOGIA EMOCJI

W literaturze klinicznej empatig r6wnie2 definiowano rozmaicie. Na przyklad Rogers (1959), w jednej z wczesnychprac, pisal, 2e empatia oznacza ,,trafne spostrzeganiewewngtrznego ukladu odniesieniainnej osoby, lEczniez odpowiednimi skladnikarni i znaczeniami emocjonalnymi,tak jakby sig bylo t4 osob4,ale bez wyzbywaniasig poczucia,2e caIa sytuacjajest (1959,s.2I0). P62niej Rogers poszerzyldefinicjg, aLebyzawrze1 w niej nieoceniaj4cerozumieniei komunikowanie swojegorozumienia innej osobie oraz ,,sprawdzanieu niej trafnoSci wlasnych przeczu6 i kierowanie sig tym, jak zareagowala" (1975,s. 4). Proponowaneprzez innych klinicyst6w definicje empatii obejmowaly podzielanie (wsp6lodczuwanie) afektu, jak r6wnieZ wyobraZaniesobiesiebiena miejscuinnej osoby i wyra2ne odr62nianie siebie od innego czlowieka(Katz, 1963;Kohut, 1959;zob.te2: Strayer,1987;Wispe, 1986). Obecnieniekt6rzypsychologowiespoleczni traktujEempatigjako obejmuj4cywnioskowanie proces poznawczy(Ickes, 1987),podczas gdy wielu innych definiuje empatig jako obejmuj4cq afekt i pewne podstawoweprocesy poznawcze(Davis, 1994).Opieraj4csig na pracachFeshbacha(1978)i Hoffmana (1982), definiujemy ,,empatig"jako reakcjg afektywn4, wynikajEc4ze spostrzeganialub rozumienia stanuemocjonalnegoinnej osoby,to2sam4 z tym, co druga osoba czuje, lub z tym, co naszymzdaniemmo2eodczuwa6,albo te2bardzo podobn4 do jednego b4dZ drugiego (Eisenberg i Strayer, 1987).Jeieli zatem jakaSkobieta widzi smutn4 osobg lub o niej slyszyi odczuwa smutek w reakcji na tg informacjg, to kobieta ta do6wiadczaempatii. W tej definicji empatia obejmuje skladniki zar6wno poznawcze,jak i afektywne. Pozyteczne jest odr62nianieempatii od czystego zaraiania sig emocjami; twierdzimy wigc (Eisenbergi Strayer,1987),2eempatiawymaga wyodrgbnienia, chociazbyw pewnym stopniu, wlasnegoi cudzegostanu emocjonalnego (zob. Feshbach,1,9781, Lewis, 1990) iprrynajmniej minimalnego u3wiadamianiasobie tej r62nicy w okreSlonychkontekstach. Zgodnie z tym punktem widzenianiemowlgtado3wiadczaj4zaruLaniasig emocjami,ale nie empatii,

a dzieci i doroSli mog4 doSwiadczye, zar6wno jednego,jak drugiego. Inne wa2ne rozr62nienie dotyczy empatii i pokrewnych emocji zastgpcrych.Psycholog spolecznyBatson (1991) odr62nial empatig (a w rzeczywisto6ciempatycznewsp6lczucie, nie zaSempatig,zgodniez tym, jak definiujemy te pojgcia w tymrozdziale) od osobistegodyskomfortu. Chociaz w przeszlo6ciwsp6lczucie bylo definiowanebardzo r62nie (Wispe, 1986), obecnieczgstodefiniuje sigje jako stan,w kt6rym uczestnicz4procesy afektywne. Na przyklad ja definiujg ,,wsp6lczucie"jako reakcjg afekfywn4,polegaj4c4na odczuwaniu smutku w sytuacji,gdy drugi czlowiek przetywadystres lub znajduje sig w biedzie, b4d2 teL na przejawianiu troski o niego (nie zaSna odczuwaniu takiej samej emocji jak druga osoba). lJwaia sig, 2e wsp6lczucie obejmuje ukierunkowan4 na inn4 osobg, altruistycznq motywacjg (Batson, 1991).Mimo 2e prawdopodobniew wielu kontekstachwywodzi sig ono gl6wnie z empatii, moZer6wnie2wynikadz proces6wpoznawczych, takich jak przyjmowanie perspektywy (Batson, 1991; Hoffman, 1982; Eisenberg, Shea,Carlo i Knight, 1991;Feshbach,1978) oraz czerpaniez zakodowanejw pamigci informacji istotnej dla stanu innej osoby (Eisenberg,Sheai in., 1991). W przeciwieristwiedo wsp6lczucia,,osobisty dyskomfort" jest definiowany jako skupiona na sobieawersyjnareakcjaemocjonalnana emocjelub staninnej osoby(np. poczuciedyskomfortu, lgk; zob. Batson, 1991;Eisenberg, Sheai in., 1991).Tak jak wsp6lczucie,poczucie dyskomfortu czgstowyrrodzi sig z empatii lub przetwarzania poznawczego; jednak2e w odr62nieniuod wsp6lczuciaobejmuje motyw egoistyczny- ma na celu zlagodzeniewlasnego poczucia dyskomfortu, a nie dystresu do6wiadczanegoprzez osobg bgd4c4 obiektem empatii. Celem tego rozdzialujest dokonaniekr6tkiego przegl4du teorii i badari dotycz1cychreagowaniamiqzanego z empati1.Uwypuklono tematy dominujEcewe wsp6lczesnychbadaniach,w tym (1) temperamentalnelub osobowo3ciowezmienne l4czEcesig z reagowaniem mtiqzanym z empatiq' (2) rozw6j reagowania z:ni4zanegoz empati4; (3) relacje pomigdzy

EMPATIA I WSPOTCZUCIE reagowaniem zvvi4zanvmz empati4 a zachowaniami spolecznymi (* ty- zachowaniem prospolecznym,agresj4 i kompetencj4 spoIeczn1); (4) r6Lnice plciowe w reagowaniu mtiEzanyrnz empati4; i (5) korelaty socjalizacji. W tym pnegl4dzie kladziemy nacisk na badania opisane w literaturze z zakresu psychologii rozwojowej i spolecznej(a zwlaszcza tej pierwszej) - czg6ciowodlatego, 2e klinicyfui zwykledefiniuj4empatigodmiennieniZmy rv niniejszymr ozdziale.

TUB IEMPERAMENIATNE

fort w sytuacjach sprzyjaj4rych powstawaniu osobistego dyskomfortu (w por6wnaniu ze wsp6lczuciemlub stanem kontrolnym; Eisenberg,Fabes,Schaller,Miller i in., 1991;Eisenberg, Fabes, Schaller, Carlo i Miller, 1991; Eisenberg,Schalleri in., 1988;zob. te2: Strayer, 1993). Opieraj4c sig na wspomnianych koncepcjach, t'wierdziliSmyponadto (Eisenberg,Fabes,Murphy i in., 1994),2e aspektyosobowoSci lub temperamentu wplywajS na to, czy ludzie potrafi4 utrrqa(, zastgpczepobudzenie emocjonalnena Srednimpoziomie,czyte2luJegaj4nadmiernemupobudzeniuspowodowanemv przez negatywnqemocjg, kiedy stykaj4 sig z nega|lwn1 emocj4 lub sytuacj4 przetywan4 przez inn4 osobg. Wskazywali3my,ie ludzie sklonni do wyraZaniawsp6lczuciato najprawdopodobniej ci, kt6rych cech4 dyspozycyjn4 jest dobra regulacja (szczeg6lnieregulacja emocji), oraz ci,kt6rzy s4 sklonni do do6wiadczania intensyrvnychemocji, czy to pozy@nych, czy negatywnych(le2eli r6wnie2 dysponuj4 dobr4 regulacj4).S4dzili3my,2e tendencja do odczuwania osobistego dyskomfortu dotyczyfudzi,u kt6rych regulacjadyspozycyjna (na przyklad umiejgtno3ci przekierowywania i skupianiauwagi oraz radzeniasobie z zachowaniem o podloZu emocjonalnym) utr4rnuje sig na niskim poziomie, a takie tych, kt6rzy czgstoprzezFvaj4intensywnenegatlnvneemocje. Te hipotezy zyskalywstgpne potwierdzenie empiryczne,szczeg6lniekiedy badano dyspozycyjne wsp6lczucie i osobisty dyskomfort. Na przyktad osobisty dyskomfort wi4zal sig z niskim poziomem regulacji (dotycz4cejuwagi i/lub zachowania)w badaniach z udzialem mlodych i starszych os6b doroslych (Eisenberg, Fabes, Murphy i in., 1994; Eisenberg i Okun, 1996). Natomiast dyspozyryjnewsp6lczucie korelowalo z wysokim poziomem regulacji (Eisenberg, Fabes, Murphy i in., 1996; Eisenberg i Okun, 1996; Murphy, Shepard, Eisenberg,Fabesi Guthrie, 1999),chocia2niekiedy tylko w6wczas,gdy kontrolowano r62nice indywidualne pod wzglgdem sklonnoScido przetywania intensy-lvnychnegatywnych emocji (Eisenberg,Fabes,Murphy i in.,1994). Zgodnie ze wspomnianymiprzewidywaniami okazalo sig, 2e u doroslych dyspozycyjny

