8- ZM_2018

SAVE OFFLINE

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Zadłużenie międzynarodowe

Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze Warszawa 2018

1. WSTĘP Na określenie kredytów zaciąganych przez państwa za granicą są stosowane zamiennie takie pojęcia, jak zadłużenie zagraniczne, zadłużenie międzynarodowe, zadłużenie zewnętrzne czy dług zagraniczny. Wydaje się, że najbardziej trafne jest stosowanie pojęcia zadłużenie międzynarodowe. Wynika to przede wszystkim z faktu, że wierzyciele pochodzą najczęściej z kilku krajów, a także z tego, że problem kryzysu zadłużeniowego, który wystąpił na początku lat osiemdziesiątych, dotyczył wielu państw. 1 Zadłużenie międzynarodowe zobowiązanie powstałe w wyniku skorzystania przez dany kraj z zagranicznej pożyczki lub też importu dóbr czy usług na warunkach kredytowych.2 Problem zadłużenia rozumiany jest jako przewaga odpływu kapitału z danego kraju nad jego przypływem do tego kraju. Ma to miejsce, gdy bieżący import kapitału przestaje pokrywać bieżący odpływ kapitału w postaci procentów i dywidend albo jawnego bądź ukrytego wywozu kapitału rodzimego za granicę. Kryzys zadłużenia jest to brak możliwości wywiązania się w umownych terminach ze spłaty rat kapitałowych i odsetek z tytułu zaciągniętych za granicą pożyczek. Jest on ostrzejszą formą problemu zadłużenia i jego następstwem. Kryzys zadłużenia może przybrać charakter:  indywidualny (dotyczący pojedynczych krajów),  lokalny (obejmujący grupę krajów znajdujących się w określonym miejscu)  światowy (odnosi się do wielu krajów z różnych części świata, których zadłużenie jest tak wysokie, że opóźnienie lub wstrzymanie obsługi tego zadłużenia zagraża załamaniem się międzynarodowego systemu bankowego i finansowego.3

2. ROZMIARY I STRUKTURA ZADŁUŻENIA 2.1.

GENEZA ZADŁUŻENIA MIĘDZYNARODOWEGO Wzajemne pożyczki pieniężne między krajami to zjawisko znane od lat. Trudności pojawiają się w momencie

niemożności ich spłaty. Zadłużenie międzynarodowe to problem ponadczasowy, lecz jego punkt kulminacyjny sięga lat 70. XX wieku i można go przedstawić w następującej chronologii:           

Relatywnie niska cena ropy naftowej jako skutek stale rosnącego wydobycia. Porozumienie krajów eksportujących ropę, utworzenie kartelu OPEC (1960). Szybki wzrost przychodów ze sprzedaży ropy krajów należących do OPEC. Lokowanie nadwyżek finansowych w zachodnich bankach komercyjnych Gwałtowny wzrost cen ropy naftowej w latach 1973-79. Konieczność zaciągnięcia kredytów zagranicznych przez kraje rozwijające się. Zmiany terms of trade krajów dłużniczych – coraz większy eksport w celu otrzymania większej jednostki importu. Pod koniec lat 70. wzrost stopy procentowej. Wzrost zadłużenia związany ze wzrostem odsetek. Rosnąca liczba krajów chcących zmienić warunki spłaty zadłużenia. Początek lat 80. – zjawisko zwane „kryzysem zadłużeniowym”.4

1

P. Bożyk, Egzemplifikacja międzynarodowych stosunków gospodarczych, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, Warszawa 2004, s. 167 2 A. Budnikowski, Zadłużenie jako problem globalny, PWE, Warszawa 1991 s. 11 3 P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s. 203 4 A. Budnikowski, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 405-406; Przyczyny kryzysu zadłużenia, http://benito81.republika.pl/przyczyn.htm [dostęp 20.04.2015 r.]

2

AKTUALNE PRZYCZYNY ZADŁUŻENIA MIĘDZYNARODOWEGO5

2.2.

Przyczyny zadłużenia międzynarodowego dotyczą praktycznie wszystkich krajów świata i nie odbiegają znacznie od tych znanych z kryzysu zadłużeniowego. Główne z nich to: 

Pułapka zadłużenia – zaciąganie przez skarb państwa kolejnych pożyczek i kredytów na pokrycie deficytu budżetowego;



Niewłaściwe wykorzystanie zaciągniętych kredytów – przeznaczone na „nietrafione” inwestycje w wielu działach gospodarki narodowej; przeznaczane na konsumpcję lub zostały zdefraudowane przez część elit rządzących;



Błędna polityka ekonomiczna – brak świadomego oddziaływania państwa na gospodarkę, nieosiąganie zamierzonych celów;



Recesja – zahamowanie tempa wzrostu gospodarczego, skutkujące najczęściej spadkiem PKB; spadek produkcji, niższa wydajność pracy;



Ograniczony eksport – poprzez procedury tranzytowe, nakładanie ceł, nieopłacalność transportu;



Wzrost cen ropy naftowej – miał on miejsce dwa razy, bezpośrednim skutkiem wzrostu cen tego surowca był wzrost wydatków na import ponoszonych przez kraje importujące ropę;



Wahania stopy procentowej – nowe pożyczki stały się bardziej kosztowne;



Osłabienie dynamiki gospodarczej – spadek możliwości eksportu towarowego krajów dłużniczych do państw uprzemysłowionych



Bardzo wysoki kurs dolara – waluty, którą uregulowana jest większość zobowiązań;



Wysokie wydatki publiczne związane z prowadzeniem wojen czy wystąpieniem klęsk żywiołowych – są to wydatki, których nie są w stanie pokryć dochody państwowe;



Osiąganie celów politycznych rządzącej ekipy – chęć zdobycia poparcia poprzez finansowanie różnorodnych programów i nie ograniczanie wydatków;6



Brak ostrożności ze strony pożyczkodawców – zbyt optymistycznie określających wypłacalność kredytobiorców. 7

2.3.

