Fortuna po polsku - Leszek Kostrzewski

SAVE OFFLINE

Redakcja: Karolina Oponowicz Korekta: Monika Paluch-Wójcicka Fotoedycja: Maciej Murański Projekt okładki: Bartosz Tymosiewicz Projekt graficzny makiety, skład i łamanie oraz przygotowanie zdjęć do druku: Paweł Panczakiewicz/PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN www.panczakiewicz.pl Autorzy i źródła zdjęć (numery stron dotyczą wydania papierowego książki): Getty Images: s. 9, 48–49, 110–111, 198–199, 228–229; NAC: s. 13, 14, 16, 27, 59, 83–84, 88, 101, 106, 138– 139, 158–159, 205; ADM/CAG – Henryk Rosiak – s.35, Materiały Domu Towarowego „ Bracia Jabłkowscy”: s. 42; Agencja Gazeta: Albert Zawada: s. 45, 209; Sławomir Kamiński: s. 55; Kuba Ociepa: s. 70; Bartosz Bobkowski: s. 78, 214, 220; Tomasz Wierzejski: s. 93; Grażyna Makara: s. 115, 124, 134, 137; Adam Golec: s. 119, 129, 130; Jacek Łagowski: s. 163; Wojciech Olkusnik: s. 171; Grzegorz Skowronek: s.190; Dawid Zuchowicz: s. 174, 182, 187; Michał Kułakowski/Reporter: s. 98; Tricolor/East News: s. 142, 152; AKPA, Viphoto/East News: s. 156; W.Kruk: s. 165, 192, 197; Stefan Zubczewski/REPORTER: s. 147; Sławek Biegoński/FORUM: s. 161; Grażyna Rutowska/NAC: s. 188

ul. Czerska 8/10, 00-732 Warszawa WYDAWNICTWO KSIĄŻKOWE: Dyrektor wydawniczy: Małgorzata Skowrońska Redaktor naczelny: Paweł Goźliński Koordynacja projektu: Magdalena Kosińska © Copyright 2016 by Leszek Kostrzewski, Piotr Miączyński © Copyright 2016 by Agora SA Wszelkie prawa zastrzeżone Warszawa 2016 ISBN: 978-83-268-1823-3 (epub), 978-83-268-1824-0 (mobi)

Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją , rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo! Polska Izba Książki Konwersja publikacji do wersji elektronicznej

Rozdział 1. Herse i Jabłkowscy. Jego ekscelencja subiekt Rozdział 2. Blikle. Pączek na Nowym Świecie Rozdział 3. Wedel. Wyroby słynące z dobroci Rozdział 4. Turbasa. Garnitur dla wybranych Rozdział 5. Soszyński. Najbogatszy człowiek PRL Rozdział 6. Kruk. Złoty interes Rozdział 7. Kielman. Ze skóry cielęcej lub z aligatora Posłowie Bibliografia

Kiedy Hanka Ordonówna maszeruje ulicą Kredytową w stronę Marszałkowskiej, warszawskie elegantki dobrze wiedzą, że zmierza prosto do Domu Mody Bogusława Hersego. Ordonka – piosenkarka, tancerka i aktorka – to największa gwiazda II Rzeczpospolitej. Swoją popularność zawdzięcza kilku czynnikom. Po pierwsze – konferansjerowi międzywojennej Warszawy Fryderykowi Járosy’emu (wyłowił ją z tłumu tancereczek, „nagistek” – jak je nazywano – uwiódł, wychował, a następnie zdradził, ale przez cały ten czas genialnie zapowiadał na scenie). Po drugie – hitowi „Miłość ci wszystko wybaczy” (napisał go dla niej Julian Tuwim). Po trzecie – doskonałej dykcji i niebanalnej urodzie (głos miała przeciętny). Po czwarte – strojom, na widok których warszawianki mdleją z pożądania. A stroje kupuje właśnie u Hersego. Ordonówna ma na głowie rozłożysty kapelusz, zawadiacko nasunięty na ucho. Pół twarzy pozostaje w cieniu ronda. Gwiazda uwielbia nakrycia głowy: czapeczki, chusty, kapelusze. To nie tylko kwestia stylu. Ordonówna maskuje w ten sposób bliznę na skroni.

