Trzy po 33 - prof. dr hab. Jerzy Bralczyk

SAVE OFFLINE

redakcja: Marek Markowski korekta: Teresa Kruszona projekt graficzny i skład: Wojtek Kwiecień-Janikowski zdjęcia na okładce: Michał Mutor

ul. Czerska 8/10, 00-732 Warszawa www.wydawnictwoagora.pl Wydawnictwo książkowe: dyrektor wydawniczy: Małgorzata Skowrońska redaktor naczelny: Paweł Goźliński koordynacja projektu: Magdalena Kosińska © copyright by Jerzy Bralczyk 2016 © copyright by Jan Miodek 2016 © copyright by Andrzej Markowski 2016 © copyright by AGORA SA 2016 Wszelkie prawa zastrzeżone Warszawa 2016 ISBN: 978-83-268-1907-0 (epub), 978-83-268-1908-7 (mobi)

Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo! Polska Izba Książki Konwersja publikacji do wersji elektronicznej

SPIS TREŚCI Na początku było słowo. a potem bóg stworzył wyraz Wyrazy znam brzydkie, słowa mam dla ludzi • Jerzy Bralczyk Słowo na polskich drogach • Jan Miodek Dobre imię złego słowa • Andrzej Markowski Pokaż mi swoje know-how, czyli kreatywne czytanie projektu Miej projekt albo giń • Jerzy Bralczyk Zmotywowani od kołyski • Jerzy Bralczyk Kreatura się kreuje • Jerzy Bralczyk Zupełnie nowe czytanie • Andrzej Markowski Kariera, patrz pod: Nikodem Dyzma • Andrzej Markowski Know-how dla crowdfundingu • Jan Miodek Propozycja nie do odrzucenia • Jerzy Bralczyk Polski hydraulik instaluje w Tate Modern • Jan Miodek Naszym targetem jest człowiek, czyli chipsy z bonusem Produkt językoznawczy • Jerzy Bralczyk Prezentuję państwu • Jerzy Bralczyk Pozytywnie zaprogramowani • Jerzy Bralczyk Internet w pakiecie gratis • Andrzej Markowski Czy dostanę bonus? • Andrzej Markowski Chipsa naszego powszedniego • Andrzej Markowski Egipt czy Chorwacja, która destynacja? • Jan Miodek Dedykuję panu ten odkurzacz • Jan Miodek Felieton adresowany • Andrzej Markowski Obywatel dobrze sformatowany • Jan Miodek Dudni już krok, milionów krok, czyli pochylamy się nad

prekariatem Dzień bez manifestacji to dzień stracony • Jerzy Bralczyk Alternatywa w opozycji • Jerzy Bralczyk Pochylam się, jestem gość • Jerzy Bralczyk Nie taki straszny kolektyw • Andrzej Markowski Mówisz: kamienicznik, myślisz: krwiopijca • Andrzej Markowski Dinozaur – to brzmi dumnie • Andrzej Markowski Prekariat. Od łaski pańskiej się zaczęło • Jan Miodek Millenialsi specjalnej troski • Jan Miodek Na dwoje ambicja wróżyła • Jerzy Bralczyk Na ten moment przyznaję, czyli co suweren ma na języku Raczej jeszcze pomyślę • Jerzy Bralczyk Skromność nie pozwala mi przyznać • Jerzy Bralczyk Podejrzana sprawa • Jerzy Bralczyk To się nie przekłada • Andrzej Markowski Podstępne podejście • Andrzej Markowski Naturalnie, rzecz jasna, oczywiste • Jerzy Bralczyk Na ten moment to na tyle • Jan Miodek Pełen kościół? To pomyłka • Jan Miodek Aaaaaby korzystny odkup… • Jan Miodek Prawdziwy Polak stoi tam, gdzie… • Jerzy Bralczyk Młodości, ty nad poziomy wylatuj, czyli obczaić karierę hejtera Zupełnie nie ogarniasz • Jerzy Bralczyk Hejtuję, więc jestem • Jerzy Bralczyk Od powietrza, głodu, ognia i obciachu… • Jerzy Bralczyk Obczaiłem obczaić • Andrzej Markowski Szafiarka prawdę ci powie • Andrzej Markowski Czują miętę, będzie chemia • Andrzej Markowski

Prawilny tępi frajerstwo • Jan Miodek Focia z foczką • Jan Miodek Nowe życie polewki • Jan Miodek Gimbaza na miejscówce • Jan Miodek Z pewną taką intymnością, czyli ciężki toksyczny syndrom Pod górkę do szkoły i toksyczni rodzice • Jerzy Bralczyk Jaka jest pańska pasja? Szewska • Jerzy Bralczyk Fenomenalny ten syndrom • Jerzy Bralczyk Do zobaczenia, idę na dietę • Andrzej Markowski Z pewną taką intymnością • Andrzej Markowski Ograła faceta koncertowo • Jan Miodek Chciwym być czy nie być? Oto jest pytanie • Andrzej Markowski Niesamowicie ciężko • Jan Miodek Krokodyla kup mi luby. A potem pomiziaj • Jan Miodek To wkurzające • Jan Miodek Gdzie są słówka z tamtych lat, czyli bałamutny spiker Prześwietlona klisza • Andrzej Markowski Premia jak psu zupa • Jerzy Bralczyk Gdzie są bałamutki z tamtych lat • Andrzej Markowski Wyższa Szkoła Chachmęcenia • Andrzej Markowski A tam, taka chałturka • Andrzej Markowski Fascynat, chociaż pasjonat • Jan Miodek Mówca spikerowi nierówny • Jan Miodek Słowo Początku, wszystkiego oś, ale nie pomagałoś • Jan Miodek Bez blefu nie ma kołaczy • Andrzej Markowski Chandra w dołku • Andrzej Markowski Populista wyautuje układ, czyli kontrowersyjny kompromis

Popularny jak populista • Jerzy Bralczyk Układ wygodnie się ułożył • Jerzy Bralczyk Trybik w systemie • Jerzy Bralczyk Nie zawsze zgniły kompromis • Jerzy Bralczyk Szklany sufit – i zaczynają się schody • Jan Miodek Przyjdzie walec i zglajchszaltuje • Jan Miodek Wyautowany powstań ludu ziemi • Jan Miodek Kontrowersyjny felieton • Andrzej Markowski Profil 2.0, czyli aplikacja dobra na wszystko, aplikacja na drogę za śliską Profil dobrze wyprofilowany • Jerzy Bralczyk I lajkuję cię very much • Jerzy Bralczyk Kto ma status, temu diabeł dzieci kołysze • Jerzy Bralczyk Hybrydy w natarciu • Andrzej Markowski Wpłatomat. Ale samo się nie wpłaca • Andrzej Markowski Wszystko jest 2.0 • Jan Miodek Mamusiu, apeluję o aplikację • Jan Miodek Ten plik nazywa się niebo • Jan Miodek Desygnowany w ramach agendy, czyli transparentne procedury O państwo transparentne jak pomadka • Jerzy Bralczyk Legitymację, poproszę • Jerzy Bralczyk Procedura uzasadnia istnienie • Jerzy Bralczyk Desygnowany to ma klawe życie • Andrzej Markowski Ustalmy agendę narracji • Jan Miodek Miękkie umiejętności prezesa • Jan Miodek Miało to miejsce w międzyczasie • Jan Miodek Paparazzo puścił babola, czyli blichtr plotki Puścił dwa babole • Jan Miodek Papierowy tygrys paparazzo • Andrzej Markowski

Pan minister ma charyzmat charyzmy • Andrzej Markowski Dno, d... i kamieni kupa • Andrzej Markowski Ten blamaż mnie kompromituje • Andrzej Markowski Jaki pan, taki blichtr • Andrzej Markowski Niezastąpione zero • Jerzy Bralczyk Panie dzieju, się dzieje • Jan Miodek Dyskretny urok plotki • Andrzej Markowski Trzy po trzy Aplikacja Desygnowany w ramach agendy Z pewną taką intymnością Młodość Na języku Nasz target Paparazzo Know-how Populista w układzie Prekariat Słówka dawne

NA POCZĄTKU BYŁO SŁOWO. A POTEM BÓG STWORZYŁ WYRAZ

Wyrazy znam brzydkie, słowa mam dla ludzi Jerzy Bralczyk Mam słowo „wyraz” i wyraz „słowo”. Jak ich używam? I czego używam, kiedy mówię? Słów czy wyrazów? Kiedy mówię, mówię do kogoś (jeszcze lepiej: komuś) słowami, nie wyrazami. Daję ludziom te słowa, czasem słowo (wtedy słowo się rzekło i jest wiążące). A wyrazami mogę wyrażać to, co jest we mnie: składam wyrazy współczucia i łączę wyrazy poważania. W złości używam brzydkich wyrazów. A dla ludzi mam słowa. Czasem dobre słowo, czasem słowa pocieszenia czy zachęty. Bywa, że mam dwa słowa do kogoś. Albo proszę kogoś na jedno (zdrobniałe) słówko. Wyrazy zachęty są rzadko spotykane, dwa wyrazy do kogoś też. Słowa i owszem. Inaczej daję słowo, inaczej wyraz. Pierwsze – komuś, drugie – czemuś. Wyrazy są bardziej oficjalne. Wyrazy są w słowniku (choć to jednak „słownik”, nie „wyraźnik”). Niektórzy wolą w napisanym tekście widzieć wyrazy, nie słowa, ale nie mówię do nikogo wyrazami, tylko słowami. To słowa są między ludźmi, nie wyrazy. Wyrazy są między mną a tym, co chcę wyrazić. Czasem wyrażam to, co we mnie, częściej mówię o tym, co poza mną. Nazywam to, o czym mówię. Do tego służą wyrazy, które biorę ze słownika, ale kiedy je wypowiadam do kogoś, są już słowami. I wyrazy, i słowa zapewniają czasem o swojej szczerości. Wtedy ta wymagająca zapewnień szczerość może się wydawać podejrzana. Ale szczere wyrazy radości mają być naprawdę wyrazami szczerej radości.

A szczerość słów ich samych dotyczy. Słowa są bardziej moje. Wyrazy nie mogą płynąć z serca, mogą być na ustach. Ale przecież słowa to tylko słowa. Słowa bywają puste – o wyrazach tak nie mówię. Ani Hamlet, ani Poeta z „Wesela” nie mogli powiedzieć: „wyrazy, wyrazy, wyrazy”. Czyżby wyrazy puste być nie mogły? Wydaje mi się, że wyraźnie postrzegam, co różni te dwa wyrazy. Słowa. Ale często dosłownie nie umiem dobrze tej różnicy wyrazić. A może wysłowić?

Słowo na polskich drogach Jan Miodek „Słowo” zaliczam do najważniejszych wyrazów w moim życiu. Z wykształcenia filolog – niejako ex definitione – jestem miłośnikiem słowa (greckie philo ‘lubiący’ + logos ‘słowo, mówienie’), a lata zawodowe tak mi się ułożyły, że już prawie pół wieku pracuję w słowie. Nie byłoby, oczywiście, tej pracy w słowie bez ukończonych w roku 1968 studiów polonistycznych we Wrocławiu, ale też nie byłoby moich telewizyjnych programów – „Ojczyzny polszczyzny” (1987–2007), „Słownika polsko@polskiego” (od roku 2009) czy „Polski z Miodkiem” (od 2014) – bez... „Słowa Polskiego”. To w tym wrocławskim dzienniku objąłem tuż po studiach cotygodniową rubrykę „Rzecz o języku”, stworzoną w latach 50. ubiegłego – tak, tak – wieku przez prof. Stefana Reczka, który w roku 1964 przeniósł się do Rzeszowa, a pisząca po nim red. Anna Cieślarowa przeszła do „Gazety Robotniczej”. „Słowo Polskie” parę lat temu zostało „Gazetą Wrocławską”, ale „Słowo” zostało, prowadzę tę rubrykę do dziś i odcinków uzbierałem już ponad 2 400. To cotygodniowe popularne pisanie o języku w gazecie codziennej uczyniło ze mnie – pracownika naukowego i nauczyciela akademickiego – człowieka mediów, od samego początku pracy zawodowej wychodzącego do ludzi poza mury uniwersyteckie. Jedna z tych dróg doprowadziła mnie – przez Święto Słowa (znów słowa!) w Świdnicy – do telewizji, inna – do rubryki „Między słowami” (i raz jeszcze słowa!), którą wraz z warszawskimi kolegami profesorami Jerzym Bralczykiem i Andrzejem Markowskim współredaguję w „Gazecie Wyborczej”.

A skoro wgryzamy się we trzech w znaczenia i formy występowania wybranych słów, niech mi wolno będzie ostrzec Czytelników przed powszechnym etymologicznym łączeniem słowa ze Słowianami. W tych ostatnich kryje się prasłowiański rdzeń slov-, slav-, kontynuujący praindoeuropejski pień k’el, k’leu o znaczeniu ‘mokry, wilgotny’, a liczne nazwy wodne typu Sława, Sławno, Sławica niech będą potwierdzeniem tej prawdy historycznojęzykowej. Ogólnosłowiańskie „słowo” natomiast wiedzie do praindoeuropejskiego pierwiastka kleuos, od kleu – ‘słyszeć’. A znaczy kleuos ‘to, co się słyszy, pogłoska, wieść, sława’.

Dobre imię złego słowa Andrzej Markowski Rozprawę doktorską, napisaną w roku 1976, opatrzyłem dwoma mottami. Pierwsze było cytatem z wiersza „Poeta” Bolesława Leśmiana: A słowa się po niebie włóczą i łajdaczą I udają, że znaczą coś więcej, niż znaczą. Drugie – z drugiego tomu „Alicji” Lewisa Carolla w tłumaczeniu, na które wówczas trafiłem, brzmiało: Kiedy używam jakiegoś słowa, znaczy ono dokładnie to, co myślisz, że ono znaczy, ani trochę mniej, ani trochę więcej. I przez czterdzieści lat, które upłynęły od tamtej chwili, mój stosunek do słowa wyznaczały te dwa cytaty. A więc z jednej strony pewna nieufność. Bo słowa mogą zwodzić i uwodzić. Jeśli są poetyckie – to chwała im: tworzą nową rzeczywistość, dają (a przynajmniej chcą dać) przeżycie estetyczne. Niechże się wtedy włóczą i łajdaczą. Ale gdy mowa o słowach, których używa się w języku codziennym, to owo udawanie, że znaczą coś więcej, niż znaczą, może być niebezpieczne. Bo przecież mamy naturalne oczekiwanie, że one znaczą to, co znaczą. Że – odwołam się do cytatu z Carolla – znaczą to, co ten, kto ich słucha lub je czyta, myśli, że znaczą. Więc z drugiej strony ufałem słowom, tak jak Maria PawlikowskaJasnorzewska, która wierzyła w miłość, bo „Przecież mnie kochasz nad życie? Sam mówiłeś przeszłego roku...”. No tak, to tekst poetycki, ale ma oddawać naturalne pragnienie, by słowa znaczyły to, co uważamy, że znaczą. Tak jak w „Alicji”.

I dopiero niedawno, sprawdzając ten cytat, odkryłem, że tamto tłumaczenie chyba było nieprawdziwe, bo oto w kilku źródłach ów fragment ma odwrotny sens: „Kiedy JA używam jakiegoś słowa – głos Humpty Dumpty brzmiał dość pogardliwie – SAM decyduję, co ono będzie znaczyć, i dokładnie to znaczy”. Alicja nie chciała się z tym zgodzić: „Problem w tym – powiedziała Alicja – że nie wiadomo, czy może pan tak nadawać słowom dowolne znaczenie”. Jej rozmówca nie dał się jednak zbić z tropu: „Problem w tym – powiedział Humpty Dumpty – kto kim rządzi. To wszystko”. Czyli to nie słuchacz, lecz mówiący ma nad słowami bezwzględną władzę. Cóż więc ma robić badacz słów? Jak powinien postępować słownikarz, który definiuje słowa? Pozostaje mu tylko śledzić teksty, możliwie dużo tekstów, i porównywać je, wciąż porównywać, by wydobyć z nich to znaczenie, które słowom nadają mówiący. A w konsekwencji także opisywać to, jak mówiący zmieniają znaczenia słów. To właśnie próbowałem robić w felietonach zamieszczonych na kolejnych stronach. Starałem się nadążać za zmianami w naszej mowie, choć czasem są one tak szybkie, że nawet zawodowy językoznawca coś przegapi. I nieraz musiałem uzupełniać tekst, gdy zwrócono mi uwagę, że nie uwzględniłem nowego znaczenia. Jak choćby w felietonie o przymiotniku intymny, używanym już w takich połączeniach, jak higiena intymna czy intymne mydełko. Ale choć coraz częściej są nadużywane lub używane w innej intencji, niż sądzi odbiorca, dalej wierzę, że słowom można wierzyć. I będę im wierzył, nie bacząc na to, że doświadczona ciocia ostrzegała siostrzenicę: „Pamiętaj. Jak kobieta mówi, że kocha, to kocha, a jak mężczyzna mówi, że kocha – to mówi”...

POKAŻ MI SWOJE KNOW-HOW, CZYLI KREATYWNE CZYTANIE PROJEKTU

Miej projekt albo giń Jerzy Bralczyk

projekt Jakiś czas temu pewien młody człowiek powiedział mi, że ma za sobą już sześć projektów. „I nic się nie udało? Szkoda!” – powiedziałem. Na to on: „Jakże? Wszystkie się udały!”. Nie zrozumieliśmy się, bo dla mnie projekt to wciąż jest przede wszystkim szczegółowo zarysowany plan działania, a czasem tylko pomysł, a dla niego głównie (a może już tylko) coś realizowanego lub wręcz zrealizowanego. Łacińskie proiectus to ‘coś rzuconego’ (iaceo – ‘rzucam’) przed (pro), więc dobrze odnosi się do przyszłości. Po polsku takie rzucanie nie kojarzyłoby się najlepiej, wolimy raczej wziąć to, co z przodu, więc mamy przedsięwzięcie, a jak częściej i dłużej bierzemy, to i przedsiębiorstwo z tego może powstać. Przedsięwzięcie, gdy o nim mówimy w czasie przeszłym, mogło być udane i zrealizowane – a jako o projekcie mówiliśmy zwykle o tym, co w tym początkowym stadium właśnie jest, będzie lub pozostało. „Był taki projekt...” – mówiliśmy i zwykle odnosiło się to do sytuacji, w której jakiś pomysł „nie wypalił”. „Jest projekt, żeby...” – mówiliśmy i w ten sposób poddawaliśmy pod dyskusję coś, co mogłoby być zrobione. Projektowaliśmy swoje działania, miewając różne zamiary, czasem ziszczalne, czasem nie. Projekty bywały też bardziej konkretne – miały postać pliku dokumentów, rysunków i wykresów technicznych. Przygotowywali

je projektanci, bardzo często architekci, a u niespecjalistów wywoływały podziw graniczący z przerażeniem. Właśnie z architektem kojarzyło mi się najbardziej słowo projektant – dziś prędzej przywołuje ono artystę, który wnętrza projektuje, a chyba częściej jeszcze łączy się ze słowem moda, wskazując tym samym na przemijalność projektowanego dzieła. W każdym razie, o ile dawniej projekt mówiono o czymś, co miało lub nadal ma szansę zaistnienia, o tyle dziś coraz częściej projektem nazywamy coś, co zostało z powodzeniem zrealizowane i ma się dobrze. Spotykam się z wieloma projektami naukowymi, badawczymi, które powiodły się znakomicie. Projekt to także coś, o czym nie myślimy już w kategoriach realizowania, czyli jakiegoś procesu, tylko po prostu jakiś byt. Nie tak dawno słyszałem, że jedna z partii politycznych (duża, i to od dawna) to właśnie projekt. Przyznam, że zwykle niepokoją mnie zmiany znaczeń wyrazów, ale próbuję znajdować w tym przejawy zjawisk pozytywnych. Może, kiedy upowszechni się już całkiem to nowe znaczenie słowa projekt i stanie się wyłącznym, mniej będziemy mieli pomysłów niezrealizowanych, a więcej udanych przedsięwzięć? Oby tak było. A przy tym i tak dobrze, że jeszcze nasz projekt, którego znaczenie zmienia się oczywiście pod wpływem angielszczyzny, jest wciąż wymawiany z j w środku i nie został całkiem wyparty przez prodżekt...

Zmotywowani od kołyski Jerzy Bralczyk

motywacja Kiedy chcę, to wiem, że chcę – i to jest wyraz mojej woli. Czy mogę nie chcieć? Właściwie mogę. Chcę, bo chcę chcieć. Kiedy chce mi się, jest gorzej. Sam nie chcę – to jakieś ono mi się chce. I chce mi się jeść czy spać, nawet kiedy wolałbym tego nie robić. I nie wiem często, dlaczego mi się chce. Kiedy wiem, dlaczego czegoś chcę, znam swoją motywację. Mam tę motywację, ona jest moja. Ale skąd ona jest? Ze mnie czy spoza mnie? Gdy jestem zmotywowany do czegoś, wydaje mi się (wydaje mi się, nie mam więc nad tym wydawaniem pełnej władzy), że raczej z zewnątrz. Jestem zmotywowany do działania, więc chce mi się. I o tym wiem! Kiedy powiem sobie, że jestem zmotywowany, moja świadomość jest pełniejsza. Pełna kontrola, choć w pewnym sensie kontrola braku kontroli. Jestem zmotywowany – czy to znaczy, że mnie zmotywowano? Że ktoś mnie zmotywował? Chyba jednak nie... Zwykle nie mówię o sobie, że mam czy że miałem motyw. Tak mogę mówić o innych, niestety, często o tych, co źle czynią, również o przestępcach. Źle uczynił, popełnił przestępstwo. Dlaczego? Jaki miał motyw? A czy miał motywację? Pewnie był zmotywowany, ale motywacja zdaje się bardziej usprawiedliwiać niż motyw. Taka motywacja to już nie tylko powód, nie zwykła przyczyna – to coś szerszego i głębszego, zakładającego większą świadomość.

Motyw jest z francuskiego motif, które Anglicy jako motive zapożyczyli od Francuzów już w XIV wieku, my – w XVIII. Motus – to w łacinie był ‘ruch’, francuskie motif oznaczało ‘to, co wprawia w ruch’. U nas najpierw mieliśmy motyw – ‘wątek przewodni’, ‘główną myśl’ – w muzyce i w literaturze. To znaczenie pozostało do dziś. Potem słowo motyw w psychologii i w prawie zaczęło oznaczać ‘psychiczny powód czynności’. Czasownik motywować, zaczerpnięty z niemieckiego motivieren, pojawił się w naszej psychologii w drugiej połowie XIX wieku, a rzeczownik motywacja – na początku wieku XX. Nie tylko mamy tę motywację do dziś, ale też coraz chętniej i coraz częściej o tym mówimy. Lubimy się prezentować z użyciem tego słowa, na przykład w listach motywacyjnych. A na motywacyjnych mityngach słuchamy motywujących wystąpień, bo mamy taką motywację. Motywują nas, a my tego chcemy. Mamy motywację do bycia motywowanymi! A potem to zmotywowanie staje się naszą stałą cechą. Możemy o sobie tak myśleć i mówić. Mało tego, wiemy, że inni będą tej motywacji, tego zmotywowania od nas oczekiwać. Że jako zmotywowani, z motywacją, będziemy na przykład cenniejszymi pracownikami. Przyjemnie, a przy tym jakoś i naukowo pomyśleć o sobie, że ma się motywację. Nawet – że jest się zmotywowanym. To przecież ma znaczyć, że nam się chce. Nie o to chodzi oczywiście, że nam się zachciało czegoś konkretnego, wtedy to może się wydawać często raczej niezbyt pożądane, ale o to, że nam się chce tak w ogóle. Że ogólnie jesteśmy chętni do działania. I, jak będzie trzeba, będziemy działać.

Kreatura się kreuje Jerzy Bralczyk

kreatywny Jedną z najwyżej dziś cenionych cech jest kreatywność. W pozytywnych opiniach o kimś, w opisujących własne zalety listach motywacyjnych podkreśla się tę właśnie cechę, bo to i przyjemnie komuś lub sobie ją przypisać, i dość bezpiecznie – wszak nie do końca wiadomo, jak ją mierzyć i jak zweryfikować. A słowo brzmi dobrze i sprawia wrażenie obiektywnej oceny. Kiedy piszę o kimś (lub o sobie), że jest (jestem) kreatywny, to ma znaczyć, że uważam go (siebie) za zarazem twórczego i pomysłowego. I pomysły taki ktoś ma, i realizować je potrafi. Kreatywność to dużo więcej niż pomysłowość, a słowo twórczość ma trochę inne znaczenie – oznacza nie cechę, lecz to, co ktoś utworzył. Słowo jest zatem przydatne i sympatyczne. Każdy z nas chce być pomysłowy i twórczy! I chyba w każdym aspekcie można o tej cesze mówić – ostatnio czytałem o kreatywnych rodzicach w wielkim mieście, którzy mogą dzieciom zaproponować warsztaty kreatywne; w ich ramach dzieci będą mogły m.in. robić zwierzęta z papieru. Jesteśmy jako rodzice, pracownicy, uczniowie coraz bardziej kreatywni. Jakby rzadziej mówi się tak o twórcach. Przymiotnik kreatywny wzięliśmy z angielskiego creative. Kiedyś o człowieku zdolnym do tworzenia rzeczy nowych, oryginalnych mówiliśmy kreacyjny. Było to bliższe słowu kreacja, które miało różne znaczeniowe przygody, bo najpierw było ‘uroczystym

mianowaniem’, potem także ‘czymś stworzonym, utworem’, dalej głównie ‘sposobem odtworzenia roli przez aktora’, by wreszcie stać się określeniem ubioru, zwykle wytwornego. Wszystko zaczęło się od łacińskiego creare, ‘stwarzać’ i – w węższym znaczeniu – ‘czynić kogoś kimś’. W dawnych słownikach kreowanie wiązało się z wojskowością – kreowało się wojsko, pułki, także marynarkę; i z Kościołem – kreowało się kogoś biskupem, kardynałem... Zagłoba, wziąwszy buńczuk, „już się na hetmana kreował”. Dziś czasem też mówimy o wykreowaniu kogoś. Kreował oczywiście kreator. Od podniosłego ‘stworzyciela’, przez zwykłego ‘twórcę’ i łaskawego ‘protektora’, kreator stał się dziś kimś, ‘kto wyznacza i stanowi mody’ – i tak spotyka się z kreacjami. Kreuje kreacje. Czasem więc oczywiście – także marynarkę, ale już inną. Kiedyś też taki kreator kreował kreatury – słowo kreatura, oznaczające niegdyś po prostu coś stworzonego, stworzenie, głównie ‘stworzenie boże’ (nawet o aniołach tak mówiono), potem ‘człowieka, osobnika’, aż zaczęło oznaczać także kogoś protegowanego – to była czyjaś kreatura. Najczęściej mówiło się o różnych podłych kreaturach, by z czasem i samej kreaturze już podłość przypisywać. Dziś kreatura to już tyle co ‘nędznik, nikczemnik’. Ale potrafi się czasem sam wykreować... Jesteśmy, jak widać, językowo kreatywni. Pomysłowo tworzymy słowa i twórczo zmieniamy ich znaczenia.

Zupełnie nowe czytanie Andrzej Markowski

czytanie Polszczyzna jest pełna niespodzianek. Słucham sprawozdania z meczu i słyszę: „Obrońca Zawiszy perfekcyjnie odczytał zagranie skierowane do Kowalskiego i przejął futbolówkę”. A inny piłkarz: „Dobrze odczytywał podania rywali, dzięki czemu zablokował kilka groźniejszych dośrodkowań”. Tak „czytają” nie tylko piłkarze, ale też siatkarze i tenisiści: „Łodzianin kapitalnie odczytał zagranie Kubota i uzyskał breaka!”. Mamy więc w polszczyźnie środowiskowej nowe znaczenie czasowników czytać, odczytać, odczytywać. Zawodnik właściwie odczytał podanie rywala, a inny świetnie odczytywał podania przeciwników przed polem karnym. Czyli co w rzeczywistości robili ci sportowcy? Przede wszystkim chodzi tu o czynność umysłową, którą podejmuje się niemal zawsze w odniesieniu do działań rywala. Polega ona na tym, że odgaduje się intencje przeciwnika, dobrze interpretuje się jego zamiary dotyczące tego, co ma zrobić z piłką, jak ma zagrać. Można powiedzieć, że ten, kto odczytał zagranie pana X, przejrzał jego zamiary, odgadł (wyczuł?), co on chce zrobić – i uniemożliwił mu osiągnięcie tego celu przez właściwe ustawienie, zablokowanie ruchu czy jakieś inne działanie. Umiejętność czytania, a jeszcze lepiej właściwego odczytywania zagrań czy podań jest ceniona, bo dzięki niej można rywalowi przeszkodzić, odzyskać inicjatywę itd.

Wydaje się, że to nowe sportowe znaczenie czasownika czytać już na dobre weszło do polszczyzny środowiskowej. Wbrew pozorom nie jest ono zupełnie wyjątkowe na tle dotychczasowych znaczeń tego wyrazu. Przecież od dawna czytać w znaczeniu przenośnym to ‘odgadywać coś, rozpoznawać coś, domyślać się czegoś z jakichś działań czy znaków’. Mówimy o czytaniu z ręki, o czytaniu z gwiazd. Z czyichś oczu można wyczytać miłość, pożądanie lub przynajmniej zainteresowanie (oby nie nienawiść!). A dawniej czytać znaczyło także, a może nawet przede wszystkim: ‘liczyć, rachować, łączyć elementy, znaki w pewną całość’; stąd składanie liter, łączenie ich – sztukę wcale nie łatwą dla początkujących – nazwano czytaniem. Kiedy się te literki już połączyło, to się coś odczytało, i to nabierało znaczenia. Zrozumienie było więc efektem czytania, odczytania. A i sportowcy rozumieją – rozumieją intencje przeciwnika wtedy, kiedy właściwie odczytają jego zagranie. Czyżbyśmy więc wracali do źródła, do dawnych znaczeń i skojarzeń czasownika czytać, kiedy słyszymy o tym, że ktoś „znakomicie czuł futbol, czytał zagrania przeciwników”? A może jest inaczej: czy przypadkiem owo sportowe czytać zagrania, podania, serwisy nie jest kalką jakiegoś określenia w sportowym języku angielskim? Może Czytelnicy pomogą to rozstrzygnąć?

Kariera, patrz pod: Nikodem Dyzma Andrzej Markowski

kariera Kariera słowa kariera w polszczyźnie nie jest może oszałamiająca, ale trzeba przyznać, że wyraz zrobił karierę, a ostatnio być może także zmienił nieco znaczenie. Słowo zapożyczyliśmy prawdopodobnie w połowie XIX wieku z francuskiego, choć niektóre słowniki podają jako źródło język niemiecki. Może zresztą wyraz ten – przecież znany w wielu językach – przywędrował do nas dwiema drogami. W każdym razie to znaczenie, które jest dziś powszechne w Europie, powstało we Francji jako przenośne. Ciekawostką jest to, że wyraz carriere zapożyczyliśmy też w XIX wieku w formie karier, a było to określenie najszybszego biegu zwierząt skokami, szybszego od galopu. I to skojarzenie z szybkim skokowym biegiem dało we francuskim metaforyczną nazwę dążenia do coraz większych osiągnięć, sukcesów, zdobywania stanowisk, zapewnienia sobie pozycji w życiu. O karierze można marzyć, ale żeby ją zrobić, trzeba najpierw rozpocząć, a potem kontynuować. Wtedy pniemy się, wspinamy po szczeblach kariery, aż stwierdzimy, że coś jest ukoronowaniem kariery. Trzeba jednak zawsze uważać, bo przecież można karierę zwichnąć, a nawet pogrzebać jednym nierozważnym posunięciem. No i ktoś może nam ją złamać... Jeśli ktoś robi karierę (chciałoby się powiedzieć „karieruje się”, ale w polszczyźnie nie utworzono takiego czasownika) nachalnie,

bezpardonowo, i to jest jego głównym celem w życiu, to jest postrzegany jako karierowicz, jego postępowanie ocenia się zaś jako karierowiczostwo, a te wyrazy są już wyraźnie nacechowane ujemnie. Ba, karierowicz to już niemal obelga, a w każdym razie słowo wyrażające lekceważenie: taki to nie ma kompetencji, wiedzy, umiejętności, a prze naprzód i pcha się do góry. Kobieta tak postępująca to karierowiczka; co ciekawe, jeszcze w słowniku Doroszewskiego z połowy XX wieku karierowiczki nie ma; zostaje odnotowana dopiero w najnowszych słownikach polszczyzny ogólnej. Czy więc pół wieku temu nie było jeszcze karierowiczek, czy też autorzy tamtego słownika byli taktowni wobec pań? Ciekawe, że u Doroszewskiego pojawia się karierka jako określenie ironiczne, a nie typowe zdrobnienie. Równie interesujące, że najnowszy słownik tego wyrazu nie zawiera. Czyżby dzisiaj już się nie powiedziało z przekąsem o karierkach różnych osób? Znakiem czasu jest to, że dziś używa się określenia przebieg kariery zawodowej, w którym mamy nieco zmodyfikowane znaczenie tego wyrazu – pod wpływem angielskiego career oczywiście. Który to wyraz w angielszczyźnie wcale nie musi znaczyć ‘kariera’; to częściej ‘praca zawodowa’, ‘zawód’. I ten polski przebieg kariery zawodowej jest nieco mylący, boć nie o karierę w nim chodzi, lecz o pracę, niekoniecznie karierą znaczoną. A jak z początku tego tekstu widać, karierę robić mogą nie tylko ludzie, lecz także wyrazy i powiedzenia. I zapewne także sposoby zachowania i ubierania się, a nawet przedmioty. Podobno karierę robią określone typy rowerów. Ciekawe, czy można powiedzieć to samo o jakimś fasonie butów lub spodni?

Know-how dla crowdfundingu Jan Miodek

know-how W lidzie jednego z wywiadów „Wyborczej”, czyli w jego pierwszym wprowadzającym akapicie, czytam: „Wznoszenie kościoła było najbardziej społecznym rodzajem budowy w Polsce. Gromadzenie środków, zarządzanie talentami, organizacja budowy – prawdziwe know-how dla crowdfundingu albo konsultacji społecznych”. Od razu przypomniał mi się pewien artykuł z roku 2005 napisany na 25-lecie NSZZ „Solidarność”, którego autor wspomniał think-tanki działające przy zarządach regionów. Kto wtedy mówił o thinktankach?! – uśmiechnąłem się. Działały komitety doradców! Ale dla młodego autora think-tank – ‘grupa ekspertów z danej dziedziny, doradzająca takiej czy innej organizacji’ – to leksykalna oczywistość, w jego odczuciu funkcjonująca w polszczyźnie od zawsze. Zachowując proporcje, to samo można powiedzieć o tym fragmencie wywiadu, też odnoszącym się do lat 80. minionego wieku: kto wtedy przywoływał w codziennej komunikacji związanej z budową kościołów anglicyzmy know-how i crowdfunding?! Jeszcze „Słownik wyrazów obcych PWN” z roku 1995 definiował know-how – dosłownie: ‘wiedzieć jak’ (wym. nouhau) – tylko jako ‘sumę wiedzy technicznej i technologicznej koniecznej do wytwarzania określonego wyrobu, stanowiącą przedmiot obrotu międzynarodowego’. W „Słowniku wyrazów obcych” wydawnictwa Europa z roku 2001 czytamy: know-how – 1. ekon. „znajomość

technologii produkcyjnej, wiedza dotycząca możliwości szybkiego i właściwego wykonania określonych czynności: biegłość, doświadczenie, praktyka w danej dziedzinie”, 2. umowa know-how – „umowa dotycząca przekazania nieopatentowanych dotąd innowacji technicznych i technologicznych”. Widzimy, że młodszy o sześć lat leksykon wyszedł już poza tradycyjny, fachowy krąg: know-how to także – ogólnie – ‘biegłość, doświadczenie, praktyka w danej dziedzinie’ („Po takim wyznaniu niby wiadomo – Chelsea kupuje zwycięstwa i basta, ale będę się upierał, że o jej wyższości przesądza jednak know-how i Jose Mourinho” – przeczytałem w jednym z felietonów sportowych). Także prof. Elżbieta Mańczak-Wohlfeld w książce „Angielsko-polskie kontakty językowe” z 2006 r. zalicza know-how – ‘wiedzę potrzebną do wykonania jakiejś pracy’ – do najczęstszych anglicyzmów współczesnej polszczyzny. Od kilku lat za słowo modne uznaje się też crowdfunding, od angielskich crowd – ‘tłum, tłok, ścisk’ i fund – ‘fundusz’. Jest to „forma finansowania różnego rodzaju projektów przez społeczność, która jest lub zostanie wokół tych projektów zorganizowana”. Kiedy jednak patrzę na zbitkę wyrazową know-how dla crowdfundingu, nie mogę nie myśleć o milionach rodaków, dla których jest ona ciągle zupełną abrakadabrą. Ale i oni, i my wszyscy musimy się liczyć z takimi wtrętami leksykalnymi w codziennym naszym językowym obcowaniu. Coraz powszechniejsza znajomość angielskiego bezdyskusyjnie im sprzyja.

Propozycja nie do odrzucenia Jerzy Bralczyk

propozycja „Chciałbym zaproponować wyjątkową polisolokatę. Bezpieczną i z gwarancją zysku” – zaczepia nas w telewizorze wcielone zaufanie, model przebrany w bankierski garnitur. „Proponuję wyjątkową okazję, może opowiem” – nagabuje wdzięczna hostessa w galerii (handlowej). To może i my coś zaproponujmy: ekskluzywną wycieczkę do źródeł propozycji. All inclusive, w full opcji. W dawnej retoryce, na przykład u Cycerona, propozycja (po łacinie propositio) to było ‘zwięzłe przedstawienie tematu’, które powinno się pojawiać na wstępie mowy. Mówca, w pewnym sensie „wstępując” w mowę, przedkładał, czyli niejako kładł przed słuchaczami coś, co miało zapowiedzieć treść jego wystąpienia – proponere to po łacinie właśnie ‘kłaść przed’. Potem mógł już tę treść wyłożyć, nie zawsze w formie wykładu. Jakież ciekawe przestrzenne metafory! Taka „kładziona przed kimś” propozycja nie była jednak wtedy, jak stała się później, ‘przedkładaniem do akceptacji’ czegoś komuś. Mówca i tak przecież potem powiedział, co do powiedzenia miał. Późniejsze propozycje dawały, lub udawały, że dają, wybór tym, do kogo były skierowane (propozycji się nie kładzie, propozycje się składa lub kieruje). Propozycja to albo ‘występowanie z ofertą, wnioskiem lub projektem’, albo też samo ‘to, z czym się występuje’ (oferta, wniosek, projekt). A odbiorca takiej propozycji może ją

przyjąć lub odrzucić. Łatwiej jest propozycję odrzucić, gdy określona jest jako luźna, trudniej, gdy to propozycja nie do odrzucenia. Tyle że ta ostatnia nie jest już właściwie propozycją, to ultimatum, tylko z grzeczności przezwane propozycją, milszą oczywiście uchu tego, komu się ją składa. Bo samo słowo propozycja brzmi dobrze. Zdaje się dowartościowywać adresata: „ja ci tylko coś proponuję, ale to od ciebie zależy, co wybierzesz”. Oczywiście mogę jeszcze taką propozycję dodatkowo ozdobić. Określę ją wtedy jako korzystną lub szczególnie korzystną, jako najlepszą z możliwych; czasem ostatecznie powiem, że to jest propozycja ostateczna. Czy to będzie propozycja współpracy, czy propozycja handlowa, czy propozycja matrymonialna wreszcie – wszystko jedno, wszystko jednak zależy od ciebie. Jeśli propozycji nie przyjąłeś (propozycję się najpierw odbiera, a potem ewentualnie przyjmuje), najwyżej będziesz żałował. Propozycja bywa czasem zastępowana proponowanym rozwiązaniem, co przywodzi na myśl zagadkę lub problem, przed którymi samotnie stanąwszy, oczekujesz pomocy i właśnie ją otrzymujesz. Jest rozwiązanie! Dziś coraz częściej słowo propozycja pojawia się w działaniach promocyjnych i w reklamie. Tu propozycja to ‘oferowany towar lub usługa’. Najczęściej wygląda to tak, że słyszymy o najnowszej propozycji jakiejś firmy. Y to najnowsza propozycja firmy X! Często to, co się proponuje, ma charakter artystyczny: proponującym bywa na przykład jakiś zespół muzyczny. Propozycja może dotyczyć odzieży lub kosmetyków – tam, gdzie w grę wchodzi moda, proponowanie czegoś jest najzupełniej właściwe. A wszystko i tak ma zależeć od ciebie.

Polski hydraulik instaluje w Tate Modern Jan Miodek

instalacja Gdybym miał przywołać słowa, które w ostatnim czasie znacznie poszerzyły swój zakres znaczeniowy, na jednym z pierwszych miejsc musiałbym wymienić instalację. Nawiązująca do niemieckiej formy Installation i francuskiej installation, tradycyjnie oznacza ‘zespół przewodów (rur, przewodników) i osprzętu (wyłączników, zaworów) doprowadzających elektryczność, gaz czy wodę do jakichś obiektów, pomieszczeń’ (instalacja sanitarna, instalacja centralnego ogrzewania, system instalacji, montować, zakładać, naprawiać instalację) oraz ‘zakładanie, montowanie urządzeń technicznych’ (dokonać instalacji przewodów elektrycznych). Czasem powiemy o instalacji bądź zainstalowaniu się w znaczeniu ‘urządzenia się gdzieś’ (zainstalowałem się w tym pensjonacie); w dawnej polszczyźnie instalacją było ‘wprowadzenie kogoś na urząd’ (odbyła się uroczysta instalacja nowego proboszcza). Przylegającym semantycznie do instalacji czasownikiem jest instalować (instalować aparaturę pomiarową, liczniki elektryczne, centralne ogrzewanie), tak jak instalator to ‘pracownik zakładający instalację, instalujący coś’ (instalator sieci elektrycznej, urządzeń gazowych), a przymiotnik od instalatora – dopowiedzmy dla porządku – to forma instalatorski (brygada instalatorska, prace instalatorskie). Nietrudno się domyślić, że w ostatnich latach frekwencyjnie musiała dołączyć do tych związków wyrazowych instalacja jakiegoś

urządzenia lub programu komputerowego, ale ona – tak jak wyżej wymienione połączenia słowne – przyjmowana jest przez ogół użytkowników polszczyzny bez najmniejszych oporów. Wielu z nich natomiast nie ukrywa w listach do mnie czy w czasie bezpośrednich spotkań zdziwienia czy wręcz poprawnościowego niepokoju, gdy zetknie się z instalacją w świecie sztuki. A w nim znaczy ona tyle, co ‘kompozycja przestrzenna wykorzystująca układ przedmiotów z otoczenia lub przetworzonych przez artystę, które mają nieść jakieś przesłanie artystyczne’, jak informuje „Uniwersalny słownik języka polskiego” pod redakcją prof. Stanisława Dubisza. To zderzenie instalacji ze świata działań artystycznych z instalacją kojarzącą się przeciętnemu człowiekowi z prozą życia codziennego, z rurami i kaloryferami, bywa więc w sferze psychiki dość bolesne. Ale też jest nieuchronne, gdy sobie uświadomimy, że instalacje w świecie sztuki funkcjonują dopiero od drugiej połowy minionego stulecia. Powinniśmy już do tych artystycznych instalacji przywyknąć, zważywszy, że od początku szokowały tradycyjnego odbiorcę wykorzystanymi w nich przedmiotami codziennego użytku, naturalnymi materiałami i elementami współczesnej cywilizacji. Ziemniaki, wypchane zwierzęta, krany czy rury (a jakże), gasnące w określonym rytmie światła w bloku, wideo, dźwięk, rzeczywistość wirtualna, internet – to wszystko, przetworzone przez wyobraźnię i wrażliwość twórcy, ma nas skłaniać do refleksji. A czy skłania? To już zależy od kunsztu artysty instalatora.