PORÓWNANIE NAJBARDZIEJ ZADŁUŻONYCH PAŃSTW NA ŚWIECIE

2.3.1. Ze względu na wartość zadłużenia Zadłużenie międzynarodowe to problem, który często dotyczy silnie i dobrze prosperujących państw. W latach 2000-2014 to właśnie one dominują w grupie najbardziej zadłużonych państw świata. W krajach wysoko rozwiniętych przyrost liczby ludności jest mniejszy niż tempo wzrostu PKB, co pozwala przeznaczyć nadwyżki finansowe na rozwój gospodarczy. Przykładem takich krajów są Stany Zjednoczone czy Japonia. Mogą sobie one pozwolić na zadłużenie, gdyż są w stanie spłacać swoje zobowiązania. Posiadają one silne, prężne, rentowne i innowacyjne przedsiębiorstwa, które tworzą ich gospodarkę. Wartość zadłużenia najbardziej zadłużonych państw na świecie jest zaprezentowany w tabeli 1.

5

P. Bożyk, Egzemplifikacja międzynarodowych stosunków gospodarczych, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, Warszawa 2004, s. 168-170 Przyczyny kryzysu zadłużenia, http://benito81.republika.pl/przyczyn.htm 6 A. Daniłowska, Dług publiczny – jego struktura, przyczyny, rozmiary i skutki [w:] Zeszyty Naukowe SGGW - Ekonomika i Org. Gosp. Żywnościowej, 2008, Nr 72, s. 110-112 7 Zadłużenie międzynarodowe, http://odn.zce.szczecin.pl/ju/eduobyw/pliki/stronywo/probl/prod03.pdf [dostęp 20.04.2015 r.]

3

Tabela 1. Wartość zadłużenia najbardziej zadłużonych państw na świecie w roku 2000, 2014 i 2016 (w bln USD). 2000

2014

2016

Japonia USA Włochy Francja Niemcy

6,8 5,8 1,3 0,82 0,75

USA Japonia Niemcy Włochy Francja

17,1 14,1 2,8 2,7 2,5

USA Japonia Chiny Francja Włochy

19, 9 9,0 5,5 2,44 2,43

Wielka Brytania

0,67

Wielka Brytania

2,3

Niemcy

2,42

Wielka Brytania Hiszpania Indie Kanada

2, 06 1,2 0,9 816

Kanada 0,44 Chiny 2,1 Hiszpania 0,32 Kanada 1,6 Belgia 0,25 Brazylia 1,4 Holandia 0,32 Hiszpania 1,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie World Development Indicators, World Bank

2.3.2. Ze względu na relację zadłużenia do PKB Dług zagraniczny do PKB to wskaźnik najczęściej stosowany do oceny poziomu długu publicznego. Wyraża on stosunek całkowitego długu zagranicznego pozostałego do zapłaty na koniec danego roku do rocznego produktu krajowego brutto. Przy interpretacji tego wskaźnika należy brać pod uwagę poziom rozwoju danego kraju czy strukturę zagranicznych zobowiązań.8 Na przestrzeni lat Grecja, Włochy, Belgia i Singapur niezmiennie znajdują się w czołówce najbardziej zadłużonych krajów. W przypadku Grecji mamy do czynienia z poważnymi problemami finansowymi. Od dawna kraj ten zmaga się z kryzysem finansowym, a wszelką pomoc z zewnątrz wykorzystują na spłatę poprzednich zobowiązań, nakręcając w ten sposób spiralę zadłużenia. Japonia jest trzecią co do wielkości gospodarką świata (po Chinach i USA). Pomimo świetnego rozwoju do lat 80. XX wieku, kraj stanął w obliczu stagnacji gospodarczej, a próby pobudzenia gospodarki doprowadzają jedynie do powiększania długu publicznego. Wszystkie państwa znajdujące się w czołówce najbardziej zadłużonych państw, pod względem wskaźnika zadłużenia do PKB, przekraczają próg 80% i tym samym możemy je zaliczyć do krajów wysoko zadłużonych. Relacja zadłużenia do PKB najbardziej zadłużonych państw na świecie jest zaprezentowana w tabeli 2.

Tabela 2. Relacja zadłużenia do PKB najbardziej zadłużonych państw na świecie w roku 2000 i 2016. [w %] KRAJ Cypr Grecja Włochy Kirgistan

2000 156,3 119,1 114,7 114,5

KRAJ Japonia Grecja Włochy Portugalia

2014 230 177 132,1 130

Tadżykistan

114,1

Belgia

106,5

Madagaskar Belgia Sri Lanka Jordan Singapur

111,9 104,5 96,9 93,7 84,1

USA Singapur Hiszpania Francja Egipt

100,5 99,3 98,7 95 91,1

KRAJ Japonia Grecja Liban Włochy Republika Zielonego Przylądka Portugalia Jamajka Mozambik Singapur Bhutan

2016 250,4 179 146 132 129,2 126,2 122,8 120 112 118,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie Central government debt, World Bank

Największym wskaźnikiem zadłużenia do PKB odznacza się Japonia, która w ciągu 14 lat zwiększyła tą relację o niemal 100%. Wyróżnić też trzeba Grecję, która ma bardzo wysoki wskaźnik zadłużenia do PKB, a w ostatnich lat mocno się on zwiększył, głównie na skutek ogromnych gospodarczych perturbacji, które zaszły w tym kraju. Bardzo duży wzrost tego wskaźnika zanotowała również Portugalia, o ponad 70%. Warto nadmienić, iż spośród dziesięciu państw charakteryzujących się największym wskaźnikiem zadłużenia do PKB, aż sześć to państwa europejskie. 8

J. Głuch, M. Grotte, Wskaźniki zadłużenia wewnętrznego krajów [w:] Zeszyty Naukowe SGH – Kolegium Gospodarki Światowej, 2007, Nr 21, s. 202-207

4

Jednym z powodów wolnego tempa wzrostu w krajach rozwiniętych jest wciąż wysoki poziom zadłużenia sektora prywatnego, który również wpływa na stan gospodarki. Zadłużenie prywatne dotyczy głównie wysoko rozwiniętych krajów, w których popularne są kredyty hipoteczne i konsumenckie. W czołówce krajów z najwyższym zadłużeniem w sektorze prywatnym, na przestrzeni ostatnich 14 lat, są takie państwa jak USA, Chiny, Japonia, Hong Kong czy Szwajcaria.