zffiENNE osoBowosclowr srE z REAGoWANIEIVI rAczAcE z EII,IPATIA zwrAzANY[I|l

Fabesi ja (np. Eisenberg,Fabes,Murphy, i in., 1994)rwa2amy,2e wsp6lczuciei osobistydyskomfort obejmuj4 jakoSciowoodmienne przezyciaemocjonalnei s4 w zr6inicowany spos6b powi4zanez kilkoma cechami dyspozycyjnymi l4cz4cymi sig z do3wiadczeniememocjonalnym. Postawili6my hipotezg, ze empatyczne nadmiernepobudzeniebgd4cereakcj4na negatywnq emocjg (lub negatywny stan) innej osoby ma charakter awersyjny- w rezultacie powoduje ono reakcjg skupiania sig na sobie (Hoffman, 1982) i egoistyczn4motywacjg do zlagodzeniatego awersyjnegostanu.TwierdziliSmy, 2e osobisty dyskomfort zwykle bywa skutkiem empatycznegonadmiernego pobudzenia.Wsp6lczucie za6jest czynnikiem albo proces6w poznavtczych(na przyklad przyjmowania perspektywy).albo optymalnegopoziopobudzenia- wystarczajEco mu empafycznego silnego, by ukierunkowa6 odczuwaj4c4empatig osobgw strong drugiego czlowieka,ale nie na tyle silnego,by mialo charakter awersyjny. Zgodnie z tymi hipotezami negatywnaemocja byl,al4czona ze skupianiem sig na sobie (np. Wood, Saltzbergi Goldsamt, 1990);ponadto okazalo sig,ze|udzie wykazuj4 vryiszypoziom konduktancji sk6ry lub wzrost tempa pracy serca, a niekiedy deklaruj4 wigkszy dyskom-

852

PSYCHOTOGIA EMOCJI

osobisty dyskomfort i dysporyryjne wsp6lczucie l4czyly sig z deklarowanymi dyspozyryjnymi sklonnoSciami do przezywania intensywnych negatywnych emocji i smutku. Zirryek miEdzy deklaracjami o czgstym przetywaniu negatywnychemocji a wsp6lczuciembyl doS6 slaby (i istotny statystycznietylko w6wczas,gdy kontrolowano atrakryjnoS6spoleczn4), natomiast zwi4zek migdzy czgstoSci4negatywnych emocji a osobistym dyskomfortem byl stosunkowo silny i sp6jny. Poza tym relaqe przyjaci6l o czyjej3 negatywnej emocjonalnoSci (dotycz4cezar6wno intensywno6ci,jak czgsto6ci emocji) bly powi4zaneporytywnie z osobistym dyskomfortem do6wiadczanym przez mlodych doroslych, ale nie ze wsp6lczuciem. Tak wigc osobisty dyskomfort i wsp6lczucie u doroslych wi4zaly sig ze smutkiem i intensywnoSci4negatywnychemocji, kiedy sig one pojawialy, natomiast czgstoS6do6wiadczania negatywnych emocji bardziej wyrulnie l4czyla sig z osobistymdyskomfortem (Eisenberg,Fabes, Murphy i in., 1994; Eisenberg i Okun, 1996; zob. tei: Davis, 1994). Dysporyryjna regulacja u dzieci, opisywataprzez rodzic6w lub naucrycieli, r6wnie2 pozv ala pr zewidywa6 dyspozycylne wsp6lczucie (Eisenberg, Fabes,Murphy i in., 1996; Eisenberg i in., 1998;Murphy i in., 1999).Ponadto reaktywnoS6 nerwu blgdnego, kt6ra jest wskaZnikiem regulacji fizjologicznej (Porges, Doussard-Roosevelti Maiti, 1994),byla pozytywnie powiqzana z deklarowanym wsp6lczuciem u chlopcow (chociaz z.drryek ten w wypadku dziewcz4t byl negatywny; Eisenberg, Fabes, Murphy i in., 1996).JednakZew przeciwieristwiedo wynik6w dotycz4cychnegatywnej emocjonalnoScideklarowanej przez doroslych, negatywna emocjonalnoSdu dzieci wi1zala sig negatywnie z dyspozycyjnym wsp6lczuciem, cho6 stwierdzono to tylko u chlopc6w z pierwszych klas szkoly podstawowej (i u obu plci w wieku l}-I2lat; zob. Eisenberg i in., 1998; Murphy i in., 1999). Mo2liwe, 2e odwr6cony wzorzec wynik6w u dzieci moina przypisa6tym rodzajom obserwowanychu dzieci negatywnychemocji, kt6re s4 najbardziejwidoczne dla opisuj4rychje doroslych maj4cych regularny kontakt z dzietmi. Og6lnie badacze stwierdzili, ize chlopcy czg-

Sciejokazujq zlo66 ni? dziewczgta (zob. Eisenberg, Martin i Fabes,1996),jest wigc prawdopodobne,2e relacjedoroslych (szczeg6lnienauczycieli) o negatywnejemocjonalnoScidzieci (przede wszystkimchlopc6w) dotycz4gl6wnie uzewngtrzniaj4cychsig emocji, takich jak zloSt,i frustracja, jak r6wnieZ innych emocji, kt6re nastrgczaj4trudno6ci, takich jak jawny dyskomfort (zob. Eisenberg, Fabes, Nyman, Bernzweig i Pinuelas,1994).Nie oczekujesig, by negatywne emocje tego rodzaju sprzyjaly wsp6lczuciu, lecz przewiduje sig, 2e uzewngtrzniajqce sig negatywneemocje bgd4 zaburza( reagowaniewsp6lczuciem.Fakt, 2e relacjonowana przez innych ludzi negatywna emocjonalno(t, dzieci byla negatywniepowiqzana z okazywanymprzez te dzieci wsp6lczuciem, jest w pewien spos6bzgodny zpowi4zaniem migdzy relacjami innych os6b (przyjaci6l) na temat intensywnoSci i czgstoSci negatywnych emocji do3wiadczanych pruez doroslych a przetywanym przez nich osobistym dyskomfortem, ale nie z wyraianym przeztych ludzi wsp6lczuciem(Eisenberg,Fabes, Murphy i in., 1994).Pozat1vrr'u chlopc6w pobudzenie fizjologiczne po obejrzeniu przykrego fragmentu filmu bylo powi4zane z niskim poziomem dyspozyryjnegowsp6lczuciataki wynik potwierdza pogl4d, 2e negafywna reaktywnoS6emocjonalna l4czy sig z osobistym dyskomfortem. W tych samych badaniach relacje doroslych dotycz4ceregulacji spostrzeganeju dzieci oraz ich emocjonalno6cipowodowalywyj4t kow4, oraz pokrywaj4c4sig wariancjg w przewidywaniu u tych dzieci dyspozycyjnego wsp6lczuciadeklarowanegoprzez same dzieci i opisywanego przez ich nauczycieli (Eisenberg, Fabes,Murphy i in., 1996).Ponadto istnieje zwiqzek miEdzy og6ln4 intensywnoSciq emocji a regulacj4 w przewidywaniuopisywanego przez nauczycieli wsp,6lczuciau dzieci. emocji" byla definiowa,,Og6lnaintensywnoS6 najako og6lna tendencjado do6wiadczaniasilnych emocji, bez uwzglgdnianiawarto6cidanej emocji (pozytywnej lub negatywnej).U dzieci o niskim poziomie opisywanej przez nauczycieli regulacji stwierdzono teZ niski poziom wsp6lczucia,bez wzglgdu na og6ln4 intensywnoS6odczuwanychptzez nie emocji. U dzieci