NASZYM TARGETEM JEST CZŁOWIEK, CZYLI CHIPSY Z BONUSEM

Produkt językoznawczy Jerzy Bralczyk

produkt Były takie czasy, kiedy mówiono nam, że najważniejsza jest produkcja. Rzeczownik producent był wtedy może rzadziej niż dziś spotykany, ale czasownik produkować miał dużą frekwencję i dobrą konotację. Jedna z ważnych powieści socrealistycznych nosiła tytuł „Numer 16 produkuje”. Nie pamiętam, co ten numer produkował, ale na pewno coś dobrego i ważnego – samo to, że produkował, było ważne. Chociaż gdy mówiono o artyście, że coś produkuje, mógł się obrazić, bo to znaczyło, że za łatwo mu to przychodzi. Dziś spotykamy to słowo często w odniesieniu do stanów ducha – ileż spraw produkuje naszą frustrację! Dawniej był też w modzie przymiotnik produkcyjny. Zwłaszcza wspólnoty i spółdzielnie znajdowały takie dla siebie uzasadnienie. „Numer 16...” to była oczywiście powieść produkcyjna, w skrócie – produkcyjniak. Później większe powodzenie zyskał inny przymiotnik, mianowicie produktywny. Wiele można było z niego wycisnąć. W każdym razie produkowanie jest językowo bardzo produktywne. Wzięło się z łacińskiego producere, czyli ‘wyprowadzać’, także ‘wytwarzać’. Productio to było najpierw ‘przedłużenie’, potem – ‘wytwarzanie’, czyli ‘produkcja’, a productum – to ‘to, co wytworzone’, czyli produkt. Słownik sprzed stu lat mówił pięknie, że produkt to ‘wszystko, co ziemia za współdziałaniem człowieka w postaci przyrodzonej lub

mało przekształconej do użytku jego wydaje’, ale dziś produkt rozumiemy raczej jako wytwór ludzkiej działalności, jako coś, co zostało wyprodukowane przez człowieka, dawniej częściej z naturalnych zasobów przyrody, potem niekoniecznie – ważne, żeby powstało w wyniku procesu produkcyjnego. Łatwo nam było myśleć o produktach rolnych, o produktach pochodzenia roślinnego i produktach pochodzenia zwierzęcego, zresztą połączenie produkty spożywcze było tak oczywiste, że nawet czasem można było pominąć przymiotnik. Z czasem coraz większą rolę odgrywać zaczęły produkty przemysłowe. Dodajmy jeszcze, że kiedyś istotne było rozróżnienie między produktem krajowym i produktem zagranicznym. A teraz znaczenie słowa produkt znacznie się rozszerzyło. I wielu z nas, zwłaszcza starszych, nieco razi coraz bardziej powszechne określanie tym słowem nie tylko rzeczy namacalnych, ale też zjawisk ekonomii i w ogóle wszystkiego, co może być oferowane na rynku, co może być przedmiotem rynkowej wymiany. Choć stosunkowo szybko pogodziliśmy się z produktem jako składnikiem terminu ekonomicznego i o takim produkcie krajowym brutto (czy – w pięknym skrócie – PKB) rozprawiamy ze znawstwem, to wielu z nas wciąż niechętnie mówi tak o usługach i ofertach instytucji ubezpieczeniowych czy finansowych. A słyszy się to słowo nawet w związku z ideami, z programami i z instytucjami... Takie rozszerzanie znaczenia jest zapewne naturalnym produktem dzisiejszych czasów. My, starsi, czyli produkty minionej epoki (w takim użyciu ten rzeczownik nie brzmi pozytywnie), musimy się i z tym pogodzić.

Prezentuję państwu Jerzy Bralczyk

prezentacja Dawniej prezentacja to było ‘przedstawienie komuś kogoś lub czegoś’, np. na dworze oficjalnie prezentant dokonywał prezentacji kogoś. Inny prezentant dokonywał prezenty, też zwanej prezentacją, polegającej na przedstawianiu biskupowi duchownego kandydata do kościelnego urzędu, a jeszcze inny przedstawiał weksle do wypłaty, co też się zwało prezentacją. Prezentowano broń, co było jeszcze czymś innym, i oczywiście różne dary, które w ten sposób stawały się prezentami (i dziś możemy coś komuś sprezentować, co jest czymś zupełnie innym niż zaprezentowanie). Najpierw to były drogocenne dary lenników dla króla Anglii. Poza tym każdy chciał dobrze się prezentować, co czasem było związane po prostu z posiadaniem odpowiedniej prezencji (kiedyś to była ‘przytomność umysłu’, potem dopiero ‘wytworny, godny wygląd’). Oficjalne przedstawianie się, formalne okazywanie weksli to dziś raczej rzadkość. Obecnie prezentacja to zwykle zbiór przygotowanych i opracowanych slajdów, które, skomentowane, przekazują jakieś treści. To prezentacja multimedialna. Taką prezentację się przygotowuje i potem ma. Sam pokaz tego, co się ma, to też oczywiście prezentacja, bo często się zdarza, że to, co mamy lub robimy, i to, że to mamy lub robimy – określane bywa tym samym rzeczownikiem. Ale nie mówimy o prezentowaniu prezentacji, a tym bardziej o prezentacji prezentacji. Zapytano mnie kiedyś przed

wykładem: „Czy ma pan prezentację, czy ma pan coś do powiedzenia?”. Nie miałem prezentacji w najczęstszym rozumieniu. Co miałem, to powiedziałem. Możemy oczywiście dokonywać prezentacji towarów, urządzeń, nawet usług, tak jak możemy dokonywać demonstracji ich działania, możemy prezentować programy czy idee, tak jak możemy je manifestować. I wszystko to można przedstawiać. Tworzy to ciekawy chaos znaczeniowy: prezentacja, demonstracja, manifestacja, przedstawienie... Ileż różnych znaczeń! Podczas gdy demonstracja i manifestacja coraz bardziej zawężają znaczenie do zbiorowych akcji publicznych (ta pierwsza jest częściej przeciw, ta druga za), a przedstawienie to najczęściej spektakl, prezentacja jest najwygodniejszym ogólnym słowem dotyczącym publicznego pokazywania czegoś czy też przekazywania pewnych ważnych treści. Samo słowo prezentacja wciąż ma przyjemne brzmienie, naukowo lub urzędowo poważne, a przy tym pozytywne skojarzenia, łączące się przecież także z niesłabnącą atrakcyjnością prezentów. Nawet relatywizm kierunku analizy historycznej zwanego prezentyzmem tego nie zmniejsza. Prezentacja w tym najpopularniejszym obecnie znaczeniu daje w pewnym sensie walor obiektywizacji. To, co prezentowane, jest w oczywisty sposób prawdziwe – my to tylko, prezentując, pokazujemy. Ale pokazywać można różne rzeczy, pokazy nie muszą być ważne i poważne – a sama prezentacja jako słowo dobrze się prezentuje – jej przedmiotem nie może być byle co. Tyle prezentacji prezentacji.

Pozytywnie zaprogramowani Jerzy Bralczyk

zaprogramowany Aż dziwne, że nie gubimy się wśród tak wielu i tak różnych znaczeń tego rzeczownika. Bo program to i repertuar jakichś przedsiębiorstw artystycznych, i broszura teatralna, i plan realizowania różnych przedsięwzięć, i ogólne założenia pokazane jako cele, i zakres szkolnej wiedzy, i audycja radiowa czy telewizyjna, i wreszcie algorytm jako ciąg symboli zrozumiałych dla komputera... A przecież potrafimy te znaczenia łatwo rozróżniać i nie mamy na ogół wątpliwości, kiedy chodzi o które z nich. Dawniej były programma (wprost z greckiego) i programat, który najpierw obwieszczał, wywieszony najczęściej na drzwiach kościoła, że odbędzie się jakaś impreza (przeważnie egzekucja publiczna). Potem programem zaczęto nazywać różnego rodzaju oznajmienia, a sto lat temu program to było przede wszystkim ‘ogłoszenie o przebiegu jakiejś czynności’ – tak jest w słowniku warszawskim, który jako pierwszy przykład podawał program wyścigów konnych, ale dalej pisał też o programie naukowym, programie szkolnym i programie rządu. Jako znaczenia kolejne podawano ‘wytkniętą drogę do przeprowadzenia założeń’ i ‘tendencję’. Pięćdziesiąt lat potem w słowniku Doroszewskiego pierwsze znaczenie to już ‘plan, założenia, cele’. Słowo to było często spotykane w peerelowskiej propagandzie, jedno z podstawowych jej haseł brzmiało: „Program Partii – programem narodu!”. Taki właśnie

był zresztą ten program, programowo związany z (dziwnym do wyobrażenia nawet językowo) programem narodu. Nie przeszkadzało to jednak w innych użyciach słowa, w realizacji programów szkolnych, w słuchaniu i oglądaniu programów radiowych i telewizyjnych, a także w kupowaniu w kioskach gazety z programem, czasem zwanej nawet po prostu programem. Partia miała program, ale zaczęły go mieć też różne, nawet najprostsze urządzenia, pralki i żelazka. Zaprogramowane były przez człowieka, ale zwykły użytkownik nie zawsze mógł taki program zrozumieć, trochę przeszkadzał język instrukcji. Dzisiejsze programy komputerowe są już sformułowane w języku programowania, ważne, że zrozumiałym dla komputera, bo miękki interfejs użytkownika, czyli jego świadomość, jako najsłabsze ogniwo działania takiego programu, można już w zasadzie wyeliminować. To przeniesienie i rozszerzenie znaczenia słowa program, a także pojawienie się nowych słów, jak oprogramowanie czy programista, nie sprawiło jednak, że dawne użycia się wycofują – wydaje się, że jest wprost przeciwnie. W kampaniach wyborczych wciąż podmioty polityczne mówią o własnych programach i o braku programu u konkurencji, trwają dyskusje o programach szkolnych, a gdy zaglądamy do Google’a, jako pierwszy kontekst pojawia się tam nieodmiennie program telewizji.

Internet w pakiecie gratis Andrzej Markowski

pakiet „Wiązka, wiązanka popakowanych rzeczy” – tak Linde w swoim słowniku definiował pakiet. A więc wyraz ten jest obecny w naszym języku już co najmniej dwieście lat. I początkowo miał znaczenie takie jak w języku francuskim, z którego go zapożyczyliśmy. Przykłady zamieszczone w słowniku Lindego wskazują, że pakiet to przede wszystkim zapakowane razem papiery, listy, książki, np.: „Otworzył pakiet i znalazł wszystkie listy”. Podobne cytaty są w słowniku Doroszewskiego z połowy XX w.: „Wszedł do naszej sali jadalnej z grubym pakietem listów i dzienników w ręku”. Papiery ładnie ułożone i razem zawinięte – do dziś większości z nas takie skojarzenie nasuwa wyraz pakiet. No, chyba że czytamy sporo (może wyciągniętych z takiego pakietu) gazet i dowiadujemy się o tym, że „Uchwalono pakiet ustaw gwarantujących społeczne ubezpieczenia emerytalne” albo „Zaoferowano pakiet koncesji ekonomicznych”. To już nowe, popularne, żeby nie powiedzieć modne, znaczenie słowa pakiet. Pochodzi ono zapewne z rozszerzenia używanego w ekonomii określenia pakiet akcji, a zwłaszcza kontrolny pakiet akcji, czyli taka liczba akcji, która umożliwia faktyczne kontrolowanie spółki akcyjnej. Określenie z tym wyrazem okazało się na tyle atrakcyjne dla dziennikarzy i publicystów, że szybko zostało przeniesione do innych sfer. Skoro może być pakiet akcji, to czemu nie pakiet ustaw, pakiet

przepisów itd. Nie ograniczono się do aktów prawnych. Przed uchwaleniem ustawy rozważa się różne propozycje – mamy więc pakiet propozycji, pakiet zagadnień do omówienia, pakiet uzgodnień. W końcu pakiet wyszedł poza opisywany obszar zjawisk. W cytatach Narodowego Korpusu Języka Polskiego czytamy np.: „Odszedł już od stolika, zbyty standardowym pakietem kłamstw”. Rzeczownik pakiet nabrał więc już wyraźnego znaczenia przenośnego. Ciekawe, czy odnosi się on tylko do zjawisk ujemnych, czy też można go użyć z rzeczownikami o sensie pozytywnym? Chyba tak, bo w internecie znajdujemy: „On może zaoferować jej jedynie pakiet pocałunków”, a nawet: „Wyczerpał mi się pakiet radości, który mi dawałeś”. Wygląda więc na to, że wszystko dziś można dawać czy odbierać w pakiecie: i rzeczy materialne, i zachowania, i uczucia. Ta popularność pakietu powoduje, że rzadziej używa się słów do niego synonimicznych, a nieraz precyzyjniej oddających sens przekazywanej informacji, takich jak zestaw, grupa, zbiór (przy znaczeniach dosłownych) czy wiązka, bukiet (przy przenośnych). Zbiór ustaw, zestaw zagadnień to przecież brzmi równie dobrze, a może nawet lepiej niż ich pakiet, ale zdecydowanie wolę bukiet uśmiechów i pocałunków (skoro już ma być metafora) od pakietu tychże. Bo pakiet pobrzmiewa mi jednak zbyt ekonomicznie, a więc i interesownie. Widać to zwłaszcza w popularnym w reklamach, na opakowaniach, na etykietach określeniu w pakiecie. „Płyn do mycia naczyń w pakiecie z gąbką”, „sztuczna kość dla psa w pakiecie z miską”, „ubezpieczenie grupowe ochronne w pakiecie z kapitałowym”, „szybszy internet w pakiecie z telefonem” – to oferty, które mają zachęcić potencjalnego klienta, tylko w elegantszy, można zgadywać, sposób: bo to przecież nic innego jak bardzo korzystne „dwa w jednym”. Umiejętnie sparodiował tę manierę reklamową Jacek

Dehnel w jednej ze swych książek, pisząc: „Tak Felicyta-Katarzyna Zarębska stała się panią Gajdek, a tym samym uzyskała prawo do domku z ogródkiem na Leczkowa (niestety, w pakiecie z Henrykiem Gajdkiem, małżonkiem)”. No to ja oferuję ten felieton w pakiecie z felietonami Bralczyka i Miodka – i będzie to bardzo korzystna oferta.

Czy dostanę bonus? Andrzej Markowski

bonus Bonus po łacinie znaczy ‘dobry’. I gdybyśmy dziś, jak to robili nasi przodkowie, przenieśli to słowo do polszczyzny z łaciny, oznaczałoby ono zapewne kogoś dobrego lub coś dobrego. Ale w języku angielskim ta łacińska dobroć ukonkretniła się i znaczy ‘nagroda, premia, dodatek’. A ponieważ dziś „co Anglik wymyśli, to Polak polubi” (że uaktualnimy wieszcza), to i u nas bonus robi karierę w tym skopiowanym z angielszczyzny znaczeniu. Nie od razu pojawił się w języku ogólnym. I sądzę, że może nigdy by do niego nie przeniknął, gdyby nie gry komputerowe. Tam to bowiem pojawiły się najpierw rozmaite bonusy – premiowe punkty, dodatkowe życie lub inne korzyści. Widocznie określenie było bardzo poręczne, bo szybko przeniosło się z rzeczywistości wirtualnej do „realu”. Może podziałał efekt nowości: bonus brzmi lepiej niż jakaś tradycyjna nagroda czy premia. Nagrodę można dostać w konkursie recytatorskim, premię dać może szef w pracy, a bonus to coś więcej, coś nadzwyczajnego, coś, co cię nobilituje (przecież pobrzmiewa łaciną!), pokazuje, że jesteś tego wart. Bonus – to brzmi dumnie! I rozlał się ten bonus po polszczyźnie. Bonusem są ostatnie piosenki na płycie, chyba traktowane jako nagroda za to, że się tej płyty do końca wysłuchało. Bonusem są pieniądze dostawane oprócz pensji, na przykład na święta. Bonusem jest dożywotnia karta

wstępu na basen dodana do sprzedawanej działki. Bonusem jest dodatkowy punkt w rozgrywkach sportowych uzyskany za wysoko wygrany mecz. W zasadzie bonusem może być każda rzecz materialna. Jednakże zakres użycia tego modnego określenia się rozszerza, gdyż bonusem może być pewne zachowanie. „Oczywiście Logan miał bonus, bo dostał buziaka” – czytamy w pewnym blogu (dawniej by się powiedziało, że dostał buziaka w nagrodę). Może też być użyte ironicznie. „Ja miałem drzewo genealogiczne czyste jak łza, a na dodatek bonus w postaci ojca wojskowego” – to cytat z Narodowego Korpusu Języka Polskiego. Bonus sprawia nam kłopoty gramatyczne. Słowniki podają, że jego dopełniacz brzmi: tego bonusu, tymczasem częściej spotyka się formę: tego bonusa. Nie jest to nic dziwnego, skoro mamy lamus – lamusa czy sinus – sinusa, to może też być: bonus – bonusa. W dodatku taka forma umożliwia utworzenie biernika spotykanego w polszczyźnie potocznej: „Podopieczni trenera Józefa Antoniaka [...] w ostatniej minucie spotkania otrzymali bonusa w postaci bramki”. W polszczyźnie starannej powinno się napisać otrzymali bonus, ale sprawozdania sportowe mogą być pisane językiem swobodniejszym. Trochę szkoda, że nagroda, premia, dodatek ustępują miejsca bonusowi. Ale jeśli tak już być musi, to ja też poproszę o bonus, choćby w postaci słodkiego jabłuszka z polskiego sadu.

Chipsa naszego powszedniego Andrzej Markowski

chipsy Chipsy pojawiły się w polszczyźnie gdzieś na przełomie lat 80. i 90. razem z płatkami smażonych ziemniaków, które właśnie weszły na nasz rynek. W roku 1992 były już – jako nowe i trudne w pisowni słowo – obecne w katowickim dyktandzie. Wtedy obowiązywała jedna pisownia – taka jak w języku oryginału; po ćwierćwieczu obecności chipsów w polszczyźnie słowniki notują już także wersję spolszczoną: czipsy, choć chyba na torebkach z tym towarem jeszcze się ona nie pojawia. To bardzo ciekawe słowo, z różnych względów. Po pierwsze, mamy w nim niespotykaną przedtem w polszczyźnie ogólnej głoskę: miękkie cz, w zapisie oddawaną jako czi. Gdybyśmy zapożyczyli ten wyraz kilkadziesiąt lat wcześniej, to miałby on formę czypsy albo cipsy. Ale teraz oswoiliśmy się już z tym czi – mamy ją choćby w wyrazie czirliderka albo w nazwie pewnej kawy – i umieściliśmy je w jednym szeregu z c, cz i ć. Choć zapis pierwotny – chipsy – chyba wciąż wygląda lepiej i obiecuje więcej... Po drugie, jeden taki płatek to po polsku: chips. I zupełnie nie przeszkadza nam, że po angielsku to forma liczby mnogiej, a w liczbie pojedynczej – chip (co znaczy m.in. wiórek; tak, tak, to to samo słowo, co elektroniczny chip, a może już też czip). Innymi słowy, polska forma chipsy ma dwie końcówki liczby mnogiej: angielską -s i polską -y. Tak się zdarzało już wcześniej z zapożyczeniami

z angielskiego. Drops, crackers, cakes, commandos, Eskimos, girls – to nazwy w liczbie mnogiej, po polsku zaś mówimy jeden drops, krakers, keks, komandos, Eskimos, jedna girlsa, a by nazwać te rzeczy i osoby w liczbie mnogiej, dodajemy jeszcze końcówki polskie: dropsy, krakersy, keksy, komandosi, Eskimosi, girlsy. Początkowo chipsy konkurowały z rodzimymi prażynkami, a nawet chrupkami. Rychło zwyciężyły, bo angielska nazwa była krótsza (czips – jedna sylaba, prażynka – trzy sylaby), a także podkreślała pożądaną obcość produktu. Prażynki na czas jakiś zniknęły, ale potem odrodziły się jako nazwa nieco innego przysmaku. Chrupki istnieją cały czas, a nazywają jeszcze inny produkt. W języku często tak się dzieje: nazwy początkowo synonimiczne, konkurujące, dzielą się znaczeniami. Mądrze nazywa się to repartycją znaczeń wyrazów. I bardzo dobrze, że taki proces zachodzi. Dzięki niemu wiemy, czego należy się spodziewać, kiedy kupujemy chrupki, prażynki albo chipsy, choć wszystkie te przysmaki po prostu chrupiemy.

Egipt czy Chorwacja, która destynacja? Jan Miodek

destynacja Pisałem przed paroma laty, że w niektórych biurach podróży pojawiła się tajemnicza dla większości destynacja (np. destynacja Kair, destynacja Barcelona). Wyjaśniałem, że jest ona zaadaptowanym do polskiego systemu słowotwórczego odpowiednikiem funkcjonującego w języku angielskim i francuskim wyrazu destination, a ten znaczy tyle, co ‘cel podróży’, ‘miejsce przeznaczenia’ (z łac. destinatio ‘przeznaczenie, postanowienie’). W słownikach wyrazów obcych mieliśmy do tej pory tylko hasło destynator, opatrzone kwalifikatorem rzadkości: a) ‘osoba, dla której coś przeznaczono’, b) ‘odbiorca towaru wskazany ekspedytorowi przez wysyłającego’ (z franc. destinataire). W słownikach ogólnych żadnego hasła związanego z destynacją nie ma. „Najbliższe lata pokażą – kończyłem wtedy swój wywód – czy w obiegu pozostaną tradycyjne określenia, czy też zdobędzie sobie prawo obywatelstwa kolejny internacjonalizm wyrazowy. Na razie odbieram ową destynację w kategoriach stylistycznej manieryczności” („Słowo jest w człowieku. Poradnik językowy”, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2007). Przed paroma tygodniami w jednym z tygodników czytam: „Delegacyjna drobnica lata samolotami, ale do niedrogich destynacji”, „Jak mówią zawodowi organizatorzy – czarter zabił destynację”, „Budapeszt – pierwsze miejsce na liście destynacji

konferencyjnych w Europie”. W innej gazecie znajduję informację o „koszcie wakacji w 5 najpopularniejszych destynacjach: Grecji, Egipcie, Turcji, Hiszpanii i Tunezji”. Konstrukcje te przekonują mnie ostatecznie, że wyraz destynacja – jeszcze przed paroma laty zupełnie nieobecny w codziennym obiegu komunikacyjnym – zaczyna się w nim utrwalać. Ba, „to wyraz bardzo modny, trendy w słowniku młodzieży i kręgów biznesowych”, „Polacy destynują w strendżową sajde” – informują wpisy na forach internetowych, choć wiele z nich wyraża również dezaprobatę wobec tego słowa (ponadto niektórzy myślą, że destynacja to ‘wybuch’, bo kojarzą ją z detonacją, jeszcze inni mieszają destynację z destylacją). I myślę, że tak teraz będzie: najbardziej mobilne grupy społeczne, podróżujące – zwłaszcza samolotami, związane zawodowo z biurami turystycznymi, używające takich czy innych angielskich słów o wiele częściej niż statystyczny Polak – z destynacji już nie zrezygnują. Ciągle natomiast trudno mi sobie wyobrazić przeciętną polską rodzinę, w której planuje się urlop, ferie, wakacje i padają w czasie tych familijnych rozmów nazwy wymarzonych... destynacji!!! Zapewniam wszystkich Szanownych Czytelników, że siebie w takiej sytuacji komunikacyjnej również nie widzę.

Dedykuję panu ten odkurzacz Jan Miodek

dedykowany Przed kilkoma tygodniami kupiłem śruby dedykowane do tego typu ścian, a formuły typu „pieniądze te będą dedykowane na budowę nowego obiektu” stają się coraz powszechniejsze w codziennym obiegu komunikacyjnym. Parę dni temu zaś zaszokowała mnie konstrukcja z pisma urzędowego: „osobą dedykowaną do kontaktu z państwem będzie pani X”. Obecna w nich wszystkich imiesłowowa forma dedykowany powiela składniowy model tradycyjnie używanej postaci przeznaczony, wyznaczony: ‘dedykowany do czegoś, dedykowany na coś’ – tak jak ‘przeznaczony do czegoś, wyznaczony do czegoś, przeznaczony na coś’. A skąd się w ogóle wzięło to nieszczęsne dedykowanie (przeznaczanie, wyznaczanie)? To jedna z wielu znaczeniowych kalk z języka angielskiego, których istota polega na tym, że oto jakiś wyraz funkcjonujący w polszczyźnie z dawien dawna w określonym znaczeniu, będący brzmieniowym odpowiednikiem słowa angielskiego, mającego w tamtym języku jeszcze inne – szersze lub węższe – znaczenie, nagle w tym właśnie nowym znaczeniu zaczyna u nas funkcjonować. Dedykować to przecież ‘ofiarować, ofiarowywać, poświęcić, poświęcać komuś coś, np. wiersz, powieść, film’ („tę piosenkę dedykuję moim rodzicom”) – czytamy w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego” pod red. prof. Stanisława Dubisza (Warszawa 2003, t. 1). Tak rozumie ten czasownik przeciętny użytkownik polszczyzny.

Angielskie dedicate to brzmieniowy i semantyczny odpowiednik naszego dedykować, który jednak może być także użyty w szerszym znaczeniu – ‘przeznaczać’ (Jan Stanisławski, Katarzyna Billip, Zofia Chochołowska „Podręczny słownik angielsko-polski”, Warszawa 1981). Otwarcie się Polski na świat po roku 1989, silniejsze kontakty językowe, a przede wszystkim coraz lepsza znajomość angielskiego sprawiły, że także w polszczyźnie zaczyna się utrwalać to szersze znaczenie – zwłaszcza w tekstach urzędowych, technicznych, elektronicznych czy ekonomicznych. Ciesząc się Polską po przełomie roku 1989, akceptując wszystkie anglicyzmy, które leksykalnie obsługują nam obszary komunikacyjnych zachowań związanych z nową rzeczywistością elektroniczną, techniczną czy ekonomiczno-gospodarczą – z komputerem, laptopem, skanerem, mailem, blogiem, dilerem, leasingiem i spółką joint venture na czele – bardzo się irytuję bezkrytycznym, bezrefleksyjnym znaczeniowym kalkowaniem angielskich słów, które godzi w długowiekową tradycję użycia takiej czy innej formy. A że taki neosemantyzm staje się z reguły wyrazem modnym, niszczy on zarazem najcudowniejszą cudowność stylistyczną każdego języka, jaką jest wariantywność, czyli możliwość przemiennego posługiwania się synonimicznymi określeniami.

Felieton adresowany Andrzej Markowski

adresowany „Do kogo adresujesz ten list?” – czy takie pytanie jest jednoznaczne? Byłoby zapewne kilkadziesiąt lat temu, kiedy to czasownik adresować znaczył tyle, co ‘pisać na kopercie listu czy na paczce adres’: „Leszek siedzi w szlafroku i adresuje koperty”. Ale współcześnie coraz częściej mamy na myśli coś innego. Adresować list może znaczyć – ‘kierować go do kogoś, przeznaczać dla kogoś’. I dziś można na pytanie zadane na początku odpowiedzieć „Adresuję ten list do swojego synka, który jest u babci” albo: „Ten list adresuję do wszystkich, którym zależy na rozwoju literatury dla dzieci”. I będą to zupełnie dwa różne adresowania. To pierwsze ma charakter dosłowny: ot, piszemy adres. To drugie jest bardziej abstrakcyjne i coraz częstsze. „Do kogo dziś adresują swoje żądania protestujący chłopi”, „Ja swoje pytania adresuję do wnioskodawcy”, „Swoją muzykę adresujemy nie tylko do fanów dawnego KOMBII”. Adresuję = kieruję. Jednakże to określenie jest używane nie tylko wtedy, gdy chodzi o kierowanie jakiegoś dzieła czy propozycji do kogoś, ale także wtedy, gdy są one dla kogoś przeznaczone, gdy jakaś grupa ludzi ma być w założeniu autora ich odbiorcą. W Narodowym Korpusie Języka Polskiego znajdujemy na przykład takie zdania: „Adresuje swe wyroby do starszych konsumentów”, „Niniejszy poradnik adresujemy głównie do tych, którzy nie należą jeszcze do grupy

internautów”. Zauważmy, że często spotykamy się z tym czasownikiem w formie imiesłowu: adresowany. „Do kogo adresowana jest ta książka?”, „Grupa docelowa, do której adresowana jest kampania, definiowana jest w sposób szeroki”. Adresowany do kogoś = przeznaczony dla kogoś. Skąd się wzięło to nowe znaczenie adresowania? Najłatwiej znowu zwalić winę na angielszczyznę. Bo przecież po angielsku address to nie tylko ‘umieszczać adres na kopercie’, lecz także ‘kierować prośbę do kogoś, zwracać się do kogoś’. Czyli znowu zapożyczenie znaczenia, które sprawia, że tekst wydaje się elegantszy. Ładniej przecież brzmi „Do jakich słuchaczy adresujecie swój program” niż „...kierujecie swój program”. Ale sprawa nie jest aż tak prosta. Jeśli zajrzymy do dawnych słowników języka polskiego, przekonamy się, że już w XIX wieku adresować miało znaczenie, o którym tu piszemy. Ilustrują to odpowiednie cytaty: „[...] z grona dziewcząt latały ku niemu uprzejme i wyzywające spojrzenia [...] adresowane nie tyle do jego wdzięków, ile do wcale ładnego majątku”, „Przemowa adresowana do tego, w czyje ręce przejść miał kieliszek”. Co więcej, w formie zwrotnej czasownik ten znaczył także ‘starać się o rękę panny, zalecać się’: „Śmiał adresować się do mojej córki”, czytamy w słowniku z połowy XIX wieku. Czyli: dziś modne znaczenie występowało w polszczyźnie zapożyczone z francuskiego, potem zanikło, a dziś wróciło – pod wpływem angielskiego. I jak tu przewidywać coś w języku?

Obywatel dobrze sformatowany Jan Miodek

sformatowani W jednym z programów radiowych słyszę: „Mamy tak wspaniały format jak Trójkąt Weimarski”. W innym, informacyjnym: „Dotychczasowy format rozmów jest wystarczający”. W „Wyborczej” czytam: „Różnice między dyskontami a supermarketami się zacierają. Oba formaty spotkają się gdzieś pośrodku i stworzą docelowy sklep Polaków”, a w „Polityce”: „Propozycja dziennika wykroczyła daleko poza formułę longform journalism, czyli królewski format używany przez amerykańską prasę do przedstawiania najważniejszych i najciekawszych historii”. „Nowy format Teatru Polskiego” – dorzuca mi taki przykład z radia ktoś w pracy. Dla większości użytkowników polszczyzny – zwłaszcza starszych – takie użycia formatu są nowe. Dla nich format, nawiązujący do łacińskiego czasownika formo ‘kształtuję’, to ‘wielkość, kształt, rozmiar, np. książki, arkusza, zdjęcia, jakiegoś wyrobu’ (powiedzą: książka formatu A4, format kieszonkowy, zdjęcie formatu 6 × 9) lub ‘ogół cech ocenianych wysoko lub nisko’ (człowiek wyjątkowego formatu intelektualnego, aktor mniejszego formatu). Wprawdzie we wszystkich zacytowanych na wstępie zdaniach format w szerokim tego słowa znaczeniu do formy czy kształtu nawiązuje, ale tradycyjnie na pewno posłużylibyśmy się innymi konstrukcjami: wspaniały układ, porozumienie – o Trójkącie Weimarskim; dotychczasowy kształt, poziom, dotychczasowa forma,

formuła – o rozmowach; oba typy, rodzaje – o marketach, sklepach; królewska forma – o przedstawianiu historii przez prasę; nowy kształt, nowa formuła – o teatrze. W informatyce format jest ‘ściśle określonym sposobem zapisu pewnego typu informacji, np. na dysku magnetycznym komputera’ (jest wiele formatów plików dźwiękowych, program odczytuje wszystkie formaty plików CAD, w internecie są strony umożliwiające konwersje między formatami). Wikipedia definiuje go jako ‘reguły określające strukturę fizyczną, sposób rozmieszczenia zapisu informacji danego typu, inaczej: wzorzec, szablon’. Pojawiają się konteksty i szczegółowe zastosowania – typu format pliku, format – komenda w języku programowania Common Lisp, format – polecenie systemu CP/J, format audio – rodzaj nośnika, na jakim publikowana jest muzyka, sposób przechowywania danych dźwiękowych (kaseta magnetofonowa, CD, płyta gramofonowa), format radiowy/telewizyjny – rodzaj programu nadawanego w danej stacji radiowej/telewizyjnej. Myślę, że właśnie ta wielość najrozmaitszych użyć i kontekstów tego słowa w informatyce sprawiła, że Polacy – coraz ściślej związani z rzeczywistością elektroniczną – zaczęli po nie sięgać w języku codziennym, jakże poszerzając tradycyjny obszar jego funkcjonowania. Bardzo jestem ciekaw, jak będzie wyglądać hasło format w przyszłych słownikach.

DUDNI JUŻ KROK, MILIONÓW KROK, CZYLI POCHYLAMY SIĘ NAD PREKARIATEM

Dzień bez manifestacji to dzień stracony Jerzy Bralczyk

manifestacja Słów manifestacja i demonstracja używamy często zamiennie, podobnie jak czasowników manifestować i demonstrować. Czy tłumnie zgromadzeni ludzie wznoszący okrzyki to manifestacja czy demonstracja? Czy pan Iksiński, okazując nieco zbyt wyraźnie swój stosunek emocjonalny do kogoś lub czegoś, manifestuje go czy demonstruje? Oba te słowa są na tyle obce, by wydawały się precyzyjne, i na tyle znane, by używających ich nie posądzono o pretensjonalność. Sami potrafimy wiele manifestacyjnie demonstrować czy demonstracyjnie manifestować – postawami, zachowaniem czy słowami, ale najczęściej mówimy tak tylko o innych, manifestując tym mało pozytywny stosunek do tych pojęć. Lub demonstrując. Ale tu zajmijmy się publicznym wymiarem takich zachowań. Teoretycznie jest tak, że jeżeli mowa o demonstracji jakiejś grupy ludzi, częściej spodziewamy się, że chodzi o niezadowolonych, to niezadowolenie okazujących. Kiedy słyszymy o demonstracji górników, nie kojarzy nam się to z entuzjazmem, lecz z protestem. Użycie określenia demonstracja siły wywołuje myśl, że ta siła może być przeciw komuś skierowana. Słowo manifestacja mogłoby się pojawić w kontekście łatwiej dopuszczającym możliwość, że zgromadziła ich ‘chęć emocjonalnego poparcia dla kogoś lub czegoś’. Dlatego czytaliśmy, zwłaszcza dawniej, o manifestacji

jedności, o manifestacji patriotyzmu. I można myśleć, że wprawdzie manifestowanie i demonstrowanie wrogości są sobie podobne, ale o ile spontaniczność manifestacji lojalności bywa tylko podejrzana, o tyle określenie demonstracja lojalności pokazuje wręcz, że ta lojalność jest na pokaz. I wszelkie idee raczej nadają się do manifestowania niż do demonstrowania. A pierwszomajowe kiedyś i trzeciomajowe teraz były i są tylko manifestacje, nie demonstracje. (Bardziej naturalne wydaje się chyba większości z nas protestowanie – bo jeśli coś jest w porządku, po co krzyczeć. Przy tym zazwyczaj w poparciu dla jednych widzimy protest przeciw innym). Różnic dopatrzyć się też możemy w formie: manifestacja bywa statyczna, demonstracja częściej bywa w ruchu. Manifestacja kiedyś oznaczała ‘ujawnianie’, demonstracja – ‘pokazywanie’. Ostentacyjnym okazywaniem obie stały się dopiero potem. Manifestacja słusznie kojarzyć się może z manifestem, ‘jawnym wezwaniem’ (z magni festus), czymś publicznym i uroczystym (festus), manifesto znaczyło ‘czynię jawnym’. Demonstratio to był ‘pokaz, dowód’, demonstrując, zwracaliśmy uwagę na coś niezwykłego (monstrum było dziwotworem) lub, co i dziś robimy, przedstawialiśmy jakieś doświadczenie lub jego wyniki. Używany do dziś zwrot quod erat demonstrandum znaczy ‘co było do okazania’. Ujawnianie i pokazywanie są podobne – ale może warto się zastanowić, co chcemy zrobić: ujawnić coś, pokazać to – czy i jedno, i drugie. I wybrać: będziemy demonstrowali czy manifestowali...

Alternatywa w opozycji Jerzy Bralczyk

opozycja Coraz bardziej nam się konkretyzuje opozycja. Tak ze słowami bywa – kiedyś uogólniano znaczenia, przenosiło się je z konkretnych do abstrakcyjnych – los to już nie wyciągany kamyk czy kawałek papieru, tylko przeznaczenie, przenikliwy nie przeszywa wskroś naszego ciała. A słowo opozycja, tak wygodne w opisie relacji, tak funkcjonalne w interpretacji świata – zwłaszcza w jego strukturalistycznym widzeniu – od razu wywołuje w naszej myśli przede wszystkim obraz grupy polityków próbujących mniej lub bardziej skutecznie (częściej mniej) przeciwstawić się ludziom sprawującym władzę, do niedawna zwanym koalicją. I wiemy, że opozycja dzieli się na parlamentarną i mającą jeszcze bardziej symboliczne znaczenie pozaparlamentarną. Jeszcze całkiem niedawno słowo opozycja konkretyzowało się w oznaczaniu tych, co przeciwstawiali się „władzy ludowej”. To był opór (przynajmniej językowo) do tego stopnia zinstytucjonalizowany, że i po zwycięstwie opozycji słowo to nie zmieniło odniesienia osobowego, choć zakres znaczeniowy był zupełnie inny. Czasem sankcjonowano używanie go słowem dawna czy ówczesna, ale często o tym zapominano. Opozycjoniści, działacze opozycji byli w opozycji, ale opozycjonista nawet u władzy długo opozycją był nazywany. Działacz opozycyjny to do dziś ktoś, kto ma kartę opozycyjną z tamtych lat (czasem piękną, co oznacza zasługi),

a tamte doświadczenia opozycyjne dobrze dawały się wykorzystać w innych warunkach. Opozycja zwykle się przeciwstawia, bo ‘przeciwstawienie się’ to jedno ze znaczeń słowa opozycja. Po łacinie oppositio, a opponere znaczyło mniej więcej to co w makaronizującej polszczyźnie, co najmniej od XVI wieku, ‘opponować’, potem – ‘oponować’. Oponowali oponenci, ci, co się nie zgadzali – w różnych sytuacjach – z tymi, co przedstawiali swoje zdanie. Mieli zdanie odmienne. Bo też opozycja to również, a może przede wszystkim, ‘przeciwieństwo dwóch pojęć’ lub ‘przeciwieństwo danego pojęcia’; ta dwoistość znaczeniowa jest charakterystyczna też dla alternatywy – układu dwóch rzeczy lub relacji drugiej względem tej pierwszej. Takie opozycje mogą tworzyć system opozycji pozwalający przedstawiać świat i różne jego części w sposób przejrzysty, bo przecież postrzegamy zjawiska przez ich podobieństwa do jednych i przeciwstawienia wobec innych. A przeciwieństwo bywa traktowane jako alternatywa. Polityczna także.

Pochylam się, jestem gość Jerzy Bralczyk

pochylać się W mówieniu o postawach wobec świata łatwo korzystamy z przenośni fizycznych; w końcu również w tym zdaniu słowa postawa i przenośnia są użyte metaforycznie. Naturalnie uzależniając to od naszych wyobrażeń dotyczących kierunków – wiemy, że lepsze jest to, co wyżej, dlatego pozytywnie wznosimy się i negatywnie upadamy; bywamy wywyższani i poniżani, raz na wozie, raz pod wozem. Pochylić się oznacza ‘ruch z góry w dół’ – i także to możemy łączyć z naszym stosunkiem do rzeczy i spraw. Pochylamy się w ramach naturalnych czynności i zachowań symbolicznych. Pochylam się, żeby coś podnieść, ale pochylam głowę, żeby kogoś pozdrowić lub docenić. Czasem znaczenie przenośne jest trudne do odróżnienia od podstawowego: gdy ktoś pochyla się nad książką, fizycznie ugina kręgosłup, żeby lepiej widzieć litery, ale też wnika w jej treść. A jedno może drugiemu towarzyszyć. Jak często bywa, tak i tu wiele (choć nie wszystko) zależy od przyimka. Pochylanie się przed to – w wymiarze metaforycznym naturalnie – ‘wyrażanie tak poważnych uczuć’, jak co najmniej uznanie, nie mówiąc o prawdziwym szacunku. Pochylamy się wobec zasług i wobec cierpienia. Pochylamy się z głęboką wiarą, a bywa, że i z pokorą. Można uznać, że takie nasze pochylanie się jest

‘pokazywaniem chęci wywyższenia tego, przed czym się pochylamy’ – często zresztą i realnie, fizycznie chyląc głowę. Przypomina to oddawanie hołdu – a ten, co się tak pochyla, pomniejsza znaczenie własne. Nieco inaczej jest, gdy pochylamy się nad czymś. Owszem, takiemu pochylaniu się też może towarzyszyć skupienie – gdy studiujemy czyjeś słowa czy myśli mędrca, gdy wnikamy w twórczość artysty. Ale coraz częściej zdarza się nam pochylać, gdy chodzi o ‘zwracanie uwagi na coś, wnikanie w problem’. Wtedy ten, kto się pochyla, wcale nie wyraża swojej podrzędności. Czasami bywa wręcz przeciwnie. Ba, można nawet mówić o łaskawym pochyleniu się... Kiedy nad czymś pochylamy się z troską, to owszem, ważność tego doceniamy, ale niejako dopiero wtedy ją przypisując. Stąd częste pochylanie się w apelach. Kandydat na prezydenta mówi, że „państwo polskie powinno się bardziej pochylić nad rodzinami”; ktoś oczekuje, że „pan prezydent nie tylko pochyli się nad tematem, ale może go rozwiąże”; w poważnym opracowaniu czytamy, że „dydaktyka wymaga pochylenia się” – i w ogóle ceniona jest umiejętność pochylenia się. Nad problemami, tematami i przypadkami. I o ile pochylanie się przed jest podniesieniem wartości tego, przed czym się pochylamy, o tyle pochylanie się nad ugruntowuje wartość pochylającego się: oto zwraca uwagę na coś. Zauważa, a nawet docenia to, co zapewne doceniane, a może i zauważane nie było. Dobry jest. Nie uchyla się od pochylenia się.