Ze względu na rodzaj zadłużenia Kolejnym ważnym wskaźnikiem służącym do porównania stopnia zadłużenia państw jest stosunek zadłużenia publicznego do PKB. Zadłużenie oficjalne tworzą środki obce, których państwo potrzebuje do sfinansowania deficytu budżetowego. Występuje on w związku z podjęciem decyzji dokonania wydatków publicznych w wysokości przekraczającej możliwości sfinansowania ich dochodami publicznymi. Struktura zadłużenia państw pod względem udziału zadłużenia oficjalnego w PKB diametralnie się zmieniła w latach 2000-2013. Obecnie w czołówce najbardziej zadłużonych państw znajdują się Japonia, Cypr i Grecja, które w 2000r, nie znajdowały się w pierwszej dziesiątce. Relacja zadłużenia prywatnego i publicznego do PKB najbardziej zadłużonych państw na świecie jest zaprezentowana w tabeli 3. Tabela 3. Relacja zadłużenia prywatnego i publicznego do PKB najbardziej zadłużonych państw na świecie w roku 2000 i 2016 [w %] RODZAJ ZADŁUŻENIA PRYWATNE

PUBLICZNE

2000 KRAJ

2016

ZADŁUŻENIE

KRAJ

2000

ZADŁUŻENIE

KRAJ

2016

ZADŁUŻENIE

KRAJ

ZADŁUŻENIE

Japonia

219,28

Cypr

227,3

Salwador

245,64

Japonia

253,0

USA

162,09

USA

203,8

Malta

124,26

Grecja

179,0

Cypr

152,18

Japonia

184,1

Kirgistan

114,53

Cypr

148,0

Hong Kong

150,35

Szwajcaria

175,3

Tadżykistan

114,07

Portugalia

131,5

Szwajcaria

145,81

Chiny

156,7

Madagaskar

111,88

Włochy

129,2

Malezja

135,00

Tajlandia

147,3

Karaiby

98,95

Irlandia

125,7

Dania

131,97

Norwegia

144,8

Jamajka

98,95

Barbados

122,8

Wielka Brytania

122,88

Australia

142,9

Sri Lanka

96,90

Islandia

120,00

Chiny

111,68

134,4

Jordania

93,74

Belgia

117,7

Nowa Zelandia

107,90

Wielka Brytania Singapur

132,9

Singapur

84,05

Wielka Brytania

112,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie World Development Indicators, World Bank tab. Domestic credit to private sector.

2.3.3. Ze względu na relację obsługi długu do eksportu Kolejnym wskaźnikiem służącym do oceny zadłużenia jest stosunek obsługi długu do wpływów z eksportu dóbr i usług. Liczymy go w następujący sposób: ść

ł

ł ż

ę

X 100

ł

Jeżeli wartość tego wskaźnika przekracza 25% to spłata zadłużenia może hamować rozwój gospodarczy kraju.

5

Obsługa długu do eksportu to stosunek płatności kapitału i odsetek od zaciągniętego długu dokonanych w danym roku do eksportu dóbr i usług w tym roku. Słabością tego wskaźnika może być zmienność płatności z tytułu obsługi długu oraz wpływów z eksportu w różnych latach, co utrudnia porównywanie wartości wskaźnika w czasie.9 Relacja obsługi długu do eksportu najbardziej zadłużonych państw na świecie jest zaprezentowana w tabeli 4. Tabela 4. Relacja obsługi długu do eksportu najbardziej zadłużonych państw na świecie w roku 2000, 2006 i 2016. [%]. KRAJ

2000

Brazylia Sierra Leone Argentyna Burundi Boliwia Turcja Ekwador Kazachstan Meksyk Kolumbia Źródło: opracowanie własne na income).

87 76,4 64,3 40,9 39,8 38,9 35,5 32,4 31,9 30,5 podstawie World

KRAJ

2006

Brazylia Kolumbia Kazachstan Węgry Turcja Salwador Argentyna Ekwador Filipiny Liban Development Indicators,

KRAJ

2016

38,2 Wenezuela 59,5 34,0 Brazylia 51,2 33,5 Papua Nowa Gwinea 49,1 33,2 Kazachstan 44,3 32,9 Bośnia i Hercegowina 41,4 31,6 Jamajka 40,4 31,5 Indonezja 39,6 30,7 Turcja 39,3 27,6 Gruzja 37,6 26,7 Argentyna 34,9 World Bank tab. Total debt service (% of exports of goods, services and primary

Tabela 6. Relacja obsługi długu do eksportu najbardziej zadłużonych państw na świecie w latach 2000, 2005, 2010, 2015 i 2016 (w %). 2000 2005 2010 2015 16,9 8,7 22,9 60,4 Wenezuela 87,0 46,2 18,4 38,1 Brazylia 12,9 8,4 13,3 11,3 Papua Nowa Gwinea 32,4 41,9 57,9 63,3 Kazachstan 14,2 7,3 26,2 28,6 Bośnia i Hercegowina 18,8 22,5 28,0 88,0 Jamajka 22,8 20,9 18,7 32,0 Indonezja 38,9 37,4 36,5 10,8 Turcja 12,7 8,1 17,5 29,6 Gruzja 64,3 19,7 18,6 24,6 Argentyna Źródło: Opracowanie własne na podstawie wskaźnika Total Debt Service (% of exports of goods, services and primary income), World Bank.