EMPATIA I WSPOTCZUCIE853

o Srednimlub do36wysokim poziomie regulacji poziom wsp6lczuciawzrastalwraz ze wzrostem poziomu og6lnej intensywno6ciemocji. Tak wigc dzieci, kt6re mialy sklonno66do inprzetywania pozytywnychi negatens)ryvnego nwnych emocji, wyraZalywsp6lczucie,j e6li regulacjautrzymywalasig u nich na co najmniej irednim poziomie. Te dzieci mialy tendencjg do zastgpczegoprzetywania emocji innych ludzi,takie nie stawalysig nadmierniepobudzone ani przytloczoneprzezte emocje.Ten wynik zostal czg6ciowopowt6rzony dwa lata p62niej rv badaniachdolyczqcychregulacji behawioralnej i og6lnej intenslnvnoSciemocji u chlopc6w (Eisenbergi in., 1998). Podsumowuj4c,w r62nych badaniach regulacja na o96l (chocia2 nie zawsze)korelowala z wysokim poziomem dyspozyryjnego wsp6lczuciai niskim poziomem dyspozycyjnego osobistego dyskomfortu. Zwi4zek migdzy emocjonalno6ci4a reagowaniemzu.ti4zanym z empati4 jestzr6inicowany,zaleinie od tego, czywskaZnikiems4 relacje doroslych na temat ich wlasnejemocjonalnoSci, czy tez relacjeinnych ludzi na temat negatywnychemocji jednostki (na przyklad relacje nauczycielilub rodzic6w dotycz4ce emocjonalno6ci dzieci lub relacje przylaci6l dotycz1cenegatywnej emocjonalnoScidoroslych). Ponadto dyspozycyjne reagowaniezwi4zanez empati1 czgstomoZna lepiej przewidzie(,,opienj4c sig na pol4czeniu emocjonalno6cii regulacji,ni2 na podstawie kt6rejkolwiek z nich osobno. Wzorzec powi4zari migdzy sytuacyjnym reagowaniem zluti4zanymz empati4 a regulacj4 i emocjonalnoSci4nie jest tak wyru2ny,jaknnyniki dotyczEcedysporyryjnychreakcji zwiqzanych z empati4, szczeg6lniew odniesieniu do ograniczonychdanych, kt6re uzyskanood doroslych (Eisenberg,Fabes,Murphy i in., 1994). W badaniach z ldzialem dzieci pomiary sytuaryjne wsp6lczucia (na przyklad przejawiaj1ca sig w mimice pelna troski uwaga w reakcji na budzqry empatig film, deklarowanewsp6lczucie, spowolnienierytmu serca)niekiedykorelowalyzrelaqamidoroslychdotyczqrymizttti4zanej z uwag4lub behawioralnejregulacji u dzieci (Eisenbergi Fabes,1995;Guthrie iin.,1997). Poza tym w jednym z badah (Guthrie i in., 1997) sytuacyjny osobisty dyskomfort (na

przyklad dyskomfort przejawiaj4cy sig w mimice) korelowal z wysokimpoziomememocjonalno6ci,podczasgdy wsp6lczuciesytuaryjnebylo negatywnie powiEzane z ocenami dysporycyjnej negatywnejemocjonalno6ci.Jednak2esila tych powiqzai byla na o96l niewielka,a og6lny wzorzecczgstoslabyi niekiedy niesp6jny.

REAGOWANIA ROZWOJ

z EMPATTA zwrAzANEGo Przez wiele lat - czgSciowoz powodu badari Piageta - przedstawicielenauk o zachowaniu zakladali,2e male dzieci s4 zbyt egocentryczne, by przejawia6empatig. Jednak przeprowadzone przez Martina Hoffmana rozvraLania teore$czne na temat empatii zakwestionowaly pogl4d, 2e male dzieci s4 niezdolne do luczrt(i zachowariukierunkowanychna innych ludzi. Hoffman (1982) postulowal istnienie czterech poziom6w uczu6 wynikaj1cych z pol4czenia afektu zastgpczegoi poznawczegopoczucia innej osoby. Wedlug tego autora, zanim u dzieci w pierwszl'rn roku zycia wyksztalci sig wyrt2ne poczucietego,2einne osobys4 odrgbnymi bytami fizycznymi, doSwiadczaj4 one empatycznegodyskomfortu za poSrednictwem jednego lub wigcej prostychmechanizm6w(na przyklad reagowaniaplaczemna cudzepoczucie dyskomfortu, warunkowania, mimikry). Zgodnie z hipotez1 Hoffrnana, poniewaZ niemowlgta nie potrafi4 odr62ni6wlasnego dyskomfortu od dyskomfortu innej osoby,przeiwaj4 og6lny dyskomfort - rozproszonyi uog6lniony stan obejmuj4ry zar6wno tg osobg,jak i je same(zob.teL:Lewis,1990). Na nastgpnympoziomie opisanym przez Hoffmana - poziomie egocentrycznejempatii - dzieci,jak uwa2aautor, odr62niajqju2 siebie od innych, ale nie potrafi4 w pelni wyodrgbnia6 wlasnych i cudzych stan6w wewngtrznych. W zttti4zku z tym przezywaj4 mieszaning wsp6lczuciai dyskomfortu i nadal maj4 trudno6ci z wraZliwym reagowaniem na cudze emocje i potrzeby. Jednak pomigdzy drugim a trzecim rokiem zycia stajq sig coraz bardziej

854

PSYCHOLOGIA EMOCJI

Swiadometego, 2e uczuciainnych ludzi s4 niezalezne, a czasami odmienne od doSwiadczanych przez nre uczu6. Dzigki poglgbionym umiejgtno6ciom przyjmowania perspektywy dzieci potrafiq empatyzowa6i wsp6lodczuwa6 z szersz4gamq emocji ni2 w mlodsrym wieku i umiej4 reagowa6empati4Avsp6lczuciem na informacje o cudzych uczuciach,nawet je6li ta osobajest nieobecna.Do p6Znegodziecirisrwa lub pocz4tk6w okresu dorastania empatyczne reakcje dzieci zwykle ograniczajEsig jednak do przej3ciowegoi uzaleinionego bezpoSredniego, od konkretnej sluacji dyskomfortuinnej osoby. Dzigki wigkszej dojrzatoScipoznawczeji uSwiadamianiusobie,2e ludzienieprzerwanie istniej4 w czasiei w r62nychkontekstach,dzieciucz4 sig reagowa6empati4 takie na og6ln4 sytuacjg innych ludzi. Hoffman postawil hipotezg,2e ta zmiana rozwojowa wyja6nia,dlaczego mlodziez w okresie dorastaniapotrafi rozumiei poloienie grupy lub klasy ludzi, takich jak ubodzylub uciemig2enipolitycznie,i na nie reagowa6. Niekt6re aspekty teorii Hoffmana zostaly potwierdzone.Na przyklad s4 dowody,2e - tak jak utrzymywal Hoffman - noworodki czasami reaguj4 placzemna placz innego dziecka(czgSciejniZ na udawanyplacz), chociai nie jest jasne, czy taki placz odzwierciedla prymitywn4 empatig,reakcjewarunkowe,czyteLzaraianie sig emocjami (zob. Thompson, 1987). Poza tym - zgodnie z jego oczekiwaniami - wigkszoS6dzieci nie przejawia empatii wczeSniej nii migdzy 12 a 18 miesi4cemzycia. Sze6ciomiesigczne niemowlgta rzadko przetywajE dyskomfort z powodu placzu r6wie6nika(Hay, Nash i Pedersen,1981),chociazdzieci w wieku od 38 do 61 tygodni niekiedy reaguj4na cudzy dyskomfort, kt6rego nie byly powodem, zmian4 pozycji ciala i placzem wyrazaj4cym dyskomfort, lub nawet po4gvn).rn afektem (Zahn-Waxler i Radke-Yarrow, 1982).W pierwszych latach irycia dziecka, w miarg upl;nvu czasu, placzwyra2q4cy dyskomfort i pozytywna emocja staj4 sig coraz rzadsze.Ponadto migdzy 12 a 18 miesi4cemzycia niemowlgta niekiedy reaguj4na dyskomfort innej osobyprospolecznymi interwencjami sugeruj4cymitroskg (Zahn-Waxler, Radke-Yarrow i King, 1983).Zgodnie z zalo2eniamiteorii Hoffmana male dzieci, kt6re rozpoznaj4siebiew lustrze - czyli majq-

ce juL elementarne poczucie Ja - s4 stosunkowo empatycznei sklonne do pomagania innym w nieszczgSciu(Bischof-Kohler, I99I; Johnson, 1982; Zahn-Waxler, Radke-Yarrow, Wagner i Chapman, 1992).Co wigcej, zgodnie z pogl4dem, 2e podstawowe umiejgtnoSci przyjmowaniaperspektywywplywajEna jakoSd empatii, pr6by weryfikowaniahipotez dotyczEcych tego, dlaczegoinna osobajest zmartwiona, podejmowaneprzez dzieci w drugim roku zycia oraz w wieku od 4 do 5 lat wi4zaly sig z prospolecznymi zachowaniami tych dzieci (Zahn-Waxler,Cole,Welshi Fox,1995;Zahn-Waxler, Robinson iEmde, 1992). Jakkolwiek male dzieci i dzieci w wieku przedszkolnyms4 wyraznie zdolne do reagowania empatiEiwsp6lczuciemna przezywany przez inn1 osobg stan dyskomfortu, czgstoteL ignoruj4 przykry afekt innych, a niekiedy reaguj4 na niego unikaniem lub agresj4.W istocie male dzieci do66 rzadko reaguj4 na placz r6wieSnik6w(np. Howes i Farver, 1987;Phinney, Feshbachi Farver, 1986).R62niceindywidualne dotyczqce sytuacji i dotychczasowych doSwiadczerikonkretnego dziecka wywierajE wplyw na jego reakcje (Farver i Branstetter, 1994;zob.tei: Eisenbergi Fabes,1998). Dzieci w wieku przedszkolnymi w okresie p62nego dzieciristwa (do okresu dorastania) deklaruj4 Iym ury2szypoziom empatii, im sq starsze (np. Strayer, 1993; zob. Lennon i Eisenberg, 1987). Jednak wyniki dotycz1ce zmian zachodz4cych z uplywem czasu w reagowaniu zwiEzanymz empatiq, mierzonym za pomocq kwestionariuszy samoopisowych, s4 niesp6jne,gdy bada sig starszedziecii mlodzieL w okresie dorastania. Mimiczne/gestykulacyjnewskaZnikiempatii sq albo odwrotnie powi4zane, albo niepowi1zate z wiekiem u dzieci, kt6re rozpoczynaj4swoj4 edukacjgprawdopodobniez powodu powigkszaj4cejsig z wiekiem zdolno6ci do maskowania swoich emocji (Lennon i Eisenberg,1987).W ostatnim przegl4dzie sftierdzamy (Eisenberg i Fabes, 1998), 2e l4cz4ce sig z wiekiem trendy w empatii u dzieci okazaly sig w badaniach istotne statystyczniei wigksze,gdy stosowano miary obserwaryjnei samoopisowe,niZ w6wczas,gdy poslugiwano sig miarami niewerbalnymi (mimicznymilfizjologicznymi) lub pole-