Nie taki straszny kolektyw Andrzej Markowski

kolektyw „Oni – to klika, my – to kolektyw” – mówiło się ironicznie w czasach wczesnego PRL-u, by zdyskredytować znaczenie lansowanego wówczas słowa kolektyw. Bo według władz kolektywy należało tworzyć, być w nich, a przede wszystkim – pracować. Kolektyw powinien być zgrany i dobrany. Miał mądrość zbiorową, która wykluczała pomyłki i której należało się podporządkować. Kolektyw podejmował decyzje, kolektyw rozliczał swoich członków nie tylko z ich pracy, lecz także z postępowania, a nawet stroju czy sposobu życia. Były kolektywy naukowe, pracownicze i uczniowskie. Zwłaszcza w okresie przed odwilżą gomułkowską na każdym kroku podkreślano rolę kolektywu. Potem to osłabło, choć pojęcie trafiło nawet do tekstów prawnych, na przykład do kodeksu karnego („poręczenia może udzielić [...] kolektyw, w którym pracuje, odbywa służbę albo się uczy”). Kolektyw zapożyczyliśmy z języka rosyjskiego chyba dopiero po wojnie. Oczywiście rdzeń tego wyrazu jest łaciński (collectio, ‘zbieranie’), a wyrazy z tym rdzeniem były co najmniej od XIX wieku obecne w językach europejskich, także w polszczyźnie. Słownik warszawski z samego początku XX wieku odnotowuje słowa kolektywny, kolektywizm, kolektywistyczny, a odnosi je do poglądów filozoficznych i społecznych oraz ustrojów opartych na takich poglądach („Odmianami kolektywizmu są komunizm

i socjalizm” – informują twórcy słownika). Słowa te nie miały zabarwienia ujemnego, były wyrazami specjalistycznymi albo – jak kolektywny, którego synonimem jest swojski zbiorowy – książkowymi. Po wojnie przychodzi do nas, wraz ze zjawiskiem gospodarczospołecznym, wyraz kolektywizacja, który wbrew intencjom ówczesnych władz nabiera od razu w społeczeństwie nacechowania negatywnego. Tak jak i nasz tytułowy kolektyw, nieużywany zresztą w mowie potocznej, chyba że prześmiewczo. Stopniowo również z języka oficjalnego i stylu naukowego kolektyw zaczął się wycofywać. I pewnie byłby już dziś zupełnie zapomniany, gdyby nie przybyła mu na pomoc, jak to dziś, moda na angielszczyznę. Czytamy na przykład: „Kolektyw Artystyczny [...] zrzesza grupę ludzi zajmujących się działaniami artystycznymi różnego rodzaju. [...] to artystyczna współinicjatywa aktorów, muzyków, teatrów, stowarzyszeń, grup bębniarskich i fireshow, akrobatów, kuglarzy, artystów plastyków, instruktorów teatralnych, której celem jest tworzenie elastycznej i płynnej profesjonalnej oferty dla naszych Klientów i Odbiorców”. Tak więc kolektyw odrodził się w odniesieniu do działań artystycznych. Oczywiście nie myśmy wymyślili to znaczenie, lecz skopiowaliśmy je z angielszczyzny, w której istnieje środowiskowe połączenie artist collective. I cóż z tego, że angielskie collective to przede wszystkim ‘spółdzielnia’; przecież nie można grupy artystycznej nazwać tak przyziemnym słowem... Niechże więc będzie Kolektyw, pomyśleli zapewne Twórcy. I tak już zostało. Ale ja do żadnego kolektywu – artystycznego, naukowego czy nawet rodzinnego – należeć nie chcę. Za dobrze jeszcze pamiętam dawne znaczenie tego słowa...

Mówisz: kamienicznik, myślisz: krwiopijca Andrzej Markowski

kamienicznik Kamienicznik to do dziś słowo podejrzane. Może nie wyzwisko, ale na pewno niechętny epitet. W reprezentatywnym zbiorze cytatów Narodowego Korpusu Języka Polskiego zdecydowana większość przytoczonych fragmentów wskazuje jednoznacznie na negatywne nacechowanie tego wyrazu, co widać po łączących się z nim określeniach. Kamienicznik jest bezwzględny, nieczuły, bezduszny, a nawet krwiożerczy, postępuje niecnie, wywalił [na bruk] całą kamienicę. I to wszystko o współczesnych właścicielach kamienic, choć jeden z najnowszych słowników określa to słowo jako przestarzałe. Może i było ono przestarzałe w okresie PRL-u, ale niewątpliwie powróciło. Nie tylko do słownictwa publicystyki, lecz także do języka potocznego. Słowniki nie odnotowują negatywnego nacechowania słowa kamienicznik; najlepsza definicja (z „Innego słownika języka polskiego”) to: ‘właściciel jednej lub kilku kamienic, czerpiący zysk z wynajmu mieszkań’. Bierze się ono prawdopodobnie stąd, że już w międzywojniu, a może nawet wcześniej, kojarzono kamienicznika z wyzyskiem. W powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza z roku 1936 „Doktor Murek zredukowany” jeden z bohaterów krzyczy: „Kamieniczniki, spasiona ich mać, co nic nie robią, tylko forsę z lokatorów ściągają”. Ta zła sława pogłębiła się w Polsce Ludowej, co było oczywiście

związane z oficjalnym potępianiem własności prywatnej. Nawet pokrewieństwo z kamienicznikiem było bardzo naganne. „Nikt go tu nie znał. Nie wypominał, że jest synem kamienicznika, burżuja, nie łączył z ojcem odsiadującym karę, nie piętnował obmową” – pisał Wojciech Żukrowski. Ów niechętny stosunek przetrwał do dziś. Zdarza się wprawdzie, że kamienicznik jest używany w kontekście neutralnym („Dlatego irlandzkich kamieniczników nad Wisłą przybywa z każdym miesiącem”), a nawet wskazującym na to, że nie zawsze dobrze jest być właścicielem czynszówki („Smutny los kamienicznika”), ale przeważają skojarzenia negatywne. Jeśli już chce się powiedzieć coś neutralnego lub pozytywnego, to używa się wyrażenia właściciel kamienicy, co brzmi o wiele lepiej niż kamienicznik. Samo słowo kamienicznik jest przejrzyste: pochodzi od rzeczownika kamienica. Pojawiło się w polszczyźnie chyba w drugiej połowie XIX wieku, a odnotowane zostało na początku minionego stulecia w II tomie „Słownika ogólnego języka polskiego”, zwanego warszawskim. Co dziś wydaje się dziwne – z kwalifikatorem „żartobliwe”. Jest też – rzadko dziś używana – żeńska forma tej nazwy: kamieniczniczka lub kamienicznica. Cóż, taka Aniela Dulska była przecież kamienicznicą. I w pełni potwierdzała skojarzenia związane z tym określeniem.

Dinozaur – to brzmi dumnie Andrzej Markowski

dinozaur Czy nazwanie kogoś dinozaurem zawsze go obraża? Dzisiaj tak, choć jeszcze dwadzieścia kilka lat temu, kiedy pojawiło się przenośne znaczenie tego wyrazu, wcale tak nie było. Najprawdopodobniej zaczęło się od dinozaurów rocka. Taką żartobliwą etykietkę przylepiono zespołom, które rozpoczynały karierę gdzieś w latach 60. czy 70., a po przerwie wróciły na estradę, zazwyczaj ze starym repertuarem. „Było super, cool, koncert roku – to najczęstsze opinie fanów o występie Dżemu w Jarocinie. W sobotę »dinozaury rocka« zagrały charytatywny koncert z okazji Dnia Niepodległości” – czytaliśmy w prasie w roku 2001. Zwróćmy uwagę na cudzysłów, który znaczy, że nazwa jeszcze się nie ugruntowała albo traktowano ją żartobliwie. A w ogóle to było sformułowanie dość przewrotne, bo przecież tamte zwierzęta wyginęły, a te zespoły ciągle grały. Chyba że chodziło o nawiązanie do filmów z serii „Park Jurajski”, w których przekonywano nas, że dinozaury jednak żyją i powracają. Tak czy inaczej, określenie dinozaur w odniesieniu do człowieka zaczęło funkcjonować w polszczyźnie publicystycznej, a potem także w potocznej. I wydobyto inne, już niezbyt pozytywne, cechy tych prehistorycznych gadów. A to na przykład, że miały mały mózg, a więc niezbyt rozwiniętą inteligencję. „To był szczyt niekompetencji – dinozaur bez mózgu” – pisał ktoś zirytowany o pewnym dyrektorze.

A to, że to stwór nienowoczesny, do dawnych epok przynależący („Polityk arcykonserwatywny, którego nazywają dinozaurem z epoki radzieckiej”), najlepiej czujący się w dawnych skostniałych strukturach („dinozaury z epoki PRL-u”) lub stosujący przedpotopowe metody pracy czy rozwiązania artystyczne („Wciąż jeszcze używa maszyny do pisania, dinozaur jakiś”). Czasem jest w tym zawarty pewien element podziwu („Prawdziwy radiowy dinozaur, pracuje tu od lat pięćdziesiątych”), ale raczej rzadko, bo zwykle to jednak ktoś ociężały, kto nie nadąża za epoką, właściwie skazany na wyginięcie... Pociecha, że jednak chyba nie tak rzadki, bo częściej używa się tego wyrazu w liczbie mnogiej: dinozaury. Na tym jednak nie koniec rozwoju przenośnych znaczeń dinozaura. Bo oto czytamy: „W tych dinozaurach pracuje, według Azjatyckiego Banku Rozwoju, ponad 100 milionów Chińczyków”, a chodzi o wielkie, przestarzałe, nie z naszej epoki zakłady produkcyjne. Czyli dinozaury to także przedsiębiorstwa lub rzeczy. Odnotowuje to zresztą jeden z najnowszych słowników, w którym czytamy, że mówimy tak „także o rzeczach: Ówczesne komputery to w porównaniu ze współczesnymi prawdziwe dinozaury”. Ciekawe, czy posuniemy się jeszcze dalej i na przykład będziemy określać mianem dinozaurów dzieła artystyczne albo zachowania, które uznamy za bardzo przestarzałe. Cóż, jednak dinozaury trzymają się mocno.

Prekariat. Od łaski pańskiej się zaczęło Jan Miodek

prekariat Łaciński wyraz precarius znaczył tyle, co ‘wyproszony, dany z łaski’. Od niego pochodziło prekarium – ‘w średniowieczu, także w średniowiecznej Polsce, nadanie ziemi chłopom przez możnego pana lub instytucję kościelną w zamian za czynsz i pańszczyznę, początkowo na określony czas, następnie dożywotnio, wreszcie dziedzicznie’. W języku angielskim, w którym podstawowy zasób leksykalny tworzą złoża łacińskie, przymiotnik precarious wyewoluował w stronę znaczeń ‘odwołalny, niepewny, wątpliwy, przypadkowy, niebezpieczny, ryzykowny’. Urodzony w roku 1948 brytyjski ekonomista Guy Standing połączył natomiast tenże przymiotnik z rzeczownikiem proletariat (łac. proletarius od proles ‘potomstwo’) i stworzył rzeczownik prekariat – nazwę kategorii społecznej, pod którą kryją się osoby pracujące na podstawie tzw. elastycznych form zatrudnienia. W ostatnich latach i w naszym obiegu komunikacyjnym znajdują się formy prekariat, prekariusz, (żyć) prekariatywnie. „Prekariat mówi »dość!«” – brzmi tytuł wywiadu z José Ignaciem Torreblancą na temat wydarzeń w Grecji w „Magazynie Świątecznym”. „Czy prekariat to są ci nowi mieszczanie, o których teraz tak często się słyszy?” – pyta w „Dużym Formacie” Tomasz Kwaśniewski, a Agata Bielik-Robson odpowiada: „W tym sensie, że to jest często ludność napływowa, która wywodzi się z małych miast, miasteczek, a nawet

wiosek. Przyjeżdżają do metropolii i szukają dla siebie nowego sposobu na życie. I mają prawo być sfrustrowani, ponieważ wpadają w objęcia korporacji albo małych biznesów, które im oferują wyłącznie mało płatne, śmieciowe umowy (...). To jest jedyna grupa, która naprawdę walczy. Dokładnie tak, jak to sobie Marks wyobrażał, pisząc o ludzie wczesnego kapitalizmu najeżdżającym miasta w poszukiwaniu lepszego życia”. Wspomniany profesor Standing, twórca terminu prekariat, w książce „Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa” wymienia siedem gwarancji, których ludzie należący do tej kategorii są pozbawieni: 1. odpowiednich możliwości pracy, 2. odpowiedniej ochrony pracownika przed zwolnieniem, 3. pewności związanej z wykonywaniem danej pracy, wykonywaniem takich, a nie innych obowiązków, 4. szeroko pojętej ochrony zdrowia, 5. zapewnienia nauki zawodu, szkoleń, właściwego wykorzystania nabytych w pracy umiejętności, 6. dostosowanej do wykonywanej pracy stałej pensji, 7. przedstawicielstwa interesów pracownika, jakim są np. związki zawodowe. W efekcie życie prekariusza to życie w ciągłej niepewności, bez możliwości zaplanowania czegokolwiek, łącznie z rodziną. Definicje prekariatu wiążą go z fazą późnego kapitalizmu. Agata Bielik-Robson ma skojarzenia z Marksem i wczesnym kapitalizmem, co – oczywiście – na pewno bliższe jest realnej sytuacji w Polsce. Wracając zaś do prekariatu jako formacji powstałej przez połączenie wyrazów precarious i proletariat, dopowiedzmy, że taki zabieg słowotwórczy zwie się kontaminacją (skrzyżowaniem). W jej wyniku powstał też np. motel – skrzyżowanie motoru z hotelem, a w naszym języku bajoro – z bagna i jeziora, spodnium – ze spodni i kostiumu czy chwytać – ze skrzyżowania pierwotnych, równoległych form chwytać i chytać. Błędne na wskutek to też efekt

kontaminacji poprawnych wariantów na skutek i wskutek, sprzed laty – poprawnych sprzed lat i przed laty, a wykonywuję, wykonywujący – poprawnych wykonywam i wykonuję oraz wykonywający i wykonujący.

Millenialsi specjalnej troski Jan Miodek

millenialsi Z wywiadu z Neilem Howe’em z Uniwersytetu Yale („Wyborcza”, 5–6 września 2015 r.), współautorem wraz z Williamem Straussem z Harvardu książki „Generations”, mogliśmy się wiele dowiedzieć o ludziach urodzonych w latach 1980–2000, określanych w tej pracy mianem millenialsów. W tym roku stali się oni najliczniejszym amerykańskim pokoleniem i największą grupą wyborców. Czytamy o nich między innymi: „Millenialsi są inni niż poprzednie generacje”; „Millenials uważa, że praca ma umożliwiać zdrową równowagę między życiem zawodowym i prywatnym”, „Millenialsi stronią od ryzyka. Wszyscy się nad nimi pochylają. Dobrze im z tym, że starzy radzą im, jak żyć”. Bardzo ciekawy jest kształt tego nowego słowa. Etymologicznie związane jest ono z łacińską formą mille ‘tysiąc’, do której też nawiązują takie wyrazy jak milenium czy milenaryzm (dopuszczalne warianty: millennium, millenaryzm). Z morfologicznego punktu widzenia najistotniejsze jest jednak w millenialsach to, że w naszym języku dołączają oni do jakże długiego ciągu wyrazów typu: Eskimosi, kulisi, keksy, Bitelsi, Rangersi, Animalsi, dropsy, bambusy, fotosy, Hindusi, kiksy, klipsy, komandosi, komiksy, kraksy, skunksy, slumsy, Zulusi. Wszystkie one zawierają aż dwie końcówki liczby mnogiej: angielską -s i polską -i lub -y. W angielskim funkcjonują odpowiednie pary: Eskimo (l. poj.) – Eskimos (l. mn.), drop (l. poj.) –

drops (l. mn.), commando (l. poj.) – commandos (l. mn.) itd., polszczyzna natomiast te angielskie formy liczby mnogiej przyjęła jako konstrukcje liczby pojedynczej. Fachowo proces ten nazywa się dlatego depluralizacją zapożyczeń – „odmnogowieniem”. Mówimy: Eskimos (jeden) – Eskimosi (dwaj, trzej, czterej), fotos (jeden) – fotosy (dwa, trzy, cztery), Animals (jeden) – Animalsi (dwaj, trzej, czterej) oraz – identycznie: millenials (jeden) – millenialsi (dwaj, trzej, czterej). Ciekawe, że z serii tej wyłamało się stare zapożyczenie traper: od tego singularnego brzmienia tworzymy postać pluralną traperzy (nie mamy pary trapers – trapersi!). Ale przykładów depluralizacji zapożyczeń mamy jeszcze sporo. Oto formy cherubin i serafin. Są one modyfikacjami wcześniejszych postaci cherubim, serafim, a te – zapożyczeniami hebrajskich konstrukcji liczby mnogiej keruvim, serafim (w liczbie poj. keruv, seraf). A zatem nasze dzisiejsze formy liczby mnogiej cherubini, serafini zawierają po dwie końcówki pluralne: hebrajskie i polskie (w tekstach staropolskich spotykamy jeszcze „logiczniejsze” formy cheruby, serafy). Używamy w liczbie pojedynczej rzeczownika albinos, choć to z kolei hiszpańska forma liczby mnogiej. Podobnie: delikates, frazes (z francuskiego), mores, pugilares, ekslibris, omnibus (z łaciny), bandos (z włoskiego), hajduk (z węgierskiego). Liczba zarejestrowanych przykładów wyklucza przypadkowość opisywanego zjawiska, równie często występującego zresztą w wielu innych językach.

Na dwoje ambicja wróżyła Jerzy Bralczyk

ambicja Dobrze, gdy nasze zamierzenia, plany, cele są ambitne. Możemy stawiać wobec innych, gdy ich wysoko cenimy, ambitne wymagania, nawet żądania. Szanujemy, czasem podziwiamy ambitne przedsięwzięcia, ambitną twórczość. To, co ambitne, jest bowiem wartościowe – na różny sposób. Albo wymaga wiedzy, zdolności, wysiłku, albo artystycznie czy też intelektualnie jest na wysokim poziomie. Jest trudne do osiągnięcia, czasem wymaga „mierzenia sił na zamiary”, jak pisał wieszcz. Z kolei jeśli powiemy, że czyjeś dzieła czy zamiary są mało ambitne, może to być eufemistycznym określeniem czegoś już nadto bezpretensjonalnego, czegoś, czemu wartości odmawiamy. Ale o ile nazywanie spraw ambitnymi jest ich jednoznaczną pochwałą, o tyle z mówieniem w ten sposób o ludziach może być różnie. Określanie ludzi jako ambitnych cechuje się pewną ambiwalencją. Mało ambitny to oczywiście wada, ale słowo ambitny używane bywa także, a może przede wszystkim, w stosunku do ludzi o ambicji wygórowanej, takiej, która nam przeszkadza lub zwyczajnie się nie podoba. Taka nadmierna czy właśnie wygórowana ambicja – to ambicja ponad miarę, która nie przystoi. Mówi się tak o ludziach, których predyspozycje nisko oceniamy, a także o tych, po których możemy się spodziewać, że w dążeniu do spełnienia swoich ambicji nie cofną się przed niczym. U Szekspira Marek

Antoniusz, wygłaszając pean na cześć zabitego Juliusza Cezara, ironicznie cytuje Brutusa, który Cezara nazwał ambitious, co niektórzy nasi tłumacze przełożyli na władzy chciwy – inni zaś na ambitny, w ten sposób sankcjonując te negatywne skojarzenia. Taka ambicja ma coś wspólnego z pychą, a jednym z jej przeciwieństw zdaje się tak szanowana u ludzi skromność. Tu jest zresztą nieco inaczej niż z ambicją: skromny w odniesieniu do osiągnięć, oczekiwań czy zamiarów jest określeniem częściej negatywnym, człowiek skromny raczej zasługuje na szacunek (może z wyjątkiem tego politycznego przeciwnika Churchilla, o którym ten mówił, że jest skromny, ale ma powody takim być). Już łacińskie ambitio było nazwą ‘żądzy sławy, czci, uznania’. Wysokie aspiracje właściwie powinniśmy cenić. Jeśli ambicje są szlachetne, to przyświecają i dobrze jest, gdy są zaspokajane. Ale chyba częściej przeszkadza nam cudza ambicja. Taka ambicja może zżerać, a potem nawet trawić – to z nami czynią niedobre uczucia. Taką ambicją można się unosić, jak gniewem. A inni mogą ją podsycać – albo ranić. I kiedy mówimy o młodych ambitnych – to w tej pozornej pochwale jest za dużo już niezbyt dobrodusznej ironii.

NA TEN MOMENT PRZYZNAJĘ, CZYLI CO SUWEREN MA NA JĘZYKU

Raczej jeszcze pomyślę Jerzy Bralczyk

raczej Staropolski przysłówek rado znaczył ‘chętnie, z przyjemnością’ – jeśli byliśmy czemuś radzi, mogliśmy go używać. Stopień wyższy to było radszej – jeszcze ‘chętniej, z większą ochotą’. Po uproszczeniu – raczej. Bardzo często stosujemy partykułę raczej do wyrażania naszego stosunku do rzeczywistości: wolimy raczej zostać niż odejść, chcemy raczej odpocząć niż dalej coś robić – wybieramy raczej to niż tamto. Takie raczej wiążemy właśnie z wyborem, ostrożnym i ostrożnie komunikowanym. Ale stosujemy to raczej też bez pokazywania alternatywy. Wystarczy, że powiemy, że raczej zostaniemy – i już sformułowaliśmy naszą wolę. Grzecznie, choć ta grzeczność nie musi wykluczać zdecydowania. „Raczej tego nie zrobię”, mówimy, i w ten sposób możemy grzeczniej odmówić. Możemy dodać wytłumaczenie: „Raczej nie będę miał czasu”. Czy naprawdę tak myślę? Mam prawo przewidywać. Raczej mam. I wtedy będę raczej usprawiedliwiony. Bo raczej może znaczyć też: ‘prawdopodobnie’. Często wyraża ocenę: gdy powiemy, że coś jest raczej dobre, to może to być delikatna pochwała, ale też akceptacja całkiem wyraźnie dana do zrozumienia. Jeszcze bardziej przydaje się to raczej do krytyki – trudniej nam powiedzieć, że coś było niedobre, niż że to było raczej niedobre – i raczej tu takie raczej jest stosowane częściej. A pochodzenie od i podobieństwo do stopnia wyższego

przysłówków zbliża wciąż raczej do bardziej lub do chętniej, przy czym raczej (czyli: chętniej) powiedziałbym, że raczej (czyli: bardziej) do chętniej – choć to oczywiście zależy (raczej) od kontekstu. Słowo raczej często ma znamionować kulturę, dystans, powściągliwość. Użycie takiego raczej jest przy tym o wiele wygodniejsze, bo nawet gdy wiem coś na pewno, mogę powiedzieć, że raczej. Że to raczej było lub raczej będzie. Że to jest nie tylko raczej takie niż inne (to może zależeć od mojej oceny), ale także, że jest to raczej tam niż tu. Tak zawsze jest bezpieczniej, bo a nuż jednak się mylę? W razie czego, gdy się nie mylę i mylić się nie powinienem, mogę być odebrany jako ktoś chwalebnie liczący się ze słowami. Raczej. Takie miłe, delikatne słowo – ale nadużywane. Zbyt zmiękcza naszą mowę. Nie tylko odbiera jej stanowczość, ale zdejmuje z nas zobowiązania, pozwala na wykręty, sankcjonuje niejednoznaczność. Czasem chciałoby się, żeby w ostrej politycznej polemice pojawiło się raczej więcej tego raczej, ale w bezpośrednich kontaktach może nam przeszkadzać ten niezupełnie pewny, niekoniecznie jasny i raczej pozostawiający wątpliwości niż wyjaśniający sprawy stosunek do tego, o czym chcemy się czegoś dowiedzieć. Raczej na pewno.

Skromność nie pozwala mi przyznać Jerzy Bralczyk

przyznaję Profesor Doliński przyznaje, że większość ludzi nie docenia wpływu, jaki mają na nich reklamy; „Profesor Bralczyk przyznał, że pisząc maile i SMS-y, zawsze stara się przestrzegać zasad poprawnej pisowni”... Profesor Doliński nie przypomina sobie, by kiedykolwiek zaprzeczał cytowanemu zdaniu, ja sam nie uważam przestrzegania zasad pisowni za coś zdrożnego. Ale według dziennikarzy przyznajemy, zamiast mówić, zauważać, twierdzić czy oświadczać. Polityk, o którym niedawno pisano, że „przyznał, że posypał sobie głowę popiołem”, wstydził się pewnie nie samego posypania, lecz jego powodu... Muszę przyznać, że unikając powtórzeń czasowników oznaczających mówienie, a chcąc coś w czyimś mówieniu uwypuklić, sam mogłem po to przyznawanie sięgnąć... W takich połączeniach, jak: muszę przyznać, trzeba przyznać, trudno nie przyznać, to przyznawanie jest na miejscu. Żeby coś przyznać, czyli przyznać, że musimy pokonać pewien opór, zmienić zdanie, co najmniej przemyśleć to, co w efekcie przyznamy. Jakoś zaakceptować, przyjąć w końcu za prawdziwe, słuszne. Dlatego czasem, gdy mówimy, że przyznajemy, dodajemy nielogicznie, że robimy to w głębi duszy. Nielogicznie, bo przecież mówimy o tym. Gdy przyznajemy coś komuś, to zwykle bywa to racja (czasem – po namyśle), także pierwszeństwo (niechętnie), czasem jakaś dobra

cecha, jak rozum (dziś to rzadsze), czasem, gdy możemy, nagroda, kredyt czy mieszkanie. Bo zasługuje. Tak uznaliśmy. Kiedyś przyznawaliśmy też inne rzeczy, uznając je – a to dług, który trzeba spłacić, a to dziecko, które ma prawo do naszej opieki, a to autentyczność dokumentu. To znaczenie w języku potocznym znikło. Za to często musimy przyznawać – się. I to nie do dobrych rzeczy – do winy najbardziej. Dłużej się nie zapieram, przyznaję się. A czy mogę przyznać się do czegoś dobrego? Jeśli żartobliwie, ironicznie, to tak jak z popełnieniem artykułu czy miłym rozczarowaniem. Przyznam się, że wygrałem. Że miałem rację. I już bez niby-zwrotnego się – przyznam, że mi się to udało. To wszystko także oczywiście ze skromności. Tak traci to przyznawanie negatywne piętno i można już przyznać nie tylko, że się lubi jeść, ale też, że się lubi biegać. A do tego działa też zasada atrakcyjności sygnałów treści negatywnej – bez samej tej treści jednakże. To zawsze ciekawiej, gdy ktoś coś przyzna, niż gdy powie czy stwierdzi. Możemy w odległy sposób wywołać ledwie odczuwalne wrażenie, że jednak mógł mieć pewne wątpliwości. A może w głębi duszy najpierw nie chciał przyznać i musiał zmienić zdanie? Przyznam, że się do tego powoli przyzwyczajam. I już nie muszę tego przyznawać, przyznaję po prostu i już.

Podejrzana sprawa Jerzy Bralczyk

podejrzane „Podejrzewam, że za pół godziny będę w domu” – mówi do komórki mój współpasażer w pociągu. On tak przypuszcza (pociąg jedzie, jak jedzie, i wszystko na to wskazuje, że niedługo dojedzie), ale nie mówi, że sądzi, że myśli, oczekuje, liczy czy mniema. On podejrzewa. Czasownik dokonany podejrzeć znaczy mniej więcej tyle, co podpatrzeć; czasem mówi się też, na południu zwłaszcza: podglądnąć. Odpowiedni znaczeniowo czasownik niedokonany to podglądać (lub podpatrywać). A formalnie bliski dokonanemu podejrzeć niedokonany czasownik podejrzewać stracił związki z podpatrywaniem i podglądaniem, by na wiele lat związać się z negatywnymi przypuszczeniami i z posądzeniami. Można podejrzewać na przykład chorobę, że się coś złego stanie lub kogoś o coś. Raczej nie można było – chyba że ironicznie, ironia polega przecież na odwróceniu znaków – podejrzewać czegoś dobrego czy kogoś o dobre uczynki. Odpowiadający czasownikowi podejrzeć rzeczownik podejrzenie oznacza głównie dopuszczenie jakiejś niepomyślnej możliwości lub posądzenie, że ktoś coś złego zrobił – to drugie podejrzenie się rzuca. Ten, na kogo się je rzuca, jest podejrzany; to także termin prawny. Z drugiej strony, można podejrzanymi określać także niewiarygodne stany czy zachowania, bo podejrzany może być i spokój, i czyjaś serdeczność. Ci, którzy podejrzenia mają lub rzucają, to ludzie na ogół

podejrzliwi, cechuje ich podejrzliwość. Podejrzenie, podejrzliwość, podejrzany, podejrzanie – te słowa zachowują niemiłe konotacje, używa się ich, gdy mowa o negatywnym myśleniu o ludziach i świecie. Ale od pewnego czasu zaczęliśmy rozszerzać nasze podejrzewania na sprawy neutralne i pozytywne. „Podejrzewam, że czeka nas dobra zabawa” – słyszę w towarzystwie; ktoś, kto mi wcale źle nie życzy, mówi: „Podejrzewam, że ci się uda”. Podejrzewam, że ci, co mówią tak o swoim podejrzewaniu, podejrzewają, że gdyby powiedzieli, iż tak sądzą albo myślą, byliby być może banalni lub pretensjonalni. Ten, co podejrzewa, staje się bardziej interesujący. Pokazuje swoje myśli z ciekawszej perspektywy, jest w nich coś kontrowersyjnego... Może to też jakaś pozostałość wprowadzania sygnału treści negatywnych, które są zwykle atrakcyjniejsze? Żeby nie mówić zbyt dobrze o sobie, żeby wykazać się skromnością i poczuciem humoru zarazem, ktoś mówi, że popełnił małżeństwo albo książkę. Przecież popełnia się rzeczy niedobre! Ktoś inny przyznaje, że miał rację. Przyznać się można do błędu! Ale te sygnały treści negatywnych mają w mniemaniu wielu wypowiedź intelektualizować, a także czynić zadość wymogom bardziej wyrafinowanej etykiety. W sumie podejrzana sprawa.

To się nie przekłada Andrzej Markowski

przekłada Nie lubię powiedzenia, że coś przekłada się na coś. Że „tańsze paliwo przekłada się na ceny w sklepach”, że „wzrost gospodarczy przekłada się na wzrost dochodów Polaków”, że „umięśnienie ciała (mężczyzny?) przekłada się na powodzenie u kobiet”, że „ocieplenie domu w praktyce przekłada się na koszty ogrzewania”... To przekładanie się czegoś na coś kojarzy mi się z dosłowną mechaniczną czynnością fizyczną. Widocznie wieloznaczny przecież czasownik przekładać ma dla mnie przede wszystkim znaczenie ‘przenosić z miejsca na miejsce’: przekładać deski, przekładać książki, ale też przekładać pacjenta na inne łóżko... Wiem, że co innego przekładać, a co innego przekładać się, ale przecież się w tej drugiej formie nie oznacza, że coś samo się przekłada, ale że zostaje przełożone, a więc jest bierne w tym procesie. A fraza, że coś przekłada się na coś innego, jest ostatnio bardzo popularna, modna. Czy to jest refleks angielszczyzny (translate into), nie wiem. Ale wiem, że używanie nie przekłada się na dobrą polszczyznę. Dodajmy, że nie jest to chyba powiedzenie stare, skoro notują je dopiero najnowsze słowniki, z różnymi zresztą definicjami. W „Innym słowniku języka polskiego” czytamy: „Jeśli coś przełożyło się na coś innego, to wyraziło się w tym. Poglądy wyrażone w debiutanckiej powieści autora przekładają się na jego późniejszą

postawę”. W „Uniwersalnym słowniku języka polskiego”: „przekładać się – zostać wyrażonym (być wyrażanym) w innej formie, za pomocą innych środków”: „Głoszone przez niego poglądy przekładają się na konkretne działania”. A w najnowszym internetowym „Wielkim słowniku języka polskiego”: „przekładać się – wywierać wpływ – (...) W najlepszym wypadku chodzą niewyspani, a to już niestety przekłada się na jakość ocen”. W dodatku ta modna fraza nie zawsze znaczy to samo. W konkretnych użyciach można ją zastąpić różnymi określeniami. Oto przykłady: „Jak zaangażowanie pracownika przekłada się na wyniki organizacji?” – jaki ma związek, jak oddziałuje; „Zła aura wprost przekłada się na statystyki” – wpływa na; „Liczba ustaw nie przekłada się na jakość prawa” – nie wywiera wpływu na jakość, nie wyraża się jakością; „Jak aneksja Krymu przez Rosję przekłada się na sytuację energetyczną?” – jak się wiąże, jak oddziałuje; „Ochrona przyrody przekłada się na konkretne zyski ekonomiczne” – oznacza; „Wiele doświadczeń nie przekłada się na zastosowanie w medycynie” – nie ma zastosowania, nie urzeczywistnia się; „Wiek samolotu nie przekłada się na bezpieczeństwo” – nie ma bezpośredniego związku z. Można powiedzieć, że zdania tu zacytowane przełożyliśmy na lepszą polszczyznę.

Podstępne podejście Andrzej Markowski

podejście W wyrażeniach podejście do tematu, podejście do studentów zawsze mnie coś uwierało. To podejście wydawało mi się jakieś takie oficjalne z jednej strony, a potoczne z drugiej, co niby nie da się połączyć, ale mnie się łączyło. Sięgnąłem do źródeł. W najnowszych słownikach ogólnych polszczyzny czytamy: „[...] sposób traktowania kogoś, sposób ujmowania czegoś, stosunek do kogoś lub do czegoś”. Dobre, złe, właściwe, niewłaściwe podejście do ludzi, do pracy, do sprawy, do tematu, do zagadnienia. „[...] Nasze podejście do jakichś spraw to sposób, w jaki traktujemy te sprawy, lub nasz stosunek do nich. Jego podejście do wielu problemów było bardzo praktyczne [...]”. Więc nic podejrzanego. Podobnie w cytatach Narodowego Korpusu Języka Polskiego: zazwyczaj użycia neutralne, a nawet pozytywne (sympatyczne podejście do świata), czasem specjalistyczne (pozytywistyczne podejście do przedmiotu badań). Czyżby więc moje odczucie było nieuzasadnionym uprzedzeniem? Obłożyłem się słownikami poprawnej polszczyzny z różnych lat i dawniejszymi słownikami ogólnymi. Szperanie w tych źródłach nie było bezowocne. Bo oto wszystkie mają niechętne podejście do podejścia. Im starsze, tym to podejście niechętniejsze. W najnowszym słowniku – przykład: „Mieć właściwe, niewłaściwe, krytyczne podejście, lepiej: właściwy, niewłaściwy,

krytyczny stosunek do [...]”. Aha, czyli podejście to „gorzej”. Słownik z lat 70.: „Często nadużywane”. Czyli też się nie zaleca. A w tużpowojennym wydaniu słownika Szobera wręcz się ostrzega: „w tym znaczeniu wyraz może być używany tylko w mowie potocznej, w mowie starannej nie należy go nadużywać”. Szoberowi wtóruje zapis w nawiasie w ogólnym słowniku Doroszewskiego z połowy XX wieku: „użycie w tym znaczeniu czasem wątpliwej wartości stylistycznej”. Tak więc jeszcze nie tak dawno temu uważano, że jest to wyraz, który nie należy do dobrej polszczyzny. W omawianym znaczeniu, oczywiście, które rozwinęło się jako przenośne od dosłownego: ‘zbliżanie się do czegoś’ (bo mamy jeszcze podejście – ‘droga pod górę’ – i potoczne pierwsze, drugie itp. podejście, czyli ‘kolejny raz’). Ale czy na pewno to znaczenie było podstawą? Szperam w dawniejszych słownikach: w słowniku Lindego sprzed 200 lat pierwsze jest znaczenie zdefiniowane jako ‘oszukanie, podstęp, podsada’. Podobnie w słowniku warszawskim sprzed stu lat: ‘podstęp, fortel, zdrada’, a także w słowniku Doroszewskiego (tu już jako znaczenie ostatnie): ‘podstęp, fortel, zdrada, oszustwo’. I we wszystkich tych słownikach cytat z Krasickiego: „Nie pracą, lecz podejściem majętność pomnożył”. No tak. Widocznie przez prawie dwa wieki takie podejście kojarzyło się z nieuczciwością... A niechęć do tego wyrazu mogła zostać wzmocniona przez to, że rosyjski padchod to właśnie polskie ‘podejście do sprawy’, które u nas pojawiło się prawdopodobnie dopiero po wojnie, a więc zapewne nie bez wpływu rosyjskiego, w którym już dawniej mówiło się prawilnyj padchod k diełu. Teraz już wiem, dlaczego nie lubię podejścia do tematu czy do studentów. Opłaca się wertować słowniki.

Naturalnie, rzecz jasna, oczywiste Jerzy Bralczyk

oczywisty To oczywiste, że dobrze jest użyć tego słowa podczas argumentacji. Owszem, czasem możemy powiedzieć „jak powszechnie wiadomo” albo, wyróżniając naszych odbiorców, „jak Państwo dobrze wiedzą” – odwołując się w ten sposób do wiedzy odbiorców, mniejsza, czy rzeczywiście posiadanej. Ale odwołanie się do zmysłów bywa jeszcze skuteczniejsze. Zwrot „jak Państwo widzą” czy też „jak widać” pokazuje lub udaje pokazywanie tego, co wręcz wzrokiem można zweryfikować. Coś, co widzimy na oczy, czy raczej, dla podkreślenia, na własne oczy (a czy można widzieć na cudze?) jest niezaprzeczalne. „No widzisz!” – mówimy i choćby on nic nie widział albo nawet widział coś przeciwnego, często przyzna nam rację. Oczywisty znaczył kiedyś tyle, co naoczny i jako taki był przeciwieństwem zaocznego. Coś oczywistego było widziane oczyma, a oczywisty świadek to był świadek naoczny. U Mickiewicza pozew był „wręczony ustnie oczywisto”, co nie miało oznaczać naturalności sposobu wręczania pozwu, tylko jego postrzeganie. Dziś oczywisty to tyle, co ewidentny lub, bardziej po polsku, niezaprzeczalny, niewątpliwy, niepodważalny. Czasem – jasny. Jasne rzeczy są oczywiście łatwo zauważalne, zwłaszcza gdy je jasno widzimy. Rzecz jasna. Nie wątpimy w świadectwo naszych zmysłów, zwłaszcza wzroku. Ma też inny synonim: naturalny. Przy czym nie chodzi tu o zgodność z naturą, tylko o łatwość bycia

przewidywanym. Jak często bywa, pewne znaczenia bardziej się uwidaczniają w formie przysłówkowej niż przymiotnikowej – naturalnie i oczywiście są tak naturalnymi i oczywistymi składnikami naszej wypowiedzi, stosowanymi dla potwierdzenia jej oczywistości i naturalności, że często ich niemal nie spostrzegamy, nawet gdy to my ich używamy. Oczywiste bywają oczywiście sposoby (w oczywisty sposób), których jednak niektórzy takimi nie widzą – a my chcielibyśmy, by zobaczyli. Oczywisty powód bywa mimo swojej rzekomej oczywistości naszym odkryciem, a oczywista motywacja bywa wręcz ukrywana przez zmotywowanych – my ją jednak dostrzegliśmy. Oczywisty pretekst nie może być dowodem, jest oczywiście tylko pretekstem. Mówimy tak, pokazując naszą spostrzegawczość, którą chętnie dzielilibyśmy z innymi. A szczególnie oczywista jest oczywista oczywistość. Jej ewidentność przydaje jej właściwości bytu – słowo oczywistość bywa przypisywane zjawiskom, zamiast to oczywiste możemy powiedzieć to oczywistość, ale ta oczywista oczywistość jest czymś więcej, jakimś bytem odrębnym. Niestety, najczęściej nam nieprzyjaznym. Albo – oczywiście – tylko jako taki ukazywanym.

Na ten moment to na tyle Jan Miodek

moment Któregoś wieczoru – jakby się umówili – wszyscy telewidzowie, którzy dodzwonili się do „Szkła kontaktowego”, kończyli rozmowę frazą: „To na tyle”. Pewien krytyk sztuki po wymienieniu w prasowej recenzji znanych w świecie polskich malarzy abstrakcjonistów zamknął tę listę prawie identyczną syntagmą: „I to raczej na tyle”. Prezenterka jednego z programów informacyjnych posłużyła się formułą: „To wszystko na teraz”. W internetowym serwisie sportowym czytam, że „na ten moment są wyżej w tabeli”. Z pewnej współczesnej polskiej powieści wyłapuję identyczne syntagmy: „Na ten moment nie czuję się z tym specjalnie źle”, „Tęczówkę na ten moment zupełnie zasłoniły czarne źrenice”, a główna bohaterka kończy wypowiedź konstrukcją: „Spłakałam się też przy hymnie o miłości świętego Pawła i to by było na tyle”. Tą ostatnią formułą, będącą w punkcie wyjścia humorystycznym skrzyżowaniem wyrażeń i zwrotów: to tyle, to tyle na dziś, tyle na dziś, to wszystko na dziś, to byłoby wszystko, kończył przed kilkudziesięcioma laty słynne parodystyczne wykłady z mniemanologii stosowanej znakomity satyryk Jan Tadeusz Stanisławski, a myśmy ten żart jako społeczność językowa kupili. Kupiliśmy, powtarzaliśmy, aż w końcu przeciętny statystycznie Polak przestał w nim wyczuwać frazeologiczny wygłup i zaczął go traktować zupełnie serio, jak twór neutralny pod względem

stylistycznym. Pierwszy raz mogłem się o tym przekonać podczas egzaminu wstępnego na wrocławską polonistykę, kiedy z ust jednej z kandydatek usłyszałem: „To by było na tyle, jeśli chodzi o pierwsze pytanie”. A przecież nie do śmiechu jej było w tym momencie! Potem już coraz częściej w oficjalnych sytuacjach komunikacyjnych stykałem się z formułą: „To by było na tyle”. Dlatego nie mogłem się powstrzymać podczas telewizyjnej uroczystości wręczania Janowi Tadeuszowi Stanisławskiemu statuetki Andrzeja Waligórskiego od wypowiedzenia słów następujących: „Mickiewicz wymyślił imię Grażyna, Słowacki stworzył imię Kordian, chciejstwo było pomysłem Wańkowicza, Pan – Panie Janie Tadeuszu – wszedł do historii języka ze swoim »to by było na tyle«!”. „Wiem, wiem, co narobiłem!” – odpowiedział Stanisławski, wymachując rękami. Kariera wymyślonego przez niego zwrotu jest potwierdzeniem siły rażenia współczesnych mediów, które taką czy inną innowację językową są w stanie utrwalić dosłownie w ciągu paru dni. W tym przypadku innowacja nie tylko się utrwaliła, ale jeszcze uruchomiła lawinę modyfikacji tradycyjnych połączeń wyrazowych, czego przykładem są wszystkie cytaty z pierwszego akapitu: oto na wzór to by było na tyle, a i popularnego na dzień dzisiejszy – czyli konstrukcji z przyimkiem na – z dawien dawna funkcjonujące w obiegu komunikacyjnym połączenia wyrazowe typu to tyle, to raczej tyle, to teraz wszystko, w tym momencie, także w tej chwili są coraz częściej zastępowane syntagmami z przyimkiem na: to na tyle, to raczej na tyle, to wszystko na teraz, na ten moment, na tę chwilę. W trzech pierwszych przykładach można by się dopatrywać wyraźnej w dziejach polszczyzny tendencji do zastępowania struktur bezprzyimkowych syntagmami z uprecyzyjniającymi przyimkami (dzielić równo – dziś częściej dzielić po równo, iść polem – dziś raczej iść przez pole, służyć wsparciu najuboższych – dziś coraz częściej

służyć na wsparcie dla najuboższych). W przykładzie czwartym i piątym widzę tylko automatyczne powielanie schematu konstrukcyjnego modnych połączeń wyrazowych z na. Wszystkie zaś one – od to na tyle do na tę chwilę – ciągle budzą we mnie odruch zdecydowanej niechęci.

Pełen kościół? To pomyłka Jan Miodek

pełen Do wyrazów modnych, odbieranych jako słowa lepsze, szczególnie atrakcyjne w tekstach oficjalnych, a błędnie używanych, należy forma pełen. Nie ma dnia, żebym nie zobaczył w takiej czy innej gazecie albo w sloganie reklamowym, żebym nie usłyszał w mowie żywej konstrukcji typu: pełen kościół, pełen komfort, pełen luksus, pełen zestaw, pełen talerz, pełen koszyk, pełen dzban. Tymczasem w funkcji określenia rzeczownika – przydawki – może wystąpić tylko wariant pełny: pełny kościół, pełny komfort, pełny luksus, pełny zestaw, pełny talerz, pełny koszyk, pełny dzban. Nęcąca tak wielu rodaków postać pełen jako przydawka pozostaje w zgodzie z normą tylko wtedy, gdy następuje po niej uściślający ją rzeczownik w dopełniaczu: kościół pełen ludzi, komfort pełen atrakcji, luksus pełen niespodzianek, zestaw pełen udogodnień, talerz pełen zupy, koszyk pełen maślaków, dzban pełen jagód. Skąd się w naszym języku wzięły warianty pełny – pełen, godny – godzien, do których można także dołączyć pary zdrowy – zdrów, wesoły – wesół, żywy – żyw, gotowy – gotów? Brzmienia pełen, godzien, zdrów, wesół, żyw, gotów są pozostałością po tzw. rzeczownikowej odmianie przymiotników. Rzeczownikowej, bo według jej paradygmatu stojący w związku z rzeczownikiem przymiotnik przyjmował takie same końcówki jak ów rzeczownik, np. zdrów brat – zdrowa brata – zdrowu bratu; żywa

woda – żywy wody – żywie wodzie; wesoło dziecko – wesoła dziecka – wesołu dziecku. Dziś mamy jedną deklinację przymiotników (historycznie – tzw. złożoną, zaimkową): zdrowy brat – zdrowego brata – zdrowemu bratu; żywa woda – żywej wody – żywej wodzie; wesołe dziecko – wesołego dziecka – wesołemu dziecku itp., ale na zasadzie skamieliny gramatycznej funkcjonują dawne postacie, takie właśnie jak: pełen, godzien, zdrów, wesół, żyw, gotów. Mają one jednak ograniczony zasięg używalności – występują tylko jako orzeczniki tzw. orzeczeń imiennych: jest (był, będzie) zdrów; jest (był, będzie) gotów; jest (był, będzie) wesół; jest (był, będzie) godzien (por. fragment modlitwy mszalnej: „Panie, nie jestem godzien, abyś przyszedł do mnie...”), podczas gdy formy zdrowy, gotowy, wesoły, godny mogą być i przydawkami, i orzecznikami ( zdrowy chłopiec – był już zdrowy; gotowy budynek – jest gotowy; wesoły kolega – jest wesoły; godny człowiek – jest godny). Forma pełen – powtórzmy – może być przydawką uzupełnioną o rzeczownik w drugim przypadku: dzban pełen jagód. Nie róbmy z niej tylko samodzielnej przydawki!