2016 59,5 51,2 49,1 44,3 41,4 40,4 39,6 39,3 37,6 34,9

2.3.5. Zadłużenie międzynarodowe pod względem regionów Rozmiar zadłużenia można rozpatrywać nie tylko z perspektywy pojedynczych krajów, czy ich grup jak np. członków Unii Europejskiej, ale również z perspektywy kontynentów czy w skali całego świata. Poniższa tabela przedstawia dwa najbardziej zadłużone państwa na każdym z kontynentów. Tabela 7. Dwa najbardziej zadłużone państwa w każdym regionie (na kontynencie) w mld USD. Zadłużenie międzynarodowe w ujęciu regionalnym Ameryka Północna USA – 19 947,680

Kanada – 1 413, 865 Azja

Japonia – 10 427, 566

Chiny – 4 609, 682 Europa

Włochy – 2 455, 626

Francja – 2 380, 887 Ameryka Południowa

Brazylia – 1 408, 987

Meksyk – 611, 927 Afryka

Egipt – 322, 145

RPA – 152, 509 Australia i Oceania

Australia – 517, 457 Źródło: opracowanie własne na podstawie www.countryeconomy.com

Nowa Zelandia – 53, 049

Rysunek 1 przedstawia procentowy udział zadłużenia poszczególnych państw w całości zadłużenia świata. Łatwo zauważyć, że największy udział posiadają Stany Zjednoczone, a ich zadłużenie stanowi aż 31,8% światowego zadłużenia. Na kolejnej pozycji plasuje się Japonia z wartością 18,8%, następnie Chiny (7,9%), Włochy (3,9%) i Francja (3,8%). 9

J. Głuch, M. Grotte, Wskaźniki zadłużenia wewnętrznego krajów [w:] Zeszyty Naukowe SGH – Kolegium Gospodarki Światowej, 2007, Nr 21, s. 202-207

6

Rysunek 1. Procentowy udział zadłużenia państw w stosunku do światowego zadłużenia.

Źródło: http://www.visualcapitalist.com/63-trillion-world-debt-one-visualization/

3. ROZWIĄZANIE GLOBALNEGO PROBLEMU ZADŁUŻENIA 3.1 Sposoby łagodzenia kryzysu zadłużenia międzynarodowego W celu niedopuszczenia do dalszego postępu kryzysu finansowego, który był groźny dla całej globalnej gospodarki, państwa i instytucje ekonomiczne podejmowały dużo działań zmierzających do ograniczenia a w konsekwencji zlikwidowania kryzysu zadłużeniowego. Działania te rozpoczęto już po pierwszej fazie kryzysu w latach 80-tych. W ramach tych działań przedstawiono wiele propozycji łagodzenia kryzysu zadłużeniowego. Uświadomiono sobie, że kryzys zadłużeniowy ma charakter globalny i stanowi zagrożenie dla całej gospodarki światowej. Reakcją były próby rozwiązania tego kryzysu oraz łagodzenie jego negatywnych skutków. Wiele propozycji opracowanych przez rządy oraz instytucje międzynarodowe różniły się w wielu kwestiach, przede wszystkim rozłożeniem kosztów pomiędzy wierzycieli i dłużników. Można wyróżnić trzy etapy w procesie poszukiwania wyjścia z pułapki zadłużenia. Pierwszy etap obejmował lata 1982 – 1984 i był nazwany uzgodnieniem finansowaniem dodatkowym lub dostosowaniem recesyjnym. Uważano wtedy, że występujące problemy mają podłoże koniunkturalne i są zjawiskiem przejściowym. Rozwiązaniem miały być działania zapewniające dopływ środków finansowych umożliwiających obsługę zadłużenia. Warunkiem uzyskania dostępu do nowych środków była realizacja polityki dostosowawczej uzgodnionej z MFW. Dzięki takim działaniom udało się uchronić gospodarki państw zadłużonych przed całkowitym załamaniem, ale nie rozwiązano problemów wywołanych przez kryzys zadłużeniowy. Do tego niezbędne było większe zaangażowanie się wierzycieli.10 W tym samym czasie pojawiło się też wiele propozycji ( np. A. Salomona czy H. Wallicha) przewidujących stabilizację stopy procentowej, według której miałyby być spłacane odsetki. Ich cechą wspólną było dążenie do