EMPATIA I WSPOICZUCIE 855 +.{qmi na analizowaniurelacji innych ludzi o sm drugim wypadku wielko66 efektu byla 1, rstotnastatystycznie). - Istniej4 r6wniei dowody, 2e wsp6lczucie :inpatia s4 stale na poziomie interpersonal-',rr (to znaczy s4 skorelowane w czasie) r -.kresieod wczesnejadolescencjido wcze- -:j doroslo6ci(Davis i Franzoi, 1991;Eisen-rrq. Carlo, Murphy i Van Court, 1995).Tak u.-'c r62nice indywidualne w reagowaniu :,ill7anym z empatiq s4 iu2 uksztaltowane ; .rk:resiep62negodzieciristwa.

RETACJE PoMUDZY

polegaj4 na pozytyrnym kontakcie fizycznym, takim jak glaskaniedrugiej osoby. Natomiastmigdzy18 a24 miesiqcemzycia dzieci staj4 sig coraz bardziej sklonne do podejmowaniapr6b zapewnianiainnym bezpoSredniejpomocy.Prospolecznedzialaniamalych dzieci by*uje nieco nieodpowiednie i egoistyczne- na przyklad mala dziewczynka moZe pr6bowai pocieszy(, placzqcE r6wieSniczkg,przy"voluj4cswoj4matkg,a nie matkg placz4cegodziecka. Kiedy jednak dzieci uczq sig lepiej rozumie6punkt widzeniai potrzeby innych, odr62niaj4cje od wlasnych(szczeg6lnie migdzytrzecim a czlvartymrokiem zycia), ich zachowaniaprospolecznestaj4sigbardziej adekwatnei Swiadcz4o ich wigkszejni|wczeSniej wra2liwo6ci.A gdy |u2 zaczynajqrozumie1,2estanyemocjonalnei polozenieinnych ludzi trwajE poza dan4 chwil4 i poza bezpoSrednim kontekstem, czyli nie tylko tu i teraz (t9 umiejgtno66dzieci wyksztalcaj4migdzy sz6styma dziewi4tymrokiem zycia),stajEsig zdolne do reagowaniazar6wnona og6lnepotozenieinnych ludzi, jak i na stan dyskomfortu do3wiadczanyprzez kogoSw danej chwili. Mog4 zatem wyraZat wsp6lczucie dla calej grupy ludzi lub calej klasy, na przyklad dla ubogich, ciemigzonychalbo upoSledzonych, ze wzglgduna ich trudne polo2enie. Pomimo powszechnegoprzekonania, 2e migdzy reagowaniem mviEzanymz empati4 a zachowaniami prospolecznymi zachodzi zwi4zek,Underwood i Moore (1982) w przegl4dzie opartym na metaanalizie badari stwierdzili, ie empalia nie lyczy sig z zachowaniami prospolecznymi.Wiele przeanalizowanychprzez nich badariobejmowalooparte na samoopisiepomiary empatii - w badaniach tych prezentowano dzieciom serig scenek, kt6re ukazywalyludzi w wywotuj4cychemocje sytuacjach,i pytanoje, jak sig czuj4,ogl4daj4c te obrazki. Takie pomiary okazaly sig problemaq/czne (zob. Eisenberg i Lennon, 1983; Lennon, Eisenbergi Carroll, 1983). Ponadtow pierwszychbadaniachnad empati4 i zachowaniamiprospolecznyminieobecne bylo deryduj4ce rozr6Znienie pojgciowe migdzy wsp6lczuciema osobistymdyskomfortem. Jak wspomniano wcze6niej, Batson ( 1991) wysun4l hipotezg,2e wsp6lczucie(defi-

REAGoWANTEM ZWTAZANYM z EIYIPATI{ AZACHOWANIAMI

sPotEczNYIvll ZAC HOWAN IAPROSPOTECZN E Frzez wiele lat psychologowie (np. Batson, - 991; Feshbach,1978;Hoffman, 1982)i filozo;..n.ie(Blum, 1980;Hume, I74811975) twierdzi.:. 2e zachowaniaprospoleczne,a szczeg6lnie rltruizm (zachowanieprospoleczneniezale2ne rd konkretnych nagr6d zewngtrznych)czgsto r motywowaneprzezempatiglub wsp6lczucie. Pozatym niekt6rry psychologowieuwaiaj4,2e nri4zki migdzyempati4lub wsp6lczuciemaza-'howaniamiprospolecznymizachodzEzar6wro w specyficznychkontekstach,jak i na poziomie dyspozycyjnym(to znaczyoczekujemy,2e iudzie z dyspozycyjn4sklonnoSci4do empatii wsp6lczucia b9d4 og6lnie altruistyczni; Eisenbergi Miller, 1987; Penner, Fritzsche, Craigeri Freifeld,1995;Staub,1979). Wedlug Hoffmana (1982) rozw6j empatii wsp6lczuciai romt6j zachowafiprospolecznvch s4 ze sob46ci6lepowi4zane.Kiedy male dzieci wyksztalc4 zdolno66 rozr62niania wlasnvchi cudzychnegatywnychemocji, potrafiE do6wiadcza6 nacechowanej wsp6lczuciemtroski o inn4 osobg.Ta umiejgtno66sig rozwijachodtylko w pewnym stopniu -w drugim roku )vcra (Zahn-Waxler, Radke-Yarrow i in., 1992).Na pocz4tku starania dziecka czgsto