Aaaaaby korzystny odkup… Jan Miodek

odkup Ostatnio czytelnicy często pytają mnie o poprawność formy odkup, na którą co chwila natrafiają w mediach („Premia za odkup samochodu”), w ogłoszeniach na płotach („Oferujemy odkup szkody”) i reklamie („Odkup odszkodowań całą dobę”). Zakup, wykup – proszę bardzo, ale odkup?! – powątpiewają. Potwierdza się w tym momencie stara prawda o frekwencji jako kluczu do zrozumienia stanów językowych: chociaż odkup niczym się strukturalnie nie różni od zakupu i wykupu, budzi poprawnościowy niepokój, bo jest rzadko używany, a i słowniki uznają go za wyraz branży handlowej. Z zakupem i wykupem natomiast jesteśmy wszyscy osłuchani. Na czym polega formalna identyczność przywołanych rzeczowników? Wszystkie trzy są tzw. derywatami ujemnymi (wstecznymi), to znaczy nie powstały przez dodanie do podstawy słowotwórczej jakiegoś przyrostka czy przedrostka, jak to się dzieje najczęściej (kotkowi dodaliśmy przyrostek -ek, a przepisujemy dzięki przedrostkowi prze-), ale przez odcięcie od podstaw czasownikowych odkupić, zakupić, wykupić cząstki końcówkowej -ić. Teraz już nietrudno się domyślić, że można by do tego szeregu morfologicznego dołączyć rozkup (od rozkupić), przekup (od przekupić) albo dokup (od dokupić). To tzw. formacje potencjalne, strukturalnie poprawne, w każdej chwili gotowe do wejścia w obieg

komunikacyjny. Tak jak weszły w niego rodzime odpowiedniki włoskiego z pochodzenia rabatu, ‘zniżki ustalonej ceny towaru’: opust i upust. Jedną chwileczkę: względy formalno-logiczne nakazywałyby przywołać tylko opust – taki sam derywat ujemny jak odkup, zakup i wykup. Wszak skoro cenę opuszczono, to logiczny jest tylko opust. Jak w takim razie wcisnął się do codziennej polszczyzny, i jeszcze upowszechnił, dziwaczny upust? To bez sensu, przecież ceny się nie upuszcza! Znów daje o sobie znać frekwencja: z opustem ludzie nie są przesadnie osłuchani, z upustem natomiast tak. Jeszcze niedawno stosowano upust krwi, by obniżyć ciśnienie tętnicze, upustem jest dobrze wszystkim znane ‘odprowadzenie nadmiaru cieczy, pary lub gazu ze zbiornika albo z jakiegoś urządzenia’, wreszcie – dajemy upust emocjom: radości, złości. I to jest przyczyna zwycięstwa nielogicznego upustu nad logicznym opustem. Społeczne zapotrzebowanie na formy z wyrazistym aspektem dokonanym z kolei spowodowało, że od pewnego czasu rodakom nie wystarcza tradycyjna pożyczka, utworzona przyrostkiem -ka od czasownika pożyczać. Pojawiła się oto nieco filuterna i swojska wypożyczka, urobiona od podstawy słowotwórczej wy-pożyczać z wy-, która wyraża spełnienie czynności dania komuś pieniędzy na pewien czas. I filuternie przypomina wy-pożyczającemu o ciążącym zobowiązaniu.

Prawdziwy Polak stoi tam, gdzie… Jerzy Bralczyk

prawdziwy Kiedyś prawdziwy to był ‘sprawiedliwy’ i ‘prawdomówny’. Miał dobry stosunek do prawdy, szedł drogą prawdy, czyli prostą, bo prawy znaczył ‘prosty’, a rzeczownik prawda wziął się z prawego, jak krzywda z krzywego. I jako nazwa jednej z głównych wartości, obok piękna oraz dobra (i z tej trójcy chyba jedynej, za którą cierpiano i ginięto), stał się jednym z najważniejszych słów. A przez to często nadużywanych. W mowie potocznej, prawda, potwierdzamy tak własne, prawda, słowa. Czasem odruchowo i bezrefleksyjnie pytamy: prawda?, czasem wkładamy tę prawdę w inne słowa, wprawdzie podobne, ale doprawdy znaczeniowo oddalone i naprawdę niepotrzebne, jak choćby automatycznie powtarzane tak naprawdę. Przy czym nasz stosunek do tej prawdy jest ambiwalentny, bo często dodajemy do niej takie przymiotniki jak gorzka i okrutna, mówimy, że musi boleć, a kilka słów prawdy zwykle brzmi nieprzyjemnie. W mowie wysokiej zaś ma prawda sankcjonować wiele naszych poczynań dokonywanych w imię prawdy, ma nas wyzwalać i wznosić na wyżyny. Prawda bywa nadużywana – i jej przymiotnikowy potomek też. Prawdziwy w sensie ogólnym odnosi się do zaprzeczenia. To może być ‘niefałszywy’, jak prawdziwy Rembrandt, a więc nie falsyfikat; ‘nieudawany’, jak nie byle jaki sztuczny, lecz prawdziwy miód; wreszcie ‘niezaprzeczalny’, jak prawdziwy przypadek lub prawdziwy

cud. Ale tu już łatwo o semantyczne nadużycie. To pewien paradoks – z jednej strony prawdziwy ma uwiarygodniać, a z drugiej użycie jego jest jawnie konwencjonalne, z naturalnie założoną przesadą. Chętnie też łączymy ten przymiotnik z takimi słowami, jak: przełom, sukces, talent, skarb czy luksus – żeby dodać wartości temu, o czym mówimy. Przypisywanie prawdziwości ma oczywiste zastosowanie w działaniu perswazyjnym, także publicznym, choćby w reklamie. A w polemice, w argumentacji obliczonej na dezawuowanie przeciwnika, możemy odnajdywać i wskazywać jego prawdziwe zamiary, prawdziwe cele czy prawdziwe motywy – ukrywane przez niego, perfidnie maskowane innymi. Można zapytać o prawdziwe intencje – i niech się tłumaczy. Przypisanie komuś lub czemuś prawdziwości może także wskazywać na pełną reprezentację najbardziej typowych cech: prawdziwy pisarz to pisarz pełną gębą, prawdziwy Polak to Polak jak się patrzy, prawdziwy mężczyzna to kwintesencja męskości. Przy tym prawdziwy jest wygodny podwójnie, bo mówiąc o kimś, że to prawdziwy patriota, nie tylko go komplementujemy, ale jeszcze wskazujemy na możliwość udawania patriotyzmu przez innych. Dysponując takim słowem, ludzie często dają sobie władzę redefiniowania różnych pojęć. Na ogół wiemy, co znaczy słowo wolność – i właśnie dlatego, słysząc o prawdziwej wolności czy o prawdziwej demokracji, powinniśmy się mieć na baczności.

MŁODOŚCI, TY NAD POZIOMY WYLATUJ, CZYLI OBCZAIĆ KARIERĘ HEJTERA

Zupełnie nie ogarniasz Jerzy Bralczyk

ogarniać „Nikt nie ogarnie nieogarnionego” – mówił wymyślony przez paru żartownisiów aforysta i miał bezwzględną rację. Dziś skarżymy się na brak możliwości ogarnięcia dość często, rzadziej chwalimy się, że coś ogarnęliśmy. Mamy usprawiedliwienie: za dużo tego wszystkiego. Nie ogarniamy. Kot w znanym dowcipie nie ogarnia pustyni jako kuwety i my też się tak czasem czujemy. Może gdybyśmy wpadli na to, że to jednak nie kuweta, łatwiej byłoby nam albo to ogarnąć, albo pogodzić się z nieogarnianiem. Konkretne ogarnianie, czyli pewnego rodzaju chwytanie, kiedyś w garść, bliskie językowo garnięciu, niezbyt często się pojawia w naszej mowie – ale stąd oczywiście, z takich znaczeń konkretnych, biorą się jakże zręczne i naturalne przenośnie. Zresztą i chwytanie podobne jest do rozumienia, chwytamy coś, rozumiejąc to, czasem chwytamy w lot, a z kolei chwytliwy to taki, co może nas chwycić, czyli w pewnym sensie zdobyć, a czasem wręcz i zachwycić. My chwytamy, ale i jesteśmy chwytani. Ogarniamy, ale i bywamy ogarniani. Ogarnia nas zachwyt albo nawet euforia, ale niestety częściej przerażenie, żal i rozpacz. W każdym razie zazwyczaj coś, nad czym panować nie możemy – to my jesteśmy tym opanowani. Już lepiej samemu ogarniać. Możemy kogoś ogarnąć, czyli otoczyć ramionami (podobnie go przygarniamy), ale możemy też coś ogarnąć myślą, pamięcią,

rozumem. I tak ogarniamy coś, gdy to rozumiemy albo w pewien sposób czujemy, gdy wyczuwamy tego charakter. Wtedy też czujemy się pewnie. Zrozumiawszy coś, możemy zawołać: „Już ogarniam!”. I jest w porządku. Ale gdy, nie rozumiejąc, nie chwytając, nie łapiąc, nie ogarniając, wołamy, czy raczej wzdychamy: „Nie ogarniam...”, to także w pewien sposób nam lżej. Może przyznanie się do niezrozumienia byłoby trudniejsze? Od dawna wiemy o rzeczach nie do ogarnięcia, nieogarnionych, wzbudzają one w nas respekt i poczucie naszej małości. Ale poczucie niemożliwości ogarnięcia czy to wszechświata, czy boskiej wspaniałości, czy absolutnego piękna – daje nam też świadomość kontaktu ze wspaniałą wzniosłością. Wśród rzeczy, które ogarniamy (lub nie), jest i nasze najbliższe otoczenie, i my sami. Przy czym takie bliskie czy własne ogarnięcie ma znów wymiar bardziej konkretny. Ogarniając przestrzeń wokół siebie, wprowadzamy w niej pewien porządek, sprzątamy na przykład, choć niezbyt dokładnie, pokój. A kiedy słyszymy apel: „Weź się jakoś ogarnij!”, to wiemy, że nasz wygląd niezbyt satysfakcjonuje naszych najbliższych. I to jakoś ogarniamy.

Hejtuję, więc jestem Jerzy Bralczyk

#hejt Łatwiej hejtować, niż nienawidzić. Nasza nienawiść to uczucie poważne i podłe, zasługujące na potępienie. Hejtowanie ma w nazwie coś z zabawy. Dźwiękowo może się to słowo kojarzyć z tęsknym wołaniem lub pozdrawianiem. Czasownik hejtować zresztą odnosi się nie do uczucia, lecz do umieszczania w internecie nienawistnych wpisów. Nienawistnych? A może tylko obelżywych, wulgarnych i napastliwych? Niektórzy mogą uznać, że to jednak coś innego niż wyrażanie nienawiści. Polskie określenie kogoś, kto nienawidzi, czyli rzeczownik nienawistnik, pojawia się w języku dość rzadko, słowo hejter – coraz częściej. Niektórzy nawet przyznają się do hejtowania czy wręcz hejterstwa, czyli bycia hejterami. Wydaje się to łatwiejsze do zaakceptowania, zarówno ze względu na krótką, wygodną formę, przywołującą podobne, mniej negatywne określenia ludzi (haker, nawet hipster), jak i przez angielsko-komputerową obcość. Ale dlatego, że jest łatwiejsze, może być też groźniejsze – w końcu skutki czasem nawet niefrasobliwego hejtowania bywają dla hejtowanych (może już jest i takie słowo) wręcz tragiczne. Słowianie mają na określenie niskiego i okrutnego uczucia nienawiści nazwę dość długą i trochę skomplikowaną. Polacy mieli kiedyś czasownik nawidzieć, który pokazywał wielką chęć widzenia, czyli czasem i miłość, dziś została tylko jej negacja. Było kiedyś

logiczniejsze nienawidzieć, zmieniono to potem, żeby się tak z widzeniem nie kojarzyło, na nienawidzić. Samej nawiści nigdy nie było, jest natomiast nienawiść. Inni mają krótsze i wygodniejsze rzeczowniki: Niemcy Hass, Francuzi haine, Szwedzi hat, Włosi odio. Ale karierę robi jak zwykle angielski czasownik hate, którym tak krótko i sprawnie możemy wyrazić to, że nienawidzimy. A że to takie zręczne słowo, to czasem odnosi się i do tego, czego nie znosimy, nie cierpimy, nie możemy wytrzymać. Zresztą i nasze „Nienawidzę tego wszystkiego!” ma charakter bardziej emocjonalnego odreagowania niż wyrażenia prawdziwej, solidnej nienawiści. Hejterzy (bywają i hejtownicy, która to nazwa przypomina trochę dawnych przedbitewnych harcowników) wpisują do internetu hejty, które stały się nowym gatunkiem wypowiedzi, trochę odwołującym się do paszkwilu. Takiemu gatunkowi można by przez literaturoznawczą obróbkę próbować wyrwać zęby – w końcu najczęściej to wypowiedzi prymitywne, aż nadto korzystające z anonimowości autorów. Hejtowanie jest wprawdzie dość powszechnie potępiane, także przez ostre wypowiedzi internautów, ale też skwapliwie odnajdywane i wyszukiwane. Niestety, dla wielu atrakcyjniejsze jest spostrzeganie, że ktoś coś krytykuje, choćby gwałtownie (a może zwłaszcza?), niż że się komuś coś podoba.

Od powietrza, głodu, ognia i obciachu… Jerzy Bralczyk

obciach Tym, czego boimy się bodaj najbardziej, jest obciach. Żyjemy w czasach i świecie wizerunku. Kiedyś tylko podejrzewaliśmy przysłowiem, że „Jak nas widzą, tak nas piszą” – dziś zaciera się granica między nami jako takimi i nami postrzeganymi przez bliźnich. W jednej z kampanii wyborczych jej szefowa wyznała, że w organizowaniu – to chyba nie najgorsze słowo – wizerunku kandydata na prezydenta wybrano strategię pokazywania go takim, jaki naprawdę jest. Była to, jak należy rozumieć, jedna z możliwych strategii. Ale piar nie dotyczy już tylko instytucji czy ludzi publicznych, właściwie każdy kreuje swój wizerunek, choćby niekoniecznie z pełną tego świadomością. Obciach jest kategorią wizerunkową – to sytuacja narażająca na wstyd, śmieszność. To kompromitacja. Cóż gorszego od oceny: skompromitował się, to była kompromitacja? Ale dla wielu używanie takiego obcego słowa mogło być uznane za kompromitująco przesadne, sztuczne i pretensjonalne. Pretensjonalność to kompromitacja. Trzeba oddalić podejrzenia o nią, używając słowa prostego, potocznego, nawet lekko niezbyt przyzwoitego – na przykład obciach. Pojawiał się ów obciach już w „Kolumbach. Rocznik 20” Bratnego, książce niegdyś modnej; może wtedy szerzej uznano je za trafne? Kiedyś obcinano (się) na egzaminie, czasem też w towarzystwie, to

oznaczało pewnego rodzaju porażkę. Na egzaminie obcinał egzaminator, w towarzystwie – ktoś dowcipniejszy i bardziej złośliwy. Potem jeszcze obcinano kogoś wzrokiem – miało to różne odniesienia, ale najczęściej wiązało się z szybkim taksowaniem. A potem zaczęto coraz częściej mówić – bo to zwięzłe, wyraziste i nie wymaga wyjaśnień – ale obciach!, obciach nie z tej ziemi, straszny obciach. Ale wygoda okazała się obosieczna, bo upowszechniony obciach przestał być wyrazisty i charakterystyczny. Coraz trudniej spowszedniałym obciachem wyrazić spontaniczne i oryginalne opinie. Szybkie starzenie się to zresztą przypadłość tak zwanych słów młodzieżowych. Ich funkcjonalność i urok są związane z szybko przemijającym czasem. Są modne – a moda, jak wiemy, charakteryzuje się przede wszystkim przemijalnością. Kilka lat temu uczestniczyłem w konferencji „Moda na obciach”. Z satysfakcją, bo doceniam sposób na zatrzymanie w języku słowa poprzez odwrócenie skojarzeń, uczynienie z czegoś, co godne, nazwy czegoś śmiesznego, a z określenia źle się kojarzącego – nazwę powodu do chwały lub przynajmniej radości. Ale to się rzadko udaje. Obciach nie miał szczęścia i mimo próby uznania go za pasujący do innych sytuacji – stał się obciachowy. Ale w takim razie już tak nie powinien być obciachowym obciachowym nazywany. A jak? Nie wiem i nie zabiorę głosu, bo kiedy poznaję jakieś młodzieżowe słowo, mogę być pewien, że z prawdziwie młodzieżowej mowy właśnie wyszło i od tej pory będzie używane tylko przez (to też już trefne określenie) zgredów.

Obczaiłem obczaić Andrzej Markowski

obczaić „Mam napisać felieton o wyrazie obczaić – mówię do swojej młodej znajomej. – Podobno używacie go w znaczeniu ‘zrozumieć’ zamiast już przestarzałego ogarniać czy kumać”. „A, obczaić, czasem używam – odpowiada dziewczyna. – Ale bardziej w znaczeniu ‘dowiedzieć się’, ‘zorientować się w czymś’, żeby na przykład coś załatwić. Zrobić research, mówiąc bardziej po polsku” – tu robi wymownie oko. I po chwili dodaje: „Właśnie próbowałam sobie przypomnieć, w jakich kontekstach najczęściej używam tego wyrazu. I wyszło mi, że wtedy, gdy muszę się dowiedzieć, jak gdzieś dojść lub dojechać. Na przykład umawiam się z kim gdzieś, gdzie nigdy nie byłam, i wtedy muszę obczaić, gdzie to jest. Czyli trochę w znaczeniu ‘sprawdzić’”. No więc wiem już, co znaczy obczaić coś: to nie to samo, co ogarnąć. Ale gdyby tak użyć, ujmując rzecz fachowo – czasownika bez przedrostka ob-, czyli czaić? Młoda znajoma była już, niestety, poza zasięgiem moich pytań, więc sięgam do internetu. I znajduję, że zwłaszcza w formie pytania: czaisz?, znaczy ‘rozumiesz?’, a nie czaję – ‘nie rozumiem’. Znów mamy więc do czynienia z tą – jakby powiedział profesor Miodek – cudowną właściwością polszczyzny, że możemy tworzyć rodziny słów, na przykład przez dodawanie przedrostków do czasowników, a te nowe słowa będą mieć nieco inne znaczenie i oddawać subtelne różnice znaczeniowe. I młodzi

ludzie z tego korzystają, są kreatywni, jak by się modnie powiedziało. Bo czaić to ‘rozumieć’, ale obczaić – ‘sprawdzić’, ‘dowiedzieć się’, ‘zorientować się’, wyczaić – ‘wywęszyć’ albo ‘skojarzyć’, sczaić – ‘zrozumieć’, ale też ‘zdecydować’. Tak przynajmniej wynika z tekstów znalezionych w internecie. Ta kreatywność to także tworzenie coraz to nowych synonimów. Weźmy chociażby to ogólnopolskie rozumieć. Pamiętam, że w podstawówce, pytając, używaliśmy w tym znaczeniu formy kapujesz? A mój ojciec wspominał, że przed wojną jeden z nauczycieli w jego gimnazjum zwracał się do uczniów: kapewu?, co było połączeniem zniekształconego kapować z grzecznym francuskim vous. To kapować pochodziło z łacińskiego capio, capere. A jak sobie to capere uczniowie przełożyli na polski, to ‘łapali’ lub ‘chwytali’ to, co ktoś powiedział, na przykład dowcipy. W późniejszych latach jużeśmy kumali coś (to chyba od kumać się – ‘bratać się’, a więc i ‘rozumieć’). A potem niektórzy rozkminiali, a że było to określenie z gwary więziennej (kmina – ‘mowa’ w tej gwarze, a wcześniej w gwarze wędrownych handlarzy dewocjonaliami, czyli ochweśników), to ci, którzy nie chcieli rozkminiać – przyswajali: „Pan to przyswaja?” – śpiewał Wojciech Młynarski w roku 1967. Młodzież współczesna długi czas wszystko ogarniała, choć podobno i to określenie już się znudziło, i młodzi ludzie trybią: „Trybisz już, że nie mogę iść na tę imprę?” – można wyczytać w internetowym miejskim słowniku slangu. To trybić to zapewne od trybów czy trybików, które zazębiają się ze sobą i wtedy coś zaskakuje. A jak zaskoczyło, to czaisz, tak?

Szafiarka prawdę ci powie Andrzej Markowski

szafiarka Że szafiarka musi mieć jakiś związek z szafą, to oczywiste, bo to widać na pierwszy rzut oka. Jeśli jednak ktoś słyszy ten wyraz po raz pierwszy, sądzi chyba, że chodzi o kogoś, kto w szafie się ukrywa (duszek szafowy?) albo szczególnie szafy lubi. To drugie skojarzenie prowadzi na właściwy trop. Szafiarka lubi szafy, takie na ubrania, lubi w nich przewracać, grzebać, wyszukiwać stroje różne i komponować z nich oryginalne kreacje. Oczywiście szafa jest tu nazwą pretekstową, a sam wyraz szafiarka zawiera duży skrót myślowy czy może raczej metaforę. Szafa jest tu bowiem symbolem niewyczerpanych zasobów, nie tyle ubrań, ile pomysłów na ubieranie się niebanalne, niedrogie, czasem szokujące. Szafiarkę wymyśliła (jak informują źródła internetowe) autorka pierwszego polskiego „blogu modowego” (o modowym jeszcze wspomnimy) o pseudonimie czy też nicku „Ryfka” w roku 2007. Moda na takie blogi i ubiory w nich lansowane przyszła z USA, gdzie twórczynią tego ruchu jest Cory Kennedy. Nasze szafiarki pojawiły się już dwa lata po amerykańskich i szybko zdobyły popularność w internecie, podobno nawet założyły Zakon Szafiarek. Pora na próbę definicji. Szafiarka to osoba – zwykle dziewczyna, młoda – która prowadzi blog poświęcony modzie i w tym blogu lansuje różne kreacje wymyślone przez siebie i na sobie sprawdzone, czyli w które się odziewa, i pokazuje to na zdjęciach w blogu. Kreacje

muszą być oryginalne, zwariowane i złożone z elementów nienowych. Bo szafiarka oprócz szafy często zagląda do ciucheksów, szmateksów, lumpeksów czy też innych second-handów (może już sekondhendów?). Nazwy sklepów z używaną odzieżą z zakończeniem -eks są utworzone z poczuciem humoru: był za PRL-u Pewex, z niedostępnymi gdzie indziej towarami sprzedawanymi za waluty, teraz są ciucheksy, lumpeksy itp. Niektóre z dziewcząt, o których tu mowa, można nazwać fashionistkami, choć to podobno nie ten sam odłam fanek modowych. No i znowu pojawia się tu przymiotnik modowy, w słownikach ogólnych jeszcze nieobecny, ale przecież potrzebny, bo znaczący co innego niż modny. Modowy to ‘związany z modą’. Do niedawna używało się połączeń bez tego przymiotnika. Były tendencje w modzie, magazyny poświęcone modzie, byli kreatorzy mody. Dziś są tendencje modowe, magazyny modowe, kreatorzy modowi. I oczywiście blogi modowe, które stają się modne. Czyli modne blogi modowe. Wydawałoby się, że w modzie wszystko już było. Językowo też. A tu proszę: fashionistki, ciucheksy, blogi modowe i nasza tytułowa szafiarka. Byle tylko nie myliła się z szafarką, szafującą dobrami wszelakimi, czyli rozdającą je, albo szafareczką, tą z dość frywolnej piosenki Chopina: „Szynkareczko, szafareczko, bój się Boga, stój! Tam się śmiejesz, tu miód lejesz wprost na kaftan mój”. A jednak i ta miała coś wspólnego z ubiorem: na kaftan lała ten miód! PS – A w kolejce do polszczyzny czekają jeszcze (a może są już w przedpokoju? Wszak istnieją tacy specjaliści i blogerzy) fashionista i szafiarz. W ramach równouprawnienia.

Czują miętę, będzie chemia Andrzej Markowski

chemia Zacznijmy od suchara* polonistycznego. Goście, wychodząc z przyjęcia u Marii Skłodowskiej-Curie: – Dziękujemy za wspaniałe ciasto! – E, tam – odpowiada Maria – nic takiego, sama chemia... No właśnie, sama chemia – w tym potocznym określeniu chemia to tyle, co sztucznie otrzymywane substancje dodawane do produktów spożywczych, na przykład po to, by przedłużyć ich trwałość. Nie lubimy takiej chemii w ciastach, wędlinach czy napojach. Nie dość, że związek wyrazowy sama chemia stał się powszechnie używany, to jeszcze nabrał negatywnego znaczenia. A przecież chemia jest neutralna: to ‘nauka badająca skład i właściwości substancji oraz sposób, w jaki reagują z innymi substancjami’. Cóż, taki los – wyrazy o zmienionym znaczeniu często nabierają innego nacechowania. „Lekarze zaproponowali mu chemię jako najskuteczniejszą metodę leczenia”. Tu chemia to potoczna nazwa leczenia nowotworów za pomocą specjalnych substancji niszczących komórki rakowe lub ograniczających ich powstawanie. Taka chemia wywołuje nieprzyjemne skojarzenia. Tak samo jak związane z nim następne nowe znaczenie chemii: „Po operacji przyjmowała chemię”. Chemię, czyli dawki substancji stosowanych w leczeniu wspomnianą metodą. Na szczęście nie wszystkie nowe znaczenia rzeczownika chemia

budzą negatywne skojarzenia. Najnowsze odwołuje się do czegoś o wiele przyjemniejszego: „Od razu poczuli między sobą chemię, która bardzo ułatwiła współpracę”, „Aby się zakochać, trzeba poczuć chemię”. Czyli chemia to wzajemne zrozumienie i poczucie bliskości, które dość nagle pojawiło się między ludźmi. Niektórzy ograniczają tę chemię do stanu istniejącego między świeżo i nagle zakochanymi, ale takie zawężenie nie jest chyba właściwe. Można powiedzieć, że istnieje chemia między aktorami w zespole, między sportowcami („Agnieszka Radwańska i Jerzy Janowicz poczuli chemię i zdobyli w parze Puchar Hofmana” – czytamy w artykule internetowym), w paczce kolegów szkolnych. Istotne, że chemia pojawia się nagle: ot, coś zaiskrzyło i już wiemy, że będzie fajnie. Trzy pierwsze z nowych znaczeń powstały jako skrót od wyrażeń kilkusłownych: substancje chemiczne dodawane do produktów = chemia; leczenie za pomocą środków chemicznych = chemia; dawka leczących środków chemicznych = chemia. W wypadku chemii najnowszej, emocjonalnej, sprawa jest bardziej skomplikowana. Trzeba się zapewne odwołać do tego, że zgodnie z badaniami uczucia ludzkie są związane z aktywnością substancji chemicznych w organizmie. Te substancje chemiczne działają, a my się miło czujemy. Ot, po prostu: chemia. * suchar – dowcip stary, ale opowiadany w nadziei, że ktoś go jeszcze nie zna.

Prawilny tępi frajerstwo Jan Miodek

prawilny Oto fragment wywiadu z Małgorzatą Szumowską: „Nie zamierzam już więcej kręcić sierioznych, pojękujących filmów o trudnej relacji córki z tatusiem i mamusią”. „Czy dołożyć pani jeszcze cukierków? – Chwatit”. „Czy coś jeszcze dla pana? – Wsio” – słyszę w sklepie. „To jest prikaz pani kierownik i ruki pa szwam – nic nie zrobisz” – dochodzi do moich uszu w tramwaju. „Zapomniałem zadzwonić z informacją, że mnie dzisiaj niet” – czytam w jednej ze współczesnych polskich powieści. „Zrobił to na wszelki słuczaj” – mówi telewizyjny komentator meczu piłkarskiego. Sierozny, chwatit, wsio, prikaz, ruki pa szwam, niet, słuczaj – rosyjskie formy świadczące o naturalnych silnych kontaktach między językami sąsiadami wzmacniają niewątpliwie ekspresję wszystkich tych wypowiedzi. Taka jest odwieczna funkcja stylistyczna wyrazów obcych wykorzystywanych w codziennej komunikacji (Jan Lechoń wypowiedział w „Dzienniku” znamienne pod tym względem słowa, że warto wszystko robić z ogniem, ale od czasu do czasu należy coś zrobić z fajerem). W obiegowej polszczyźnie młodych pokoleń ostatnich lat zadomowił się jeszcze jeden rusycyzm – przymiotnik prawilny o prymarnym znaczeniu ‘prawidłowy, poprawny’. Jego popularność

sprawiła, że zdążono już od niego urobić osobowy derywat prawilniak. W internecie znajduję kołczan prawilności, prawilne mordeczki, teksty prawilnych mordeczek, a także prawilne ciuchy ulicznego wojaka. Sieć informuje również o siedmiu zasadach człowieka prawilnego: tępienie frajerstwa, nieskazitelna prezencja, walka z obcymi, walka z policją, szacunek wśród ulicznych templariuszy, walka z homoseksualizmem, pamięć o świętach narodowych. Jednak choć wzięty z rosyjskiego prawilny zrobił karierę, nie można nie zauważyć w młodzieżowych działaniach komunikacyjnych zdecydowanej przewagi leksykalnych tworów angielskich. Czyż powszechnie używanym wariantem przepraszam nie stało się sorry, we frazie: Sorry, taki mamy klimat, funkcjonując już na zasadzie skrzydlatych słów? Młodzi dziękują sobie za help, są cali happy, czują albo nie czują powera, idą na fulla, powiedzą, że było full ludzi, a można do tego rejestru dołączyć formy: ale boss!, ale man!, cool, coolowo, thanks, shit, fuck. Nawet kaznodzieja kończy wypowiedź skierowaną do młodzieży chrześcijańskiej słowami: „Musicie być full time z Chrystusem, full time dla Chrystusa”.

Focia z foczką Jan Miodek

foczka Pstryknij mi focię, słitfocia, Daria wrzuciła focie z afterki na Instagrama... Słodka focia jest, oczywiście, zdrobnieniem od fotki, będącej z kolei potocznym wariantem dłuższej o dwie sylaby fotografii. Brzmieniowy odcień czułości tkwiący w foci porównywalny jest do budzącej pozytywne skojarzenia słowotwórczej serii kicia, facia (od facetki), Helcia, Miecia, Wacia. Nie byłoby foci w codziennym obiegu komunikacyjnym, gdyby nie cywilizacyjna zdobycz, jaką są aparaty komórkowe, którymi można robić zdjęcia samemu sobie, odpowiednio wyciągając rękę. Prostota i częstość tej czynności wygenerowały pieszczotliwą, oswojoną formę językową. Zaproszenia do zrobienia sobie wspólnej foci z rąsi właściciela aparatu stały się i dla mnie, osoby publicznej, codziennością – w pociągu, na ulicy. Szczególną karierę robią sweet focie – ‘słodkie, przyjemne, miłe focie’ – a ich graficznym potwierdzeniem jest powszechny w internecie, odpowiadający angielskiej wymowie zapis słit focie – z przeczącym wszelkim polskim zwyczajom fonologicznym połączeniem literowym łi. („Dzióbek jest, słit focia udana”, „Nie ma to jak słit focia w lustrze”). W opisach sweet (słit) foci, wywodzonej z języka gier konsolowych „Pokemon”, traktowanej niemal jak dziedzina sztuki fotograficznej,

eksponuje się różne dziwne perspektywy, z jakich wykonywane są zdjęcia. Najczęściej robione są one z ręki osoby uwiecznianej na fotce, w lustrze, z ziemi – najlepiej prostym, nawet lichym aparatem. Przedstawiona na niej osoba powinna robić głupie miny – zwykle owe cytowane wyżej dzióbki. Ale jeszcze większą prowokacją estetyczną bywają – na ogół pozostające w nieładzie – towarzyszące osobom przedmioty z gatunku osobisto-intymnych. Pojedynki na miny, utrwalone fotograficznie, mają u nas swoją tradycję znaczoną znakomitymi postaciami: Witkacy, Kisielewski, Wat, Miłosz. Przejął ją mój starszy, dziewięcioletni wnuczek, który pod tym względem spełnia wszystkie warunki idealnej słit foci!

Nowe życie polewki Jan Miodek

polewka Większość rodaków przypomina sobie tragiczne dzieje miłości Ewy Horeszkówny i Jacka Soplicy z „Pana Tadeusza”. A zaczęło się od tego, że „czarną mu polewkę do stołu podano”. Podano czarną polewkę, czyli ‘starającemu się o rękę panny odmówiono jej’ – podobnie jak w innych stronach dawano arbuza, gęś lub prosię na szaro albo grochowy wieniec. Sama zaś czarna polewka, inaczej czernina, była zupą z kaczej krwi. W dawnej kuchni polskiej polewką zwała się każda zupa (i tak jest do dziś np. w języku słowackim) prócz mających specjalne nazwy, jak barszcz, żur, rosół czy kapuśniak. Funkcjonował przymiotnik polewczasty, czyli ‘polewkowaty, zupiasty’ („Wziąwszy koźlę i ofiary polewczaste, ofiarował je panu” – pisał Piotr Skarga). Dworska (pańska) polewka oznaczała kiedyś ‘dworski chleb, dworacką kaszę, służbę szlachcica na dworze magnata, jego patrona’, piwną albo winną polewką natomiast było ‘grzane piwo (albo wino) z przyprawami zaprawione żółtkiem’. W leksykonach XIX-wiecznych, np. w wileńskim „Słowniku języka polskiego” z roku 1861, definiuje się polewkę jako ‘płyn nasycony rozpuszczonymi częściami stałymi, wyciągiem z nich, rzadki roztwór z wody lub innych płynów, w którym gotowano np. mięso, rybę itp.’, jeszcze też jako ‘zupę’ i ‘część rzadką potrawy gotowanej’; padają też przysłowia: z tłustego mięsa tłusta polewka, czyli ‘jaki towar,

takie pieniądze’ albo ‘jaka praca, taka płaca’, komu się ryby nie dostanie, ten na polewce przestanie. Współczesne słowniki opatrują polewkę kwalifikatorem przestarzałości i znaczeniem ‘zupa otrzymywana przez rozprowadzenie, rozpuszczenie czegoś, np. mąki, żółtka w płynie (w winie, w wodzie, w wywarze z czegoś)’. A skąd nowe życie polewki? Stąd, że obserwujemy renesans tego słowa. „Nowy słownik gwary uczniowskiej” z roku 2004 informuje, że polewka to ‘język polski – lekcja lub przedmiot’, ‘zupa w stołówce’ i ‘śmiech’; można też mieć polewkę albo polew, czyli ‘być rozbawionym’. Ów polew to ‘zabawa, podczas której wszyscy jej uczestnicy doskonale się bawią’, polewą zaś jest ‘śmieszna sytuacja, śmiech’. Młodzi ludzie także polewają – ‘mówią od rzeczy, mówią głupstwa’, ‘śmieją się’ („Dzisiaj Radek na polskim strzelił takiego kwasa, gdy go spytała o romantyczną miłość, że cała klasa polewała do przerwy”). W „Slangu UG. Słowniku slangu studentów Uniwersytetu Gdańskiego” z roku 2010 czytamy, że polewka to ‘śmieszna lub zabawna sytuacja’ oraz ‘powód do śmiechu’, a polewać się to ‘śmiać się’ („Polewaliśmy się z nowej fryzury Oli”). Jak widać, w dzisiejszych użyciach polewki dominuje element śmiechu, rozbawienia. A do tego stanu z pewnością doprowadziło używane już od lat w polszczyźnie potocznej – znane mi od dzieciństwa – lanie się z kogoś, z czegoś, czyli ‘śmianie się z kogoś, z czegoś’.

Gimbaza na miejscówce Jan Miodek

gimbaza W jednym z felietonów czytam: „Z temperamentem gimbazy napisał: Nigdy nie będziesz w podziemiu. Ja jestem w podziemiu od urodzenia”. „Gimbaza okiem etnografii” to z kolei tytuł rozmowy o tym, jak żyją, myślą i uczą się obecni gimnazjaliści i licealiści. Przywołajmy jeszcze cytaty internetowe: „Patrz, gimbaza idzie do kina”, „Teraz gimbaza jara hasz, a powinni siedzieć przy książkach”, „Czy gimbaza jest jutro otwarta?”. Jak widać, rzeczownik, który w ostatnich latach zrobił zawrotną karierę, strukturalnie dołączając do gimbusa, jest pojemny znaczeniowo – oznacza zarówno ‘pokolenie gimnazjalistów’, ‘ludzi o mentalności typowej dla gimnazjalisty, stan umysłu ludzi w wieku mniej więcej od 12 do 20 lat zachowujących się głupio lub idących wraz z dzisiejszą modą’, jak i samo ‘gimnazjum’, zwane również gimbudą. Gimbaza kryje w sobie dwa stare zapożyczenia. Gimnazjum wiedzie nas do starożytnej Grecji, gdzie gymnasion był nazwą terenu z budynkiem służących do uprawiania ćwiczeń fizycznych, z czasem także ośrodka życia towarzyskiego i miejsca dysput. Baza – franc. base, łac. basis, czyli ‘podstawa, podwalina’ – także ostatecznie prowadzi do greki, w której basis to tyle co ‘stopa’; potem rozwinęły się znaczenia ‘punkt wyjścia, miejsce początkowe’. Baza – ‘podstawa, podłoże, podwalina, punkt oparcia, ośrodek

dyspozycyjny’, ‘podstawa kolumny, filaru’, ‘całokształt stosunków produkcji, tworzących ekonomiczną strukturę społeczeństwa w danym okresie historycznym’, ‘miejsce skupienia fortyfikacji, broni, amunicji’ – używana jest także na co dzień w slangu młodzieżowym w znaczeniach: ‘stan odurzenia narkotycznego’, ‘ochota na coś’, ‘dom’. Bazę można kumać, czyli ‘mieć ochotę na coś’, a także czuć albo czaić – ‘rozumieć’. Kto ma do czynienia z młodzieżą, ten kuma, że gimbaza czai język i nadaje nowe znaczenia starym słowom. Ot, choćby chętnie się spotykając „w określonej miejscówce – przy szlabanie, na dachu, na konarze, we własnoręcznie zbudowanej szopie, na placu zabaw”, bo „na miejscówce można dalej przeżywać to, co się np. wydarzyło w grze” – jak wyjaśnia badaczka w przywołanej na początku rozmowie o gimbazie. A zatem miejscówka to już nie tylko tradycyjny ‘dodatkowy bilet uprawniający do zajęcia oznaczonego numerem miejsca siedzącego w pociągu, autobusie itp.’, ale także ‘miejsce, w którym poza widokiem innych osób można sobie spokojnie posiedzieć, porozmawiać czy coś skonsumować’.

Z PEWNĄ TAKĄ INTYMNOŚCIĄ, CZYLI CIĘŻKI TOKSYCZNY SYNDROM

Pod górkę do szkoły i toksyczni rodzice Jerzy Bralczyk

toksyczny Dlaczego mąż, żona czy szef, którzy zatruwają nam życie, są toksyczni, a nie trujący? Cóż, truć oznacza coś niemiłego, ma jednak wiele wspólnego z takimi słowami jak trawić, potrawa, a nawet trawa, więc całkiem sympatycznymi. I choć ma pewną zdolność metaforyczną – mówimy o zatruwaniu komuś życia, zatrutej (konfliktem czy niechęcią) atmosferze, trucizną nazywamy, z celową przesadą, niezbyt zdrowe potrawy i używki, a sam czasownik truć nazywa takie mówienie, którego szczerość i sensowność nisko oceniamy – nie sprawdza się w ogólniejszych znaczeniach. Do czegoś, co ma szkodliwy wpływ na nasze życie w sensie bardziej ogólnym, lepiej zdaje się pasować przymiotnik toksyczny, który wzięliśmy dość dawno z francuskiego toxique. Znaczy niby to samo, bo greckie toksikon, a w ślad za nim łacińskie toxicum oznaczało ‘truciznę’, ale obce pochodzenie umożliwiało poważne zastosowania słowa: szkodliwość substancji toksycznej jest postrzegana jako rzetelnie udowodniona, ale niekoniecznie związana z zamiarem otrucia kogoś lub siebie czy też nieopatrznym trującym użyciem konsumpcyjnym. Nazwanie czegoś toksycznym mogło dawać poczucie większej odpowiedzialności za słowo, obiektywności, a nawet wręcz pretendowało do naukowości. Taka naukowość pozwoliła przenieść znaczenie słowa toksyczny na inne sfery. Zaczęto tak nazywać, nadal z poczuciem

odpowiedzialnej obiektywności, to, co negatywnie wpływało lub mogło wpływać nie tylko na ludzkie organizmy, lecz także na psychikę, relacje międzyludzkie i ogólnie psuć dobrostan. Towarzyszyło temu zwykle spostrzeżenie, że taki negatywny wpływ byłby mniej możliwy, gdyby dochodził ze strony, z której się zła spodziewać można – a przecież toksyczność, jak zresztą i trucizna, to nie są rzeczy od razu zauważalne. Toksycznymi nie będziemy nazywać działań jawnie wrogich czy samych wrogów. Toksyczna atmosfera może nawet wynikać z dobrej woli, splecionej z brakiem rozeznania, wrażliwości, umiejętności. Stąd tak często słyszymy o toksycznym ojcu i toksycznej matce, o toksycznej pracy i o toksycznym partnerze, o toksycznych związkach, na przykład romansach, w których długo się pozostaje mimo udręk, a często i bez świadomości ich złego oddziaływania. Bywa nawet, że coś postrzegamy jako dobre, by po długim czasie zorientować się, że w istocie jest toksyczne. Czasem można odnieść wrażenie, że toksyczność jest właściwie naturalną cechą rodziny czy domu. A dla wielu to słowo staje się wytrychem pozwalającym usprawiedliwić własne niedostosowanie: winni są toksyczni rodzice! I jak łatwo użyć tego słowa w dyskusji... A ostatnio zdarzyło mi się słyszeć o toksycznym sukcesie. Powinniśmy być uważni.