10

J. Rymarczyk, (red.) Międzynarodowe Stosunki gospodarcze , Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 398-399.

7

zapewnienia krajom dłużniczym stabilnych warunków spłaty, a krajom wierzycielskim – odzyskanie swych wierzytelności w pełnej wysokości.11 Drugi etap rozwiązywania kryzysu zadłużeniowego miał miejsce w latach 1985 – 1988. Jego nazwa pochodziła od ówczesnego amerykańskiego sekretarza skarbu Jamesa Bakera(plan Bakera). Plan ten stanowił wspólne przedsięwzięcie MFW, Banku Światowego i banków komercyjnych, zakładające wspomaganie proeksportowych programów restrukturyzacyjnych w krajach zadłużonych poprzez dopływ nowych kredytów. Instytucje międzynarodowe oraz banki komercyjne państw uprzemysłowionych, Bank światowy i Międzyamerykański Bank Rozwoju miały wyasygnować 9 miliardów dolarów a banki prywatne 20 miliardów w ciągu 3 lat. W zamian zadłużone państwa miały kontynuować procesy reform gospodarczych w duchu wolnorynkowym Plan Bakera objął w sumie 17 państw, jednak nie przyniósł znaczących rezultatów głównie ze względu na małą wiarygodność przedstawionych projektów restrukturyzacyjnych i brak porozumień z MFW Trzeci etap rozwiązania problemów zadłużenia został zapoczątkowany w 1989 r. przez propozycję zgłoszoną przez administrację amerykańską, która nosił nazwę planu Brady’ego. Przedstawione w tym planie inicjatywy były związane z umorzeniem części długów. Zakładano, że kraje zadłużone przeprowadzą reformy gospodarcze uzgodnione z MFW i Bankiem Światowym. Natomiast twórcy planu mieli zapewnić instrumenty finansowe i kredyty na realizację tych programów oraz restrukturyzację dotychczasowych zobowiązań przez wierzycieli instytucjonalnych (Klub Paryski) i prywatnych (Klub Londyński). Do 1994r. w ramach planu zawarto porozumienia dotyczące redukcji długów z 18 państwami ( wśród nich była również Polska ), o wartości 191 mld USD. W kolejnych latach umowy podpisano także z innymi państwami, m.in. Wietnamem, Wybrzeżem Kości Słoniowej i Panamą. Najbardziej zadłużone kraje mogą korzystać z programów pomocy instytucji związanych z ONZ. Jedną z takich form pomocy jest Program redukcji długów państw najsłabiej rozwiniętych (ang. Heavily Indebted Poor Countries Initiative, HIPC). Został on zainicjonowany w 1996 r. przez MFW i Bank Światowy. Jego rolą jest redukcja nadmiernego zadłużenia krajów najbiedniejszych do takiego poziomu, który umożliwiałby spłatę bez negatywnych skutków dla ich gospodarek. Jest on przeznaczony przede wszystkim dla państw, które samodzielnie nie są w stanie obsługiwać długów, a jednocześnie w ich przypadku poprzednie działania nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Celem HIPC są również działania, które umożliwiałyby w przyszłości regularne wywiązywanie się państw z pozostałych zobowiązań. Osiągnięte rezultaty są jednak trudne do jednoznacznej oceny. W przypadku 22 krajów, które osiągnęły tzw. Punkt decyzyjny, spłatę długu obniżono o ok. 30 %. W 2008 r kryteria uczestnictwa w Inicjatywie HIPC spełniło 41 krajów. Wśród nich największą grupę stanowiły kraje Afryki Subsaharyjskiej. Realizacja Inicjatywy HIPC w grupie 33 krajów spowodowała obniżenie nominalnych kosztów obsługi długu w wyniku przyznanej pomocy w wielkości blisko 70 mld USD. Działania te przyczyniły się do redukcji wartości bieżącej zadłużenia o ponad 50%. Obniżyły się również wskaźniki obsługi długu oraz nastąpił wzrost wydatków na realizację programów socjalnych i inwestycje zmniejszające ubóstwo.12 3.1.

11 12

PROPOZYCJE ŁAGODZENIA KRYZYSU ZADŁUŻENIOWEGO

A. Budnikowski, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 408. J. Rymarczyk, (red.) Międzynarodowe Stosunki gospodarcze , Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 399, 401, 402, 403.

8

W miarę upływu czasu kraje wierzycielskie zdały sobie sprawę z tego, że przedmiotem zagrożenia jest nie tylko gospodarka światowa, ale także globalna sytuacja polityczna. Współcześnie istnieje kilkadziesiąt propozycji rozwiązania problemu zadłużenia. Są to zarówno propozycje bardzo radykalne i trudne do zrealizowania, jak i takie, które zaczęto wprowadzać w życie. Różnią się one przede wszystkim rozłożeniem kosztów wychodzenia z kryzysu między wierzycieli i dłużników, a także listą adresatów. W związku z tym pojawiło się pojęcie restrukturyzacji zadłużenia - jest to zmiana warunków spłaty zobowiązań w sposób umożliwiający dłużnikowi wywiązywanie się z zawartej umowy do czasu poprawy sytuacji finansowej. Celem restrukturyzacji jest zapewnienie ciągłości trwania umowy i doprowadzenie do spłaty zadłużenia, bez konieczności podejmowania działań windykacyjnych. Mitterand ustalił zasady restrukturyzacji: umorzenie 1/3 długu, rozłożenie całości długu na 2/3 długu na 14 lat lub na 25 lat z oprocentowaniem niższym od rynkowego (o 3 punkty).13 Przedstawiając propozycję łagodzenia globalnego kryzysu zadłużenia, nie można pominąć planu Bakera. Został on przedstawiony we wrześniu 1985 roku. Propozycje Bakera zakładały umiarkowany wzrost gospodarczy oraz stabilizację cen i kreację kapitału w krajach rozwiniętych przy równoczesnym wysokim wzroście gospodarczym krajów rozwijających się oraz udostępnianiu im kapitału z zewnątrz. Procesy te miały zachodzić w warunkach swobodnej wymiany międzynarodowej i przy ograniczonych wahaniach kursów walutowych. Stwierdzono, że na rynkach finansowych nie ma mechanizmów samoregulujących i z tego powodu zadłużenie zagraniczne, a także kształtowanie się kursów walutowych wymaga wspólnych działań w skali międzynarodowej. W liczbach wymiernych Bakera zakładał dodatkową pomoc w wysokości 40 mld dolarów, której udzieliłyby w równych częściach banki komercyjne i oficjalni kredytodawcy, w tym Bank Światowy. Suma ta nie jest zbyt wysoka, jeżeli zauważyć, że roczne odsetki należne od krajów objętych planem Bakera wynosiły wówczas 95 mld dolarów. Otrzymywanie nowych pożyczek miało być uzależnione od przeprowadzenia przez dłużników reform strukturalnych, zmierzających do ożywienia gospodarczego. Tego typu działanie, nazywane finansowaniem okrężnym, było w rzeczywistości powiększaniem zadłużenia i tym samym ciężaru jego obsługi w przyszłości, a także dalszym pogrążaniem się banków. Zasadniczym problemem planu Bakera był brak gwarancji dla kredytów prywatnych i wynikająca z tego niechęć banków komercyjnych do udzielania pożyczek najbiedniejszym dłużnikom.14 W tym samym okresie pojawiły się propozycje A. Salomona, czy H. Wallicha - przewidujące stabilizację stopy procentowej według, której miały być płacone odsetki. Cechą wspólna tych propozycji było dążenie do zapewnienia krajom dłużniczym stabilnych warunków spłaty, a krajom wierzycielskim - odzyskania wierzytelności w pełnej wysokości. W połowie lat 80-tych. gdy okazało się, że kryzysu zadłużeniowego nie można rozwiązać bez ofiar ze strony wszystkich zainteresowanych stron, zaczęły pojawiać się plany (m.in. S. Fishera i B Bradleya) przewidujące szersze zaangażowanie wierzycieli w koszty rozwiązania problemu zadłużenia. W projektach najbardziej radykalnych przewidywano umorzenie całości lub części zadłużenia. W nieco mniej radykalnych - zmniejszenie długu do poziomu jego ceny rynkowej czy tez dostosowanie obsługi długu do możliwości dłużnika. 15 Szczególną rolę w redukcji międzynarodowego długu należy przypisać planowi Brady’ego, wysuniętemu w 1989 roku. Propozycja była skierowana do 39 krajów mających trudności z obsługą długu prywatnego o wielkości 340