PSYCHOLOGIA EMOCJI

niowane tak jak w tym rozdziale)dzigki cechu- r6wnieZ powi4zanez wysokim i niskim pozioj4cej je nastawionejna innych motywacji we- mem zachowaf prospolecznych, stwierdzowngtrznej powinno prowadzi6 do zorientowa- nym - odpowiednio -w badaniach zudzialem negona innych,altruistycznegozachowaniapodziecii doroslych(np. Carlo i in., 1991;Eisenlegaj4cegona niesieniupomocy. Batson i jego berg i Fabes,1991).Ponadtowyniki dokonywsp6lpracownicystwierdzili,2e kiedy ludzie do- wanych za pomocq samoopisu pomiar6w Swiadczaj4wsp6lczucia,wnioskuj4 na tej pod- wsp6lczucia i dyspozycyjnejempatii wi4zaly stawie,iZ ceni4 dobro os6b potrzebuj4cychposig z zachowaniamiprospolecznymi starszych mocy (Batson, Turk, Shaw i Klein, 1995)i wydzieci i dorostych (Eisenbergi Miller, 1987). ksztalcaj4 bardziej porytywne postawy wobec Na przykladw seriibadariFabes,ja i nasikoczlonk6w stygmatyzowanychgrup (na prryklad ledry zaobserwowaliSmy u dzieci i doroslych odchorychna AIDS lub bezdomnycfuBatson,Po- mienn4 s4zbko66akcji serca,odmienn4 konduklycarpou i in., 1997). Oczekuje sig zatem, 2e tancjg sk6ry, odmienne reakcje mimiczne i (w ludzie doSwiadczaj4cywsp6lczucia s4 raczej bardziej ograniczonym stopniu) odmienne desklonni do tego, by pomaga6 innym, nawet klarowane reakcje w sytuacjachwybranych do jeielinale24 oni do stygmatyzowanychgrup. wzbudzania wsp6lczucia w przeciwiefstwie do W przeciwieristwiedo tego Batson (1991) reakcji na stan emocjonalny podobny do osobiuwaial,2e osobistydyskomfort obejmuje ego- stego dyskomfortu. Te wskaZniki wsp6lczucia istyczn4 motywacjg do zlagodzenianegatyw- i osobistegodyskomfortu pozwalalyprzewidywa6 negostanuemocjonalnego.Dlategote2 osobi- zachowaniaprospoleczne w sytuacjach,w kt6sty dyskomfort powinien prowadziddo dzialafi rych takie zachowania byly anonimowe (lub prospolecznychtylko w6wczas,gdy zreduko- wzglgdnieanonimowe),a potencjalnipomagaj4wanie negatywnejemocji lub zmiana (na lepry nie musieli, je6li tego nie chcieli, mie6 do crysze) sytuacji innej osoby jest najlatwiejszym nienia ze wzbudzaj4c4empatigosob4(Eisenberg sposobempoprawienia wlasnego samopoczu- i in., 1990;1993;Eisenberg,Fabes,Miller i in., cia. Je2elijednak ludzie mog4bez trudu unik1989;Fabesi in.,1994;Fabes,Eisenbergi Miller, n4dkontaktu z osob4,kt6ra byla powodem ich 1990;Miller, Eisenberg,Fabesi Shell,1996).Poosobistegodyskomfortu, to nie s4 sklonni do miary dokonaneza pomocq narzgdzisamoopisoudzielania jej pomocy. wych byly w mniej sp6jnyspos6bpowtryanezzaBatson i jego wsp6lpracownicy,a tak2e inchowaniami prospolecznyni dzieci ni2 pomiary ni autorzy (np. Schroeder, Dovidio, Sibicky, mimiki i pomiary fujologSczne(zob. Eisenberg Matthews i Allen, 1988) przeprowadzili serig i Fabes,1990;1998;Holmgren, Eisenbergi Fabes, badari laboratoryjnych z udzialem doroslych, 1998; Trommsdorff, 1995; Zahn-Waxler i in., 2eby zweryflkowadte przewidywania. Stwier1995;por. Roberts i Strayer,1996).Jednak to dzili, 2e wsp6lczucie- w por6wnaniu z osobi- w badaniachnad deklarowan4dyspozyryjn4emstym dyskomfortem - zamvyczaj wi42e sig pati4 lub deklarowanym dyspozycyjnymwsp6lz pomaganiem w sytuacjach, w kt6rych luczuciem, a nie w badaniach nad sytuacyjnqemdziom latwo unikn46 kontaktu z osob4potrze- pati4 i sytuacyjnymwsp6lczuciem,stwierdzono, buj4c4 pomocy (zob. Batson, 1991;1998: zob. 2e empatia lub wsp6lczuciewi4z4 sig z deklaroteL: Carlo, Eisenberg,Troyer, Switzer i Speer, wanymi onz do(t, kosztownymi zachowaniami 1991). W wigkszoScitych badari zajmowano prospotecznymi (Eisenberg, Miller, Shell, sig wsp6lczuciem i osobistym dyskomfortem McNalley i Shea,1991;Eisenbergi in., 1987). wzbudzonymi w okre3lonych sytuacjach; na Ocrywi3cie nie zawszeprzewidywane poo96l wywolywano te emocje przy uzyciu pew- wi4zania znajdowaly potwierdzenie. Czasami nego rodzaju manipulacji ekspe4rmentalnej, skutki empatycznegowsp6lczucias4 hamowaa do oszacowania,czy manipulacja sig udala, ne przez dyspozyryjneprzyjmowanieperspekwykorzystywanosamoopisy dotycz4ceemocji. tywy (Knight, Johnson, Carlo i Eisenberg, Jednak r62nice indywidualne pod wzglgdem 1994)lub przez rozvmowaniemoralne (Miller wsp6lczucialub osobistegodyskomfortu jako i in., 1996),tak 2e prospolecznedzieciuzyskureakcji na wzbudzaj4ceempatig bod2ce bytty j4 wysokie wyniki na skali mierz4cej poziom

I WSPOI.CZU(IE85i EMPATIA rspolczucia oraz poziom przyjmowania per.rekt-vwyi rozumowaniamoralnego.Poza [nn :eakcje osobistego dyskomfortu przejawiane :rzez dzieciw wieku przedszkolnymbyly nier.redv pozytywnie powi4zane ze sklonno6ci4 uieci do angaZowaniasig w ulegle, po24dane r:chowania prospoleczne w innych kontek.lach (Eisenberg i in., 1990; Eisenberg, \lcCreath i Ahn, 1988).Owe ulegle zachowa:ria prospolecznekorelowaly jednak z obser'ro\ranym niskim poziomem asertywnoSci - z innymi zachowaniamiwskazuj4cymina nipoziom kompetencji spolecznejw kontak'lii :ach z r6wieSnikami.Dzieci wykazuj4cewysoki rrziom uleglego zachowaniaprospolecznego szczeg6lniechlopry) sA spostrzeganeprzez rrirvieSnik6wjako latwy cel atak6w (Eisenberg, Cameron, Tryon i Dodez, 1981; Eisenberg, \tcCreath i Ahn, 1988; Larrieu, 1984) i by6 moze angazujqsig w poz1danedzialania prospolecznegl6wnie z powodu braku asertywno*-i lub ze wzglgdu na ch96 skr6cenia przykrej interakcjispolecznej. Co wigcej, wsp6lczucieniekiedy prowadzi skutk6w moralnych. Batson, negatywnych "1o Klein, Highberger i Shaw (1995) stwierdzili,2e ludzie naklonieni do odczuwania empatiiwsp6lczucia, przyznaj4cdobra, byli sklonni preferowa6tego czlowieka, dla kt6rego iywili n.sp6lczucie,nawetjeSli l4czylosig to z pogwalceniemzasadsprawiedliwo6ci.Poza tyrn ludzie rzgstopr6buj4 luprzedzildo6wiadczaniewsp6lczucia,jeSli zdaj4 sobie sprawgz tego,2e zostanq poproszeni o pomoc, a koszty pomagania bvlybywysokie (Shaw,Batson i Todd, 1994). Podsumowuj4c,wyniki ostatnich badari sE zgodnez wnioskiem, 2e wsp6lczucie,a niekiedv te2 empatia (zaleinie od sposobuich operacjonalizacji) s4 pozytywnie powi4zanez zachowaniami prospolecznymi, podczas gdy osobistydyskomfort jest negatywniepowi4zany z zacbowaniamiprospolecznymi.Jak moZna oczekiwa6, istnieje wigcej Swiadectwpowi4za6 w ramach danego kontekstu ni?migdzy kontekstami, chocia2 dzieci z dyspozycj4 do do6wiadczaniawsp6lczucias4 na og6t nieco bardziej prospoleczneni2 inne dzieci (zob. Eisenbergi Fabes,1998). Wi9kszo36tych badari nie odnosi sig jednak bezpoSredniodo pewnej dyskusji w tej

dziedzinie - dyskusji dotyczEcej tego, czy wsp6lczuciewiEie sig z prawdziwym(czystym) altruizmem (nieegoistycznie motywowanym zachowaniemprospolecznym)lub czyw nttiqzku migdzy wsp6lczuciema zachowaniamiprospolecznymirzeczywi(ciepoSredniczqmotywy egoistyczne.Batson (1991) utrzymywal, 2e wsp6lczuciel4czy stg z bezinteresownymprakomuSdobra i 2e mognieniemwySwiadczenia tyilowane wsp6lczuciem altruistyczne zachowanie nie wynika z chgci zdobycia nagr6d zewngtrznych, pragnienia uniknigcia poczucia winy lub oczekiwania dobrego samopoczucia wskutek zastgpczegopodzielaniaradoScidanej osoby, gdy jej sytuacjasig poprawi. Chocia2 Batson i jego wsp6lpracownicyzgromadzilibogate dane zgodnez argumentamiwysunigtymi przez Batsona (np. Batson, Sageri in., 1997), to inni badacze zebrali dane zgodne z pogl4dem, 2e kiedy ludzie przetywaj4 wsp6lczucie, ulatwiaj4 sobiezlagodzeniewlasnegonegatywnego nastroju (dzigki spostrzeganemuzjednoczeniuz drug4 osob4) lub doSwiadczaj4empatycznejrado6ci(Cialdini i in., 1987;Cialdini, Brown, Lewis, Luce i Neuberg, 1997; Smith, Keating i Stotland, 1989). Tak wigc dyskusja na temat tego, czy wsp6lczucie(lub empatia) kiedykolwiek mofwuje prawdziwy altruizm, pozostaje nierozslrzygnigta- i tak prawdopodobnie pozostaniew najbliZszejprzyszlo(ci.