To pamiątka po pierwszej miłości, aktorze Januszu Sarneckim. Poznała go, gdy miała 16 lat . Był oczywiście starszy i bardzo przystojny. Ukochany rzucił ją dwukrotnie. Po drugim razie, zrozpaczona, przyłożyła sobie do głowy pistolet i pociągnęła na spust . W ostatniej chwili przesunęła jednak dłoń. Kula rozorała tylko skroń. Niespełna 20-letnia Hanka przeżyła. A dzięki nieszczęśliwej miłości artystki, warszawianki odkryły fantazyjne kapelusze. Oprócz nakryć głowy gwiazda zainspirowała też przedwojenne elegantki do noszenia dużych dekoltów i spodni. Hanka Ordonówna staje przed wejściem do domu towarowego. Potężne dwuskrzydłowe drzwi otwiera jej wyelegantowany portier zwany „szwajcarem”. W skórzanych rękawiczkach, czapce i liberii kieruje ruchem niczym policjant na skrzyżowaniu, grzecznie pokazując klientom drogę do szatni. Ordonówna zostawia tam płaszcz i rękawiczki, a następnie po marmurowych schodach udaje się na salony. Na podłodze leżą wschodnie dywany. Dookoła stoją lustra, palmy, kanapy, parawany oraz fotele z daszkiem i podnóżkami, przypominające nieco trony z baldachimem. Gwiazda siada, nakładając nogę na nogę. Błyskawicznie podbiega do niej subiekt, proponując kawę lub herbatę: „Co szanowna pani woli?” pyta usłużnie. Ordonówna panią jest od niedawna – dopiero co poślubiła hrabiego Michała Tyszkiewicza. Tym razem artystka odmownie kręci głową, a ze stolika bierze do ręki katalogi materiałów i najnowsze żurnale. Czeka na krojczynię, która ma zdjąć z niej miarę.

Prezes Międzynarodowej Izby Przemysłowo-Handlowej Fentenera van Vlissingena (z lewej) w towarzystwie Bogusława Hersego (z prawej). Warszawa, 1935 rok

Z wieszaka czy z kosza W przedwojennej Warszawie liczyły się dwa domy towarowe. Elita chodziła do Hersego, legendy Warszawy belle époque. Było tam drogo i luksusowo. U Hersego ubierała się głównie arystokracja (poza błękitną krwią posiadała rzecz jasna solidny majątek), przemysłowcy (żeby pokazać, że ich stać) oraz znani artyści (z majątkiem bywało różnie, ale lubili się pokazać). Mieszczanie zaopatrywali się z kolei w Domu Towarowym Braci Jabłkowskich, odległym od Hersego w linii prostej o nieco ponad kilometr. A reszta? Reszta miała Nalewki – największą handlową ulicę miasta, na której rządzili żydowscy kupcy. Pachniała ona śledziem i pomarańczami. Dla niektórych mieszkańców przedwojennej Warszawy samo pojawienie się tutaj było

dyshonorem. Ale za to na Nalewkach było tanio. Na klientów czekały księgarnie, sklepy spożywcze, galanteryjne, szewcy, małe fabryczki i duże fabryki, przechowalnie futer, kapelusze. Można tu było dostać wszystko, a jeśli czegoś brakowało, na specjalne zamówienie klienta dało się to szybko ściągnąć. Towar kupowało się prosto z wiklinowych koszy, ze sklepów urządzonych w luksusowych kamienicach (tak, tak były i takie, na handlu w stolicy można było się dorobić) albo sklepików w rozpadających się ruderach i suterenach. Nalewki żyły handlem, oddychały handlem, a nawet kiedy szły spać, myślały o handlu. „W sobotę sklepy były wprawdzie zamknięte, ale o drugiej po południu na Nalewkach było pełno. Z Muranowa, z Miłej, Dzikiej tłum kierował się przez Nalewki w stronę dzielnicy południowej. Wychodzono na spacer. Tysiące par dążyło Bielańską i Niecałą do Ogrodu Saskiego. Mężczyźni w kapotach omijali ogród, idąc na Marszałkowską przez plac Saski. Bramy ogrodu były zamknięte dla osób w »nieeuropejskim ubraniu«. Na kilka godzin następowała transformacja językowa. Na Muranowskiej, Miłej, Nalewkach pary mówiły wyłącznie po żydowsku. Na Bielańskiej ci sami spacerowicze mieszali polski z żydowskim, a w Ogrodzie Saskim i na Marszałkowskiej mówili wyłącznie po polsku.” Tak Bernard Singer wspomina atmosferę tamtych lat w książce „Moje Nalewki”.