Jaka jest pańska pasja? Szewska Jerzy Bralczyk

pasja Jak wielu, bywam pytany o swoją pasję. „Jaka jest pana pasja?” – docieka dziennikarz, zakładając, że jakąś przecież muszę mieć. Spotkany znajomy mówi, że słyszał o mojej pasji... Pewien młody człowiek powiedział mi kiedyś, że ma sześć pasji. Nawet zaczął je wyliczać, tylko jednej nie mógł się doliczyć. Wiedział, że ją ma, zapomniał jednak, jaką. Pasja dziś to najczęściej tyle, co ‘upodobanie’, ‘zamiłowanie’. A właściwie: przedmiot tego zamiłowania. Kiedyś mówiono na to hobby albo bardziej po polsku: konik. Ale konik jest jakiś taki niepoważny. Wybraliśmy pasję, dawniej bliską namiętności. Czasem to było nawet tyle, co żywioł. Krasicki pisał: „moja passya konie”. Taka namiętność była sprawą poważną, to były prawdziwe emocje. Często miłe i potrzebne. „Jak dusza ożywia ciało, tak passya wymowę” – mówiono. I jak coś namiętnie lubiono, to pasjami – koniecznie w liczbie mnogiej. „Chłopak piękny, kobiety go pasjami lubią” – mówi o Mraczewskim Rzecki. Taki namiętny stosunek, takie silne emocje mogły i znak odwrócić. Dziś przecież wiele rzeczy strasznie lubimy. I trochę później zaczęto tak nazywać gniew, a nawet wściekłość, wręcz furię. W taką furię łatwo wpadali pasjonaci, ludzie szczególnie zapalczywi. Można było w nią wpaść, a mogła ona sama brać, chwytać, a nawet porywać. Jak

była wielka, nazywano ją szewską, a czasem ekstremalnie – ostatnią. O ile pasjonaci, dziś nieszkodliwi na ogół hobbyści, bywali dawniej prawdziwie groźnymi furiatami (czasem wyobrażam sobie jako łączącego te znaczenia na przykład porwanego wściekłością filatelistę), o tyle czasownik pasjonować się do wściekłego gniewu nie pasował. Określał zawsze silne, ale zwykle trwałe i radosne zainteresowanie. A jak coś było pasjonujące, to w naturalny sposób taki stosunek wywoływało. I do dziś tak używamy tych słów, może nieco przesadzając – tak jak przesadnie pasjami zwiemy nasze i innych skłonności i upodobania. A wzięła się ta pasja z łacińskiego passio oznaczającego ‘cierpienie’. Potem to była ‘historia męki Chrystusowej’, stąd – nabożeństwo pasyjne (pamiętamy Rejowską „babę, co w pasyją płakała”); dalej pasją zaczęto nazywać utwory artystyczne: malarskie i muzyczne. Pasyjki zaś to były figurki ukrzyżowanego Chrystusa. Cierpienie, namiętne upodobanie i atak gniewu – czy to nie za dużo w jednym słowie? Dziś zresztą w dawną pasję już nie wpadamy. Może było to czasowe, odnoszące się tylko do polszczyzny semantyczne odchylenie, na które mógł mieć wpływ włoski ‘szał’, czyli pazzo. Dziś pasję możemy sobie roztropnie wybrać, bo jakąś wypada mieć. I spokojnie możemy się nią pasjonować, będąc nieszkodliwymi dla otoczenia, sympatycznymi pasjonatami.

Fenomenalny ten syndrom Jerzy Bralczyk

syndrom Nazwanie czegoś, co nie jest do końca rozpoznane lub zrozumiane, pozwala nam mieć wrażenie rozpoznania i zrozumienia. Charakterystyka i skategoryzowanie zjawiska jest zatem pożądane nie tyle dla naszej orientacji w świecie, ile dla dobrego samopoczucia: nazywam i przyporządkowuję, a więc jednak wiem, orientuję się, panuję. Kiedy coś nam trudno wytłumaczyć, nazwijmy to fenomenem. To słowo o znacznej i ciekawej tradycji filozoficznej potocznie jest używane dla określenia czegoś, co dziwne. Dziwne, ale już jako dziwne rozpoznane i w pewnym sensie przez to oswojone. Równie wygodny jest syndrom. W opisie naukowym słowo to określa ‘zespół właściwych czemuś cech, naturalnie połączonych i wzajemnie zależnych’ – po grecku syndrom to ‘zbieżny, zbiegający się’. Ale w użyciu publicznym zwraca uwagę na skomplikowanie zjawiska, jednocześnie zwalniając ze zobowiązania wyjaśnienia czy opisania tego skomplikowania. Samo nazwanie czegoś syndromem zdaje się tłumaczyć, na czym to coś polega. Wprowadza wrażenie rzetelności, nawet pewnego rodzaju naukowości. Mówimy: syndrom oblężonej twierdzy i z metafory tworzy się coś, co nie tylko przemawia do wyobraźni, ale także uzasadnia zjawisko; charakter tego, co się dzieje, jeszcze nie został udowodniony, ale my już go dobitnie i przekonująco zasugerowaliśmy. A, to syndrom

wypalenia zawodowego! – wołamy, i czyjeś postępowanie jest wyjaśnione. Wszyscy wiedzą, o co chodzi. Nie musimy być fachowymi psychologami, żeby powiedzieć, że ktoś ma syndrom stresu pourazowego – bo przecież wiemy, wyczuwamy, na czym to polega, i w ten sposób wyjaśniamy sobie i innym czyjeś postępowanie, którego wyjaśnienie byłoby inaczej raczej trudne. A ponieważ każdy rozumie, że gdy coś jest syndromem – w grę wchodzi skomplikowany zespół wzajemnie oddziałujących na siebie cech – to musimy mieć rację. Ale z tym trzeba uważać. Bo w publicystyce można za pomocą syndromu odwołać się do stereotypu, maskując go pseudonaukowym użyciem poważnego słowa. To specyficzny polski syndrom – mówimy, przy okazji nie bacząc na tautologię wynikającą z użycia słowa specyficzny. To syndrom antyliberalny – orzekamy, i w ten sposób dajemy odpór obrzydliwym lewakom. A najlepszym, najbardziej uniwersalnym określeniem skomplikowanego zjawiska, z którym mamy do czynienia, jest syndrom sytuacyjny. Wtedy sytuacja robi się zupełnie jasna. I, co bardzo ważne, w takim wypadku mamy zawsze rację.

Do zobaczenia, idę na dietę Andrzej Markowski

dieta Wśród noworocznych – jak również bożonarodzeniowych czy wielkanocnych – postanowień wielu z nas jest i to: może warto pomyśleć o diecie. Czyli o tym, żeby mniej jeść, ale przede wszystkim jeść racjonalnie, nie byle jak. Bo, jak informują słowniki, dieta to przede wszystkim: „specjalny sposób odżywiania z ustaleniem jakości i ilości pokarmów, stosowany zwłaszcza podczas choroby lub w czasie odchudzania”. Słowniki słownikami, a tymczasem w prasie i w różnych poradnikach spotyka się coraz częściej teksty, w których wyraz dieta rozumiany jest chyba nieco inaczej. Czytamy więc: „Odpowiednio zbilansowana dieta dla rocznego dziecka zapewnia jego prawidłowy wzrost i rozwój. Powinna dostarczać w odpowiednich ilościach białko, tłuszcze, węglowodany, witaminy i sole mineralne, których źródło stanowi mięso, warzywa i owoce oraz zboża”. Dlaczego roczne dziecko ma być na diecie? Może po prostu ma się odpowiednio odżywiać? Dlaczego dieta? – zastanawiam się też, czytając artykuł zatytułowany: „Dieta zdrowego człowieka”. Co więcej, okazuje się, że ludzkość chyba od zawsze była na diecie, skoro w tekście popularnonaukowym ktoś dowodzi, że: „Najprawdopodobniej od najwcześniejszego etapu rozwoju dieta hominidów opierała się – jak już wspomniałem – na pożywieniu zwierzęcym. Analiza

powierzchni zębów metodą mikroskopii skaningowej pozwala jednak na stwierdzenie, że praludzie uzupełniali swoją dietę również pokarmem roślinnym”. Proszę, proszę, już praludzie przestrzegali diety... Czyżby? Bliższe przyjrzenie się takim tekstom jak powyższe (nie mogę się powstrzymać przed dodaniem jeszcze takiego sformułowania: „warzywa powinny być stałym składnikiem codziennej diety każdego z nas”) przekonuje, że to nie rewolucja w zasadach żywienia, lecz nie dość dobra znajomość tradycyjnej polszczyzny i zafascynowanie angielszczyzną wniosły do naszego języka owo nowe znaczenie. W języku angielskim jest bowiem wyraz diet, który znaczy przede wszystkim ‘sposób odżywiania się’, a dopiero w drugim znaczeniu ‘specjalny sposób odżywiania się’. Czyli nie każdemu angielskiemu użyciu słowa diet w polszczyźnie odpowiada słowo dieta; zwykle jest to jadłospis czy – mówiąc z francuska – menu. To nowe znaczenie rzeczownika dieta występuje przede wszystkim w polszczyźnie specjalistycznej – tej, w której opisuje się zalecenia związane z żywieniem. Jednakże, jak widać, często używa się tego określenia także w prasie oraz najróżniejszych poradnikach, dlatego istnieje duże prawdopodobieństwo, że upowszechni się ono także w polszczyźnie ogólnej. Czy to dobrze? Na razie może to prowadzić do nieporozumień, bo ktoś spytany: „Jak wygląda pańska dieta?”, może zdziwiony odpowiedzieć: „Na żadnej diecie nie jestem”. Ale z drugiej strony, kiedy ktoś ma pretensję, że współmałżonek wygląda zbyt okrągło w pewnych miejscach, ów może odpowiedzieć: „Moja dieta takim mnie czyni”. Ot, korzyść z wieloznaczności słów... Ano właśnie. Kiedy na różnych odczytach wspominam o tej wieloznaczności diety, zazwyczaj któryś ze słuchaczy zgłasza uzupełnienie: „A jest jeszcze dieta, którą dostaje się w delegacji

służbowej”, a ktoś inny dodaje: „No i posłowie mają całkiem niezłe diety”. To, oczywiście, prawda, tyle że to zupełnie inne słowo. Dieta związana z żywieniem się pochodzi z łaciny i tam znaczyła ‘zalecony sposób odżywiania się’. Rzymianie zapożyczyli ją ponoć z greki, gdzie wyraz diáita znaczył ‘należyty sposób’. W tej samej grece wyraz ów miał też – że przywołam objaśnienie z „Wielkiego słownika wyrazów obcych PWN” – specjalne znaczenie: „nazwa trybunału rozjemczego w starożytnych Atenach, złożonego z 440 sędziów działających na zmiany, grupami, co dzień w innym składzie, pobierających zapłatę za każdy dzień swojej działalności”. I właśnie to znaczenie zostało potem przeniesione do współczesnych języków europejskich, a z któregoś z nich, pewnie z niemieckiego, przeszło do polszczyzny urzędowej. Wynika z tego, że i dieta delegacyjna, i dieta poselska mają bezpośrednie korzenie starogreckie, bo już tam urzędnicy dostawali wynagrodzenie za to, że działali. I z pewnością nie chodziło (i nie chodzi) o to, by wydawali ją na racjonalne odżywianie się. Czyli dieta diecie nierówna.

Z pewną taką intymnością Andrzej Markowski

intymny „A ja mam swój intymny mały świat” – śpiewała przed laty Iga Cembrzyńska. Intymny – czyli jaki? Bardzo osobisty? Prywatny? Taki, do którego wpuszcza się tylko osoby najbardziej zaufane? Przeznaczony dla najbliższych, wtajemniczonych? Więc może i sekretny? Chyba wszystkie te cechy mieszczą się, choć w różnym stopniu, w rozmaitych użyciach przymiotnika intymny. I to nie wszystko, bo rozwój znaczenia tego wyrazu doprowadził do jeszcze innego jego sensu, o czym za chwilę. Słowo intymny weszło do polszczyzny gdzieś w drugiej połowie XIX wieku jako zapożyczenie z francuskiego. Co ciekawe, w słowniku z początków XX wieku (zwanym słownikiem warszawskim), gdzie po raz pierwszy odnotowano to słowo i zdefiniowano jako ‘poufny’, postawiono przed nim wykrzyknik oznaczający „wyraz, którego unikać należy”. Autorzy słownika uznali widocznie słówko za zbędne, dublujące polski odpowiednik. Jednak intymny okazał się chyba przydatny, gdyż zadomowił się w języku, i to używany w szerokim zakresie. W cytatach umieszczonych w słowniku Doroszewskiego mówi się nie tylko o intymnych przekonaniach (chyba i dziś można by tak powiedzieć), lecz także o intymnych śniadaniach i o „wschodkach intymnych” (z utworu Wacława Berenta). Zresztą i później Sławomir Mrożek pisał: „wspólne jedzenie jako intymna przyjemność”, a Adam

Michnik mówi, że „istnieje intymna więź między kłamstwem a przemocą”. Intymna, czyli już nie tylko przeznaczona dla najbliższych, wtajemniczonych, ściśle osobista, poufna, ale także „bardzo bliska, wskazująca na ścisłe powiązania między kimś a kimś”. No i stąd już tylko krok do drugiego znaczenia przymiotnika intymny, odnotowanego w nowszych słownikach: „dotyczący erotyki, związany z erotyką; miłosny” czy też dosadniej – „dotyczący seksu”. Życie intymne, sceny intymne, sytuacje intymne, a nawet intymne pocałunki – takie połączenia wyrazowe są dziś rozumiane jednoznacznie. Być może to nowe znaczenie wykształciło się pod wpływem języka angielskiego, w którym intimate taki sens także ma. Czasem nie wiadomo do końca, o które znaczenie chodzi w konkretnym tekście. Bo jeśli czytamy: „A tak pragnęła, by ich pierwsze po latach spotkanie było bardziej intymne niż chłodny, formalny kontakt byłej studentki i wykładowcy. Chciała, by poczuli się sobie bliżsi”, to można sądzić, że jeszcze nie o erotykę tu chodzi. Ale jeśli ten sam autor (Bronisław Świderski – cytaty z Narodowego Korpusu Języka Polskiego) pisze: „o ile kobiety pociąga przyjaźń i intymność, o tyle mężczyźni szukają raczej przygód i tajemniczości”, to już różnie można tę intymność interpretować. Ta stosunkowo nowa intymność nie jest jednak wcale najnowsza. W tekstach, a zwłaszcza reklamach dotyczących zdrowia i urody, czytamy bowiem o „higienie okolic intymnych” czy w skrócie – o „higienie intymnej”. Są kosmetyki intymne, na przykład żel do higieny intymnej, płyn do higieny intymnej, a nawet mydło intymne w kostce – oczywiście inne dla mężczyzn, inne dla kobiet. Można powiedzieć, że rozwinął się cały przemysł kosmetyki intymnej. I wcale nie intymnie się o tym informuje potencjalnych

klientów. No i zwierzyłem się ze swoich intymnych z przymiotnikiem intymny i rzeczownikiem intymność...

przeżyć

Ograła faceta koncertowo Jan Miodek

ooooograć „Putin nas ograł. Putinowska Rosja nigdy nie będzie traktowała Polski jak równorzędnego partnera” – czytam któregoś dnia w „Gazecie Wyborczej”. I przypominam sobie nagłówek sprzed wielu lat, głoszący, że „Wałęsa ograł Jelcyna”, anonsujący artykuł o tym, jak nasz ówczesny prezydent wynegocjował decyzję o wyprowadzeniu wojsk radzieckich z Polski. W obu tych zdaniach i kontekstach czasownik ograć, kryjący w sobie główny element znaczeniowy ‘zwyciężenia, pokonania, wygrania’, aż nadto wyraźnie dopełnia semantyczny element przechytrzenia, wykiwania. Bo tak właśnie jest: ograć to tyle, co ‘wygrać, pokonać, zwyciężyć’ plus nacechowanie stylistyczne potocznością i znaczeniem szeroko pojętej nieuczciwości, machlojki, krętactwa (ograć kogoś w pokera, w ruletkę). Przejawem jednej z najistotniejszych po roku 1989 cech współczesnej polszczyzny, czyli potocyzacji zachowań komunikacyjnych, od lat jest prawie wyłączne używanie w sprawozdaniach sportowych czasownika ograć. Już nikt nie wygrywa, nie zwycięża, nie pokonuje kogoś, za to wszyscy wszystkich ogrywają: Federer Nadala, Nadal Federera, Polska Gruzję, Legia Wisłę, Ruch Jagiellonię itp., itd., choć nikt w tych pojedynkach nie próbował kręcić, oszukiwać! Zaczęła się kariera ogrywania od sportowych kolumn internetowych, teraz mamy jej potwierdzenie

we wszystkich mediach. W każdej rozmowie z nieodżałowanym Bohdanem Tomaszewskim utyskiwaliśmy na to nadużywanie ogrywania kogoś, ale co po naszym kiwaniu głowami, skoro chyba tylko czasowniki z tak samo modnej – bo z kolei dosadnej i brutalnej – serii „zmasakrować, rozstrzelać, skasować, zmiażdżyć” są w stanie dorównać mu pod względem frekwencyjnym. Zadziwiającej neutralizacji stylistycznej ulega też ostatnio facet. Przez całe lata funkcjonujący w polszczyźnie jako żartobliwe, ironiczne, lekceważące określenie mężczyzny (kiedyś nazywano facetem także kogoś wesołego, dowcipnego, bo i w łacinie, z której pochodzi, znaczył on tyle co ‘zabawny, wesoły, dowcipny’), przywoływany jest on w takich czy innych tekstach dalekich od potoczności czy szeroko pojętej nieoficjalności („Facet pięknie to opisał” – usłyszałem przed kilkoma dniami w audycji literackiej). Gdy zaś przed paroma tygodniami zobaczyłem nagłówek: „Zawody dla kobiet, zawody dla facetów”, odnoszący się do poważnego artykułu ekonomiczno-socjologiczno-psychologicznego, zacząłem głosić wszem wobec (nie: wszem i wobec!) leksykalną prognozę, że już wkrótce w różnego typu kwestionariuszach osobowych w rubryce płeć będziemy wpisywać litery nie K (kobieta) lub M (mężczyzna), ale K lub... F (facet)!!! Skoro zaś przywołałem wyżej łacińskie pochodzenie faceta, to dopowiem na zakończenie, że młodzi ludzie – a sprawdziłem to już bardzo wiele razy i jest to też znak czasu – są przekonani o angielskiej proweniencji tego słowa, bo kojarzy im się ono z formą... face – ‘twarz’!!! A w dodatku uczą się o komunikacji typu face to face – twarzą w twarz.

Chciwym być czy nie być? Oto jest pytanie Andrzej Markowski

chciwy Chciwy, i wszystko jasne. Tylko czy na pewno? Jeśli o człowieku powiemy, że jest chciwy, to zawsze ocenimy go ujemnie? Na pierwszy rzut oka czy też przy pierwszym posłyszeniu wydaje się, że ktoś chciwy to taki, kto chce mieć więcej i o to więcej zabiega różnymi sposobami, czasem bezwzględnie. Chciwy na pieniądze – to chyba najczęstsze połączenie wyrazowe z tym przymiotnikiem. Chciwy to w skrócie także człowiek chciwy, chciwiec. Chciwego nie nasycisz, chciwemu nigdy dosyć – te przysłowia oceniają jednoznacznie. Jeśli więc ktoś jest chciwy albo ściślej: chciwy na coś, a tym czymś są dobra materialne, to stwierdzamy, że chce mieć tego więcej, niż potrzebuje, i bezwzględnie dąży do zdobycia tego. A ktoś, kto ma chciwe spojrzenie, pożąda tego, na co spogląda. Niewątpliwie jest to „słowo używane z dezaprobatą”, jak czytamy w „Innym słowniku języka polskiego” przy pierwszym znaczeniu tego wyrazu. Jednak nie każda chciwość jest godna potępienia. Bo jeżeli połączymy przymiotnik chciwy z wyrazem abstrakcyjnym w dopełniaczu (chciwy czegoś), to uzyskamy nieco książkowe określenie cechy dodatniej. Była chciwa wrażeń. Chciwy głębokich doznań, chciwy przeżyć – to dobrze świadczy o osobie, która ma takie pragnienia. Czyli chciwy w tym drugim znaczeniu to ‘taki, który bardzo pragnie coś poznać lub doznawać jakichś uczuć lub stanów’. Co też czasem bywa

na pograniczu pozytywnej oceny. No bo jeśli aktor, pisarz czy kompozytor jest chciwy sławy, to dobrze czy źle? A jeżeli robimy coś chciwie? „Przyjmuje szklankę i chciwie przykłada ją do ust”, „Dawid chciwie wdychał woń ryby”, „Chwytała chciwie każdy promień słońca”, „Chciwie chłonęli każde słowo wykładowcy” – to określenia pozytywne. Ale: „Patrzył na nią chciwie” – to już gorzej. A „Chciwie liczyła pieniądze” – to już całkiem źle... Jest jednak w tym byciu chciwym i robieniu czegoś chciwie coś nadmiarowego, co zwykle jest odczuwane jako niepożądane, bo umiar uchodzi za cnotę. Choć znowu w miłości taka chciwość, czyli zachłanność, może być odbierana jako zaleta. W moim domu rodzinnym nie używało się słowa chciwy, tylko mówiło się: chytry. Oczywiście w znaczeniu negatywnym i tylko w odniesieniu do ludzi łapczywych, pożądających dóbr materialnych. „Uważaj na niego, on jest chytry na pieniądze”, „Ona jest chytra na jedzenie” – takie określenia w ustach mojej matki dyskredytowały człowieka. I nie mogłem być chytry na cukierki, czekoladę czy oranżadę... Kiedy używałem tego słowa poza domem, nie wszyscy mnie rozumieli; ogólnym określeniem było bowiem chciwy, a ja ze swoim chytrym bywałem rozumiany opacznie. Może z tej niepewności wzięło się to, że chyba do dziś nie wiem, czy gdybym był chciwy różnych wrażeń, to byłoby dobrze. Więc na wszelki wypadek – nie jestem.

Niesamowicie ciężko Jan Miodek

ciężko We „Wspomnieniach (lwowskich i innych)” Stanisława Hartmana, wydanych niedawno przez Instytut Matematyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, czytam na stronie 34.: „Przed wojną znałem ukraiński tyle co z Sienkiewicza. Wiedziałem, że stamtąd i przez niego mamy słowo niesamowity, które zrobiło w potocznej polszczyźnie dużą, choć krótką, karierę”. Przymiotnik niesamowity zrobił w polszczyźnie nie dużą, ale przeogromną karierę, nie krótką, ale zapowiadającą się na jeszcze wiele, wiele lat – musiałbym odpowiedzieć nieżyjącemu już uczonemu, a swe przekonanie udokumentowałbym współczesnym tekstem pochodzącym z... macierzystego instytutu prof. Hartmana i poświęconym jednemu z jego młodszych kolegów: „Niesamowity talent skutkował oszałamiającą karierą”. O tym, że w ustach Polaków niesamowite jest wszystko, co ‘niezwykłe, jedyne w swoim rodzaju, niepowtarzalne, wspaniałe, bardzo dobre, świetne’, pisał w „Dużym Formacie” Mariusz Szczygieł. Ja niedawno przeczytałem w reportażu z Dubaju, że „niesamowita jest jego infrastruktura transportowa”. „Chodzi o to, żeby nabożeństwo było niesamowite” – wyznaje z kolei autorka tekstu o tematyce religijnej. Pierwszym zaś Polakiem, który uświadomił mi, że coraz powszechniejsze jest przechodzenie od dominującego kiedyś znaczenia przymiotnika niesamowity – ‘niepokojący, budzący lęk’

(niesamowity sen, niesamowity widok, niesamowity wyraz oczu) – do znaczenia ‘niezwykły, nieprawdopodobny, nadzwyczajny’, był niezapomniany Jan Ciszewski, który z właściwą sobie ekspresją wykrzykiwał: „Coś niesamowitego, pusta bramka!”, gdy golkiper wyszedł... pół metra przed nią. Użyte w ostatnim fragmencie słowo ekspresja jest kluczem do wytłumaczenia kariery niesamowitości. Tak jak formą bardzo niewiele się już osiąga pod względem natężenia emocjonalnego poszczególnych wypowiedzi, tak samo nie wystarczają rodakom przywołane wyżej określenia: ‘niezwykły, jedyny w swoim rodzaju, niepowtarzalny, wyjątkowy, wspaniały, bardzo dobry, świetny’. Dopiero coś niesamowitego osiąga ten maksymalny pułap ekspresji. Że jest ono jednak słowem nieznośnie nadużywanym, upominam się o większą powściągliwość w posługiwaniu się nim. Równie gorący jest mój apel o umiar w stosunku do określeń ciężki, ciężko. W ostatnich latach nawet moi magistranci i doktoranci mówią i piszą o „ciężkich problemach badawczych i metodologicznych”, ciężka jest taka czy inna sytuacja, ciężki mecz, ciężki przeciwnik, ciężki egzamin, ciężkie kolokwium, ciężki test, ciężkie dyktando, ciężko coś przewidzieć, zrozumieć, zobaczyć, wytłumaczyć, osiągnąć, znaleźć itd., itp. W sumie – ciężko nie do wytrzymania! Jakie poprawnościowe działa należy wytoczyć przeciw tym nadużywanym wyrazom? Po pierwsze – w tekstach oficjalnych rażą one potocznym charakterem. Po drugie – wystarczająco szeroki jest zakres ich funkcjonowania w innych obszarach semantycznych: ciężka torba, ciężka walizka, ciężkie dziecko, ciężki do matematyki, ciężko zachorować, być w ciężkim stanie, ciężka ręka, ciężki oddech, ciężkie roboty, ciężka praca, ciężki grzech, ciężki dowcip, ciężki styl. Niech zatem wrócą do normalnego frekwencyjnie obiegu

komunikacyjnego takie określenia, jak: trudny, trudno, poważny, niełatwy, niełatwo, skomplikowany, nieprosty, nieprosto.

Krokodyla kup mi luby. A potem pomiziaj Jan Miodek

pomiziać Przed paroma dniami dobiegła w tramwaju do moich uszu opowieść pewnej starszej pani o ukochanym kocie, który każdego ranka – po nocnych harcach poza domem – przychodzi do gospodarzy, aby się pomiziać, czyli ‘popieścić’. To potwierdzenie, że czasownik miziać się – nieobecny w słownikach języka polskiego – wszedł do potocznego języka ogólnego i że obsługuje komunikacyjnie nie tylko środowiska młodzieżowe. Leksykony zawierające zasób wyrazów o charakterze slangowym funkcjonujących w tych ostatnich kręgach społecznych hasło miziać się rejestrują. I tak w „Slangu UG. Słowniku slangu studentów Uniwersytetu Gdańskiego” pod redakcją Macieja Widawskiego można przeczytać: miziać się ‘pieścić się i całować’ („Asia i Krzysiek miziali się na imprezie. Ta głupia ździra na każdej imprezie mizia się z kimś innym”), a w „Nowym słowniku gwary uczniowskiej” pod redakcją Haliny Zgółkowej miziać – to ‘pieścić’. Ten słownik nie podaje przykładów użycia, ale internet takich użyć zawiera mnóstwo: „Ja się miziam z moim chłopakiem i jest super”. „On się mizia ze mną i wszyscy są zadowoleni”. „Każdy lubi się miziać”. „Nie ma to, jak się pomiziać”. „Ludzie się miziają i są szczęśliwi”. Wręcz postulatywny (!) jest wpis następujący: „Ja tak się lubię miziać, a nie ma tego w słowniku. Trzeba napisać coś do PWN, bo to

wyraz powszechnie używany”. Czasownik miziać się bezpośrednio urobiony jest niewątpliwie od podstawy słowotwórczej mizia, występującej tylko w połączeniu kizia-mizia (albo kiź-miź), na ogół adresowanym do kota (kizia to pieszczotliwe określenie tego zwierzęcia). Można zatem stwierdzić jej morfologiczne usamodzielnienie się. A że w przywołanej zbitce wyrazowej niesie ze sobą skojarzenia wielce pozytywne, nie może dziwić, że utrzymane są one w czasownikowym derywacie miziać się. Obecność w tej formie miękkich spółgłosek m’, ź, ć na pewno też pomaga takim asocjacjom. W sumie – wyraz to sympatyczny, składem fonetycznym zachęcający do szeroko pojętej czułości!

To wkurzające Jan Miodek

wkurzać Z czasów dzieciństwa przypominam sobie wyjątkowej łagodności ciotkę, która czasem – wyprowadzona przez nas, dzieci, z równowagi – potrafiła krzyknąć: „wy piołuny!”, uciekając w ten sposób przed nie do przyjęcia dla niej piorunami, pierunami. Brutalny sk...syn łagodzony jest serią wyrazową skurczybyk, skurczysyn, skurwenson, skubany, skubaniec, najpopularniejszy wulgaryzm k...a ma swoje substytuty: kurde, kurna, kurczę, kuwa, kuźwa, a w połączeniu z członem mać – kurza twarz, kurza melodia, kurde balans, kurde lebele, kurde mol, kurtka na wacie, kurna olek (mistrzem w tworzeniu zabawnych zastępników wulgaryzmów był Witkacy: „sturba jego suka wlań śmierdząca, sturba jej sucha wlań chełbiasta”). Odrażająca dla mnie pod każdym względem – także fonetycznym! – forma zajebisty doczekała się natomiast eufemistycznego wariantu zajefajny. Ale śmiem twierdzić, że – paradoksalnie – po ten ostatni częściej sięgają uczniowie i studenci, natomiast gwiazdy i gwiazdki medialne bez żadnych zahamowań stylistyczno-estetycznych wykrzykują z estrady bądź komplementują się w telewizyjnym studiu: „jest zajebiście!”, „jesteście zajebiści!”, „wyglądasz zajebiście!”. Dostaję wtedy gęsiej skórki i pewnie dlatego w jednej z gazet wojewódzkich znalazłem przed paroma laty informację, że w którymś ze swych programów telewizyjnych oficjalnie uznałem tę formę za całkowicie

neutralną pod względem stylistycznym (od lat, powiem przy okazji, hulają po internecie podpisane moim imieniem i nazwiskiem pseudodowcipne wykłady na temat poszczególnych wulgarnych słów). Równie popularny jak k...a jest utworzony od niej czasownik wk...ić, wk...ić się, czyli ‘zdenerwować (się), zezłościć (się), wściec (się)’, mający bardzo utrwalony w powszechnym obiegu eufemistyczny wariant wkurzyć, wkurzyć się, wkurzyłem go, wkurzyłem się, wkurzyłem się na niego. Z taką samą częstością statystyczny Polak posługuje się imiesłowem wkurzony. I ta grupa form osiągnęła – w odczuciu społecznym – taki stopień stylistycznej neutralizacji, że bije wszelkie rekordy popularności w nagłówkach i w najoficjalniejszych wypowiedziach mówionych i pisanych („Wkurzeni zadłużeni” – czytam na tytułowej stronie jednego z tygodników). Nie ukrywam, że nie mogę się z tym pogodzić, dlatego ciągle przypominam o niestosowności takich zachowań. Ale przed paroma laty byłem bliski poddania się. Oto w wywiadzie prasowym z bardzo znanym profesorem, który ukazał się parę dni po jego śmierci, znalazłem frazę z owym nieszczęsnym wkurzaniem. Postanowiłem wtedy: skoro taki arbiter elegantiarum już także się wkurzał, to daję sobie spokój z wybrzydzaniem na tę formę! Jakież było moje zaskoczenie, a właściwie uczucie ulgi, gdy na drugi dzień zobaczyłem w gazecie stanowczy protest rodziny zmarłego: „Nasz mąż, ojciec, dziadek nawet w domu, wśród bliskich nigdy się nie wkurzał, nigdy nie był wkurzony. Takie słowa nigdy nie wychodziły z jego ust. To dziennikarz mu je przypisał!”. Sapienti sat!

GDZIE SĄ SŁÓWKA Z TAMTYCH LAT, CZYLI BAŁAMUTNY SPIKER

Prześwietlona klisza Andrzej Markowski

klisza Czy dzisiejsi młodzi ludzie wiedzą jeszcze, co to była klisza? Po pierwsze, tak potocznie nazywano taśmę celuloidową zakładaną w aparacie fotograficznym, na której zapisywały się zdjęcia kopiowane potem w ciemni z tej kliszy wywołanej w zakładzie fotograficznym, co robiło się z określonym rytuałem – przez kąpiel kartoników w wywoływaczu, a potem w utrwalaczu przy skąpym czerwonym świetle. Choć muszę przyznać, że w tym znaczeniu było to już dla mnie słowo nieco przestarzałe, tak mówili starsi entuzjaści fotografii. Ja wkładałem do aparatu fotograficznego marki Druh film, czasem mówiłem o nim błona, ale chyba nie klisza. Klisza to była dla mnie duża celuloidowa karta, na której widać było prześwietlenie kości czy innych elementów wnętrza człowieka. Kojarzyło się więc to słowo z prześwietleniem rentgenowskim i jego wynikiem. Takie klisze przechowywało się potem pieczołowicie, a że nie można ich było zginać czy zwijać, upychało się je gdzieś na półce w szafie. Z opisów wiedziałem jeszcze, że klisza to także pokryta specjalną substancją szklana płyta, na której jest zapisany negatyw fotografii robionej staroświeckim aparatem (takim, z którego ponoć wylatywał ptaszek, jak fotograf pstrykał portret). Ale sam takiej kliszy już nie widziałem. Oczywiście nie wiedziałem też, że ten wyraz to XIXwieczne zapożyczenie z francuskiego cliché i że w języku francuskim wyraz ten znaczy nie tylko ‘klisza’, lecz także ‘frazes, banał’.

To drugie znaczenie przywędrowało do polszczyzny o wiele później niż to, o którym dotąd pisałem, bo notują je dopiero słowniki z końca XX wieku. Ale jak już przywędrowało, to stało się modne. Przynajmniej w pewnych kręgach. I przyniosło ze sobą ujemne nacechowanie. Taka klisza to coś nieoryginalnego, wielokrotnie powtarzanego, a przez to schematycznego. Przede wszystkim odnosi się do języka: klisza to powiedzenie stereotypowe i banalne, ot takie na przykład: „Jest to krok we właściwym kierunku”, „Będziemy się pochylać nad tym zagadnieniem” czy potoczne: „Ten typ tak ma”, „Mam to gdzieś z tyłu głowy”. Od typowych klisz należy odróżnić powiedzenia-cytaty z literatury, filmu czy np. kabaretu, piosenek lub wystąpień znanych osób, gdyż te wyrażenia są używane świadomie (np. „ojczyzna-polszczyzna”, „I to by było na tyle”, „Sorry, taki mamy klimat”), choć czasem przewrotnie (np. „Kończ waść” – do zbyt gadatliwego mówcy, „Jedźmy, nikt nie woła” – gdy gospodarze nie zatrzymują gości). Czasem jednak często powtarzane cytaty stają się językowymi kliszami. Tak jest z cytatem z wiersza ks. Jana Twardowskiego „Śpieszmy się kochać ludzi”, natrętnie powtarzanym i przez to zbanalizowanym. Niekiedy pojęcie kliszy rozciąga się na inne sfery niż język, np. na motywy kulturowe (czarny charakter w czarnym kapeluszu w westernie, głupia blondynka w komedii), elementy mody czy zachowania społecznego. I choć wydaje się, że daleko odbiegliśmy od pierwotnego znaczenia kliszy, to jednak element wspólny pozostał: jest nim ‘powielanie’, a co za tym idzie – powtarzalność tego, co klisza oferuje. Ale czy to jest zawsze złe?

Premia jak psu zupa Jerzy Bralczyk

premia Ojej, dostałem premię! I bardzo dobrze, niemniej przez lata słowniki mówiły nam, że powinno być premium (dawniej premjum), nie: premia (dawniej premja); premia to wynik wpływu francuskiego prime, który nie ma tu uzasadnienia. A takie premium było od praemio, ‘wynagradzam’, i oznaczało ‘nagrodę pieniężną’. Wiązano to ze szczególnie dobrą pracą, czasem z ‘pożytecznymi wynalazkami’, z ‘wyjątkowymi zaletami wyrobu’. No ale od wielu, wielu lat mamy już premię. Od wielu, wielu lat dość naturalnie łączoną z przymiotnikiem uznaniowa, co jedni mogliby odnosić do sposobu jej udzielania, bo dostaje się ją według uznania tych, którzy ją przydzielają, a inni – do postawy premiodawców wobec premiobiorców, przydzielaną w uznaniu zasług tych ostatnich. Premia była też w loteriach dodatkiem do wygranej, w prenumeracie – dodatkowym egzemplarzem książki lub czasopisma, a dla członków towarzystw sztuk pięknych – bezpłatnym albumem lub reprodukcją. W wyścigach kolarskich premią nazywano dodatkowe punkty za wczesne przekroczenie określonych miejsc na trasie, a w skrócie – także i te miejsca: wygrał premię górską. W każdym razie premia to było ‘coś ekstra, coś ponad, coś, co zostało dodane do tego, co normalne i spodziewane’. Ale przecież teraz często możemy się spodziewać premii, a nawet czuć się

zawiedzionymi jej brakiem. Czujemy, że mamy prawo do premii! Dziś z premią stykamy się głównie w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, dostajemy ją jako pracownicy, którzy już wcześniej przewidują takie dochody dodatkowe, choć właściwie przecież wcale nie dodatkowe, bo postrzegane właśnie jako należne i już jakoś wkalkulowane w nasze budżety. Zauważmy, że bodaj częściej mówi się o cofaniu premii czy też odbieraniu premii niż o jej przydzielaniu czy przyznawaniu... Po drugie, słyszymy o premii jako klienci kuszeni ze strony oferentów towarów i usług korzyściami dodatkowymi, choć właściwie przecież wcale nie dodatkowymi, bo rozpoznawanymi właśnie jako konieczne składniki oferowanego produktu, wkalkulowane w jego cenę. W obu przypadkach premia nam się jakoś należy. Mogłoby zatem to, co nam na różne sposoby przysługuje, zmienić nazwę – w końcu premia to jednak wyróżnienie, jakaś nagroda za coś, korzyść wynikająca z dobrej pracy czy przynajmniej właściwej postawy. Formalnie nie powinna być przecież automatycznie przyznawana, cóż to wtedy za nagroda, jakież dowartościowanie? Ale też ci, którzy ją dają lub oferują, trzymają się tej nazwy. Pewnie ich zdaniem dodaje ona atrakcyjności temu, co mamy dostać lub dostajemy. A i my nie mamy nic przeciwko tej nazwie. Bo kto nie lubi premii?

Gdzie są bałamutki z tamtych lat Andrzej Markowski

bałamutny Bałamucić to słowo już dość rzadko używane i wcale nie potoczne, choć tak kwalifikuje je jeden z najnowszych słowników języka polskiego. Inny słownik podaje, że jest ono używane „z odcieniem dezaprobaty”. Z tym można się zgodzić, choć jednocześnie wyraz ten wydaje się na tyle staroświecki, że treści przezeń niesione nie są aż tak groźne. Ale przez to, że trochę trąci myszką, może też sprawiać kłopoty związane ze znaczeniem. Dla jednych bałamucenie odnosi się przede wszystkim do zachowań damsko-męskich, do prób zainteresowania sobą i zyskania czyichś względów (o, to też trochę staroświeckie, nieprawdaż?), zawracania komuś w głowie (to już bardziej współczesne!), podrywania kogoś. Przy czym zakładamy, że ten, kto bałamuci, zachowuje się mało odpowiedzialnie, często dla doraźnych albo wręcz niecnych (znowu słowo staromodne!) celów. Ciekawe, że dawniej bałamucenie traktowano głównie jako ‘zachowanie mężczyzny wobec kobiety’, dziś słownik z początków XXI wieku równouprawnia obie płci zarówno w definicji, jak i w cytatach: „Chce się żenić z bogatą panną, choć bałamuci przy tym ubogą sierotę...”, „Nie bałamuć chłopaka, on jest już i tak w tobie zakochany”. No tak, znowu ten pierwszy cytat jakiś taki niewspółczesny... Jednak o wiele częściej spotyka się takie wypowiedzi jak w pewnej

współczesnej powieści: „Jeszcze bardziej złościła się na Sebastiana, że zawraca Reginie głowę, że ją bałamuci”. Ale nie wszyscy tak rozumieją ten czasownik. Niektórzy współcześni Polacy (i Polki, oczywiście) uważają, że bałamucić to przede wszystkim ‘niepotrzebnie czymś zaprzątać, niepokoić czymś’, a przy tym ‘wprowadzać kogoś w błąd’. To, czym się bałamuci, musi być groźne z punktu widzenia osoby, która przed tym ostrzega: „Władysław Gomułka po pokazie »Noża w wodzie« (pierwszego filmu z naszego kraju, który otrzymał nominację do Oscara) oficjalnie potępił reżysera za to, że zapatrzony jest w obce wzory, a jego oderwany od rzeczywistości film bałamuci młodzież”, „Utwory eksperymentalne miały bałamucić społeczeństwo blichtrem i wrogim nastawieniem do komunizmu”. No więc bałamucić nie wolno i koniec. A już zupełnie rzadko używa się tego wyrazu wtedy, gdy się chce powiedzieć, że ktoś próżnuje albo guzdrze się, marudzi: „[...] gromadka szwoleżerskich maruderów bałamuciła jeszcze, jeszcze żegnała się, jeszcze ociągała”. No tak, to cytat ze „Szwoleżerów Gwardii” Gąsiorowskiego, powieści sprzed ponad stu lat. Bałamucić stworzyło sobie niegdyś całkiem sporą rodzinę. Był przecież i bałamut, i bałamutnik, była bałamutka (która brzmi zupełnie sympatycznie!), przymiotnik bałamutny i przysłówek bałamutnie. A że wszystkie odnosiły się niemal zawsze do bałamucenia – ‘nieuczciwego flirtowania i kokietowania’, to dzisiaj są odczuwane jako przestarzałe, tak samo jak określenie tego zachowania. A w jakim znaczeniu bałamucił się Pan Młody z „Wesela”, któremu Żyd zarzucał: „No, pan się narodowo bałamuci”?

Wyższa Szkoła Chachmęcenia Andrzej Markowski

chachmęcić „Oj, coś chachmęcicie, kochani” – stwierdzała z lekkim zniecierpliwieniem pani komendant w jednym z „Kabaretów Starszych Panów”, kiedy panowie A i B nie dość jasno tłumaczyli, o co im chodzi. Chachmęcić chyba powoli wychodzi z naszego języka, choć zjawisko, które nazywa, wcale nie zanika, ba, wręcz się nasila. Słowniki określają to słowo jako wyraz potoczny, ale jakaż to potoczność, skoro w całym Narodowym Korpusie Języka Polskiego znajduje się tylko po kilka przykładów na użycie różnych form tego czasownika. To raczej wyraz „starszopanowy”, a więc staroświecki i w pewnym sensie nawet elegancki, choć odnoszący się do czynności wcale nie eleganckiej. Bo jeśli ktoś chachmęci, to ‘gmatwa coś, mota, przedstawia w sposób niejasny, komplikuje sprawę, uniemożliwia jej zrozumienie’. Może to mieć dwie przyczyny. Rzadziej mówi tak niejasno, bo nie umie przedstawić sprawy prościej – tak właśnie było w nieskładnej nieco relacji Starszych Panów, którzy zaplątali się w językowych zawiłościach opisywanej przez siebie sytuacji. O wiele częściej ktoś chachmęci, bo chce coś ukryć, zależy mu, by nie wydostało się na światło dzienne, gdyż mogłoby to chachmęcącemu zaszkodzić. „On sam ją [krowę] pewnie w mój łubin pognał, a teraz chachmęci” – mówi Pawlak w „Samych swoich”, oskarżając sąsiada. „Dla dziennikarza depeszowego każdy kontakt z politykiem to

informacja, nawet wtedy, gdy on się miga od odpowiedzi albo chachmęci”, pisała znana dziennikarka. Słowem: chachmęcenie zakłada często złą wolę tak się zachowującego. A sam wyraz ma wyraźne zabarwienie negatywne. Czy chachmęcić można w każdej sprawie? Wydaje się, że jednak nie. Chachmęcenie dotyczy zazwyczaj takich spraw, od których coś zależy, a więc istotnych dla kogoś. Mogą to być czasem wydarzenia czy kwestie drobne, ale jednak nie byle jakie. Ciekawe, że słowniki nie notują nazwy tego, kto chachmęci. W internecie pojawiają się propozycje: chachmęciarz albo chachmęt. Choć to drugie słowo, jak słusznie ktoś zauważa, znaczyłoby raczej ‘to, że się chachmęci’. Czas pokaże, czy trzeba będzie nazywać odrębnym wyrazem sprawców chachmęcenia. Musiałyby to być jednak osoby, które stale, nałogowo rzec by można, chachmęcą. Czasownik chachmęcić notuje, jako gwarowy, już słownik z początków XX wieku, z definicją ‘plątać, wikłać’ oraz ‘szachrować, kręcić, tumanić, oszukiwać’. Pomija go Doroszewski, wraca do słowników pod koniec XX wieku jako potoczny. A pochodzi chachmęcenie od dawnego – notowanego od XVII wieku – słowa chachmęć ‘zarośla, gąszcz, chaszcze’. To, co pierwotnie oznaczało zagmatwane w naturze, stało się nazwą tego, co zagmatwane w mowie. Bo i jedno, i drugie rozplątać trudno, a zgubić się w tym łatwo...