13

Rozwiązywanie problemów spłaty zadłużenia, http://benito81.republika.pl/rozwi.htm Ameryka Południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego, https://www.researchgate.net/publication/270218772_Ameryka_Poludniowa_wobec_problemu_zadluzenia_zagranicznego, str. 79-80 15 Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, http://miedzynarodowe-stosunki gospodarcze.wiedza.diaboli.pl/miedzynarodowe-stosunki-gospodarcze-3/ 14

9

mld dolarów. Plan ten przewidywał redukcję zadłużenia, a także zamianę długu na obligacje. Każdy podmiot zaangażowany w rozwiązanie problemu zadłużenia otrzymywał konkretne zadanie do wykonania. Rządy krajów dłużniczych powinny skoncentrować się na uporządkowaniu gospodarki, banki prywatne zredukować zaś wierzytelności tym krajom o 30% i udzielić im nowych kredytów, natomiast organizacje, takie jak Bank Światowy czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy powinny stworzyć bodźce do redukowania przez banki prywatne części wierzytelności. Z planu Brady'ego skorzystały głównie państwa Ameryki Łacińskiej, a także inne państwa borykające się z problemem zadłużenia, np. Polska w 1994 roku. Plan Brady'ego był znacznie bardziej skuteczniejszy niż plan Bakera, uwolnił najważniejszych dłużników od ciężaru nadmiernego zadłużenia i tym samym zmniejszył ryzyko zachwiania całego międzynarodowego systemu kredytowego i wywołania globalnego kryzysu gospodarczego. Nie rozwiązał jednak problemu zadłużenia państw skrajnie biednych, nie będących w stanie sprostać warunkom planu Brady'ego. Ważnym międzynarodowych programem redukcji zobowiązań jest zatwierdzona przez MFW i BŚ w 1996 roku inicjatywa HIPC (Heavily Indebted Poor Countries). Jest to inicjatywa na rzecz oddłużenia krajów ubogich. Jej głównym celem miało być zapewnienie specjalnej pomocy najbiedniejszym krajom. Celem programu jest udzielenie pomocy krajom, które nie mogą osiągnąć stabilnego poziomu swojego zadłużenia wyłącznie przy użyciu tradycyjnych metod wyrównania i ograniczania. Kraje te muszą brać udział w programach dostosowawczych, korzystając ze wsparcia Banku Światowego oraz MFW, oraz wdrażać strategię ograniczenia ubóstwa, tak aby korzyści wypływające z wyspecjalizowanej pomocy w ramach inicjatywy HIPC były wykorzystywane w celu ich rozwoju. Program ma wiele wymiarów: umarzenie długów, reforma polityki strukturalnej i społecznej z naciskiem zwłaszcza na usługi w zakresie zdrowia i edukacji na poziomie podstawowym. Łączny koszt pomocy udzielonej 28 krajom, które osiągnęły „punkt decyzyjny” oraz 13 krajom, które mogą skorzystać z umorzenia długu w ramach wzmocnionej inicjatywy na rzecz głęboko zadłużonych krajów ubogich, jest szacowany na ok. 61 miliardów dolarów. 16 Spośród 39 państw kwalifikujących się do pomocy, 36 otrzymało pełne umorzenie długów z MFW i innych wierzycieli po spełnieniu drugiego etapu. Trzy państwa, które zostały zidentyfikowane jako potencjalnie kwalifikujące się do pomocy (realizujące drugi etap), nie otrzymały jeszcze decyzji. Tabela 4. Lista państw, które kwalifikują się do pomocy lub oczekują na decyzję w ramach inicjatywy HIPC (stan na marzec 2016 r.) Afganistan Benin Boliwia Burkina Faso Burundi Czad Demokratyczna Republika Kongo Etiopia Gambia Ghana Gwinea Gwinea Bissau Erytrea

Państwa, które zakwalifikowały się do pomocy: Gujana Niger Haiti Rwanda Honduras Republika Konga Kamerun Republika Środkowoafrykańska Komory Senegal Liberia Sierra Leone Madagaskar Tanzania Malawi Togo Mali Wybrzeże Kości Słoniowej Mauretania Wyspy Św. Tomasza i Książęca Mozambik Uganda Nikaragua Zambia Państwa, które oczekują na decyzję: Somalia Sudan

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Debt Relief Under the Heavily Indebted Poor Countries (HIPC) Initiative, International Monetary Fund-Factsheet.