SPOTECZNA I KOTIJIPEIENCJA AGRESJA Teoretyry twierdzili czgsto,2e ludzie, kt6rzy reaguj4empati4lub wsp6lczuciemna b6l czy dyskomfort do3wiadczanyprzez innE osobg, s4 sklonni powstrzyma6sig od agresji lub jej zaprzesta6z powoduemocjonalnegodyskomfortu, jakiego doznaj4z powodu swojejzastgpczejreakcji na emocjonalne(lub wyobrazone)reakcje ofiary. Wyniki badari empirycznychw pewnym stopniu pozostaj4w zgodziez gm pogl4dem, chociaz zwiapek migdzy agresjq a empati4 ma niewielk4 silg i podlega zr6inicowaniu jako funkcja pomiaru reagowaniazwi4zanegoz empatiq. Uj muj4c rzeczog6lnie,deklarowanedyspozycyjne reagowanie zwi4zane z empati1 l4czylo sig z niskim poziomem agresji u dzieci w wieku szkolnym(Miller i Eisenberg,1988). Na przykladCohen i Strayer(1996)stwierdzi-

PSY(HOLOGIA EMOCJI

li niiszy poziom empatii u os6b z zaburzeniami zachowaniani2 u mlodziezy z grupy kontrolnej. Natomiast niski poziom macieruyfr skiej empatii korelowal z wykorzystywaniem dziecka (zob. Miller i Eisenberg, 1988). Tymczasemzar6wno nvi4zek agresji z empatiE deklarowan4(w kontekstacheksperymentalnych) przez mlodzie2 w okresie dorastania iprzez doroslych,jakimvi1zek agresjizreakcjami mimicznymi wskazuj4cymi na empatig u dzieci byl nieistotny statystycznie(zob. Miller i Eisenberg,1988).Wydaje sig zatem,2e istnieje zwi1zekmigdzy dyspozycyjn4empatiq i agresj4,chociaZdowody powi4zania migdzy sytuacyjnym empatycznym reagowaniem i agresj4sE slabe. Zapewne mo2na by wykry6 silniejsze zwiEzki, gdyby badano wsp6tczucie, a nie empatig. Jednymze 2r6delzale2no3cimigdzydyspozycyjnp reagowaniem zwi1zanym z empati4 a niskim poziomem agresji mo2e by(, zwi4zek migdzy empati4 a kompetencj4 spoleczn4. Wsp6lczucieb4dt empatla byly niekiedy traktowanejako skladowekompetencji emocjonalnej (np. Saarni, 1990).Ten pogl4d potwierdzaj4 pomiary og6lnejempatii, kt6re wykazalyniewielkie pozyq\ilne korelacjezr62nymi miarami kompetencji spolecznej (Eisenberg i Miller, 1987). Ponadto dyspozycyjnewsp6lczucie u dzieci pozwala przewidziee ich wlaSciwe w danym spoleczefstwie zachowania,konstruktywneradzenie sobie i niski poziom trudnych zachowari opisywanychprzez r6wieSnik6w, nauczycielii matkg, a takie zachowania tych dzieci w konfliktach spolecznych(Eisenberg, Fabes,Murphy i in., 1996).Podobniepelna troski uwaga skierowana na wzbtdzaj4cy empatig film, obser.wowanau dzieci migdzy czwartp a sz6stymrokiem zycia korelowala z dokonywanymi przez nauczycieli ocenami umiejgtno6cispolecznychtych dzieci i z przejawianymi przeznie w 2yciu reakcjami konstruktywnej zlo3ci (ale nie z pozycj4 socjometryczn4; Eisenbergi Fabes,1995).Tak wigc dzieci do3wiadczaj4cewsp6lczucia w interakcjach spolecznych lub przejawiaj4ce dyspozyryjne wsp6lczucieprawdopodobnie bgd4 sig zachowywa6w spos6b,kt6ry dowodzi ich kompetencji spotecznych.

PTCIOWE ROZNICE ZWTAZANYM w REAGoWANTU

z Er'JrPAilA Pomimo stereotypu, 2e kobiety i dziewczgta wykazuj4 wigksz4 empatig nii mgLczyLni i chlopcy,dane dotycz4cetej kwestii s4 niejednoznaczne.Odpowiedniewyniki dotycz4cer 6Lnic plciowych pod wzglgdem empatii i wsp6tczucia s4 zr6znicowane,w zale2no(ciod przyjgtej definicji i narzgdzia zastosowanego do pomiaru reagowaniazlvi4zanegoz empatiq. lrnnon i ja (Eisenbergi Irnnon, 1983;Irnnon i Eisenberg, 1987) stwierdzili6myduLe r6inice na kor4r66kobiet w pomiarachempatii (lub sporadyczniewsp6lczucia) dokonanych przy uiryciu miar samoopisowych, a nriaszczaw pomiarach kwestionariuszowych.Nie odnotowano r6znic plciowych,kiedy empatiabyla szacowanazapomoc4 fizjologicznych lub nieinwa4{nych metod obserwacjizachowanianiewerbalnego.W najnows4rch badaniach, w kt6rych oddzielono wsp6lczucieod osobistegodyskomfortu,badacze u4rskali podobny wzorzecw1nik6w, chociaz sporadycznie pojawialy sig niewielkie r6inicn plciowe w reakcjachmimicznych- zwykle na korzy36 kobiet (zob. Eisenberg, Fabes, Schaller i Miller, 1989). W niedawno przeprowadzonejmetaanalizie badan dotycz4cychomawianegotematu (Eisenberg i Fabes,1998),nieuwzglgdnionych w przegl4dziedokonanymprzez Eisenbergi lrnnona (1983),stwierdzono,2e r62niceplciowew reagowar;riu nti4zanym z empati4 byly stosunkowo duzew badaniachopartychna samoopisie(istotnie wigksze ni2 w badaniach z uzyciem innych metod),umiarkowanew pomiarachobserwaryjnych (w kt6rych badano nriryek reakcji behawioralnych i mimicznych),a nieistotne statystycznie w pomiarach niewerbalnychreakcji mimicznych i w pomiarach fizjologicznych. R62nice plciowe w deklarowanejempatii i deklarowan)ryn wsp6lczuciu wzrastaly wraz ze Sredni4 wieku w pr6bie (to znaczygdy badani byli starsi)i kiedy obiektem reakcji empatycznejbyla nieopisa-

EMPATIA I WSPOTCZUCIE 859 :)r szczeg6lowojednostka. R62nice plciowe i deklarowanejempatii wzrastaj4,kiedy dzieci .taia sigbardziejSwiadomeswojegoobrazuJa , prawdopodobnie bardziej sklonne do jego -\\ewngtrzniania - oraz swoich stereotyp6w . oczekiwaf zotiryanychz rol4 plciowq.Obecnie eie jest jasne,w jakim stopniu r62nicaplciowa Jon'cz4cadekJarowanego reagowaniazwi4zarego z empati4 odzwierciedlaautenlyczn4162rice plciow4, a w jakim pragnieniedostosowarra sig do stereotypuplci. Jednakwyniki badaf orowadzonych metodami obserwacyjnymi nskazuj4,ze istnieje rzeczywistar62nica plciona. poc4maj4cod pierws4rchlat zyciaczlowieka (np. Zahn-Waxler, Radke-Yarrow i in.,

no56 dzieci do empatii. Obserwowanie os6b kieruj4cych przebiegiem procesu socjalizacji i kontakty z nimi przypuszczalnienie qrlko maje wply* na tworzenie sig r62nic indywidualnych w reakcjach mvi4zanychz empatiq, ale r6wniez oddzialuj4na ich powstawaniew wigks4rm stopniu ni2 czynnik genetyczny. Niezaleznieod 2r6dla jakiegokolwiek podobieristwapomigdzy rodzicami a dzie6mi istnieje pewnepowipanie migdzyrelacjamirodzic6w dotycz4cymiich wlasnegodyspozyryjnego wsp6lczucia a dyspozycyjnymwsp6lczuciem u dzieci tej samejplci. Wsp6lczuciedeklarowaneprzez matkg (lub przyjmowanieperspektywy pol4czone ze wsp6lczuciem)jest pory{ywnie ree2). powigane ze wsp6lczuciemc6rki (Eisenberg i in., 1992; Eisenberg i McNally, 1993; Fabes i in., 1990)lub negatywniepowi4zanez osobiprzez c6rstym dyskomfortemdoSwiadczanym kg (Eisenberg,Fabes,Schaller,Carlo i Miller, 1991). Natomiast osobisty dyskomfort odczuwany przez matkg niekiedy wipe sig z niskim Hoffman (1981)postawilhipotezg,ze empatia poziomem empatycznego reagowania c6rek ma podstawybiologicznei stanowibiologiczne i,4ubz nieadekwatnymipo4'tywnymi emocjami podloze zachowai prospolecznychu ludzi. Istsyn6woraz c6rek w reakcji na osoby do6wiadniej4 potwierdzaj4ce tg hipotezg dowody czajEcedyskomfortu albo bgd4cew potrzebie kt6re pochodz4 z badai nad bliZnigtami - 2e (Eisenbergi in.,1992;Fabesi in., 1990).Wsp6lczg56 indlrvidualnego zr62nicowania pod czuciedeklarowaneprzez matkgrzadkoistotnie wzglgdem reagowania nui4zanegoz empati4 korelowalo ze wsp6lczuciemu chlopc6w (chojest spowodowana czynnikami genetycznymi ciaz wykryto pozytywne powiqzanie w bada(Emde i in., 1992; Loehlin i Nichols, 1976; niach Eisenbergi in., 1992),podczasgdy wsp6lMatthews,Batson, Horn i Rosenman,1981; czuciedeklarowaneprzez ojca bylo powiqzane Rushton,Fulker, Neale,Nias i Eysenck,1986; ze wsp6lczuciemwyra2anymprzezsyna(Eisenberg,Fabes,Schaller,Carlo i Miller, 1991). Zahn-Waxler, Robinson i Emde, 1992). Na przyklad Zahn-Waxler, Robinson i Emde Kiedy jednak oceniano og6ln4 empatig (1992), badaj4c czternasto- i dwudziestomie- (a nie wsp6lczuciei osobistydyskomfort),wysigcznebli2niEta, stwierdzili, 2e c4mnik gene- niki byly raczej niesp6jne. Niekt6rzy badacze tycznyma istotny udzial w empatycznejtrosce stwierdzili, 2e powi4zanie migdzy empati4 (wsp6lczuciu,by6 moie pol4czonymz pewnym u rodzica i dzieckajest slabe (Kalliopuska, dyskomfortem).w reagowaniuversas niere- 1984;Strayeri Roberts,1989),podczasgdy inagowaniu na dyskomfort do6wiadczanyptzez ni dostrzegli zwi4zki istotne statystycznie (Trommsdorff, 1991)lub zlo2onywzorzec koreagowaniu. innychorazw prospolecznym Jest jednak prawdopodobne,2e doSwiad- relacji (Barnett, King, Howard i Dino, 1980). czenia nabl"lvaneprzez dzieci w domu i w inW pewnychbadaniach,w kt6rych matki i dzienych kontekstachspolecznychwplywaj4 na ich ci razem ogl4daly wzbtdzaj4cy empatig film, reakcje emocjonalnena innych ludzi (zob. Plou dzieci matek wyraZajEcychmimik4 poczucie min i in., 1993).Rodzicielskiepraktyki socjali- dyskomfortu i doSwiadczaj4cychprzyspieszezacyjnemog4 w pewnym stopniu odzwiercie- nia akcji serca wystgpowaly podobne reakcje (Eisenberg i in., 1992).Ocz!"wiScienie moZna dla6 strukturg genetyczn4rodzic6w, kt6ra jest przekazywanapotomst\&ui oddzialuje na zdol- ustali6, czy r62nice indywidualne w ztui7za-