A tam, taka chałturka Andrzej Markowski

chałtura Chałtury nie cenimy, mówimy o niej z lekceważeniem, ale jak się trafi jakaś chałturka, to nie odmawiamy. Bo chałtura to wprawdzie praca bez ambicji twórczych czy zawodowych, ale za to dość dobrze płatna i dla takiego łatwego zarobku wykonywana. Niektórzy dodają: wykonywana niedbale, byle jak. Pewnie tak bywa, ale chyba tak być nie musi. Zwykle chałtura to praca w zakresie kultury: ot, cykl dodatkowych występów estradowych aktora czy piosenkarza, malowany na zamówienie portret lokalnego dygnitarza lub regionalny krajobraz, granie „do kotleta” w lokalu gastronomicznym. Niektórzy rozszerzają to określenie na inne typy działalności: wykonywane szybko i bez zamysłu artystycznego tłumaczenie jakiejś powieści, zaprojektowanie „na kolanie” aranżacji przestrzeni na działce, wygłoszenie zamówionego na jakąś okazję odczytu popularnonaukowego, a nawet wystąpienie polityka przed lokalną publicznością. Choć to ostatnie to już chyba nie chałtura, tylko kampania... Wyraz chałtura wszedł do polszczyzny ogólnej z gwary teatralnej, w której był używany na określenie dodatkowej pracy poza teatrem wykonywanej dla dobrego zarobku, ale bez zaangażowania artystycznego. Ludzie teatru zapożyczyli go z języka rosyjskiego dopiero po II wojnie światowej. To wymowne, a wcześniejsze, rosyjskie dzieje tego słowa, też są bardzo interesujące.

Prawdopodobnie oznaczało ono niegdyś datki zbierane przez duchownych prawosławnych i dziadów proszalnych w czasie pogrzebów i modlitw zadusznych. Te datki były zaś opłatą za to, że mnisi modlili się za zmarłych, odczytawszy przedtem kartki zawierające imiona tych zmarłych. A po łacinie taka karteczka zwała się ponoć chartula. W powojennej rzeczywistości chałtura była widocznie zjawiskiem częstym, skoro słowo obrosło dużą rodziną wyrazów. Mamy więc często używany czasownik chałturzyć, nieco rzadsze przymiotniki chałturniczy i chałturowy i całą grupę rzeczowników. Robienie chałtur to chałturzenie, a cały proces zwany był (jest?) chałturnictwem. Ciekawe, że początkowo konkurowało ze sobą kilka określeń osoby chałturzącej: przeniesiony z rosyjskiego chałturszczyk, dalej: chałturowiec, chałturnik i chałturzysta. Dziś najczęściej używany jest chałturnik, czasem też używa się rosyjskiego chałturszczyka; pozostałe wyrazy są już chyba zapomniane. Przed półwiekiem Stefania Grodzieńska wydała „Wspomnienia chałturzystki”, ale czy dziś tak by się powiedziało na chałturzącą kobietę? Czasy się zmieniły, czy jednak chałtura zniknęła? Duża liczba użyć tego wyrazu w tekstach internetowych zdaje się temu przeczyć. Tych, co chałturzą, jest chyba nawet coraz więcej... PS – Mam nadzieję, że nie odebrali Państwo tego felietonu jako chałturki.

Fascynat, chociaż pasjonat Jan Miodek

fascynat W „Wyborczej” czytam: „Z Wirginii nadaje poświęcony mu kanał radiowy prowadzony przez jednego z mansonowych fascynatów”. Niedawno temu w tejże „Wyborczej” Jacek Dehnel napisał: „Lektura obowiązkowa nie tylko dla miłośników varsavianów i fascynatów Bukaresztu”. Pewien telewidz list do mnie zaczął słowami: „Zwracam się do Pana jako fascynat i kultywator języka polskiego”. Bohdana Tomaszewskiego natomiast – to znów cytat z „Wyborczej” – Jakub Godlewski nazywa „pasjonatem sportu, dziennikarzem, mistrzem słowa mówionego”. Autor posłużył się wtórnym znaczeniem słowa pasjonat – ‘człowiek z jakąś pasją, namiętnością, miłośnik, zapaleniec, entuzjasta’ – powstałym na skutek skojarzenia z pasją – ‘zamiłowaniem, hobby’. Ponieważ w ten sposób interpretuje pasjonata większość rodaków, słowo to weszło do słowników w takim właśnie rozumieniu, choć każdy leksykon na pierwszym miejscu przytacza parafrazę tradycyjną, a mianowicie: ‘człowiek łatwo wpadający w pasję, gniew, furię, gwałtowny, porywczy, choleryk’ (z francuskiego passionne), a przypomniał o tym w tej książce prof. Jerzy Bralczyk. Przywołajmy teraz fascynata. To słowo zasługuje na uwagę, bo jest nowe, nawiązujące do takich obecnych w słownikach form, jak: fascynacja, fascynować, fascynować się, fascynujący, fascynująco (wszystkie te wyrazy wiodą do łacińskiego fascino, ‘rzucam urok –

zwłaszcza na kobietę w celach miłosnych’ – od fascinus, ‘amulet falliczny’) i – co najważniejsze – coraz śmielej i częściej przez rodaków używane w znaczeniu ‘osoba czymś zafascynowana, z jakąś pasją, namiętnością’. W internecie znalazłem na jego temat taką oto opinię innego warszawskiego kolegi – prof. Mirosława Bańki: „Pomysł, by pasjonata w tym nowym, wtórnym znaczeniu nazwać fascynatem, ma swój urok. Na razie fascynat jest słowem mało znanym (w Korpusie Języka Polskiego mamy tylko dwa przykłady), ale kiedy się upowszechni, słowniki pewnie je zanotują, tak jak zanotowały nowe znaczenie pasjonata”. Całkowicie się z tymi uwagami utożsamiam, dopowiadając, że gdyby popularność fascynata wzrastała, mogłoby dojść w naszym języku do korzystniejszej sytuacji komunikacyjnej: oto pasjonat stałby się na powrót określeniem ‘człowieka, który łatwo wpada w pasję – w gniew’, a jako wariantu ‘miłośnika, entuzjasty, hobbysty, kogoś czymś zafascynowanego, fascynującego się’ używalibyśmy fascynata. Pewnie to tylko moje marzenie, ale działania mechanizmu regulującego też w tym wypadku wykluczać chyba nie można.

Mówca spikerowi nierówny Jan Miodek

spiker Choć od śmierci profesora Hugona Steinhausa minęło już sporo czasu – wielki matematyk zmarł w 1972 roku – na Uniwersytecie Wrocławskim ciągle przywoływana jest opowieść o listach, których nie czytał, jeśli na zaadresowanej kopercie był „Steinhaus Hugo”, a nie „Hugo Steinhaus”. W ten sposób uczony protestował przeciwko nienaturalnej, ahistorycznej kolejności przydatnej tylko w encyklopediach czy spisach urzędowych (Abramowski, Baranowski, Czarniecki – aż do Żyznego). Przecież najpierw przez długie wieki funkcjonowały tylko imiona. Dopiero gdy coraz trudniej było za ich pomocą odróżniać ludzi, pojawiły się wtórne człony wspomagające zwane nazwiskami. Zapisy typu Hugo Steinhaus, Adam Mickiewicz, Ryszard Kapuściński są odbiciem tego historycznego porządku. Zachowując odpowiednie proporcje, wyznam, że przed paroma dniami zachowałem się podobnie, pierwszy raz w życiu z powodów wyłącznie językowych odrzucając z hukiem zaproszenie do wygłoszenia wykładu w pewnej instytucji. A uczyniłem tak, zobaczywszy, że mam „wystąpić w roli guest speakera na uroczystości wieńczącej year of success”. Granice mojej odporności nerwowej zostały przekroczone: nie dość, że year of success, a nie rok sukcesu, to jeszcze na dodatek ja w roli guest speakera, a nie gościnnego wykładowcy! Przyznają państwo, że była to dawka

zabójcza. Jako człowiek uniwersytetu akceptuję, oczywiście, od dawna funkcjonującego w komunikacyjnym obiegu native speakera, czyli ‘rodzimego użytkownika języka’, szczególnie cenionego na lektoratach z takiego czy innego języka. Jeśli natomiast zaprasza się mnie z gościnnym wykładem, robiąc ze mnie przy tej okazji guest speakera, muszę zaprotestować, bo nie znoszę wszelkiej manieryczności, a w takiej konwencji odbieram tę nieszczęsną formułę. I zapytam jeszcze: jeśli tak dalej pójdzie, to czy każdego mówiącego, przemawiającego, wykładającego człowieka będziemy w naszym języku nazywać spikerem? Przywołuję z pamięci naszych najsłynniejszych spikerów radiowych i telewizyjnych – zmarłych i żyjących: Tadeusza Bocheńskiego, Bolesława Kielskiego, Ksawerego Jasieńskiego, Zbigniewa Lutogniewskiego, Jerzego Rosołowskiego, Jerzego Szczawińskiego, Janusza Borowicza, Alinę Rudnicką, Irenę Kąkol, Irenę Dziedzic, Edytę Wojtczak, Krystynę Loskę, Jana Suzina, Józefa Kopocza. Jak zareagowaliby na takie poszerzenie zakresu znaczeniowego nazwy swojej profesji? A jak odbierają wszyscy trenerzy – piłki nożnej, ręcznej, siatkówki, koszykówki, boksu, kolarstwa itd. – porównywalne rozszerzenie, pod wpływem angielszczyzny, wyrazu oznaczającego ich zawód? Przecież trener to dzisiaj nie tylko ‘osoba szkoląca sportowców’, ale ‘każda osoba zajmująca się przygotowaniem fizycznym i psychicznym swoich podopiecznych (grupy) w wielu dziedzinach życia’. A więc w zasadzie każdy , kto kogoś w czymś szkoli. Trenerem może być – co odnotowuje nawet internetowa encyklopedia – nawet ktoś, ‘kto prowadzi zajęcia praktyczne w szkole czy na kursie policealnym’, a polem jego działalności trenerskiej jest nie boisko czy tor kolarski, lecz – dajmy na to – skóra, na której przyszli pracownicy salonów

piękności uczą się wykonywać zabiegi kosmetyczne, wizaż, masaż i tym podobne. Burzy się na to moja krew dawnego sportowca i starego kibica, ale co mam robić?

Słowo Początku, wszystkiego oś, ale nie pomagałoś Jan Miodek

pomagałoś Oto fragment wiersza Jana Napiórkowskiego „Genezis”, wydrukowanego w „Gazecie Wyborczej” w cyklu „Jarosław Mikołajewski poleca”: „Słowo Początku (...), nie pomagałoś w poszukiwaniach, wyrzucałoś na zimne posadzki”. Każdego czytelnika muszą w tym tekście zaintrygować formy drugiej osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego w rodzaju nijakim: nie pomagałoś, wyrzucałoś. Nieobecne w codziennym językowym obcowaniu – czy są w ogóle poprawne? Najbardziej znanym fragmentem z czasem przeszłym w rodzaju nijakim jest urywek z Pisma Świętego w XVI-wiecznym tłumaczeniu Jakuba Wujka: „Jeruzalem, Jeruzalem, ilekroć chciałem zgromadzić dzieci Twoje jako kokosz kurczęta, a nie chciałoś”, a najpopularniejszym w ostatnim okresie, wyśpiewywanym przez Grzegorza Turnaua – czterowiersz o Kutnie autorstwa mistrza Jeremiego Przybory: „O, Kutno! O, Kutno! Wyprałoś mnie z uczuć jak płótno! O, Kutno! Okrutne Kuteńko! Odjęłoś mi miłość jak ręką!”. Gramatycznie podobnie pisał o Kutnie w drugiej połowie wieku XIX Maciej Bogusz Zygmunt Stęczyński: „Słynęłoś z malarzy, byłoś pierwsze po Krakowie”. W znanej noweli Henryka Sienkiewicza pt. „Za chlebem” do jednego z jej bohaterów zwraca się słońce: „Jak się masz, Wawrzonie? Byłom w Lipińcach”, a z kolei o niebie powie w jednym

ze swych wierszy Maria Pawlikowska-Jasnorzewska: „Drżałoś już myślą o bombach”. Drugą osobę rodzaju nijakiego czasu przeszłego znajdziemy też w jednym z fragmentów zawartych w „Poezjach” Karola Wojtyły wydanych w Krakowie w roku 1998: „Ach, miejsce! Ileż razy, ilekrotnie się przeobrażałoś, nim z Jego miejsca stałoś się moim! On cię wypełnił po raz pierwszy, nie byłoś jeszcze żadnym miejscem zewnętrznym, byłoś tylko łonem Jego Matki. Dzisiaj potwierdzam, że byłoś miejscem spotkania”. Dlaczego wszystkie te brzmienia wydają się dziwne? Ano dlatego, że w normalnej, codziennej komunikacji ani do nadawcy, ani do odbiorcy nie jest odnoszony rodzaj nijaki, tylko albo męski: pomagałeś, wyrzucałeś, chciałeś, wyprałeś, odjąłeś, słynąłeś, byłeś, drżałeś, przeobrażałeś się, stałeś się; albo żeński: pomagałaś, wyrzucałaś, chciałaś, wyprałaś, odjęłaś, słynęłaś, byłaś, drżałaś, przeobrażałaś się, stałaś się. „Jednak formy takie nie są wykluczone w tekstach baśni, bajek czy poezji” – trafnie konstatuje prof. Henryk Wróbel, autor „Gramatyki języka polskiego” z roku 2001. I właśnie dlatego siła ich ekspresji jest bezdyskusyjna – powiedzmy podsumowująco.

Bez blefu nie ma kołaczy Andrzej Markowski

blef W pierwszym słowniku języka polskiego, w którym zostało odnotowane hasło blefować, tzw. słowniku Doroszewskiego z połowy minionego wieku, znajdujemy taką informację: „ang. bluff = ‘blaga’, brzmienie blef upowszechniło się w języku polskim, chociaż nie odpowiada brzmieniu ang. ani nie polega na polskim sposobie odczytania pisowni angielskiej”. Czyli wymowa tego czasownika jest po prostu blefem, bo jest ani polska, ani angielska, tylko taka udawana, żeby wprowadzić w błąd, że się podobno zna języki obce. A tak naprawdę to się blefuje, bo powinno się mówić albo bluff, tak jak się pisze, albo z głoską zbliżoną do krótkiego a, jak w oryginale angielskim. Jak widać, zalecenia słownikarzy nie zawsze znajdują posłuch. Dziś w polszczyźnie istnieją tylko wyrazy wymawiane blef i blefować, przeważa również taka pisownia, a dla czasownika jest nawet zalecana jako lepsza. Słowem: wyraz spolonizował się całkowicie. Widocznie był potrzebny. Co więcej, częściej używa się go w znaczeniu, które początkowo było przenośne, niż w tym, które było pierwotne. Bo najpierw blefem nazywano pewne zachowanie w grze w karty, zwłaszcza w pokera: ‘udawanie, że się ma karty lepsze, niż się ma, żeby sprowokować innych graczy do jakiegoś błędu’. Wytrawny gracz blefował – i często wygrywał, choć nie miał odpowiednich atutów.

Z kart blefowanie przeniosło się do rzeczywistości społecznej, a przede wszystkim politycznej. Blef to ‘udawanie, że ma się jakieś możliwości, że się jest silnym, potężnym, po to, żeby wprowadzić kogoś w błąd, zmylić lub zastraszyć i zmusić do ustępstw albo do robienia tego, co ten udający chce’. Początkowo odczuwano, że jest to znaczenie przenośne, w cytacie w słowniku Doroszewskiego wyraz blefować jest wzięty w cudzysłów: „Wiadomo dzisiaj, na podstawie wielu źródeł, że Hitler »blefował«, kiedy zapewniał, że linia Zygfryda jest doprowadzona do zamierzonego stanu obronności”. Potem ta przenośność przestała być odczuwana: „Był to tylko i wyłącznie propagandowy blef, oszukiwanie ludzi”. „W rzeczywistości więc Chruszczow, o czym Amerykanie nie mieli pojęcia, po prostu blefował”. I to się często opłaca, bo nie tylko w polityce i na zimnej wojnie, ale też w życiu: „tak jak w pokerze: wygra ten, kto najlepiej blefuje, a nie ten, kto ma »fulla« [...]. Po skończonej grze nie jest ważne, że miałaś tylko parę dwójek”. Blefujemy, kiedy chcemy pozyskać przychylność ukochanej albo ewentualnego pracodawcy. Czy ten, kto blefuje, a zwłaszcza robi to często, ma jakąś nazwę w polszczyźnie? U Doroszewskiego znajdujemy blufiarza, z zaznaczeniem, że należy go wymawiać: „blefiarz” – i że jest to wyraz rzadki. Istotnie, chyba się nie przyjął, bo w źródłach pisanych spotyka się go sporadycznie. Czy dlatego, że proceder, który uprawia, jest rzadki? Czy może właśnie dlatego, że wszyscy tak robią?

Chandra w dołku Andrzej Markowski

chandra Czy dziś jeszcze powszechnie miewamy chandrę? Bo że kilkadziesiąt lat temu to słowo było modne, to jasne. Na nim zbudował słynną piosenkę Marian Hemar, który głosami chóru rewelersów oznajmiał, że „Taka noc październikowa, niewierna/I w te okna tylko deszcz, i ciągły plusk/I taka chandra się kładzie cholerna/I na głowę, i na serce, i na mózg”. A nieco wcześniej Julian Tuwim użył tego wyrazu jako części nazwy własnej w słynnym wierszu o smutku – nie tylko – prowincji: „Na stacji Chandra Unyńska/Gdzieś w mordobijskim powiecie/Telegrafista Piotr Płaksin/Nie umiał grać na klarnecie”. Zapożyczyliśmy tę chandrę mniej więcej w połowie XIX wieku z rosyjskiego, a może ukraińskiego, na określenie ‘stanu apatii, przygnębienia, beznadziei, zniechęcenia do życia, nawet depresji, połączonego z nudą i smutkiem’. Jeszcze Sienkiewicz i Konopnicka używali tego określenia w cudzysłowie („Jak go napadnie tak zwana przez niego »chandra«, po całych tygodniach patrzy na własne buty i milczy”, „»Chandry« (...) przychodziły na niego częste, a wtedy słowa u niego za złoto byś nie kupił”), a słowniki traktowały je jako gwarowe. Potem się rozpowszechniło. Chandra mogła kogoś dopaść („Dopadła ją chandra i zaczęła się bać, że znów sięgnie po alkohol”), najść („Naszła nas chandra jesienna, melancholia z wiosną”), można było być przytłoczonym przez chandrę, a przede wszystkim chandrę

się miało („Przez trzy dni miałem taką chandrę, że nikomu jej nie życzę”). Choć nie wszyscy ci, którym było bliżej do kultury niemieckiej, mieli Weltschmerz – i też się z nim czuli nie najlepiej. A co bardziej snobistyczni i anglocentryczni pogrążali się w spleenie czy też splinie i się z tym spleenem obnosili. Wszystkie te nazwy są zapożyczone. Czy to znaczy, że Polacy w taki stan nie wpadali? Chyba byłby to wniosek zbyt pochopny, o czym świadczą powyższe cytaty. Poza tym poetycko nachodziły nas rodzime tęsknice, smętki i żałości, nim ustąpiły wschodniej chandrze. Kiedy jednak spytać młodych ludzi, czy używają tego określenia, zaprzeczają. Owszem, rozumieją je, ale dla nich to słowo książkowe i jakieś takie niedzisiejsze. Czyżby więc najmłodsze pokolenie nie znało tego stanu? Gdzież tam! Oni po prostu mają doła, łapią doła („Kiedy mam doła, zapalam sobie jaką nastrojową muzyczkę”, „Ale zanim złapałyście doła, fajnie było?”), a czasem dopada ich deprecha. I wtedy strzelają focha. Co się tym w chandrze nie zdarzało, bo oni raczej byli otępiali i siedzieli bez ruchu niczym żebracy pod cerkwią. Taka jest podobno etymologia rosyjskiego słowa chandra – od chandrit ‘pogrążyć się w apatii’. Tak czy inaczej, choć chandra to raczej przypadłość późnojesienna, może się zdarzyć w każdej porze roku. Jeśli ktoś starszy zaczyna od „kochać nie warto, nic nie warto, zagrzebać by się w stercie liści i spać...”, to właśnie dopada go chandra, a jeśli mówi tak młody – to niewątpliwie ma doła. Ot, przykrość.

POPULISTA WYAUTUJE UKŁAD, CZYLI KONTROWERSYJNY KOMPROMIS

Popularny jak populista Jerzy Bralczyk

populista Są takie wygodne w użyciu publicystycznym słowa, które wyglądają dobrze i przypominają rzetelne terminy naukowe, ale ich zastosowanie nie wymaga głębszego uzasadnienia. Na przykład nieco znaczeniowo podobne rzeczowniki populizm i demagogia. Łatwo można zarzucić komuś demagogię, nie wymaga to specjalnego wywodu ani precyzyjnej definicji. Podobnie z populizmem. Nawiasem mówiąc, można zarzut demagogii nazwać demagogicznym, tak jak często w używaniu słowa manipulacja można dostrzec właśnie manipulację. Słowo populizm pochodzi z łaciny, podobnie jak popularność. I jest dziś dosyć popularne. Jedno i drugie ma związek z rzeczownikiem populus, czyli ‘lud’. Po grecku lud to demos i stąd pochodzi demagogia. Popularnym nazwiemy kogoś miłego ogółowi, dlatego chętnie widzianego i często spotykanego. Jednak w odniesieniu do poglądów to słowo często określa coś, z czym my akurat zgodzić się nie chcemy. Jeśli ktoś dla uzyskania popularności stosuje argumenty i wygłasza sądy, o których wie, że będą dobrze przez publiczność przyjęte, nie bacząc na ich słuszność i prawdziwość – może być rozpoznany jako populista. Populizm uchodzi za prosty sposób zdobycia władzy, prosty, ale mało etyczny. Populista, wiedząc, że ciemny lud kupi to, co kupić chce, obieca wiele, skłamie, kiedy trzeba, nie będzie skrupulatnie

dbał o logikę i fakty. Wywoła atrakcyjny konflikt, będzie schlebiał i zgadzał się z sądami ogółu, nawet ich nie znając. Tworzy w ten sposób atrakcyjny wizerunek własny. Określenie pozytywny piar nie niesie potępienia, każdy o niego dba – ale populizm jest zdecydowanie negatywną etykietką. Próbowano stępić jego ostrze, zmieniając znaczenie. Andrzej Lepper, któremu często zarzucano właśnie populizm, przyznał się kiedyś do niego, zaznaczając, że jest z ludu, a lud to właśnie populus. W innej sytuacji próbował też odnieść to określenie do polityków, którzy się z nim w ogóle nie kojarzyli – bo przecież skromność i dbałość o fakty też może być świadectwem zabiegania o względy tłumu! Ale pozostał populizm popularnym i niekoniecznym do udowodnienia zarzutem. To naturalne, że w publicystycznej polemice sięga się po określenia oceniające, nawet piętnujące. Ale często stosowane są argumenty łatwo odwracalne. Demagogicznym, jak już się rzekło, bywa zarzucanie innym demagogii, a choćbyśmy rozpoznali u przeciwnika wszystkie konstytutywne cechy populisty, nie jesteśmy zabezpieczeni przed zarzutem, że przypisujemy mu populizm z populistycznych pobudek. Można w związku z tym, stosując zasadę „kto pierwszy, ten lepszy”, od razu pokazywać czyjeś zachowania jako demagogiczne, manipulacyjne i populistyczne. Albo – ale kto się na to odważy! – próbować z takich określeń zrezygnować w ogóle. Tak czy inaczej, nic nie stoi na przeszkodzie, by piętnować populizm, manipulację i demagogię – w ogóle, bez odniesienia do kogoś, bez przypisywania ich komuś. Są naganne bez wątpienia.

Układ wygodnie się ułożył Jerzy Bralczyk

układ Dawny czasownik kładać, zastąpiony potem przez kłaść, pozostający w znaczeniowej parze z łożyć, dał początek wielu przenośniom. Do czynności kładzenia wiele dało się porównać, co tworzyło różne sensy. Stąd tyle rzeczowników tak odległych od skojarzeń z jakimkolwiek kładzeniem czy (po)łożeniem – i od siebie wzajem. Bo co łączy znaczenia takich słów, jak: pokład, przekład, nakład, zakład, wykład, skład, rozkład i układ? Niektóre są konkretne, inne abstrakcyjne; pozostają w różnych związkach z czasownikami, bo zakład był, owszem, założony, ale przykładu się nie przykłada. A jeszcze wiele z nich jest wieloznacznych. Takim często używanym w różnych odniesieniach, więc chyba wygodnym słowem jest układ. Wiąże się z układaniem i ułożeniem, ale też różnie rozumianymi. Nawet najlepiej ułożony młodzieniec albo i długo układany przez właściciela pies nie wchodzą przez to w żadne układy, układ pierwiastków chemicznych nie został ułożony, a także nie wyobrażamy sobie układania układów trawiennych czy krwionośnych organizmów. Biorąc pod uwagę różne układy odniesienia, nie podejrzewamy, że ktoś je ułożył. Takie układy i ułożenia powstały niejako naturalnie i my od nich zależymy, przynajmniej w założeniu – tak bowiem zakładamy (przestaliśmy to założenie nazywać zakładem, odkąd to słowo nabrało bardziej konkretnych znaczeń).

Niektóre układy, zwłaszcza mające charakter bardziej czy mniej instytucjonalny, powinniśmy traktować poważnie. Układy pracownicze (na przykład zbiorowe), a tym bardziej układy wojskowe czy polityczne powinny być przestrzegane (wyjątek to układ monachijski, określany jako „nieważny od samego początku”). A i inne układy wynikłe z ułożenia się stron, zwłaszcza „wysoko się umawiających”, są w porządku. Oczekujemy od ludzi, że będą się zachowywać, jak się ułożyli, jak wynikało z umowy. Taki był przecież układ. Układ może też obiektywnie definiować rzeczywistość. Mówiąc o obecnym układzie sytuacji lub stwierdzając, że dawny układ zostaje zastąpiony nowym, nie wyrażamy stosunku do tych układów. Takie są układy i już. Ale znamy układy, które są wysoce podejrzane. Albo raczej ich nie znamy, ale wiemy, że są. I słyszy się czasem, że na takie układy nie ma rady – co nam się podobać nie może. Jakoś jednak znajdujemy tę radę, odkrywając takie układy czy wręcz je obnażając. Dlatego zwykle, gdy mówimy: „to układ!”, pokazujemy, że rozpoznaliśmy czyjeś nieuczciwe zamiary i je piętnujemy. Oni mogą myśleć, że się ułożyli – my wiemy, że to była zmowa. W takie układy nie wchodzimy. A jeśli mamy szerszą i głębszą perspektywę – wtedy możemy zobaczyć potężny, ogarniający wiele dziedzin życia układ. Wtedy przyczyny wielu niepowodzeń staną się jasne. Z takimi układami – a może z takim układem – należy walczyć z całych sił. Zwłaszcza gdyby był, nie daj Boże, scalony...

Trybik w systemie Jerzy Bralczyk

system System to rzecz złożona. Tak to było po grecku – systema znaczyło właśnie ‘rzecz złożoną’. Ale złożoną nie byle jak – tylko według jakiejś zasady. Pewnie według jakiegoś systemu. Dla strukturalistów i w ogóle dla wszystkich, co postrzegają świat jako strukturę, słowo system jest jednym z najważniejszych. Język to system znaków, bez systematyki rzeczywistość byłaby niemożliwa do ogarnięcia. Klasyfikacje i wszelkie taksonomie porządkujące to, co postrzegamy, dają nam podstawy do orientowania się w świecie. Podstawy poznania. Nasze myślenie podporządkowane jest systemowi – mamy system myślenia, nawet gdy o tym nie wiemy. System logiczny. Systemem jest uporządkowany zbiór twierdzeń, przekonań, norm i wartości – a także sposób funkcjonowania państw i instytucji. Tak widzimy organizmy i urządzenia – i ich zasady funkcjonowania. Bo system może być postrzegany statycznie, ale częściej jest czymś dynamicznym – działaniem, systemem działania. System władzy to sposób jej sprawowania, system handlowy to podporządkowana zasadom ekonomiczna wymiana. System operacyjny to ‘oprogramowanie komputera’, ale też wciąż jeszcze, po prostu, ‘zorganizowane działanie’. Systemy polityczne i administracyjne porządkują życie obywateli, a systemy wyborcze dają im możliwość kontroli.

Jakkolwiek systemowe ujęcie może się nam wydawać naturalne albo nawet jedynie możliwe, a systematyczne działania jedynie godne polecenia, to samo słowo system miewa silne obciążenie negatywne, a nawet w publicznym użyciu może wywoływać aktywne postawy kontestacyjne. Zwłaszcza gdy występuje bez przydawek, bez uściślającej konkretyzacji. Jako po prostu system. A czasem System. Nie tylko w ruchach o charakterze rewolucyjnym walka z systemem (często ze znienawidzonym systemem) jest widziana i akceptowana jako naturalna konsekwencja dążenia do wolności. Bo system organizuje, ale przez to zniewala. Opresje można czasem jakoś znosić, ale system opresji jest do zniesienia niemożliwy. A to, co niektórzy uznają za konieczny, a więc akceptowalny zespół ograniczeń, innym jawi się właśnie jako taki wrogi system. Bywa, dla większego natężenia negatywnych skojarzeń, określany jako wszechogarniający. Kiedy mówimy: „taki mamy system”, to czasem z rezygnacją usprawiedliwiamy struktury, relacje, powinności, z którymi trudno się pogodzić, czasem żalimy się na niedogodności, czasem wyrażamy po prostu niezadowolenie z rzeczywistości. Rzadko słychać takie sformułowanie jako wyraz aprobaty, akceptacji czy też afirmacji. Ma to, rzecz jasna, wpływ na rodzinę tego słowa, przepraszam – system słów związanych z systemem. Przymiotnik systematyczny częściej niż w kontekście pozytywnym – systematyczny uczeń – bywa dziś używany w połączeniu ze słowami nieprzyjemnymi; doznajemy systematycznego nękania i obserwujemy systematyczne zaniedbania. A gdy słyszymy o czymś systemowym – wtedy zwykle chodzi o sprawy ustrojowe czy ogólnie polityczne – też zazwyczaj nie jest to coś, z czego się cieszymy. Zapominając, że sami sobie ten system urządziliśmy.

Nie zawsze zgniły kompromis Jerzy Bralczyk

kompromis W jednym z seriali mediator, spostrzegłszy, że obie strony, które próbował pogodzić, są w podobnym stopniu niezadowolone z już wynegocjowanego porozumienia, uznaje, że był to uczciwy kompromis. Można sądzić, że gdyby obie strony były bardzo zadowolone, sprawa byłaby trochę podejrzana: czy na pewno wszyscy dokładnie zrozumieli treść uzgodnień? Kompromis to oczywiście tyle, co ‘porozumienie’, co ‘ugoda’. Oba te słowa mają dla nas jednak tylko pozytywne konotacje, a kompromis – nie zawsze. To ma być działanie wspólne, ale wspólnotę odczuwamy przy nim dość rzadko. Jeżeli jesteśmy stroną w sporze, cóż – po prostu chcemy wygrać. Kompromis jest trochę spowinowacony z remisem – nie ma przegranych, nie ma też zwycięzców. Możemy go oczekiwać, wymagać, żądać i wydaje się nam, że mamy do tego prawo, a gdy to od nas go żądają, zwykle nam się to nie podoba. Bo kompromis to wtedy dla nas nie tyle ‘porozumienie osiągnięte dzięki wzajemnym ustępstwom’, ile same te ‘ustępstwa’. Odstępujemy od czegoś, rezygnujemy z czegoś. Mówi się: być gotowym na kompromis, pójść na kompromis, a raczej nie powiemy o gotowości na coś dobrego, jak też o pójściu na coś, co dla nas korzystne. Owszem, idziemy na ugodę, ale na sympatyczniejsze od niej porozumienie nie pójdziemy. A godzić się na kompromis? Tu już wyraźnie słychać coś

niepożądanego. Pewnie, że mówimy o satysfakcjonującym obie strony kompromisie, chwalimy rozwiązania kompromisowe – głównie jednak wtedy, gdy nas to nie dotyczy. Owszem, zalecamy szukanie kompromisu, cieszymy się ze znalezienia kompromisu, ale sami niechętnie odnajdujemy się w sytuacji kompromisu, a często, broniąc się przed nim lub krytykując go, nazywamy go zgniłym. O świetnych czy znakomitych kompromisach raczej się nie słyszy. Kto wie, może przyczynia się do tego podobieństwo słowa kompromis do słowa kompromitacja? Mają wspólne pochodzenie: łacińskie compromissum wzięło się z compromittere, ‘wspólnie przyrzekać’, co w kompromisie jest wyraźnie obecne – ale kompromitację wzięliśmy z francuskiej przeróbki, czyli ze słowa compromettre, w którym Francuzi zawarli znaczenie ‘narażać na wstyd, śmieszność, blamaż’. Oceniając racjonalnie, z zewnątrz, neutralnie, nie jesteśmy skłonni dostrzegać w kompromisach niczego kompromitującego. A w naszych sporach i próbach pojednania lub choćby znalezienia wspólnych ustaleń? Oczywiste jest, że kompromisem ze strony przeciwnika nazwalibyśmy chętnie większe ustępstwa, zaś z naszej – nawet minimalne. Znaczniejsze mogłyby być dla nas kompromitujące.

Szklany sufit – i zaczynają się schody Jan Miodek

szklany sufit Trener jednego z zespołów piłkarskich – czytam w „Wyborczej” – przed meczem z teoretycznie silniejszym przeciwnikiem mówi, że „nie widzi nad swoją drużyną szklanego sufitu”. Szklanego sufitu, czyli ‘przeszkody nie do pokonania’. „Dla nas w czasie tej budowy nie było szklanych sufitów” – słyszę w czasie uroczystości oddania do użytku pewnego gmachu we Wrocławiu. Można już zatem mówić o wejściu w obieg polszczyzny ogólnej metaforycznego wyrażenia szklany sufit. Ów sufit był najpierw kategorią często przywoływaną w pracach ekonomiczno-socjologicznych. „Kobiety a szklany sufit na polskim rynku pracy” – taki tytuł nosi rozprawa Bahy KalinowskiejSufinowicz z tomu „Miasto przywództwa”; wyjaśnia się w niej, że szklany sufit symbolizuje niewidzialne przeszkody w zajmowaniu wyższych stanowisk. Kobiety mogą przez nie tylko obserwować następne piętra władzy, praktycznie dla nich niedostępne. Autorka mówi o zachwianiu proporcji pomiędzy liczbą mężczyzn i kobiet na stanowiskach decyzyjnych, a jednocześnie związanych z odpowiedzialnością, na niekorzyść kobiet. Metaforą w poziomie wertykalnym antytetyczną, jednak funkcjonującą na zasadzie wariantu szklanego sufitu, jest lepka podłoga – symbolizująca przypisanie kobiet do zawodów i funkcji, w których awans jest wyjątkowo trudny do zrealizowania.

Przenośniami wspierającymi dwie wyżej przywołane są ruchome schody i szklane ruchome schody; obie dotyczą mniejszych możliwości awansu zawodowego kobiet i rzadszego zajmowania przez nie stanowisk kierowniczych. By pejzaż metafor związanych ze społeczną sytuacją kobiet dopełnić, wspomnijmy i o ustawie suwakowej, która z kolei ma zapobiec spychaniu kobiet na gorsze miejsca na listach wyborczych. Wracając zaś do szklanego sufitu i lepkiej podłogi – nieobecnych jeszcze w tradycyjnych, nieelektronicznych słownikach języka polskiego – trzeba powiedzieć dla porządku, że te konstrukcje dołączyły do takich nielicznych starych frazeologizmów związanych z obydwoma rzeczownikami, jak liczyć muchy na suficie, czyli ‘próżnować, trwonić czas’; wziąć, brać coś z sufitu – ‘podać, podawać niesprawdzone informacje’, mieć nierówno pod sufitem, a więc ‘być niezrównoważonym psychicznie’. Jest też podłoga, która ucieka komuś spod nóg, co znaczy, że ‘ktoś nie może ustać, chwieje się lub upada’. Schody z kolei obecne są w przenośnych zwrotach: spuścić, zrzucić kogoś ze schodów – ‘kategorycznie, brutalnie wyrzucić kogoś z domu’ – i zaczynają się schody; skończyły się żarty, zaczęły się schody: ‘zaczynają się problemy, sytuacja staje się trudna’. Tylko suwak wciąż nie doczekał się wyrażenia czy zwrotu przenośnego z jego udziałem.

Przyjdzie walec i zglajchszaltuje Jan Miodek

zglajchszaltować Kiedy jako kilkuletnie dziecko usłyszałem fragment „Żurawia i czapli” Jana Brzechwy: „Pan na męża? – Po co pan się nadweręża?”, brzmienie nadweręża – z e – odebrałem jako sztuczne, na siłę dopasowane pod względem rymu do męża. Widocznie wszyscy dookoła mnie – z rodzicami na czele – mówili o nadwyrężaniu (z samogłoską y w środku). „Tylko nadwyrężyłem sobie kolano” – pisał też Witkacy kilkanaście lat wcześniej, bo w 1932 roku, w liście do Zdzisława Piernikarskiego. Powiedzmy od razu, że wszystkie najnowsze słowniki języka polskiego dopuszczają obie wersje w mowie i w piśmie: nadwyrężać lub nadwerężać, ale jeszcze stosunkowo niedawno, gdzieś do lat 70., za formę zgodną z normą uznawano tylko wariant z e, choć był on zdecydowanie rzadszy. Dziś na szczęście postać z y wymienia się jako równorzędną. Czasownik nadwerężać/nadwyrężać – ‘osłabiać się przez zbytni wysiłek, nadszarpywać się’ – od samego początku był znacznie przekształcony w stosunku do swego pierwowzoru. Tak jak wtórne jest y w nadwyrężaniu (a powstało to wy pod wpływem skojarzeń z przedrostkiem wy-), tak i niepierwotne są ę i ż w nadwerężaniu. Najstarszym brzmieniem tego późnego XVII-wiecznego ruskiego zapożyczenia była postać nadweredzić (ruskie powieredit’ ‘okaleczyć’ – od wiered ‘wrzód’). Jeszcze w XVIII wieku pisano: „Choć ich muszki

trochę nadweredziły”, „z nadweredzeniem zdrowia”, „ogniem kościół nadweredzony”. Jednak już w XVII stuleciu Szymon Okolski, heraldyk, historyk, autor herbarza „Orbis Polonus”, użył form z wtórnym ę: „Prochów nadwerędza”, „jeśliś nadwerędział zębów”. W tymże XVII wieku ks. Walenty Odymalski, autor utworów religijnych, posłużył się z kolei wariantem nadwereżyć – wprawdzie z pierwotnym e, ale już z wtórnym ż (a nie dź). Jak zatem widać, pożyczka ta właściwie od razu uległa licznym modyfikacjom fonetycznym. Co może być nadwerężone? Kiedyś bywała różnorodność. W jednym z numerów „Wyborczej” czytałem niedawno: „Po wojnie wiele jego pomysłów zrealizowała władza ludowa, glajszachtując kulturę i potępiając wszelki indywidualizm”, za to w jednym z esejów Václava Havla, przełożonym przez Piotra Godlewskiego, widzę konstrukcję: „Jeśli jakieś czasopismo kulturalne przetrwało, jest tak zglajchszaltowane, że niemal nie warto zwracać na nie uwagi”. Zacytowane glajszachtowanie z fragmentu gazetowego jest powszechnym błędem popełnianym nawet przez ludzi bardzo dobrze znających język niemiecki! Na wielu z nich działa tutaj skojarzenie z szachtem – ‘kanałem, w którym porusza się dźwig, szybem, wieżą wyciągową’, ‘szybem do prowadzenia rur w budynku’, ‘wnętrzem wielkiego pieca hutniczego’. Tymczasem czasownik glajchszaltować – ‘ujednolicać, podciągać do jednego poziomu’ – w takiej postaci jak u Havla/Godlewskiego – powinien nas etymologicznie prowadzić do niemieckiej formy gleichschalten z członami gleich – ‘równy, jednaki, jednakowy, podobny, ten sam’ – i schalten – ‘włączyć, połączyć, przyłączyć’.

Wyautowany powstań ludu ziemi Jan Miodek

wyautowany W ciągu kilkudziesięciu lat kibicowania i bardzo silnych związków ze sportem stykałem się tylko z opisowymi konstrukcjami związanymi z terminem aut pochodzącym od angielskiego out, ‘na zewnątrz’, a znaczącym tyle, co ‘w grach sportowych wyjście piłki poza obręb boiska lub kortu’, ‘miejsce poza linią boiska’: wybić piłkę na aut, posłać piłkę na aut, zgarnąć piłkę z autu, stać na aucie, piłka była już na aucie, (wy)rzut z autu, sędzia odgwizdał aut. Wyłącznie opisowe konstrukcje z autem słyszało się również w jego metaforycznym użyciu – jako ‘sytuacji, w której ktoś zostaje wyeliminowany z czegoś, w czym uczestniczył’: pogubił się w tym wszystkim i znalazł się na aucie. Jednak w ostatnim czasie słyszy się i widzi czasownikowy derywat od podstawy aut, a mianowicie formę wyautować. Chociaż znalazłem w internecie przypisane jej też znaczenie ‘wysłać piłkę poza boisko’, jako stary kibic śmiem twierdzić, że w codziennym obiegu komunikacyjnym środowiska sportowego wyautowanie jest ciągle nieobecne. Nikt po wybiciu przez kogoś piłki na aut – ani zawodnik, ani kibic – nie powie, że została ona wyautowana! Potwierdzam natomiast dzięki wielu zanotowanym przykładom karierę wyautowania jako metafory oznaczającej szeroko pojęte ‘zmarginalizowanie, odizolowanie, wyłączenie’: „On nas chce wyautować”, „Wyautował go publicznie, i to w ordynarny sposób”,

„A co ty taki wyautowany dzisiaj jesteś?”, „Baczmy, aby – rozważając tożsamość narodową sąsiada – nie wyautować się poza to, co ten nasz gatunek wyróżnia”, „Jako grupa muzyczna jesteśmy trochę wyautowani”, „Wyautowali się z fanzony”. Wyjście określenia aut poza obszar sportu semantycznie przylega do sytuacji w wielu innych językach – z angielskim na czele, w którym pozostaje ono bliskie ‘stanu odizolowania, zamknięcia w sobie, także zmęczenia’. Ale już nie tylko. „Ma przechlapane, bo wyautowano go, publicznie przypięto etykietę faszysty” – mówi wzięta pisarka o swoim bohaterze. „Życie, bezpieczeństwo i zdrowie wyautowanych ludzi LGBT, głównie aktywistek i aktywistów, jest w Polsce zagrożone” – martwi się dziennikarz. Wygląda na to, że wyautowanie zaczyna być stosowane w podobnym sensie, co upublicznienie – bohatera kryminału ujawniono jako faszystę, wyciągnięto na światło dzienne jego poglądy, a działacze LGBT są wyautowani, bo występują publicznie, z otwartą przyłbicą. Polszczyzna – język z bardzo rozbudowanym słowotwórstwem czasowników – ekspresję określeń wywiedzionych od autu jeszcze bardziej wzmocniła przedrostkiem wy-. Strukturalnie to WY-AUTowanie przypomina mi w efekcie nie tylko coś SUPER-EKSTRAfajnego, ale nawet coś, co jest PRZE-NAJ-świętsze albo PRZE-NAJszlachetniejsze. Prefiksalne podwojenie jest przecież w tych formach bardzo zbliżone do cząstek wy- i aut-. Ale, jak wynika z przytoczonych wyżej cytatów, WY-autowanie nie zawsze bywa PRZE-zabawne.