Od momentu wybuchu kryzysu wierzyciele publiczni zrzeszeni w Klubie Paryskim, (czyli w nieformalnej grupie wysokich urzędników do spraw finansów z 19 najbogatszych krajów świata, która zajmuje się takimi usługami 16

Inicjatywa na rzecz głęboko zadłużonych krajów ubogich (HIPC), http://publications.europa.eu/resource/cellar/12a461b0-6e9f-4d53-ba22a2197840f95f.0012.02/DOC_2

10

finansowymi, jak restrukturyzacją i umarzaniem

długów krajów) a także banki prywatne zrzeszone w Klubie

Londyńskim (czyli w nieformalnym stowarzyszeniu ok. 500 banków komercyjnych, powstałych w 1976 r. w celu restrukturyzacji zadłużenia poszczególnych państw-dłużników; w odróżnieniu od Klubu Paryskiego zrzesza wierzycieli prywatnych) były gotowe umorzyć część długu. Redukcja ta objęła najpierw kraje najbiedniejsze, czyli afrykańskie i Boliwię, a w dalszej kolejności państwa, takie jak Polska, Egipt czy Meksyk. Redukcja ta miała jednak charakter incydentalny. W związku z przedstawionymi zagrożeniami związanymi z utrzymywaniem się kryzysu zadłużeniowego wierzyciele będą w przyszłości gotowi nadal zwiększać swoje zaangażowanie w jego rozwiązanie. Można jednak przypuszczać, że preferowanie interesów narodowych nie pozwoli im na odstąpienie od zasady indywidualnego podejścia do dłużnika.17 3.2.

KONWERSJA ZADŁUŻENIA

Rysunek 2. Schemat konwersji zadłużenia

Źródło: www.nbportal.pl/slownik/pozycje-slownika/konwersja-dlugu

Ważnym zagadnieniem odnoszącym się do łagodzenia problemu zadłużenia, o którym należy wspomnieć, jest konwersja zadłużenia, czyli tzw. rynkowa technika redukcji zadłużenia (market – based menu approach). Jest to porozumienie polegające na sprzedaży lub zamianie zadłużenia na inną formę, zazwyczaj korzystniejszą dla dłużnika, np. poprzez wydłużenie terminu i zmian warunków spłaty, zmiany stopy procentowej czy waluty. Biorąc pod uwagę przedmiot tej wymiany, wyróżniamy sześć podstawowych transakcji zamiany:  zamiany długu na dług (debt for debt swap)  zamiana długu na udziały kapitałowe w przedsiębiorstwach (debt for capital swap) – sprowadza się do zakupu przez wierzycieli aktywów wyrażonych w walucie krajowej dłużnika (np. akcji przedsiębiorstw) za jego dług, zamieniony na jego walutę krajową.  Zamiana długu na towary pochodzące z danego kraju (debt for commodity swap) polega na spłacie długu towarami eksportowymi dłużnika, które są sprzedawane na rynku światowym przez wierzyciela. Najbardziej znanymi przypadkami są porozumienia Peru z amerykańskimi bankami First Interstate Bank i Chase Manhattan.  Zamiana długu na inwestycje w ochronie środowiska (debt for nature swap) jest to relatywnie nowa techniką redukcji zadłużenia zagranicznego, która pojawiła się w związku z postępującą degradacją środowiska naturalnego. W pierwszej operacji tego typu międzynarodowe organizacje ekologiczne (np. Conservation

17

A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998, s. 129-130

11

International i Nature Conservancy) wykupują dług od wierzycieli danego kraju i oferują go im następnie w zamian za realizację zamierzeń związanych z ekologią. W drugim przypadku rząd kraju wierzycielskiego postanawia przeznaczyć część swoich wierzytelności na inwestycje w dziedzinie ochrony środowiska w kraju dłużniczym.  Zamiana długu na obligacje (debt for bond swap) – zamiana długu na obligacje sprowadza się do zastąpienia „starego” zadłużenia nowymi długoterminowymi obligacjami, które emituje kraj dłużniczy. Korzyści dla kraju dłużniczego z zamiany długu na obligacje polegają na bardziej równomiernym rozłożeniu w stosunkowo dłuższym czasie ciężaru obsługi zobowiązań. W odróżnieniu od innych typów konwersji zamiana długu na obligacje nie prowadzi do wzrostu procesów inflacyjnych w zadłużonych krajach. Operacje zmiany długu na obligacje ułatwiają napływ nowych kredytów.  wykup długu przez kraje dłużnicze (debt buy-backs) - wykup zobowiązań wobec banków komercyjnych według cen rynkowych, nabywcami długów mogą być firmy prywatne, przedsiębiorstwa bankowe i rządy krajów zadłużonych. 18

4. ZADŁUŻENIE MIĘDZYNARODOWE POLSKI 4.1.

ZADŁUŻENIE MIĘDZYNARODOWE POLSKI W LATACH 1990-2016 Na zadłużenie międzynarodowe Polski składa się zadłużenie Narodowego Banku Polskiego (pozostałe

inwestycje zagraniczne w tym m.in. kredyty i pożyczki otrzymane), sektora rządowego i samorządowego (dłużne papiery wartościowe w posiadaniu zagranicznych inwestorów portfelowych, w tym m.in. długoterminowe papiery dłużne oraz pozostałe inwestycje zagraniczne), sektora bankowego (m.in. kredyty inwestorów bezpośrednich), oraz sektora pozarządowego i pozabankowego (m.in. instrumenty dłużne). Zadłużenie zagraniczne dzieli się również na długoterminowe i krótkoterminowe. Zadłużenie zagraniczne Polski ciągle wzrasta. Wynika to z aspiracji polskiego społeczeństwa dotyczących poziomu rozwoju gospodarki, a także wzrostu konsumpcji nadal nieproporcjonalnie dużej w stosunku do własnych możliwości finansowych. Polska to kraj o strukturalnie niskim poziomie oszczędności krajowych. Ich udział w relacji do PKB od lat należał do najniższych w Europie. Największe zadłużenie w latach 2000-2014, Polska osiągnęła w 2013r., co głównie było spowodowane wzrostem długu zaciąganego przez sektor bankowy oraz przedsiębiorstwa w związku z dostępem do kredytów na lepszych warunkach (w tym o niższym oprocentowaniu) za granicą niż w kraju. Co więcej, do przyczyn wzrostu zadłużenia zagranicznego, możemy zaliczyć integrację Polski z UE, poprzez dotacje udzielane na zasadzie refinansowania. Wymogiem było pozyskanie całości środków na inwestycje przed jej realizacją. W tym celu często zaciągano kredyty zagraniczne. Korzystały z nich głównie przedsiębiorstwa, ale również banki oraz sektor rządowy i samorządowy.19 Relacja zadłużenia Polski do PKB w roku 2000 wynosiła 37,7 %20. W 2016 r. wskaźnik ten był już na poziomie 50,2%, czyli o 12,5 punktów procentowych więcej niż przez szesnastoma laty