EII,IPATII ZRODTA

PSYCHOLOGIA EMOCJI nych z empati4 cechachrodzic6w spowodowaly r62nice w reakcjach dzieci, czy reakcje dzieckaw okre3lonej sytuacjipowodowaly podobne reakcje u matki (lub odwrotnie), albo teL czy crynniki konstytucyjne byly odpowiedzialneza podobieiistworeakcji.

zwr4zEK MTEDZY JAKOSC|A RH.ACJt RoDZ|C-DZ|ECKo AZASTEPCZYM RIAGoWANtEtllt DztEcl Co prawda dane dotyczqcetej kwestii s4 sk4pe, ale wydaje sig, 2e istnieje nviryek migdzyjako6ci4wczesnychrelacji rodzic-dzieckoa zttiryanymi z empati4 reakcjami dzieci. Stwierdzono, 2e trzyrp6lletnie dzieci cechuj4ce sig bezpiecznym przywi4zaniem- w por6wnaniu z dzietmi w tym sam).rnwieku przejawiaj4cymi prrywi4zanie pozbawionepoczuciabezpieczeristwa - okarywaly wsp6lczucier6wieSnikom(Waters,Wippman i Sroufe, 1979); te same dzieci, bgd4c w wieku przedszkolnym,wykazyraly do36wysoki poziom empatycznegozachowaniaprospolecznego(Kestenbaum,Farber i Sroufe, 1989). Chociaz lannotti, Cummings,Pierrehumbert, Milano i Zahn-Waxler (1992\ nie stwierdzili zlrrirykumigdzyjakoSci4przywiry.aniaa empati4 u dzieci,to jako36prrywi4zaniau dwunastolatk6w pozwalalaprzewidywa6zachowanieprospoleczne tych dzieci wobec r6wieSnik6w, gdy mialy pi96 lat. Poza tym relacje z dziadkamii z innymi stars4rmiludzmi byly powipane z wigksz4empati4 u dzieci (Bryant, 1987). MoZliwe, 2e dzieci cechuj4cesig bezpiecznymprrywi4zaniem sluchajqi pragn4 zadowoli6 swoich rodzic6w bardziej nii. inne dziecj (Waters,Hay i Richters,1986),co sprzyjarodzicielskim pr6bom pobudzania empatii i wsp6lczucia.Staub ( 1992) twierdzi, Le jakoil( wczesnegoprzywi4zaniajestwaina dla rozwoju poczucia wigziz innymi i pozytywnegooceniania innych ludzi - cech, kt6re prawdopodobnie pobudzaj4 reagowaniewsp6lczuciem. Istniej4 r6wnie2 pewne dowody powiqzania migdzy empatiq u dziecka a cieplym, empatycznym wychowaniem rodzicielskim (Trommsdorff, 1991; Zahn-Waxler, Radke-Yarrow i King, 1979) lub milo6ci4 rodzic6w

(Barnett, Howard, King i Dino, 1980;Eisenberg-Berg i Mussen, 1978), chociazwielu badaczy nie stwierdzilo takiego zwi4zku (np. Eisenberg, Fabes, Schaller, Carlo i Miller, 1991.;Janssensi Gerris, 1992; Iannotti i in., 1992).Wykorzystywanie(maltretowanie i molestowanie)dzieckaprzez rodzic6wwydaje sig negatywnie powi4zane z empati1 u dzieci (Main i George,1985;zob. Miller i Eisenberg, 1988). Bryant (1987) nie dostrzegl nvi4zkn migdzy og6lnym wspieraniem dzieciprzez rodzic6w a empati4 u siedmio- i dziesigciolatk6w; jednak relacje matki o przejawach wsparciaw czasiedo6wiadczaniastresu przez dziecko poz.walalyprzewidywa6u niego empatig. Macierryriskie wsparcie, kiedy dzieci s4 poddane stresowi, pobudza empatig bardziej ni2 og6lny poziom macierryf,skiegociepla.

znuinoi(MtEDZY oG6rNyMl PRAKWKAIVII DYSCYPI.I NARNYM I RODZ|C6W AZW|AZANYM Z ErlllPATtA REAGOWANIETYI DZIECI Wyniki dotycz1ce powi4zafi migdzy praktykami dysryplinarnymi a empati4 sE nieco niesp6jne, byt mo2e dlatego, 2e wsp6lczucie i osobistydyskomfort byly rzadko wyodrgbniane w tych badaniach (Barnett, King i in., 1980).Jednak niekt6r4y badaczeuzyskali dowody wskazuj4ce,2e praktyki indukcyjne (na przyklad poslugiwanie sigprzez rodzic6w perswazj4) s4 powi4zane z empati4 u dzieci (np. Janssensi Gerris, 1992;Miller, Eisenberg,Fabes, Shell i Gular, 1989; Zahn-Waxler i in., 1979). W badaniach po6wigconychwsp6lczuciu i osobistemudyskomfortowi u dzieci rzadkie stosowanieprzez matkg negatywnej kontroli (to jest niefizy cznegopotwier dzania wladzy lub negatywnego oceniania dzieci) chocia| nie kontroli fizycznej (kar cielesnych lub bezpo3redniego,,,rgcznego"kierowania dzialaniami dziecka) - wiqzalo sig ze wsp6lczuciemu dzieci wwieku przedszkolnym(Miller i in., 1989). W badaniach empatii za6 sfwierdzono, 2e potwierdzanie swojej wladzy przez rodzic6w bylo negatywnie powi4zane (Janssensi Gerris, 1992) lub niepowi4zane

I WSPOLCZU(IE 8 6 1 EMPATIA

tsry'ant,1987; Feshbach, 1975) z empati1 :zreci. Wreszcie,wymaganiarodzic6w (to jest -*zekiwanie, 2e dziecko bgdzie sig zachowy*;c dojrzale) i stawianie ograniczeribyly poar,lTane z empati4 u dzieci (Bryant, 1987; Jinssens i Gerris, t992), podczasgdy ojcow.iia (ale nie matczyna) poblaZliwo66pozwala:-r przewidzie6niski poziom empatii u chlop;.ru (w wypadku dziewczqt wyniki byly Bryant, 1987). :lieiednoznaczne; Tak wigc dane uzyskanewe wstgpnychbaz pogl4dem,2e -ianiach sq w zasadziezgodne rcrdzice,kt6rzy stawiaj4 swoim dzieciom duZe '*r'magania, uz5ruraj4perswazji, by zapewni6 Jrsqpling, i oczekujq dojrzalego zachowania, ale nie sprawuj4nadmiernej kontroli i nie stosuj4 kar, prawdopodobnie wychowaj4 dziect przejawiaj4ceempatig lub wsp6lczucie. Jednak dotychczasprzeprowadzono niewiele badari dotycz4cychtej kwestii, toteL niezbgdne dalsze studia, ieby m6c stwietdziQ czy 'a nspomniane wyniki s4 godne zalufania.