Kontrowersyjny felieton Andrzej Markowski

kontrowersyjny „Radni z Tuszyna zdecydowali, że miejski plac zabaw dla dzieci nie będzie nosił imienia Kubusia Puchatka. Bo Puchatek to postać kontrowersyjna. Radnych boli fakt, że angielski niedźwiadek był dziewczynką, nie nosił majteczek” – przeczytaliśmy nie tak dawno temu w „Wyborczej”. Nie jest do końca jasne, czy określenie postać kontrowersyjna pochodzi od dziennikarza, czy też jest przytoczeniem opinii owych radnych. Przyjmijmy, że to drugie. Wtedy byłaby to doskonała ilustracja tego, że przymiotnika kontrowersyjny używa się dzisiaj nie tylko w jego podstawowym znaczeniu, ale także po to, by grzecznie powiedzieć, że coś się nam nie podoba, nie odpowiada naszym poglądom, jest nie do zaakceptowania. Bo przecież z przytoczonego fragmentu wynika jednoznacznie, że nie chodzi o to, iż Puchatek budzi spory, wywołuje dyskusje wśród radnych, lecz o to, że im się po prostu nie podoba. Ale powiedziane to zostało delikatniej, przy wykorzystaniu mądrego, książkowego słowa kontrowersyjny. To się zdarza. Jeżeli widzimy tytuł: „Kontrowersyjny program w TV. Mężczyzna dał się pożreć żywcem przez anakondę”, to chciałoby się zawołać: a jakaż tu kontrowersja, cóż tu jest spornego. To już odpowiedniejszy byłby tytuł: „Perwersyjny program w TV”, boć perwersją jest i sam incydent, i – perwersją do kwadratu – relacjonowanie go.

Bywamy więc ostrożni. Nie napiszemy, że budowa pewnego osiedla w nieodpowiednim miejscu jest czymś złym, lecz dyplomatycznie zauważymy, że jest ona kontrowersyjna. W dyskusji nad referatem na sesji naukowej nie powiemy, że był on słaby czy wręcz żenujący, zaznaczymy nieśmiało, że był kontrowersyjny. A jeśli źle oceniamy plany przedstawione przez kierownictwo instytucji, w której pracujemy, to już nawet powiedzenie, że są one kontrowersyjne, jest aktem odwagi. Czy to przejaw delikatności i grzeczności, czy też asekuranctwa i oportunizmu? Trudno jednoznacznie na to odpowiedzieć. Przecież w wielu sytuacjach używamy określeń omownych, fachowo zwanych eufemizmami, naprawdę dlatego, żeby kogoś nie urazić albo żeby uchodzić za osobę dobrze wychowaną: „Nie najlepiej ci w tej sukience”, „Może inny krawat byłby lepszy”, „Pańskie tezy są nie do końca prawdziwe”, a nawet: „Pani mija się z prawdą”. Czy użycie przymiotnika kontrowersyjny można zaliczyć do takich „udelikacających” powiedzeń? Chyba jednak nie, bo jego obce pochodzenie i pierwotne ograniczenie do tekstów erudycyjnych powodują, że odbiorca może nie zrozumieć prawdziwej intencji mówiącego czy piszącego i przyjąć ową kontrowersyjność za dobrą monetę. Chyba więc nieraz manipulujemy nieco odbiorcą, kamuflując nasze ujemne sądy tym kontrowersyjnym przymiotnikiem. Co nie znaczy, oczywiście, że pewne postaci, filmy, książki, zachowania nie są naprawdę kontrowersyjne, czyli wywołujące rozbieżne sądy, dyskusyjne, sporne. Ale nie o nich była tutaj mowa.

PROFIL 2.0, CZYLI APLIKACJA DOBRA NA WSZYSTKO, APLIKACJA NA DROGĘ ZA ŚLISKĄ

Profil dobrze wyprofilowany Jerzy Bralczyk

profil W mojej młodości profil to była przede wszystkim nazwa bocznego ujęcia ludzkiej twarzy i każdy z nas miał dwa profile, lewy i prawy, a także lepszy i gorszy, bo zazwyczaj z jednego profilu wygląda się lepiej niż z drugiego. A psychologowie mówią też o profilach psychologicznych, i takie zwykle są gorsze, bo chodzi tu o przestępców. Gdybyśmy wnioskowali o znaczeniu tego słowa ze znaczenia jego składników, moglibyśmy sądzić, że chodzi tu o szczególne poparcie i lubienie: pro- + -fil, więc profil, to byłby ‘ktoś, kto lubi popierać’. I wtedy notorycznego malkontenta moglibyśmy nazwać antyfilem. Ale nic z tego. Historycznie najwcześniejsze znaczenie słowa profil to ‘obrys, kontur czegoś’, a samo słowo wzięło się, za pośrednictwem francuszczyzny, z włoskiego czasownika profilare, czyli ‘obszywać, przenośnie: obrysowywać’, ponieważ filum to po łacinie ‘nić’. Ale słowo to tak zgrabne, że znalazło zastosowanie, i to bardzo konkretne, w wielu dziedzinach: i w sztuce, i w geologii, i w geografii, i w technice. I rzeczownik profil bywa tam terminologicznie wykorzystywany, i czasownik profilować. A najczęściej spotykamy dzisiaj profil jako słowo odnoszące się do charakteru, specjalności czy zakresu działalności. Może też dlatego, że na taką działalność patrzymy pod pewnym kątem, więc z boku?

Mówiąc serio, mamy tu raczej powrót do znaczenia wcześniejszego, bo w końcu takie określenie zakresu działalności wskazuje w określony sposób na jakieś kreślenie, czyli swojego rodzaju obrysowywanie, a więc właśnie profilowanie. Jeśli słowo jest bardzo wygodne, to staje się zbyt wygodne i zaczynamy go nadużywać. Nie widzimy już przenośni, znaczenie metaforyczne nieraz staje się podstawowym. Rzadziej słyszę o tym, że ktoś do mnie stoi profilem, częściej o wypracowywaniu profilu czegoś. Powiedzieć, że coś, na przykład firma, ma jakiś charakter, to czasem za dużo, myślimy wtedy o sprawach trudniej wyrażalnych. Kiedy słyszymy o kształcie czegoś, to znów fizyczność tego ujęcia zbyt się narzuca. A profil jest w porządku – nie do końca określony, daje dużo do zrozumienia i może nieźle różne cechy uogólniać. Przy tym stopień determinacji nie jest tutaj najwyższy: klasa o profilu humanistycznym powinna kłaść nacisk na przedmioty humanistyczne, ale i innych nie może lekceważyć. Jeśli coś ma jakiś charakter, to na ogół myślimy o cechach trwałych, zdeterminowanych wieloma czynnikami, w tym wewnętrznymi, profil zaś często bywa zmienny – w końcu zawsze można czemuś nadać nowy profil, czyli coś przeprofilować. Tak sprofilowaliśmy znaczenie tego słowa i dobrze nam z tym. W sumie często lepiej mieć profil niż charakter. Profilaktycznie mówmy o profilach. Ale oto na naszych oczach profil zyskał inny profil, odsuwający te wszystkie znaczenia dalej. Otóż dziś każdy z nas może mieć kształtowany przez siebie profil na jakimś forum – oczywiście internetowym – i dzięki temu jest przez użytkowników tego forum spostrzegany. A także postrzegany, bo taki profil to coś więcej niż konto na portalu. Profil – to ja.

I lajkuję cię very much Jerzy Bralczyk

lajkować Są w języku takie połączenia dźwięków, które wydają się łatwiejsze od innych i bardziej naturalne. Pojawiają się czasem jakby odruchowo, nie niosąc głębszych znaczeń lub spontanicznie wyrażając emocje. Kiedy nucimy, nie znając słów, śpiewa nam się, samo niejako śpiewa la, la, la, gdy jesteśmy czymś zaskoczeni lub reagujemy na silny bodziec, wołamy często aj!, a dziwimy się przez ajajaj! Od dzieciństwa lubimy bajki, słowo bajka jest nam bliskie i dla nas przyjemne. Krakowski lajkonik jest sympatyczny też dzięki nazwie, a to, że nie wiemy, skąd się ona wzięła, nawet pomaga. Stąd też lajki i lajkowanie to w sumie sympatyczne i łatwe nazwy, oznaczające do tego coś miłego, co lubimy dawać i otrzymywać. Takie właśnie zapożyczenia językowe chętnie i wesoło przyjmujemy. I lajkujemy. A jakże często takie niewinne i miłe rzeczy mogą nawet istotnie wpływać na nasz sposób postrzegania świata. W języku polskim na dwa sposoby wyrażamy pozytywny emocjonalny stosunek do spraw i rzeczy albo, ściślej rzecz ujmując, mamy dwa etapy tego stosunku. Najpierw nam się coś podoba. Kiedy z czymś stykamy się pierwszy raz, jeszcze tego lubić nie możemy – to ono ma się nam podobać, my jesteśmy tu w pewnym sensie mniej aktywnymi odbiorcami wrażeń. Pierwszy raz spotkany człowiek, pierwszy raz przeczytana książka czy usłyszana piosenka, po raz pierwszy obejrzany film może nam się podobać – do lubienia

jeszcze droga daleka. Prowadzi ona od wrażenia do mniej lub bardziej trwałej postawy. Dopiero przy trzecim kontakcie możemy się zaktywizować na tyle, by lubić. Język angielski ma jedno określenie: I like, i już. Może w tym języku łatwiej polubić, a może to podobanie się ma bardziej stały charakter? Skłonni jesteśmy sądzić, że to raczej wcześniej przyjęta postawa niż przedłużone wrażenie. Ale pewnie to w tym języku wszystko jedno. A brzmi dobrze. Wielką karierę zrobił jeden z najsławniejszych amerykańskich sloganów politycznych: „I like Ike” (Ike to był Eisenhower, wygrał wtedy walkę o prezydenturę). Podobał się – lubili go. Bywa w polszczyźnie, że od razu wyrażamy lubienie. Mickiewiczowska ballada „To lubię” mówi o dość przewrotnie wyrażonym poczuciu satysfakcji z pechowej i groźnej przygody. Tak reagujemy, odnosząc nasze wrażenie do pewnych stałych swoich upodobań, często zresztą ironicznie. „Lubię, chłopcze, żeś mi żwawy!” – mówi Cześnik do świeżo poznanego Wacława. Z zasady jednak nasze lubienie jest poprzedzane podobaniem się. A tu, w szybkim internecie, musimy od razu lubić. Zobaczyliśmy, przeczytaliśmy, usłyszeliśmy i zaraz lubimy. Czy takie szybkie lubienie wejdzie do naszego języka? Czy zaczniemy być mniej ostrożni w formułowaniu naszych ocen? Może tak, a może lajkowanie będzie tylko wyrażaniem podobania się, mało zobowiązującego, ale przyjemnego i dostarczającego łatwej i szybkiej przyjemności tym, wobec których (lub wobec tego, co zrobili) nasz stosunek wyrażamy. W każdym razie już nie pora na zbyt długie i mniej zgrabne podoba mi się i na wyrażane skierowanym do góry kciukiem podobki. Ja sam wolę się jednak najpierw podobać. Zazwyczaj zresztą to mi wystarcza.

Kto ma status, temu diabeł dzieci kołysze Jerzy Bralczyk

status Słowo status jest tak poważne i oficjalne, że choć odnosić się może do różnych stanów (oznacza właśnie tyle z grubsza, co stan), lepszych i gorszych, to chyba częściej pojawia się jako określenie czegoś pożądanego. Ktoś lub coś może mieć status społeczny wysoki lub niski, ale na ten drugi rzadziej wskazujemy, a gdy o nim mówimy, dodajemy raczej coś w rodzaju raczej. Status można osiągać, uzyskiwać – rzadko się spada do jakiegoś statusu. Tracąc status, tracimy coś dobrego. Mam status profesora i cieszę się z tego; mam też status emeryta, ale tak myślę o sobie tylko wtedy, gdy mam powody do satysfakcji z emeryckich przywilejów. Bliska mi gałąź wiedzy, medioznawstwo, niedawno uzyskała status odrębnej dyscypliny naukowej. Awansowała. Status, który w łacinie miał znaczenie konkretne i mógł się wiązać również z wyglądem zewnętrznym, choćby ze wzrostem, teraz ma charakter prawny, społeczny lub – ogólnie – poznawczy. Status kogoś lub czegoś rozpoznajemy, uznajemy, ale możemy też go przyznawać i przypisywać. I gdy chcemy ludzi, ich związki, a także inne rzeczy w świecie dobrze kategoryzować, pomaga nam w tym stwierdzenie ich statusu. Czy ta grupa ludzi ma status partii, stowarzyszenia, instytucji? A może mafii? No, do tego akurat statusu pewnie się nie przyzna...

Na pewno wszystko ma określony status i czasem najwygodniej taki właśnie, czyli określony, status przypisywać. To słowo wydaje się wiele mówić, choć w istocie mówi tylko tyle, że coś jest tym, czym jest, i że należy do tej grupy, do której należy. Ale gdy czemuś taki określony status przypiszemy, od razu wydaje nam się, że wiemy więcej i trafnie wnioskujemy o miejscu tego czegoś w świecie. Choćby to było tylko miejsce w naszej świadomości. Nasz status wydaje się nam bardzo ważny. Aspirujemy do niego, czasem nawet przypisujemy go sobie trochę na wyrost. Ale niestety, bywa i krępujący. Bo status stawia człowiekowi wymagania. Wiążą się z nim przywileje, ale także określone zachowanie, strój, nawet wydatki. „To jest niezgodne z twoim statusem”, mówią mi przyjaciele, gdy chcę się zachować w ich mniemaniu zbyt swobodnie. Hamuję się, niestety, i zakładam marynarkę (krawata nie założę za nic). Status to ‘stan, pozycja, miejsce’ – więc myślimy tu o przynajmniej względnej trwałości. Ale dość często statusowi to właśnie czas stwarza perspektywę – status quo to ‘stan obecny’, a jak coś jest obecnie, to owszem, jest, ale nie wiadomo, od kiedy i jak długo będzie. I znamy status quo ante – ‘stan przedtem’, którego teraz nie ma, ale który czasem chcemy przywrócić. Taki ma status to słowo. A przecież nie zawsze było nam potrzebne. 200 lat temu nie miało jeszcze statusu polskiego słowa, przynajmniej do tego stopnia, by je umieszczono w bardzo obszernym przecież słowniku warszawskim, chociaż znajduję w nim statusek, czyli ‘statki w chałupie’, od słowa ‘statek’.

Hybrydy w natarciu Andrzej Markowski

hybrydowy Późniejsze słowniki odmawiają mu liczby mnogiej. Niesłusznie moim zdaniem, bo przecież, jako się rzekło, są różne statusy. Tym bardziej że dziś słowo status ma wyjątkowy status w internecie. Ale to już nie moja domena... Ten przymiotnik od kilkunastu lat robi karierę. Coraz więcej rzeczy staje się hybrydowymi. Intuicyjnie czujemy, o co chodzi, ale sprawa wcale nie jest prosta. Dlatego wypada wyjaśnić, cóż to jest ta hybryda, od której wszystko się zaczęło. Ów wyraz ma i długą historię, i różnorodne znaczenia. Starożytni Rzymianie nazywali hybrydą dziecko rodziców różnych ras albo dziecko niewolnika i kobiety wolnej. Hybrydami były też mityczne stwory: pół ludzie, pół zwierzęta. Słowem: hybryda to ‘mieszaniec, krzyżówka’. Później to słowo było używane w znaczeniu szerszym, zwykle w kontekście negatywnym, oznaczało bowiem całość złożoną z elementów niespójnych. A w czasach nowożytnych pojęcie hybrydowości wykorzystali przedstawiciele różnych nauk do nazwania – już bez nacechowania ujemnego – czegoś, co ma różne składniki: w biologii to krzyżówka roślinna albo zwierzęca, np. nowe odmiany zbóż (pszenżyto) lub zwierząt hodowlanych (choćby taki żubroń). Bardzo fachowo brzmi definicja hybrydy w chemii: „orbital atomowy otrzymywany przez hybrydyzację orbitali atomowych o różnych wartościach liczby kwantowej”. Chyba nieco bardziej

zrozumiała jest definicja tego pojęcia w językoznawstwie: „wyraz złożony z elementów należących do różnych języków, np. antypowieść, pseudonaukowy”. W nowszych słownikach hybryda to wciąż ‘coś, co składa się z różnych elementów, często do siebie niepasujących’. Ale druga część tej definicji przestaje być aktualna. Słowa hybryda i hybrydowy zaczęto bowiem odnosić do takich przedmiotów i zjawisk, które nie muszą zawierać składników do siebie niepasujących. Od kilku dziesięcioleci w informatyce jest znana maszyna hybrydowa, definiowana fachowo jako „maszyna matematyczna złożona ze współdziałających ze sobą układów o funkcjach maszyny cyfrowej i maszyny analogowej”. Od kilkunastu lat po drogach jeżdżą samochody z napędem hybrydowym, w skrócie zwane po prostu hybrydami, czyli takie, które mają silniki spalinowy i elektryczny, działające na przemian albo łącznie. Jest jeszcze płyta hybrydowa do komputerów, a panie wiedzą, że mogą malować paznokcie lakierami hybrydowymi, odpornymi na odpryśnięcia, łączącymi właściwości żelu i akrylu. Niestety, przymiotnik hybrydowy nie ogranicza się do połączeń nacechowanych pozytywnie. Bo oto pojawiła się wojna hybrydowa łącząca wojnę konwencjonalną z nieregularną, np. partyzancką, i z wojną cybernetyczną, stanowiącą element wojny propagandowej. Wojna hybrydowa, prowadzona bez formalnego wypowiedzenia, jest perfidna i bardzo niebezpieczna. Tu niespójność czy różnorodność elementów jest z góry zakładana; to właśnie ona ma zapewnić prowadzącym ją sukces. Tak hybryda znowu ujawnia swoje groźne oblicze.

Wpłatomat. Ale samo się nie wpłaca Andrzej Markowski

wpłatomat Wszystko się zaczęło od automatu. I to jeszcze w starożytnej Grecji, gdzie powstał przymiotnik autómatos, który odnoszono do działań niezależnych od woli człowieka, a nawet od jego zamiarów. Ta samodzielność działań zdominowała potem znaczenie wyrazu automat w językach nowożytnej Europy. W polszczyźnie używano go już w XIX wieku: słownik z połowy stulecia notuje: „1) machina mająca w sobie zasadę własnego ruchu; machina naśladująca ruchy istoty żyjącej; 2) głupiec, bałwan, cielę”. To drugie znaczenie zanikło, to pierwsze, pod wpływem osiągnięć techniki, zmieniło się na „urządzenie wykonujące jakąś czynność lub ciąg czynności bez udziału człowieka”. W dawnych czasach automat kojarzył się przede wszystkim z telefonem w budce, z którego czasem można się było dodzwonić. Potem pojawiły się inne automaty, np. wydające papierosy. Wreszcie z automatów można było pobierać pieniądze i te zaczęto nazywać (oczywiście najpierw gdzieś na Zachodzie) bankomatami. Ot, taki skrót: bank + automat = bankomat. Z automatu został człon -mat, do którego zaczęto z przodu dodawać różne cząstki sygnalizujące, co ten (auto) mat wydaje: biletomat, parkomat (wydaje bilety parkingowe), fotomat (robi automatycznie i wydaje zdjęcia). To wszystko są wyrazy, któreśmy wraz z urządzeniami przejęli

z Zachodu. A kiedy skonstruowano następne typy automatów wydających, pojawiły się nowe nazwy: kawomat, mlekomat, sokomat, pizzomat, a nawet piwomat (to jeszcze nie u nas). Nazwy są zrozumiałe: wrzucasz pieniądze do urządzenia i coś z niego wyskakuje. Ale nie zawsze tak jest. Bo o ile alkomat z trudem, ale jeszcze mieści się w tym schemacie – dmuchasz i „wyskakuje” pewna wartość liczbowa – o tyle już lottomat czy tempomat mają zupełnie inne funkcje i nic z nich nie wyskakuje: pierwszy służy do zawierania zakładów w grach liczbowych, drugi do utrzymywania stałej prędkości pojazdu. I tu dochodzimy do tytułowego wpłatomatu. Ten nie tylko nie wydaje niczego, lecz wprost przeciwnie – pobiera pieniądze. Funkcja urządzenia jest odwrotna niż funkcja bankomatu, ale nazwa jasna. To, że pierwszy człon jest polski, tylko ułatwia jej zrozumienie. Więc szalejmy dalej: może byłoby korzystnie zastąpić nazwę bankomat przez wypłatomat, boć on przecież gotówkę wypłaca... (Tak, to właśnie urządzenie wypłaca pieniądze, a nie my je wypłacamy z bankomatu, jak to się coraz częściej błędnie słyszy; ja pieniądze z takiego bankomatu biorę, podejmuję, nie „wypłacam”). Mamy więc trzy typy nazw z członem -mat: jedne coś wydają, drugie regulują, trzecie pobierają. Duża ta różnorodność znaczeniowa, a tu widzę, że pojawił się rankomat, czyli porównywarka ubezpieczeń w różnych firmach. I tu już chyba użycie cząstki -mat to przesada. „Przesadomat” – chciałoby się powiedzieć, bo przecież nie wszystkie nowe słowa można tworzyć automatycznie.

Wszystko jest 2.0 Jan Miodek

2.0 Kiedy w sobotę 11 października 2014 roku nasi piłkarze sensacyjnie pokonali mistrzów świata Niemców 2:0, poniedziałkowa „Gazeta Wyborcza” poinformowała o tym czytelników nagłówkiem „Szczęsna sobota” wywołującym skojarzenia i z dniem tygodnia, w którym odnieśliśmy zwycięstwo, i z nazwiskiem reprezentacyjnego bramkarza Wojciecha Szczęsnego – głównego bohatera meczu (szczęsny to dawny przymiotnik, wariant formy szczęśliwy, jako nazwa własna będący odpowiednikiem łacińskiego imienia Felix – od felix: ‘szczęsny, szczęśliwy’). We wrocławskim wydaniu „Wyborczej” zobaczyliśmy natomiast nagłówek „Sebastian Mila 2.0”, trochę nawiązujący do wyniku zwycięskiego spotkania, ale przede wszystkim – do postawy Mili, piłkarza Śląska, który nie tylko zdobył jedną z dwu bramek, ale też potwierdził, że po okresie kryzysu formy wrócił po latach do reprezentacji jako piłkarz jeszcze lepszy, odnowiony, poprawiony. Bo o takie właśnie znaczenie – wyrażone cyfrową formułą 2.0 – chodzi w bijących obecnie wszelkie rekordy popularności konstrukcjach typu Szkoła z klasą 2.0, Kultura 2.0, Galeria 2.0, Rozwój 2.0, Przedsiębiorczość 2.0, Humanistyka 2.0, Muzyka 2.0, Biblioteka 2.0, Rząd 2.0, Tożsamość 2.0, Miłość 2.0, Protest 2.0, Archeologia 2.0, Pielęgniarstwo 2.0. A zrodziło się to 2.0 z pojęcia Internet 2.0, mającego oznaczać nową

sieć – potężniejszą i sprawniejszą niż kiedykolwiek, bo odrodzoną po pęknięciu – co najistotniejsze: w roku 2001 – bańki internetowej. A zatem ktoś, coś 2.0 to ‘ktoś usprawniony, ulepszony, coś usprawnionego, ulepszonego’. Gdy zaś we wrocławskiej „Wyborczej” zobaczyłem nagłówek „Rafał Dutkiewicz 4.0”, to uświadomiłem sobie, że owo znaczenie ‘ulepszenia, wersji poprawionej’ można podwoić: „Rafał Dutkiewicz będzie robił wszystko, by w tej kadencji być dwa razy lepszym prezydentem Wrocławia niż dotychczas”. A czy zauważyli Państwo, że od pewnego czasu zdecydowanie rzadziej się słyszy wypowiedzi z albo-albo, z potocznym fifty-fifty czy wóz albo przewóz, nie mówiąc o łacińskim zwrocie tertium non datur – „trzeciej (możliwości) nie ma”? Wszystkie one – charakteryzujące sytuację, w której są tylko dwie możliwości – zastępowane są, zwłaszcza przez młodych użytkowników polszczyzny, układem (systemem) zero-jedynkowym – terminem informatycznym znaczącym tyle, co ‘układ (system) przyjmujący jedną z dwóch wartości: zero lub jedynkę’. Zwierza się jeden z internautów: „System zero-jedynkowy jest bardzo prosty w użyciu. Nie mam jednak na myśli jego zastosowania w informatyce, bo to dla mnie czarna magia. Chodzi o przeniesienie tego systemu na zupełnie inną płaszczyznę – rzeczywistą. W życiu codziennym posługuję się prostym systemem. W końcu co może być prostszego od dwóch elementów? Obojętnie, czy to będą dwa kolory (czarny, biały), dwie cyfry (zero, jedynka), czy dwa podejścia (optymistyczne, pesymistyczne). Dwa elementy to absolutne minimum, bo zawsze jest albo-albo. A po kropce następuje decyzja”. Nic dodać, nic ująć! Można tylko podsumowująco powiedzieć, że produktywność przywołanych w tym odcinku konstrukcji jest potwierdzeniem

niezwykłej siły oddziaływania rzeczywistości elektronicznoinformatycznej na powszechną komunikacyjną wyobraźnię.

Mamusiu, apeluję o aplikację Jan Miodek

aplikacja Od jednego z miłośników i znawców win dostałem bardzo interesujący list z informacją, że w polskich czasopismach winiarskich pochodzenie poszczególnych gatunków tego szlachetnego trunku określa się słowem apelacja. Jest to kalka, dosłowne tłumaczenie francuskiej formuły AOC – Appellation d’ Origine Controlee. „Uważam, że w języku polskim powinno się używać sformułowania »kontrolowane oznaczenie« albo »świadectwo pochodzenia«, a nie apelacja” – pisze czytelnik. „Ta ostatnia – z łac. appellatio, ‘odwołanie się’ – znaczy przecież tyle, co ‘odwołanie się do sądu wyższej instancji o ponowne rozpatrzenie sprawy w celu zmiany lub uchylenia wyroku’. Redakcje czasopism twierdzą, że apelacja w środowisku winiarzy się przyjęła”. Przykład ten wyraźnie pokazuje, jak podatne na dosłowne tłumaczenia z takiego czy innego języka są wyrazy mające u nas te same brzmienia, choć różne znaczenia. Owa apelacja dołącza do szeregu takich form, jak: agenda, kondycja, konferencja, dedykować, destynacja, projekt, produkcja czy kariera. Wracając do win, dopowiedzmy, że czytelnik bardzo trafnie puentuje swe uwagi na temat kalk językowych: „W Hiszpanii pochodzenie win określa formuła DO Denominacion de Origen, czyli ‘oznaczenie pochodzenia’. Gdybyśmy przyjęli w tym znaczeniu denominację (z łac. denominatio, ‘nazwa’), weszłaby ona w konflikt

z tradycyjną denominacją – kojarzoną u nas przede wszystkim ze skokowym przemianowaniem dużych nominałów pieniężnych na małe”. Apelacja funkcjonuje w środowiskowej odmianie języka, ale jest pewien tradycyjny termin prawniczy, który zrobił w polszczyźnie wielką karierę, a mianowicie aplikacja i związany z nim czasownik aplikować. Wywiedziony z łacińskiego applicatio, ‘przykładanie się do czegoś’, przez większość rodaków – zwłaszcza starszych – kojarzony jest z praktyką przygotowującą prawnika do pełnienia funkcji adwokata, notariusza, prokuratora, radcy prawnego, arbitra lub sędziego. Młody prawnik aplikuje, czyli ‘odbywa aplikację – praktykę w sądzie, prokuraturze lub adwokaturze’. W środowisku inteligenckim można też aplikować, kiedy chce się komuś podać lekarstwo. „Zaaplikował mu antybiotyk” – tu aplikować to ‘stosować, dawać coś komuś, zwykle środek leczniczy’. Dziennikarze sportowi, jak zawsze oryginalni, lubią konstrukcje typu „zaaplikowali im trzy bramki”, mając na myśli, że „wbili, strzelili”. W języku informatyków aplikacja to ‘program użytkowy’ – w przeciwieństwie np. do systemu operacyjnego lub interfejsu użytkownika. Natomiast cała Polska od parunastu lat przestała o coś prosić, ubiegać się, starać się, zabiegać. Teraz wszyscy aplikują bądź składają aplikację. O wszystko, ale najczęściej o fundusze unijne. Mechanizm utrwalenia się aplikacji w tych znaczeniach staje się jasny, gdy uświadomimy sobie, że w języku angielskim application to nie tylko ‘przykładanie się do czegoś, zastosowanie’, ale też ‘zgłoszenie się, prośba, podanie, formularz zgłoszeniowy, druk’. Jednak najmłodsze pokolenia od druku trzymają się z dala. W ich codziennej polszczyźnie wielką karierę zrobiła skrócona wersja aplikacji w wydaniu informatycznym, a mianowicie apka.

Coraz więcej osób ściąga apkę, na przykład do słuchania muzyki, do czytania gazet w „sprytnym telefonie”, czyli smartfonie. Mało tego – poważną apką staje się zwykły, poczciwy budzik czy terminarz, obecny od lat w niemal każdym aparacie komórkowym. Ale nie ma co pokpiwać; taka apka jest funkcjonalna, bo ułatwia życie: zamiast włączać przeglądarkę i – dajmy na to – tam mozolnie szukać strony z rezerwacją biletów, mamy bezpośrednie połączenie – apkę!

Ten plik nazywa się niebo Jan Miodek

.plik Oto zakończenie pewnego religijnego felietonu prasowego: „Wszystko się zapisuje i kiedyś wejdziemy w ten plik. Nazywa się niebo”. A teraz początek tekstu publicystycznego: „Pamiętacie jeszcze te czasy, gdy polska debata publiczna polegała nie na przerzucaniu się gnojem, ale w najlepszym razie na klepaniu sformatowanych formułek?”. Kiedy widzę taki fragment jak pierwszy tu zacytowany, przekonuję się po raz kolejny, że także na obszary teologiczno-kościołowe wkracza coraz częściej leksyka rzeczywistości elektronicznej, choć wydawać by się mogło, że są one najbardziej odporne na wszystko, co w języku nowe. Oto chrześcijańskie przekonanie o zapisanych w księdze dziejów wszystkich ludzkich dobrych i złych uczynkach – klucz do wiecznego zbawienia, czyli nieba – wyrażone jest w tym tekście słowem plik (z łacińskiego plica – ‘fałda’, od plicare – ‘zwijać, fałdować’), a więc terminem komputerowym oznaczającym „informację albo zbiór informacji zapisanych w pamięci komputera lub na nośniku, np. na dyskietce, mających określony format i nazwę”, jak czytamy w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego” pod redakcją prof. Stanisława Dubisza z roku 2003. Widzimy, że jeszcze 13 lat temu przykładem nośnika w tej definicji pliku była dyskietka. Najmłodsi Polacy mogą już w ogóle tego wyrazu nie znać, bo odszedł w przeszłość wraz z samym

urządzeniem, które jeszcze kilkanaście lat temu wydawało się jakimś cudem. Taki jest postęp w świecie elektroniki! A co ze sformatowanymi fomułkami z drugiego cytatu? Czy są one czytelne? Także w definicji pochodzącego ze sfery elektronicznej czasownika formatować pojawia się w słowniku Dubisza dyskietka: „przygotowywać dysk twardy lub dyskietki do pracy przez nadanie im odpowiedniego formatu”; jako drugie przytoczone jest znaczenie „określać wygląd i rozmieszczenie tekstu na stronie”. Do niego nawiązuje myśl o klepaniu w debacie publicznej sformatowanymi formułkami – sformatowanymi, czyli gotowymi, schematycznymi, wypowiadanymi automatycznie. Kiedy zaś przed paroma dniami zobaczyłem jakąś ofertę ekredyciku, dojrzałem w tej formie swoistą kwintesencję strukturalną współczesnego polskiego systemu słowotwórczego. Z jednej strony przedrostkowe e- – takie jak w e-mailu, od którego zaczynają się setki słów tworzących otwarty ciąg morfologiczny typu e-Wrocław, eszkoła, e-pracownia, e-biblioteka, e-książka, e-płyta, e-podpis, efaktura, e-PIT, e-indeks, e-dziennik – otwarty, bo wokół nas dosłownie wszystko elektroniczne się staje. Z drugiej strony – ów kredycik, dołączający do serii też niekończących się w polskich zachowaniach komunikacyjnych zdrobnień: bułeczka, chlebeczek, masełko, szyneczka, kiełbaska, jajeczko, kawusia, herbatka, bilecik, miejscóweczka, pociążek, okieneczko, paczusia, dowodzik, prawko, pieniążki, do zobaczonka, dobry dzionek. Itp., itd.

DESYGNOWANY W RAMACH AGENDY, CZYLI TRANSPARENTNE PROCEDURY

O państwo transparentne jak pomadka Jerzy Bralczyk

transparentny Jakiś czas temu mieliśmy zakrojoną na dość szeroką skalę akcję „Przejrzysta Polska”. Owa kampania społeczna dotyczyła zasad sprawowania władzy i podejmowania decyzji w polskich gminach. Okazywało się bowiem zbyt często, że działania władz nie zawsze były dla wszystkich jasne i należycie uzasadnione. Czy akcja się powiodła, trudno orzec. Na pewno była potrzebna, bo, rzecz oczywista, zasada przejrzystości takich działań, czasem nazywanej też transparentnością, jest dla społeczeństwa demokratycznego jedną z najważniejszych. Także przedsiębiorstwa powinny stosować się do tej zasady: gdy są za mało transparentne, może być trudniej o kontrahentów i inwestorów. Kiedyś przejrzystość łączyła się z powietrzem, z wodą; łzy mogły być czyste, przejrzyste... Jeszcze dawniej przejrzysty, inaczej przezorny, to był taki, ‘co mógł przewidzieć, czyli przejrzeć przyszłość’. Niejako przeniknąć ją wzrokiem. Potem jednak przejrzyste już było tylko to, co dawało się przejrzeć (choć nie wszystko: przejrzana książka nie musiała być przejrzysta); to, przez co było widać. Ciemność była nieprzejrzysta, a strumień – owszem. Strumień, ale też ludzkie zachowanie. Przejrzyste jest dla nas to, co takie powinno być, na przykład instrukcja, mapa, koncepcja, prezentacja – wtedy jest w porządku. Przejrzyste na tej zasadzie są również zasady, reguły. Bywają też

przejrzyste aluzje – myśli trochę ukryte, tak jednak, by je można było odczytać. Ale przejrzyste bywa także to, co miało być ukryte, lecz okazało się dla nas łatwe do odgadnięcia – czyjeś zamiary, intencje, nawet cnoty. I kiedy mówimy, że czyjeś intencje są przejrzyste, to zwykle wcale ich nie chwalimy. Gdy powiemy, że czyjaś wielkoduszność jest zbyt przejrzysta, to naprawdę wcale nie jest to wielkoduszność. Przejrzystość bywa więc ambiwalentna. Jej siostra znaczeniowa, transparentność, jest już jednoznacznie pozytywna. Kiedy mówimy o czyimś postępowaniu, możemy się czasem obawiać, że zostaniemy niewłaściwie odczytani, gdy przypiszemy mu przejrzystość. Transparentność jest może nieco pretensjonalna, ale nie stwarza takich zagrożeń. Mówimy tak zresztą nie tylko o działaniach – częściej bodaj o kosmetykach. I tu też ta transparentność jest pożądana, bo albo nie zmienia koloru, gdy nie trzeba, albo nadaje cerze świetlistość. Pudry i pomadki takie mają być. Transparentny kolor mebli też bywa ich zaletą. A nade wszystko transparentne powinny być decyzje i postępowanie władz. Bo z przejrzystymi może być różnie... Ale ta transparentność nie powinna mieć zbyt wiele wspólnego z transparentami. Transparenty i w przeszłości nie czyniły, i obecnie wcale nie czynią życia przejrzystym...

Legitymację, poproszę Jerzy Bralczyk

legitymacja Legitimus. Po łacinie to ‘prawny, legalny, prawowity’. Stąd nasza legitymacja to, najczęściej, ‘rodzaj dokumentu, który potwierdza czyjąś tożsamość’. Wzięliśmy ją od niemieckiego Legitimation, choć sami Niemcy taki dokument nazywają nam akurat różnie się kojarzącym słowem Ausweis. Legitymacja zwykle daje możliwość korzystania z jakichś praw. Szkolna czy studencka uprawnia do wielu zniżek, kombatancka czy związkowa daje określone przywileje, służbowa łączy z firmą lub instytucją. Legitymacja potwierdza prawa – choć niektórzy skłonni są sądzić, że to ona te prawa daje. Dostajemy ją, czasem wyrabiamy, a potem nie chcemy stracić. Gdy bowiem ją zabierają lub ją gubimy, tracimy przywileje, uprawnienia, korzyści. Czasem tylko bywa, że może przeszkadzać – jak było z legitymacją partyjną po transformacji ustrojowej; jej wcześniejsze oddanie bywało uznawane za akt odwagi i wyboru słuszniejszych wartości. Do dziś określenie legitymacja partyjna ma dla wielu pewne konotacje negatywne i unikają go – lub używają ironicznie – nawet w odniesieniu do własnych partii. Legitymacją się legitymujemy, zwłaszcza gdy ktoś ma prawo do legitymowania nas, co nie zawsze bywa przyjemne. Ale możemy też legitymować się osiągnięciami – wtedy może to być dla nas źródłem słusznej satysfakcji.

Słowo legitymacja może się odnosić także bezpośrednio do samego uprawnienia, niekoniecznie udokumentowanego. Gdy mówimy, że ktoś uzyskał lub ma do czegoś legitymację, znaczy to, że robi to ‘zgodnie z prawem, legalnie’. Używamy też słowa legitymizacja, które oznacza ‘uzasadnienie uzyskania takich uprawnień’. Taka legitymizacja może dotyczyć także różnych instytucji, organów, a nawet państw. Chcemy, żeby wszelkie działania o charakterze społecznym były legalne (wszystkie te słowa pochodzą od łacińskiego lex, legis – ‘prawo’), zgodne z mniej lub bardziej formalnie przyjętymi zasadami. Żeby były przez kogoś lub przez coś legitymizowane. Źródłem legitymizacji może być tradycja, bywa, niestety, że ideologia, zazwyczaj jednak skodyfikowane prawo, w rozwiniętych społeczeństwach – konstytucja. W odniesieniu do zjawisk politycznych legitymizacją sprawowania władzy – co polega na prawomocności podejmowania skutkujących realnie decyzji – są wybory, które w społeczeństwach demokratycznych pozwalają na wprowadzanie, likwidowanie lub zmianę zasad regulujących społeczne zachowania. Wybory dają rządzącym legitymację do takich działań, legitymizują ich władzę. Ale słusznie z podejrzliwością patrzy się na próby samolegitymizacji. I legitymacja do sprawowania władzy nie może pociągać za sobą władzy do przyznawania sobie wszelkich legitymacji, jakie się chce posiadać.

Procedura uzasadnia istnienie Jerzy Bralczyk

procedura Procedura to właściwie to samo co postępowanie. Łacińskie procedere znaczy ‘postępować naprzód’, czyli ‘postępować’, bo przecież do tyłu tego robić nie można – na tym zresztą zasadza się postęp, choćby różne nasze postępki temu przeszkadzały. Już postępowanie jest dość abstrakcyjne, Kubuś Puchatek w genialnym przekładzie Ireny Tuwim najczęściej praktykowane postępowanie rozumiał jako najgęściej polukrowane postękiwanie, co dopiero procedura! Tej by pewnie i przerobić nie potrafił. A do tego ta procedura często pojawia się w liczbie mnogiej, która zresztą wcale mnogości nie zakłada; zazwyczaj procedury są tylko wzmocnieniem i uoficjalnieniem formy pojedynczej. I jednocześnie zwiększeniem jej powagi, która wynika z groźnego brzmienia słowa. U nas pierwszy użył go bodaj Mickiewicz, pisząc o „tajemnej procedurze rosyjskiej” w przedmowie do „Dziadów”. A w ogóle używane było najpierw w kościelnej łacinie prawniczej – i głównie do prawa się odnosiło, jak zresztą i dzisiaj, gdy mowa o procedurach sądowych czy karnych. Kiedy mowa o procedowaniu czy o czymś proceduralnym, najpierw przychodzi na myśl działanie sądu. Wcześniej w podobnej funkcji występował proceder, lecz gdy nie wiedzieć czemu stał się określeniem niemoralnych sposobów postępowania, zastąpiła go procedura. I tak się podobała, że zaczęto jej używać do nazywania także

innych oficjalnych, urzędowych działań – takich, które są unormowane przepisami i zwyczajami. Częściej – przepisami. Postępowanie według procedury daje pewność, że działamy właściwie, a w postępowaniu urzędowym najważniejsze dla wielu jest trzymanie się przepisów. Czyli procedur, bo i tak to słowo jest rozumiane. Procedury administracyjne są nie do obejścia i nie możemy na nie nic poradzić. Wystarczy, że usłyszymy o określonych procedurach i przestajemy apelować o ludzkie potraktowanie naszych wyjątkowych spraw. A w ogóle, jeśli coś, proces czy przebieg, nazwiemy procedurą, robi się poważniej. Procedury badawcze to nie to, co przebieg badań czy nawet proces badawczy. I tak się jakoś składa, że zwykłemu petentowi czy, niech będzie, interesariuszowi wszelkie prawne i administracyjne procedury jawią się często jako zimne i bezwzględne. Naturalne jest więc, że to właśnie słowo zaczęło być z powodzeniem używane w komunikacji nieludzkiej – komputerowej. W informatyce definiuje się już od dawna procedurę jako ‘wydzielony fragment algorytmu’; dziś dla wielu to przede wszystkim ‘wyodrębniona część programu komputerowego mająca własną nazwę i ściśle zdefiniowany sposób komunikacji z pozostałymi częściami programu’, inaczej podprogram – jak mi podpowiada mój komputer. Może istotnie tutaj surowo brzmiąca procedura bardziej będzie pasowała i z czasem ograniczy się do tego miejsca, a na określenie trzymania się przepisów, nawet najściślejsze, znajdziemy jakieś inne słowo...

Desygnowany to ma klawe życie Andrzej Markowski

desygnowany Desygnować kogoś – to brzmi bardzo oficjalnie. Zwyczajnie powiedziałoby się wyznaczyć, wytypować. Ale wyznaczyć to można do jakiejś pracy, do czegoś codziennego. Na poważne stanowiska się desygnuje. Czyli to nie tylko różnica stylistyczna, to także różnica w rzeczywistości. A taki desygnowany to ktoś ważniejszy niż wyznaczony. Czasownik desygnować odnotowuje dopiero słownik warszawski na początku XX wieku, zaznaczając, że częstsza jest (to znaczy była wtedy, dziś zupełnie zanikła) wersja dezygnować. Przypisuje mu się tam znaczenie nieco szersze niż dziś, gdyż także ‘mianować, naznaczać, przeznaczać’. Współcześnie sens tego czasownika zawęził się jednak do ‘wyznaczać, typować’. Czyli: ktoś desygnowany na stanowisko ministra jeszcze tym ministrem nie jest, choć prawie na pewno nim będzie. No, chyba że odmówi, bo i to jest zapewne możliwe. Desygnować ma charakterystyczne połączenia składniowe. Jasne, że desygnować musi ktoś. Czyli ktoś desygnuje kogoś na – i tu są dwie możliwości: na jakieś stanowisko, na jakiś urząd albo – skrótowo – na kogoś. „Koalicja desygnowała Jana Kowalskiego na stanowisko przewodniczącego rady miasta”, ale też „prezydent Portugalii desygnował we wtorek dotychczasowego premiera na szefa nowego rządu”. Ten drugi sposób desygnowania w zdaniu jest chyba częstszy, bo sformułowanie jest krótsze.