21

. Oznacza to, że dług

międzynarodowy Polski wzrasta. Co więcej, przekroczył tzw. wartość krytyczną, wynoszącą 50% 22. 18 19

G. Górniewicz, Ameryka Południowa wobec problemu zadłużenia, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, nr 1 (3), Toruń 2010, s. 81-84

K. Nowacka-Bandosz, Zadłużenie zagraniczne Polski na tle krajów Unii Europejskiej i czynniki jej wzrostu, s. 158 Główny Urząd Statystyczny Central Statistical Office, Rachunki Kwartalne Produktu Krajowego Brutto w latach 2000–2006, Warszawa 2007. 21 Główny Urząd Statystyczny Central Statistical Office, Rachunki Kwartalne Produktu Krajowego Brutto w latach 2012–2016, Warszawa 2017. 22 A. Daniłowska, Dług publiczny – jego struktura, przyczyny, rozmiary i skutki, [w:] Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 72, Warszawa 2008, s.113. 20

12

W latach 2000-2016 zmalał natomiast wskaźnik relacji obsługi długu do wartości eksportu. Na początku

badanego okresu wynosił on 5,5%, a po 16 latach niespełna 4%, czyli o ponad 1,5 punktów procentowych mniej23. Tu z kolei, polskie zadłużenie nie osiągnęło wartości krytycznej, która kształtowała się na poziome 30%24. Tabela 4. Zadłużenie międzynarodowe Polski w latach 1990-2016 (w mld zł) Rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Zadłużenie 48,5 65,8 99,6 138 152 167,2 185,6 221,7 237,4 237,4 280,3 302,1 352,4 408,3 431,4 466,6 506,3 527,4 501,5 631,5 701,8 771,1 793,9 838,1 780 834,6 965,2

1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce [w:] Rządowe Centrum Studiów Strategicznych (i) Narodowy Bank Polski.

Wykres 7. Zadłużenie międzynarodowe Polski w latach 1990-2016 (mld zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Finansów Sprawozdania z wykonania budżetu państwa w latach 1990-2016, www.mf.gov.pl (dostęp: 23.03.2018 r.)

4.2.

WSKAŹNIK RELACJI ZADŁUŻENIA DO PKB I WSKAŹNIK RELACJI OBSŁUGI DŁUGU DO EKSPORTU

23

Ministerstwo Finasów, Informacja kwartalna o stanie finansów publicznych w IV kwartale 2016 r. i w całym 2016 r., Warszawa 2017. A. Daniłowska, Dług publiczny – jego struktura, przyczyny, rozmiary i skutki, [w:] Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 72, Warszawa 2008, s.113. 24

13

Kraje znajdujące się w kryzysie, można podzielić na 3 grupy ze względu na wartość wskaźnika relacji zadłużenia do PKB. Zaliczamy do nich: kraje wysoko zadłużone (w których wskaźnik ten przekracza 80%), średnio zadłużone (wskaźnik mieści się w przedziale 48-80%) oraz nisko zadłużone (wskaźnik nie przekracza 48%).25 W 2000 r. wskaźnik ten dla Polski wyniósł 38%26, a w 2014 r. już 50,00%27, czyli o około 12 punktów procentowych więcej niż na początku XXI w. Oznacza to, że zadłużenie Polski nieustannie wykazuje tendencje wzrostową. W 2000 r. Polska była krajem nisko zadłużonym, ale już w 2014 r. według tej klasyfikacji zaliczyła się do krajów średnio zadłużonych. Konstytucyjny próg relacji zadłużenia do PKB wynosi w Polsce 60%. Miernikiem kryzysu zadłużenia jest także stosunek kosztów obsługi długu zagranicznego do przychodów z eksportu. Wskaźnik relacji obsługi długu (rat kapitałowych i odsetek) do eksportu opisuje, jaka część dochodów z eksportu będzie wykorzystywana do bieżącej obsługi długu oraz w jakim stopniu płatności z tytułu obsługi długu są podatne na nieprzewidywalny spadek dochodów z eksportu. Wskaźnik ten w 2000 r. wyniósł 5,5%28 a w 2014 r. 4,94%29. Zestawienie wskaźników relacji długu do PKB oraz relacji obsługi długu do eksportu zawiera tabela 6. Tabela 6. Wskaźniki zadłużenia Polski w latach 2000, 2014 i 2016 2000

2014

2016

wartość długu w mld zł

280,33

780

965,2

relacja długu do PKB w %

38%

50%

51%

wskaźnik relacji obsługi długu do eksportu

5,50%

4,94%

3,99%

Źródło: opracowanie własne na podstawie World Development Indicators, World Bank

25

P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s. 203-204 Dług szybko rośnie, Skarb Państwa 630 mld pod kreską [w:] Money.pl, http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/dlug;szybko;rosnie;skarb;panstwa;630;mld;zl;pod;kreska,61,0,590141.html, [dostęp 21.04.2015 r.] 27 Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tsdde410&plugin =1, [dostęp 21.04.2015 r.] 28 Obliczenia własne na podstawie Głównego Urzędu Statystycznego (i) Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Finansów - z upoważnienia ministra -na interpelację nr 2453 w sprawie strategii rozwiązania problemu długu publicznego Polski, http://orka2.sejm.gov.pl/IZ3.nsf/main/46AD3896 29 Opracowanie własne na podstawie World Development Indicator, World Bank 26

14