PRAKnTKI ZEMoCJAII,II zwrAzANE PRZEZ SIOSOWANE DYSCYPLINARNE

R0DZrc6w Reakcje rodzic6w na wyraZanie emocji przez dzieci i na ich wi424cesig z emocjami zachowania r6wnie2 s4powi4zaneze wsp6lczuciem i osobistym dyskomfortem do3wiadczanym przez dzieci. Og6lnie stosowaneptzez rodzic6wmetody wychowawcze, pomagaj4ce dzieciom tadzi(. sobie w konstruktywny spos6bz negatywnymi emocjami, sprzyiaj4wsp6lczuciu,a nie osobistemu dyskomfortowi. Ta prawidlowoS6obowiyzuje, poniewa2 dzieci, kt6re nie potrafi4 adekwatnie radzi6 sobie ze swoimi emocjami, reagujEna dyskomfort doSwiadczanyptzezinnego czlowieka nadmiernym pobudzeniem i przezywaniempol4czonego ze skupieniem ni sobie, awersyjnego stanu emocjonalnego (to jest osobistegodyskomfortu) Stwieldzill6my (Eisenberg, Fabes, Schaller, Carlo i Miller, 1991), 2e relacie rodzic6w dotycz4cete' strykryjno6ci,bgd4cej reakcj4 na przejawianie przez dziecilgku o siebiei smutku, byly powi4-

zanez mimicznymi i fizjologicznl'rni wskaznikami dyskomfortu u chlopc6ww trakcie wzbudzaj1cegowsp6lczuciefilmu; tym wskaznikom towarzyszylodeklarowanieprzez badanychniskiegopoziomu dyskomfortuw reakcji na film. Badani chlopcybyli zatem sklonni do do6wiadczaniadyskomfortu po zetknigciu sig z cudzym dyskomfortem, ale zaptzeczalitemu, co czuj4, albo sobie tego nie u3wiadamiali. Skutki restrykcyjnychmetod b1waj4 r62ne _ zalezyto od charakteru emocji odczuwanych przez dziecko.Rodzic, kt6ry zniechqca dziecko tej samej plci,ttczgszczaj4cedo szkoly podstawowej, do wyra2ania emocji szkodliwych dla innych, na o96l wychowaosobqo wysokim poziomie deklarowanegowsp6lczucia(Eisenberg, Fabes, Schaller,Carlo i Miller' 1991). Rodzice pr6buj4cy hamowa6wytaiarie przez dziecko emocji przykrych dla innych ludzi, ucz4je nwraca(uwagq na to, jaki wplyw mog4 wlrvrzei na innych doSwiadczaneprzez nie emocje. RestrykcyjnoS6w odniesieniu do ekspresji szkodliwych emocji wi4zala sig jednak Z dyskomfortem u dziewczynek w wieku przedszkolnym.Matki tych dziewczyneko96lnie udzielaly im niewiele wsparcia.Kiedy wigc chodzi o mlodsze dzieci, to tego rodzaju matczynarestrykcyjno6dmo2e odzwierciedla6nieadekwatnq w stosunku do wieku dziecka restrykryjnoS6lubniski poziom wsparcia(Eisenbergi in.,1992). Rodzice ucz4r6wnie| swoje dzieci sposob6w konstruktywnego radzenia sobie z negatywnymi emocjami, a te prakfyki rodzicielskie korelujq ze zutiqzanymz empati4 reagowaniem dzieci. Jedn4z metod radzenia sobie ze stresem emocjonalnym,czqsto uwalanq za konstruktywn4, jest bezpoSredniezajgcie sig problemem - to znaczypr6ba zmiany czynni k6w Srodowiskowych,kt6re spowodowalydyskomfort (Lazarus i Folkman, 1984). We wstgpnymbadaniuokazalosig,2echlopcy(ale nie dziewczgta),kt6rych rodzice zachgcalido instrumentalnegoradzenia sobie z sytuacjami wywoluj4cymi u nich smutek lub lgk, byli sklonni do do6wiadczaniawsp6lczucia, a nie osobistegodyskomfortu w kontekstachwzbudzaj4cychempatig (Eisenberg, Fabes, Schaller, Carlo i Miller, 1991).Chlopcy,kt6rzy potrafi4 w ten spos6bradzi6sobie z wlasnymi ne-

PSYCHOLOGIA EM()CJI

gatywnymi emocjami, umiej4 takze lepiej niZ r6wieSniry regulowa6 swoje zastgpcze iegatyrrne emocje, a w rezultacie s4 bardziej sklonni do przeblwaniawsp6lczucia. Zachowania matek, kt6re kieruj4 uwagg dziecka na sytuacjginnej osoby i/lub pomagaj4 dziecku odczu6jej dyskomfort, teibyly powi4zaneze wsp6lczuciem(Fabesi in., 1994). Na przyklad odwolywanie sig przez matkg do przezni4 wsp6lczuciai smutdo6wiadczanego ku oraz podejmowaneprzezni4 pr6by nauczenia dziecka przyjmowania perspekty'rvydrugiego czlowieka,b4d2tei pr 6by rzucenia Swiatlana czyle{ uczucialub czyj46sytuacjgl1czyly sig z deklarowaniem przez chlopc6w wsp6lcztciai smutku (Eisenberg iin, 1992). Wyniki nie sq jednoznacznew odniesieniu do tego, c4l samom6wienieo emocjachsprzyja rozwojowi sklonno6cido wsp6lczuciainnym (np. Barnett, Howard i in., 1980;Barnett, King i in., 1980;Fabesi in., 1994).Omawianieemocjiprzez rodzic6wwiqr;esigze wsp6lczuciemdo6wiadczanpprzez dzieci przedewszystkimw6wczas,kiedy spr4rja ono przyjmowaniuperspektywyi rozumieniu emocji (zob. Dunn, Brown i Beardsall, 1991;Dunn, Brown,Slomkowski,Teslai Youngblade,1991)i kiedyo emocjachm6wi sigpodczas codziennychkontakt6w, a nie kiedy wykorzystuje sig ten spos6bgl6wniejako reak[,wn4 pr6b9 poradzenia sobie z prrysparzaj}q,m problem6w zachowaniemdzieci. Rodziny, kt6rych czlonkowie czgstowyra2aj4 emocje niebgd4ce afektami wrogimi lub szkodliwymi dla innych, r6wnie2 zachgcaj4 dzieci do przetywania emocji innych ludzi (Eisenberg,Fabes,Schaller,Miller i in., 1991). Na przyklad wyrazaniew domu tagodnychnegatywnychemocji koreluje ze wsp6lczuciemzywion)rm przez dziewczgta (szczeg6lnie mlodsze).Natomiast chlopcy i dziewczgtaz dom6w, w kt6rych czgstowyaiano wrogie negatywne emocje, s4 sklonni do przetywania osobistego dyskomfortu (Eisenbergi in., 1992).Jest prawdopodobne,2e stopieri i jako56 ekspresyjno6ci w rodzinie nie tylko odzwierciedlajako6d rodzinnych interakcji, ale teL w niejawny spos6b uczy dzieci,jakie emocje (i o jakim natg2eniu) powinny one wyraia1 illub przei\"wa(, (zob. Halberstadt, 1986),a takie jak regulowa6swoje emocje (Gottman, Katz i Hooven, 1997).

Wyniki om6wionych tu badari og6lnie potwierdzajEpogl4d, 2e sklonno6cidzieci do reagowania wsp6lczuciem albo osobistym dyskomfortem s4 czg6ciowowyuczone,jakkolwiek odpowiednie procesysocjalizacjimajE zloiony charakterimogEobejmowa6czynnil,'tgenetyczne. Nalery prry tym podkreSlid,Le zluu..rryany z emocjami proces socjalizacji nie przebiega jednotorowo. Na przyklad w jednym z badah stwierdzono,2e spostrzeganieprzez matkg tego, jaki dyskomfort przetywajej dzieckow zetknigciu z cudzymdyskomfortem,bylo bardziej intenslnvne,gdy badanomatki dziecimlodszych (w wieku przedszkolnym)nii starsrych(drugoklasist6w).Uczestnicz4cew badaniu matki byly bardziejserdecznei przejawialywigcejpozytywnych,a mniej negatywnychemocji,opowiadaj4c historyjki o cudzymdyskomforciemlodsrym (a nie starsrym)dzieciom;wydawalosig,2e matki pr6buj4 zneutralizowadreakcjemlodszychdzieci na te historyjki.W istocie,jeSlimatki uwa2aly swojedzieckow wieku przedszkolnymza nieodporne emocjonalnie,to byly szczeg6lniesklonne do wlna'2aniapo4ty'rvnych,a nie negatfvnych emocji w trakcie opowiadaniahistoryjek (Fabesi in., 1994).Poza tym dzieci o trudnym temperamencieczgstolvywoluj4 negatywnereakcjeswoichrodzic6w,kiedy qta2ajq negatywne emocje(Eisenbergi Fabes,1994;Eisenberg. Fabesi Murphy, 1996). Podsumowuj4c, z;wi4zanez empati4 reagowanie dzieci prawdopodobnieksztaltuje sig jako funkcja czynnik6w konstytucyjnychi 5rodowiskowych. Do tej pory przeprowadzono jednak niewielebadari dotycz4rychsocjalizaz empati4reagowania,kt6re sq c1i'nviEzanego niezbgdne,by moZna bylo zrozumieC2r6dla empatii i wsp6lczucia.

P0DZTEKoWANTA Pracgnad tqrozdzialem wsparlfinansowoNational Institute of Mental Health, kt6ry przyznal mi dwa ganty - ResearchScientistDevelopment i Research Scientist Awards (No. K01 MH00903 i K05 M801321).Pragngtei podzigkowa6 Richardowi Fabesowi za wsp6lprace w prowadzeniuwielu z omawianychtutaj badan.