Ale czasownik desygnować ma też drugie znaczenie: ‘wyznaczyć kogoś do wykonania jakiegoś konkretnego zadania’. Taki desygnowany do czegoś (zwróćmy uwagę na tę różnicę składniową w stosunku do pierwszego znaczenia) reprezentuje desygnującego, przedstawia, załatwia jakieś sprawy w jego imieniu, i jest to zazwyczaj desygnowanie określone czasowo: „Prezes desygnował ją do reprezentowania firmy i jej stanowiska na konferencji w Oslo”, „Na kierującego tą misją MSZ desygnowało doświadczonego dyplomatę”. Nie da się ukryć, że desygnowany w tym drugim znaczeniu ma nieco mniejszą rangę. Lepiej być desygnowanym na coś niż desygnowanym do czegoś... Desygnować pochodzi z łaciny (designare) i zawiera rdzeń sign, ten sam, co w wyrazie signum ‘znak’. Występuje on także w dwóch innych wyrazach pochodzących z tego języka: sygnować i asygnować. Nie mają one jednak w polszczyźnie wiele wspólnego z wyznaczaniem. Sygnować to tyle, co ‘podpisywać, oznaczać coś nazwiskiem lub odpowiednim znakiem’, asygnować zaś to ‘przeznaczać pewną sumę pieniędzy na określony cel’. Mogło się więc wprawdzie zdarzyć, że ktoś zamożny desygnował kogoś, by ten asygnował pewną sumkę na coś, a potem sygnował tę darowiznę swoim podpisem, ale mylić tych czasowników nie należy.

Ustalmy agendę narracji Jan Miodek

agenda „Chodzi o narzucenie takiej agendy całej kampanii” – przeczytałem przed wyborami w jednej z gazet, przekonując się dowodnie, że agenda robi w polszczyźnie karierę i zaczyna być używana w coraz bardziej niespotykanych kontekstach. Słówko pochodzi z łacińskiego agendum – ‘rzecz do wykonania’. W polszczyźnie funkcjonowało i wciąż funkcjonuje jako ‘oddział jakiegoś urzędu, jakiejś instytucji; filia, ekspozytura’: agendy handlowe, agendy banku, ministerstwa, wyspecjalizowane agendy ONZ, agendy rządowe, powołać agendę. Kiedyś, nawet całkiem niedawno, agendą nazywano również ‘notatnik do wpisywania spraw bieżących, wymagających załatwienia; terminarz’ – można więc było np. zapisać coś w agendzie. Ponieważ w języku angielskim agenda to ‘porządek dzienny, program’, rodacy przenoszą to znaczenie do nas i coraz częściej – a robią to z reguły najmłodsze generacje – tworzą syntagmy typu: agenda spotkania, agenda zebrania, agenda posiedzenia, agenda konferencji, agenda narady, a w artykule publicystycznym pojawia się agenda spraw i problemów, czyli ‘porządek, lista, wykaz, rejestr spraw i problemów’. Tak się znamiennie złożyło, że po wyborach w jednej z gazet przeczytałem z kolei o „narzuceniu takiej narracji”. Bo też narracja – z łac. narratio – to jedno z najmodniejszych słów ostatnich lat. Długo

używane jako termin naukowy – ‘sposób wypowiedzi w epickim utworze literackim lub w filmie, mający na celu przedstawienie zdarzeń w określonym porządku czasowym’ („w tej noweli narracja prowadzona jest z perspektywy kobiety porzuconej”; „reżyser posłużył się zwolnioną narracją”; „narracja pierwszoosobowa”; „narracja w trzeciej osobie”), kiedyś też synonim opowiadania, relacjonowania („rozpoczął swoją narrację”; „ma dar narracji”) – bije dziś rekordy popularności, pojawiając się w zdaniach typu: „Pierwsza narracja głosi, że Ukraina bierze początek od Rusi Kijowskiej i Scytów. Druga mówi, że jesteśmy braćmi, a Ukraina zawdzięcza wszystko Leninowi”; „Ze zmarłymi łatwiej się porozumieć, bo nie mają głosu, nie przedstawiają własnej, alternatywnej bądź sprzecznej z naszą narracji”; „Jak mieli się przystosować do liberalnej światopoglądowo narracji?”; „Również tutaj narracja została ustawiona w ten sposób”. Znikły więc koncepcje, teorie, stanowiska, hipotezy, światopoglądy, postawy, sposoby wyrażania czegoś, zdominowane przez uczenie brzmiącą narrację. Cóż, dowartościowywanie wypowiedzi przez nasycanie jej formami stylu wysokiego zawsze będzie pociągające. Pamiętajmy jednak, że od tego do manieryczności już tylko krok. Może nawet kroczek.

Miękkie umiejętności prezesa Jan Miodek

umiejętności Umiejętność – jak czytamy w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego” z roku 2003 pod redakcją prof. Stanisława Dubisza – to „praktyczna znajomość czegoś, biegłość w czymś, zdolność wykonywania czegoś”. Mówimy więc na co dzień o umiejętnościach kulinarnych, manualnych, fachowych umiejętnościach, umiejętności nawiązywania kontaktu, współżycia z ludźmi i uczenia się na pamięć, wykorzystujemy swoje umiejętności w danym zawodzie, popisujemy się swoimi umiejętnościami. Jednak w polszczyźnie ostatnich lat pojawił się nowy frazeologizm – wyrażenie miękkie umiejętności. Obiegowy przymiotnik miękki znaczy tyle, co ‘uginający się pod naciskiem, nietwardy, niesztywny’, w użyciach przenośnych – ‘łatwo ulegający wpływom, uległy’, ‘niesurowy, zniewieściały’ (w odniesieniu do człowieka), ‘wywołujący przyjemne wrażenia; płynny, harmonijny’, ‘wygodny, ułatwiony’. Czym są w takim razie owe miękkie umiejętności, wszechobecne w listach motywacyjnych, poradnikach dla absolwentów, otwierające się w przeglądarkach internetowych jako „Umiejętności miękkie kluczem do sukcesu”, „Warsztaty umiejętności miękkich (interpersonalnych)” i pytania fałszywych internautów „jak rozwijać umiejętności miękkie”? Nie korzystam z tych linków, ale i tak coraz częściej słyszę o „umiejętnościach (albo kompetencjach) miękkich” – u siebie na uniwersytecie, zwłaszcza podczas odpraw z pracodawcami.

To proste. Mają one być koniecznym dopełnieniem „kompetencji twardych”, czyli umiejętności merytorycznych – dotyczących treści i istoty danego obszaru działalności. Dysponuje nimi ktoś, kto wykazuje się chęcią rozwoju intelektualnego, znajduje motywację do pracy. Potrafi się komunikować i uczyć się, cechują go zaangażowanie i inicjatywa. W ślad za miękkimi umiejętnościami podążają takie połączenia wyrazowe, jak stawiane pracownikom przez zarządzających „zadania twarde” oraz „zadania miękkie”. Te pierwsze bezwzględnie muszą być wykonane w całości („Kto nie sprzeda w miesiąc 50 nowych polisolokat, temu wstrzymam wypłatę”); w wypadku tych drugich dopuszcza się pewną tolerancję przy poziomie ich realizacji („Nasza norma to 50 polisolokat, powinniście wyrobić przynajmniej 60 procent”). Ci sami menedżerowie chętnie dyskutują o zarządzaniu twardym i miękkim. Tego, co kryje się za tymi pojęciami, chyba nie trzeba objaśniać. Co jeszcze może być miękkie? Niedawno w „Wyborczej” Aleksandra Kaniewska, rozmawiając z ekonomistą lordem Richardem Layardem, stwierdziła: „Współpracował pan z wieloma rządami, próbując zmienić politykę publiczną, żeby stała się bardziej nastawiona na miękkie cele, na dobrostan ludzi”. Miękkie cele, czyli odnoszone do sfery szeroko pojętej jakości życia. Ważne, ale nie tak konkretne jak cele twarde – liczba przedszkoli, poziom PKB albo liczba samochodów na stu obywateli – które łatwo policzyć, zmierzyć. Pojemność znaczeniowa przymiotników twardy i miękki sprawia, że zupełnie nie zdziwiłem się, kiedy przeczytałem w prasie, że „Terroryści wybierają raczej miękkie cele – niebronione. Baz wojskowych nie atakują”.

Miało to miejsce w międzyczasie Jan Miodek

miejsce Zwrot mieć miejsce ciągle nie cieszy się sympatią wydawnictw poprawnościowych, choć sięgają po niego od lat pisarskie autorytety językowe, że przywołam fragment „Potopu”: „Rada wojenna istotnie miała miejsce i wojewoda poznański na niej prezydował”. Uznaje się to połączenie wyrazowe za kalkę niemieckiego czasownika stattfinden, statthaben, mimo że ma ono odpowiedniki także w innych językach europejskich – angielskie take place, francuskie avoir lieu czy rosyjskie imiet’ miesto – i „nie jest z jakichś zasadniczych powodów nielogiczne czy obce naturze języka”, jak podają Mirosław Bańko oraz Maria Krajewska w „Słowniku wyrazów kłopotliwych”. A przecież i ja podkreślam mieć miejsce czerwonym długopisem w pracach swoich studentów, zalecając, by sięgać po nie tylko w sytuacjach ostatecznych, gdy żaden z czasowników konkretnie nazywających daną czynność nie przychodzi do głowy. Bo niewątpliwie znakiem większej sprawności i dojrzałości stylistycznej oraz intelektualnej, a zarazem gwarancją atrakcyjności komunikacyjnej jest umiejętność operowania zróżnicowanym słownictwem: wypadek się zdarzył, pożar wybucha, do kolizji dochodzi, zebranie trwa, szczepienie będzie przeprowadzone, mecz rozegrano, a walka się toczy. Teoretycznie można w tych przykładach wszystkie czasowniki zastąpić pojemnym znaczeniowo zwrotem mieć

miejsce użytym w różnych czasach gramatycznych. Ale czy to wzbogaci styl wypowiedzi? Namawiając do większej powściągliwości wobec złożonego czasownika mieć miejsce, zapewniam od lat rodaków o przydatności w naszym języku wyrażenia w międzyczasie. Być może jest ono kalką niemieckiego in der Zwischenzeit, ale jakże funkcjonalną! I nie można go zastąpić formą tymczasem, jak chcieli niektórzy językoznawcy, bo tymczasem wyraża tylko jednoczesność dziania się czegoś, np. „odpoczywaj, a ja tymczasem przygotuję obiad”; „dziewczynki bawiły się skakanką, tymczasem chłopcy grali w piłkę”. Jeśli natomiast, dajmy na to, o godzinie dwunastej mam zebranie, a o szesnastej wizytę u dentysty, to – wchodząc w temporalną lukę – mogę powiedzieć, że „w międzyczasie zjem obiad”, i to w międzyczasie w żadnym wypadku nie może być zastąpione wariantem tymczasem. Trudno też sobie wyobrazić bez międzyczasu język sportu, a bez niedoczasu – język szachistów. Nie bójmy się więc konstrukcji w międzyczasie – tylko nie poprzedzajmy jej ubezpieczającym „w tak zwanym”, co robi wielu rodaków!

PAPARAZZO PUŚCIŁ BABOLA, CZYLI BLICHTR PLOTKI

Puścił dwa babole Jan Miodek

babole W internetowej relacji z jednego z meczów naszej ekstraklasy czytam, że bramkarz puścił dwa babole, a po jego dwóch wielbłądach drużyna lepsza w tym spotkaniu przegrała 2:1. W konstrukcjach tych babol i wielbłąd znaczą tyle, co ‘głupio puszczona bramka, po łatwych do obrony strzałach, w niegroźnych sytuacjach’ (por. cytat przypisywany Janowi Tomaszewskiemu: „To nie był błąd, to był wielbłąd”). Jednak babol nadaje się na wiele okazji. W „Slangu UG. Słowniku slangu studentów Uniwersytetu Gdańskiego” z roku 2010 czytam, że babol to „wydzielina z nosa, głównie zaschnięta”. „Z nosa zwisały mu zaschnięte babole”; „Wiesz, co ten cham zrobił? – Pstryknął w nią babolem”. Ale już w „Nowym słowniku gwary uczniowskiej” pod redakcją prof. Haliny Zgółkowej hasło jest o wiele bardziej rozbudowane: 1. ‘człowiek postrzegany negatywnie jako niezdarny, brzydki’; 2. ‘ocena niedostateczna, jedynka’; 3. ‘błąd popełniany w trakcie pisania’; 4. ‘tanie wino’; 5. ‘nauczyciel’; 6. ‘dyrektor szkoły’; 7. ‘osoba ze wsi’. Mamy ponadto w tym leksykonie babolewo – ‘wieś’ i zwroty czaić babola, czyli ‘rozumieć’ i kulaj babola (przez łąki, przez pola), co znaczy: ‘odejdź, odczep się – w stosunku do osoby niepożądanej w towarzystwie’. A internetowe źródła słownikowe poprzestają na przytoczeniu czterech znaczeń: 1. ‘zaschła wydzielina w nosie’; 2.

‘błąd, pomyłka’; 3. ‘ocena niedostateczna’; 4. ‘kobieta niesympatyczna lub brzydka, babsztyl’. W dotychczas wydanych największych polskich leksykonach hasła tego, oczywiście, nie ma. Brzmienie babola nieuchronnie prowadzi do potraktowania go jako wariantu leksykalnego ekspresywnych określeń kobiety, takich jak będąca słowotwórczym punktem wyjścia baba i derywaty od niej wywiedzione typu babsko, babon, babiszcze czy przywołany wyżej w czwartej parafrazie znaczeniowej babsztyl. Stwierdzoną wyżej pojemność znaczeniową, a więc i atrakcyjność stylistyczną, babol zawdzięcza niewątpliwie wygłosowej cząstce -ol, pozwalającej włączyć ją do ekspresywnego ciągu kibol, robol, naziol, patol, koniol, bycol, kinol, brzuchol, pychol. A i samo brzmienie – z podwojonym be, kojarzonym z kierowanym do dzieci be ‘brzydkie, brudne, nie do dotykania’ – też jakoś babolowi sprzyja.

Papierowy tygrys paparazzo Andrzej Markowski

paparazzo Słowo paparazzo przysparza takich samych kłopotów jak człowiek, który jest nim nazywany. Nieprzewidywalność i nieznośność to cechy obu tych obiektów. Fotoreporter, o którym mówi się i pisze paparazzo, specjalizuje się, jak wiadomo, w robieniu z ukrycia zdjęć znanym osobom w sytuacjach prywatnych czy intymnych. Nie można przewidzieć, gdzie i kiedy się taki zjawi i pstryknie fotkę półnagiej księżnej albo całującym się celebrytom. Jak kąśliwy owad dopada swoje ofiary i nie sposób się od niego uwolnić. I dlatego tak się właśnie nazywał pierwszy paparazzo, a właściwie Paparazzo, jeden z bohaterów „Słodkiego życia” Federica Felliniego, namolny fotograf. To imię jest przekształconą formą nazwy kąśliwego owada śródziemnomorskiego z rodziny muchowatych – papatacio (spotyka się też zapisy: pappatacio i papataccio), wywołującego swoim ukąszeniem tropikalną gorączkę. Niedługo po roku 1960 zaczęto używać imienia tego fotografa jako określenia każdego natarczywego fotoreportera. Ba, ale jak potraktować ten rzeczownik w polszczyźnie? Zwykle przyjmuje się, że jeden taki natręt to paparazzo, choć niektórzy słownikarze przyjmują, że nawet jeden to paparazzi. Ta forma to włoska liczba mnoga, więc jeden paparazzi brzmi dziwnie dla tych, którzy choćby liznęli języka Felliniego. Zgódźmy się więc, że jest to ten paparazzo. Zapis pozostaje włoski, a i wymowa jest

w polszczyźnie taka jak w oryginale, czyli: paparac-co (tu już kłopotów nie mamy, wszak każde dziecko wie, że pizza czyta się: picca). Rzeczowniki na -o rodzaju męskiego to albo nazwy typu wujcio, albo nazwiska typu Tasso. No więc trzeba by odmieniać ten paparazzo, tego paparazza, temu paparazzowi, tym paparazzem, o tym paparazzu (jak: wujcio, wujcia, wujciowi czy Tasso, Tassa, Tassowi). Ale nikt tak nie odmienia. Czy ktoś widział zdania typu: „Przegoniła natrętnego paparazza”. „Spotkał się z paparazzem”? Obcość wyrazu jest tak wyraźna, że pozostaje on nieodmienny: natrętnego paparazzo, z paparazzo itd. Ale to tylko w liczbie pojedynczej. Bo ci paparazzi w liczbie mnogiej już się raczej odmieniają: Przegonił paparazzich. „Dała się podejść paparazzim”. „Rozmawiali o paparazzich”. Raczej, bo jednak: „Rozmawiał z paparazzimi” wygląda dziwnie, może dlatego, że z nimi rzadko się rozmawia... Czy jest jakaś nazwa żeńska tego zawodu? Po włosku byłaby to pewnie paparazza, nie wiem jednak, czy taki wyraz istnieje. Może po prostu tak mało pań uprawia tę profesję, że dotąd nie było potrzeby ich nazywania. Po polsku mogłaby być albo też paparazza, albo – bardziej swojsko – paparazzka (może nawet: paparacka?). Na szczęście to tylko gdybanie. Ciekawe, że paparazzi to tylko fotoreporterzy, nie nazwie się tak reporterów robiących filmy ukrytą kamerą ani dziennikarzy nagrywających z ukrycia znane osoby. Pewnie dlatego, że nagrywanie filmu czy rozmów nie jest tak nagłe i kąsające jak robienie zdjęć (czasem z fleszem). A może jednak są to tape paparazzi, czyli taperazzi?

Pan minister ma charyzmat charyzmy Andrzej Markowski

charyzmatyczny Kiedy słyszę charyzmatyczny, to uzupełniam – przywódca. A charyzmatyczna – to postać. I wydawałoby się, że to są najczęstsze konteksty tego przymiotnika. Charyzmatyczny wywodzi się od... no właśnie, tu niespodzianka: w ogólnym mniemaniu od słowa charyzma, lecz według słowników – od rzeczownika charyzmat. Charyzmat – charyzma, różnica dźwiękowo niewielka, ale treściowo jednak spora. Bo charyzmat to pojęcie religijne: ‘w teologii chrześcijańskiej szczególny dar, który wierny otrzymuje od Ducha Świętego, np. dar mądrości, żarliwej wiary lub prorokowania’. A charyzma to już słowo ogólniejsze, określane jako książkowe ‘nadzwyczajne właściwości przypisywane jednostce, tworzące i utrzymujące jej niekwestionowany autorytet’. Czyli charyzmatyczny od charyzmatu to co innego niż charyzmatyczny od charyzmy. Dziś to drugie pokrewieństwo jest wyrazistsze i częściej wyzyskiwane. Charyzmatyczny przywódca nie musi swej charyzmatyczności wywodzić ze szczególnego daru Bożego, może ją czerpać z innych źródeł. A najczęściej w ogóle nie docieka się, skąd ta charyzma się bierze. Ot jest. „Po stracie charyzmatycznego przywódcy w osobie Marszałka...” – to o wiadomym Naczelniku. Jak definiuje „Inny słownik języka polskiego”: „Charyzmatyczny przywódca, wódz itp. jest obdarzony cechami, którym zawdzięcza

wielki autorytet i wpływ na innych ludzi”. Mieści się w takim opisie chyba także określenie poety wieszcza jako „męża charyzmatycznego i Bożego pomazańca”. I to można nazwać odniesieniem klasycznym. Bo w tekstach współczesnych przymiotnik charyzmatyczny robi wyraźną karierę – i rozszerza zakres użycia. Często tak nazywa się muzyka, wokalistę, aktora, twórcę teatralnego. Można przeczytać, że: „Na wczesnych koncertach Stonesów na pierwszy plan wybijał się [...] charyzmatyczny, wspaniały gitarzysta Brian Jones”. „Kora, poetka i piosenkarka, postać charyzmatyczna”, „Antonio [Banderas] to postać charyzmatyczna”. „Charyzmatyczna osobowość dyrektora teatru, który zawsze był człowiekiem orkiestrą”. Ba, czytam nawet, że „charyzmatyczny Franciszek Smuda znów może się znaleźć na trenerskim topie”. Jak trener, to pewnie i sportowcy mogą być charyzmatyczni. Taki Lewandowski na przykład. Te cytaty wyraźnie pokazują, jak bardzo rozszerzył się zakres użycia tego określenia. Chciałoby się napisać – pozytywnego określenia, ale to już nie jest takie pewne. Bo jeśli taki epitet przypisuje się Lwowi Trockiemu: „charyzmatyczny trybun z grzywą włosów nad czołem”, to jeszcze niektórzy mogą uznać to za wartościowanie dodatnie. Ale jeśli czytam, że „Kiler to bardzo inteligentny, niebezpieczny i bardzo charyzmatyczny przestępca”, już nie mam wątpliwości. Rodzi się więc pytanie: czy można mieć charyzmę negatywną? Charyzmatyczny, ale zły? Czy o Hitlerze albo Stalinie powiedziałoby się, że byli charyzmatykami? Jeśli zastosować przytoczoną wyżej definicję – to tak. Ale jednak coś się w człowieku buntuje.

Dno, d... i kamieni kupa Andrzej Markowski

dno To ciekawe, że neutralnemu w znaczeniu podstawowym rzeczownikowi dno nadaliśmy tak negatywne znaczenia przenośne. Zapewne przyczyną tego jest dość powszechne przekonanie, że obniżanie się, schodzenie w dół to coś niedobrego. A na samym dole jest przecież dno. W czasach PRL-u, gdy powtarzano do znudzenia, że „pogłębiamy przyjacielskie stosunki z bratnimi krajami”, a przede wszystkim z Wielkim Bratem, ulica warszawska potakiwała: „Tak, tak, pogłębiajmy, pogłębiajmy, aż osiągniemy dno”. To ekspresywne i bardzo negatywne przenośne dno odnosi się do różnych zjawisk, rzeczy i osób. Niekorzystne zjawisko, które występuje z największą intensywnością, zły stan czegoś nazywamy i oceniamy jako dno: „dno rozpaczy”, „dno nędzy” „To już dno upadku obyczajów parlamentarnych”, „Państwo osiągnęło dno kryzysu gospodarczego”. Czyli: gorzej być nie może. Na szczęście nie jest to sytuacja ostateczna. Bo przecież „gospodarka kraju odbiła się od dna”, „Drużyna z Poznania odbiła się od dna”. I jest nadzieja, że będzie lepiej. Gorzej, jeśli dno to nie zjawisko czy stan, lecz coś bezwartościowego (zwykle artystycznie), jakaś książka, film, spektakl teatralny. To już są produkty skończone i zmienić ich nie można. „Ta powieść to dno” to nie tylko skrajnie negatywna ocena książki, lecz

także stwierdzenie bezradności, bezsilności, że już nic poradzić nie można. A jeszcze gorzej, gdy tym słowem oceniamy człowieka. Zwykle jeszcze dla wyrazistości dodajemy przymiotniki kompletny, zupełny, ostatni: „Co ty w nim widzisz, to kompletne dno!”, „Z kim się zadajesz, to ostatnie dno!”. Taka ocena jest zwykle oceną moralną i zawiera zawsze dodatkowo pewność oceniającego, że ma rację. Dno i koniec. Na szczęście możemy ograniczyć tę skrajnie negatywną ocenę, jeśli określimy zakres tej denności: „On to kompletne dno z matematyki”, „Dno z chemii, ale z polskiego zupełnie dobra”. No, pomyślimy, da się coś zrobić . Bo i ocena nie jest ostateczna – moralna, lecz jest oceną czyjegoś intelektu albo zdolności. Od rzeczownika dno pochodzi przymiotnik denny. „Denny film”, „denna zabawa”, „denny szef”. To bardzo niedobrze, ale chyba odrobinę mniej ostro niż wtedy, gdybyśmy użyli czystego dna. Bo dno to już chyba najgorzej. Chociaż... „Kiedy znalazłem się na dnie, usłyszałem pukanie od spodu” pisał Stanisław Jerzy Lec. Czyli zawsze jeszcze może być gorzej... Ale na dnie serca skrywam nadzieję, że nie będzie. PS Czy ten felieton ma drugie dno?

Ten blamaż mnie kompromituje Andrzej Markowski

blamaż Blamaż to określenie bardzo mocne. Słowniki podają, że to ‘kompromitacja, ośmieszenie się’, tak jakby te wyrazy były synonimami. Tymczasem, choć wszystkie odnoszą się do podobnego zachowania czy postępowania, jest między nimi dość wyraźna różnica w ocenie tego, o czym się mówi. Ośmieszenie się jest niewątpliwie czymś niekorzystnym, kompromitacja to coś o wiele gorszego, ale blamaż – o, to już największa z możliwych kompromitacji. Coś, z czego trudno się wytłumaczyć i wykaraskać. Więc wydawałoby się, że o blamażu kogoś nie powinno się pisać często. Ale tak nie jest. Skłonność do przesady i wyrazistości ocen powoduje, że w niemal co drugim sprawozdaniu sportowym spotykamy to słowo. „Blamaż koszykarzy. Polska reprezentacja koszykarzy przegrała w Tallinie z Estonią 45:74” – krzyczy tytuł w gazecie. „Zamiast tego kibice zobaczyli blamaż. Wynik 0:4 mówi wszystko” – stwierdza inny sprawozdawca. A jeszcze inny wyzłośliwia się: „Boiskowy występ Biało-Czerwonych orłów okazał się jednak sportowym blamażem, co szybko odczuli również sponsorzy”. Chyba jednak dziennikarze sportowi szafują tym określeniem. Wydawałoby się bowiem, że taki blamaż będzie długo ciążył nad drużyną. A tymczasem czytamy, że „Piłkarze Zagłębia, wygrywając z Wisłą, zmazali plamę za blamaż w Gdyni”, a „Zwycięstwem nad

Wisłą pabianiczanki zrehabilitowały się nieco po czeskim blamażu”. Czyli nie taki blamaż straszny? A może to po prostu nie był aż blamaż? Drugą dziedziną życia, do której opisu używa się dziś blamażu, jest polityka. „Dalej blamaż następuje za blamażem. Minister [...] prosi wszystkich, by nie brali na serio tego, co włożył do tajnych kopert”. „Czy rząd wyciągnął wnioski z ubiegłorocznego blamażu?”. I w tym wypadku używa się tego wyrazu niekiedy na wyrost. Co ciekawe, stosunkowo rzadko odnosi się to określenie do dziedziny, w której, jak należy sądzić, był on dawniej używany najczęściej, czyli do sztuki. Słowniki podają takie przykłady, jak: „Jej występ okazał się blamażem”, „Złapawszy się za głowę, omal nie począł śpiewać. [...] Powstrzymał się. Tymczasem obeszło się bez blamażu”. Już tylko z rzadka spotyka się takie sformułowania jak w tekście Lema: „Blamaż nieszczęsnej futurologii okazał się okropny, ponieważ nie to nawet zaszło, co eksperci uważali za najmniej prawdopodobne”. Ot – znak czasu. Sport i polityka wyraźnie dominują nad sztuką. Blamaż – mimo francuskiego brzmienia – zapożyczyliśmy w XIX wieku z niemieckiego. Tak samo zresztą jak rzadko używane czasowniki blamować się i zblamować się. Zblamować się można przede wszystkim, jeśli chodzi o coś ogólnego, ważnego („Prawda, że świetna armia francuska zblamowała się w zeszłym roku, zrobili wszystko, co można, żeby nie wygrać tej wojny”), choć na przykład dla kucharza ważne może być i to, że: „Jeśli wygram, to dzięki fondue. Jeśli się zblamuję, to też przez fondue”. A wystarczyłoby, gdyby tylko się skompromitował.

Jaki pan, taki blichtr Andrzej Markowski

******* blichtr Blichtr zawsze mi się kojarzył z wypolerowanymi metalowymi poręczami schodów albo z salą pełną rozświeconych żyrandoli i różnych świecideł. Czyli – nie wiem właściwie dlaczego – rozumiałem ten wyraz w takim sensie, w jakim używano go dawniej, można nawet powiedzieć przed wiekiem. W ogóle jest to wyraz chyba rzadko używany, „książkowy”, jak informują współczesne słowniki. A jeśli już ktoś się nim posługuje, to wtedy, gdy chce powiedzieć coś o pozornej świetności, która mami, udaje, że coś za nią jest. Blichtr wielkiego miasta, blichtr światowego życia, widowisko pełne blichtru i próżności – to typowe wyrażenia. Ale w nich odczytujemy jeszcze jakieś odniesienie do konkretów – powierzchownej świetności miasta (wystaw, budynków itp.), hucznych rautów i spotkań towarzyskich, wystawności widowiska. Podobnie można odczytać wspomnienie, że „Zamiłowanie nowej głowy państwa do blichtru i pompy było powszechnie znane, więc budynek parlamentu [...] od przeszło tygodnia przechodził generalne sprzątanie”. Są jednak i takie użycia blichtru, które wskazują na zupełnie już abstrakcyjne rozumienie tego słowa. „To tylko lenistwo, pogoń za efektem i blichtr, typowe dla dzisiejszych postaw w sztuce”, „Mądrzy ludzie [...] doczesny blichtr pozostawiali na pokuszenie pyszałkom i głupcom”. Tu blichtr to tyle co ‘pozór, mamidło’. Mamy

do czynienia z charakterystycznym rozwojem znaczenia wyrazu: najpierw oznacza coś konkretnego, potem sens się uogólnia, aż wreszcie zaczyna się odnosić do pojęć abstrakcyjnych. Ale na tym rzecz z blichtrem się nie kończy. Po pierwsze, ten rozwój ma długie korzenie. Ów wyraz odnotowuje już słownik Lindego sprzed dwóch wieków, zresztą tylko w liczbie mnogiej: bliktry, i daje mu objaśnienie ‘błyskotki’, co ilustruje przykładem: „Dusie grunt, reszta bliktry” (dusie to zdrobnienie od dukaty), jednak pół wieku później znajdujemy w słowniku wileńskim także przenośne ‘ułuda, tuman, omamienie, udanie’, a skojarzenie jest jasne: coś się błyszczy, a to tylko świecidełko; udaje coś wartościowego, ale w istocie wartości nie ma. Po drugie, wyczuwalne jest ujemne nacechowanie tego wyrazu: „To jedynie tani, pusty blichtr, pozory”. Nie popieramy więc blichtru, nie cenimy go, mówimy o nim z dezaprobatą. Po trzecie wreszcie, nie do końca jest jasne pochodzenie tego słowa. Niektóre źródła podają, że to zapożyczenie z dawnego niemieckiego Blick ‘połysk, blask’, inne, że z austriackiej odmiany niemczyzny Blick-trick ‘sztuczki kuglarskie’, a jeszcze inne, że to z dawnego czeskiego; bliktr – ‘oszustwo, pozór’. Tak czy owak, źródło jest to samo: omamienie przez oślepienie blaskiem. I tylko wciąż nie rozumiem, dlaczego dla mnie blichtr zatrzymał się na pierwotnym znaczeniu. Czyżbym naprawdę był już z tak odległej epoki?

Niezastąpione zero Jerzy Bralczyk

zero Zapożyczyliśmy je od Francuzów, oni od Hiszpanów, ci od Arabów. To nazwa liczby, ale niezupełnie, bo co to za liczba? Jej wynalezienie było przełomem w matematyce, ale z wyobrażeniem zera mamy kłopoty i zaczynamy liczyć jednak od jednego. Za to samo słowo zero jest świetne do wielorakiego użytku powszechnego, bo potrzebujemy wielu słów, by mówić o „niczym”. Nie wystarczy nic, brak czy bez i gdy mowa o tym, że czegoś nie ma, zero przydaje się bezwzględnie. Kiedy mówimy o braku czegoś, zwłaszcza gdy jest oczekiwane, używamy zera: zero uczuć, zero empatii, zero zrozumienia – to niedobrze; zero złości, zero smutku – to znów dobrze; zero emocji – różnie. W pewnym sensie takie zero to mniej nawet niż nic, bo użycie tego słowa jest bardziej wyraziste. I nie możemy tego nic użyć z rzeczownikiem oznaczającym to, czego nie ma. Z kolei zamiast używać rozbudowanych: zupełny czy kompletny brak, bez cienia czy bez krzty, gdy samo brak i bez wydają się za słabe, możemy użyć mocnego zera. Czytam w tytule: „Zero miejsca na pomyłki”, i taka fraza najlepiej oddaje to, że miejsca na pomyłki rzeczywiście nie było wcale. I choć niekiedy nawet zero chcemy spotęgować, dodając absolutne i bezwzględne, to samo zero jest dostatecznie silne i wyraziste. A jak dobrze zero wygląda w tekstach! Albo w nazwach zespołów, w tytułach filmów i książek: („Zero motywacji”, „Zero zdziwień”).

„Zero tolerancji” – brzmiał tytuł płyty Chucka Schuldinera, który wziął go z amerykańskiego sloganu streszczającego nową restrykcyjną politykę wobec przestępstw. W reklamie mamy wciąż zero procent i zero kalorii, i zero wielu niepożądanych rzeczy, w tym choćby zero łupieżu. Dobrze reagujemy na zero ryzyka – tak nazwała się nawet pewna firma. Książka „Zero ograniczeń” ujawnić miała nam „sekret osiągnięcia bogactwa, zdrowia i harmonii ze światem”... Oczywiste jest, że zero ma wymowę pozytywną, gdy łączy się z brakiem tego, czego nie chcemy, a negatywną, gdy opisujemy brak czegoś dobrego – a i takie braki, i nasz do nich stosunek chcemy wciąż wyrażać. Zero może się także odnosić do stanu równowagi. Gdy wychodzimy na zero, nic nie zyskaliśmy, ale też nie straciliśmy; gdy stosujemy opcję zero, wracamy do punktu wyjścia. Wskaźniki poniżej i powyżej zera pozwalają zero uważać za punkt neutralnego odniesienia. W znaczeniu przenośnym zero raczej nie było nam miłe. Gdy zaczynaliśmy od zera, nasz dorobek należał do przeszłości, zmalał do zera. I sami mogliśmy być uznani za kompletne zero, czasem z uszczegółowieniem moralne zero. Nawet gdy się ktoś bardzo krótko ostrzygł, określenie na zero nie należało do komplementów. Dziś jednak te negatywne konteksty i przenośnie wydają się rzadsze. Może dlatego, że żyjemy w czasach 2.0?

Panie dzieju, się dzieje Jan Miodek

dziać się Wielką karierę medialną zrobił w ostatnich latach czasownik dziać się. Przypomniał o tym niedawno Jerzy Owsiak w „Gazecie Wyborczej”: „Mamy talent do bon motów: »Róbta, co chceta, czyli rockandrollowa jazda bez trzymanki«, »Oj, się będzie działo«. Wiesz, jak ja się cieszę, kiedy słyszę, jak prezenterzy w radiu mówią: »oj, się będzie działo«?”. Imperatyw dziania się, ruchu scenicznego tak zdominował wyobraźnię realizatorów wszelkich przedsięwzięć widowiskowych, że co drugi człowiek na nie zapraszający – może już nawet abstrahując od inspiracji Owsiakowej – zapewnia: „Będzie się działo”! Taka zapowiedź jest w odczuciach nadawców owego komunikatu gwarancją przyszłej dużej oglądalności. Zgodnie zaś z frekwencyjną prawidłowością, że wzrost częstości użycia takiej czy innej formy językowej uruchamia nowe struktury morfologiczne od niej wywiedzione (na przykład obok modnej od lat imprezy pojawił się równie teraz popularny czasownik imprezować), od pewnego czasu obserwuje się bardzo rzadkie do tej pory postacie czasownika dziać się w aspekcie dokonanym. Oto telewizyjny sprawozdawca meczu piłkarskiego wypowiada zdanie: „Ależ była okazja, żeby się w polu karnym zadziało”, a radiowy komentator wydarzeń w Polsce ostatnich miesięcy mówi z goryczą: „Nie mogę pojąć, co się z niektórymi ludźmi zadziało”. Nie „co się z niektórymi ludźmi stało”, ale właśnie – co się zadziało.

W powszechnym obiegu komunikacyjnym znajdowały się do tej pory prefiksowane postacie czasownika działać: leki zadziałały, nerwowy impuls zadziałał na mięśnie, zadziałały względy praktyczne, prawo zadziałało na korzyść oskarżonego, ktoś szybko zadziałał i sprawę załatwił, automat zadziałał, nie zadziałało zasilanie awaryjne. Teraz prefiks aspektu dokonanego za- pojawia się coraz częściej przy czasowniku dziać się i w efekcie można sobie wyobrazić opartą na zabawie słownej konstrukcję ktoś zadziałał i się zadziało – w tradycyjnej parafrazie znaczeniowej odpowiadającą wypowiedzi: ‘ktoś wywołał taką reakcję, że coś się stało’. Brzmienia zadziać i zadziało się pojawiają się też w znaczeniu ‘zapodziać, zapodziało się’: gdzieś zadział latarkę?, gdzie mi się to wieczko zadziało?, gdzie zadziałeś kluczyk od skrzynki? Może się wydawać, że brzmią dziwnie, ale nawiązują do dawnego dziać – ‘położyć, umieścić, podziać’. A że zapotrzebowanie na czasownikowe formy dokonane jest aż nadto wyraźne, przekonuje mnie taka oto wypowiedź siłacza i gwiazdora Mariusza Pudzianowkiego zacytowana przez „Wyborczą”: „Ja tego nie stoleruję (...) i większa część społeczeństwa też tego nie stoleruje”. Mamy więc parę aspektową tolerować – stolerować, toczyć – stoczyć, tłumić – stłumić, tłamsić – stłamsić, turlać – sturlać. Albo torpedować – storpedować.

Dyskretny urok plotki Andrzej Markowski

plotka Czy płot może uchronić od plotek? Zapewne nie, bo choć oba wyrazy od plecenia się wywodzą, to płot – jeśli, zgodnie ze swoją etymologią, jest pleciony z chrustu czy witek – nie jest szczelny i plotki by przepuszczał. Bo pleść można w dobrym i złym celu. Płot to przykład plecionki pożytecznej, ochraniającej. Plotka przeciwnie: plecie się ją po to, żeby wzbudzić zainteresowanie, wywołać sensację, często zaszkodzić temu, o kim się plotkuje. Najpierw się plotło coś konkretnego, przekładało się pasma nici, włosów, prętów, gałązek, żeby zrobić coś użytecznego: materiał, koszyk, płot. Szybko zauważono, że można też przeplatać słowa i zdania, wiązać je ze sobą, nie zawsze sensownie, ale zawsze tak, by tworzyły pewną całość. – Co ty pleciesz? – Ot, koszyk robię z wikliny. – Pleciesz więc koszałkę na drewno na opał? – No tak: plotę koszałki-opałki. I dopóki robiono to dosłownie, pożytek był wielki. Ale kiedy zaczęto to robić słowami, to te koszałki-opałki przestały być czymś dobrym – ot, bzdury plecie, czyli mówi. Ale czasem to plecenie jest zamaskowane. Ze słowa plotka już tak łatwo nie odczytujemy, że to bzdura, nieprawda. Czasem nawet lekceważymy: E, to taka niewinna plotka. A już w pierwszym słowniku języka polskiego, słowniku Lindego sprzed 200 lat, znajdujemy interesujący wywód: „Bajki powiadają nieprawdę dla pokazania prawdy; plotki zaś chcą fałsz i kłamstwa udawać

za prawdę”. Plotka jest groźna: wyleci wróblem, a wraca wołem. Z definicji jest nieprawdziwa, a co najmniej (jak chcą niektórzy) – niesprawdzona. Ale czy to nie jest już naciąganie? Czy niesprawdzalności nie należy przypisać pogłosce, a czy jednak zawsze plotka nie zawiera informacji o tym, że to tylko plecenie: ‘mówienie lub powtarzanie nieprawdy’? Słowniki są ostrożniejsze, a może łagodniejsze dla plotki: ‘niesprawdzona lub kłamliwa wiadomość’ – tak zaczyna się w nich definicja, bez pamiętania o etymologii tego wyrazu. Nawet w najnowszych słownikach języka polskiego powtarza się za dawniejszymi słownikami, że plotka to ‘wiadomość przenoszona z ust do ust’. Czyżby więc plotki były tylko w mowie? A te wszystkie rzekome informacje o osobach znanych i ważnych zamieszczane nie tylko w tabloidach i na różnych stronach internetowych to nie plotki? Dopiero w internetowym „Wielkim słowniku języka polskiego” nie ma tego ograniczenia do polszczyzny mówionej, i to jest słuszne. Dziś plotkuje się głównie internetowo i prasowo. Choć plotki sąsiedzkie w dalszym ciągu mają się dobrze: jak się taką plotkę puści, to potem ona krąży, kursuje, zatacza coraz szersze kręgi, aż towarzystwo trzęsie się od plotek. I wtedy zapomina się, że plotka od plecenia się wywodzi, mówienia bez sensu. Ale proszę mi wierzyć, że ja tu nie plotłem ani plotek nie rozpowszechniałem, czyli nie plotkowałem, bom nie plotkarz i posądzanie mnie o plotkarstwo to trafienie kulą w płot.

TRZY PO TRZY

Aplikacja Miodek: Chciałem zalajkować pański profil, ale pan okazał się ewykluczony. Bralczyk: To przez mój hybrydowy status profesora emeryta. Markowski: Niech profesor ściągnie aplikację i w mig zostanie 2.0.

Desygnowany w ramach agendy Bralczyk: Profesorze, jaka jest pańska legitymacja do nauczania pięknej polszczyzny? Miodek: Posiadam w międzyczasie.

miękkie

umiejętności,

które

nabyłem

Markowski: Tylko czy procedura była wystarczająco transparentna.

Z pewną taką intymnością Miodek: Wczoraj, kiedy tweetowałem z przyjaciółmi, pomyliłem fejsa z Instagramem. Bralczyk: Wkurzają mnie tak intymne wyznania. Markowski: To zły syndrom. Powinien pan znaleźć mniej toksyczną pasję.

Młodość Miodek: Wrzuciłem na bloga swoją focię ze słynną szafiarką i gimbaza miała polewkę. Markowski: Zupełnie nie ogarniasz bazy. Ale obciach! Bralczyk: Profesorze, polewka z kolegi? To hejt.

Na języku Bralczyk: Podejrzewam, że nasze felietony przekładają się rynkowo. Markowski: Najwięksi wydawcy biją się o odkup praw! Miodek: To perspektywiczne podejście na ten moment.

Nasz target Bralczyk: Prezentuję panom mój nowy produkt felietonistyczny. Miodek: Dla jakiego targetu jest dedykowany? Markowski: Obawiam się, że bez bonusa w pakiecie zrobi klapę.

Paparazzo Bralczyk: Dzieje się! Profesor Miodek przyłapał paparazzo u siebie w ogrodzie. Markowski: Powinien się cieszyć, ma charyzmę celebryty. Miodek: Pomylił mnie z tym słynnym aktorem, co solił rosół w 897. odcinku „Życia od kuchni”. To kompromitacja, jeśli nie blamaż.

Know-how Bralczyk: Wymyśliłem projekt. Włożymy słownik w formalinę i wystawimy w muzeum sztuki nowoczesnej. Taka instalacja. Miodek: To zupełnie nowe czytanie etosu polonisty! Markowski: Know-how mamy, a kasę załatwi crowdfunding.

Populista w układzie Bralczyk: Znowu wstrzymali mój felieton w „Wyborczej”. Tam działa jakiś układ. Miodek: Może był kontrowersyjny. Markowski: Myślę, że racjonalizują koszty i chcą pana wyautować.

Prekariat Bralczyk: Trzeba wymienić okna na wydziale, bo hałas upiorny. Markowski: To prekariat manifestuje przeciwko pauperyzacji. Miodek: A kto pochyli się nad nami, dinozaurami?

Słówka dawne Bralczyk: W księgowości coś chachmęcą. Znowu nie przelali premii. Miodek: Bo audyt wykazał, że nadużywał pan klisz w felietonach. Markowski: Wypada rozejrzeć się za chałturą.