Dom Mody Herse formalnie założyło w 1868 roku trzech braci: Adam, Bogusław (na zdjęciu) i Ferdynand. Najważniejszy jednak w tym przedsięwzięciu był Bogusław

Futro dla księżniczki Wróćmy jednak szybkim krokiem do Śródmieścia. Dom Hersego formalnie założyło

w 1868 roku trzech braci: Adam (1850–1915), Bogusław (1839–1880) i Ferdynand (1845–1905). Najważniejszy w tym przedsięwzięciu był Bogusław. To on dyrygował, reszta słuchała. Rodzina Herse należała do francuskich hugenotów. Jej członkowie musieli uciekać do Niemiec przed prześladowaniami religijnymi prawdopodobnie na początku XVIII wieku. Początkowo osiedli w Poznaniu, który po zajęciu miasta przez Szwedów i po zarazie, która zdziesiątkowała jego mieszkańców, ściągał na potęgę osadników z Niemiec (tamtejsze wsie były z kolei przepełnione). Z Poznania Hersowie przenieśli się do Warszawy. Jak ​wielu ​innych cudzoziemców, którzy zostali Polakami z wyboru, szybko ​stali się ​patriotami. Pierwszy sklep braci Herse nosił nazwę Handel Koronek i Towarów Białych. Oferował, jak łatwo się domyślić, wstążki i firanki, a mieścił się na rogu ulicy Senatorskiej, pod numerem 10. Stopniowo się rozrastał, a w 1880 roku zamienił się w Dom Mody. Na początku mały Magazyn Mód mieścił się na parterze, w bramie budynku. Po pewnym czasie (jakim – nie wiadomo, annały rodzinne milczą w tej sprawie) Hersowie poczuli się na tyle bezpiecznie finansowo, że zdecydowali się przenieść na pierwsze piętro i rozszerzyć działalność. Otwarcie było imponujące. Rodzina Herse przygotowała wspaniałą kolekcję ubrań, a do jej obejrzenia zaprosiła całą warszawską śmietankę. Pokaz miał uświetnić wypożyczony z Wiednia futrzany płaszcz, który zawisł jako ozdoba przy wejściu do salonu. Warszawa znajdowała się wtedy pod zaborem rosyjskim. Na pokaz zaproszono więc Aleksandrę, żonę rosyjskiego gubernatora, generała Piotra Albiedyńskiego, z domu księżniczkę Dołgoruki. I to był początek tragedii, która miała się rozegrać w kolejnych godzinach. Gubernatorowa, wówczas kobieta około pięćdziesiątki, była kochanką cesarza Aleksandra II, co znacząco wpłynęło na karierę jej męża. W młodości była atrakcyjną kobietą o wydatnych wargach, dużych oczach i regularnych rysach twarzy, na które cień rzucał ciut za duży nos. Bez wątpienia nie brakowało jej jednak kobiecego uroku. Aleksandra wkroczyła do Magazynu Mód i jej wzrok od razu padł na wiszące przy wejściu futro. Zapałała żądzą posiadania go: „Przyślijcie mi je do pałacu” zażądała. Oczywiście – darmo. Sprzeciwić się nie było można. A raczej można, ale dla rodziny mogło to się skończyć zsyłką na Syberię albo w inne odległe i bardzo zimne miejsce. Cesarska Rosja miała takich pod dostatkiem. Bogusław musiał spełnić życzenie gubernatorowej i wysłać jej futro. Tyle że Hersowie stanęli w obliczu totalnej klęski. Nie było ich stać na taki wydatek! Nie teraz, kiedy wszystko co mieli, zainwestowali w nowy interes. Bogusław wyjął

więc rewolwer. Przyłożył go do głowy, uważnie wycelował, po czym pociągnął za spust . Jego ciało padło na podłogę. Popłynęła krew. Kupiec osierocił 10-letnią Marynię i 8-letniego Bogusia, który w kronikach rodzinnych będzie nazywany Bogusławem II.

Fragment ulicy z kamienicą Bogusława Hersego. Warszawa, lata 1926-1934

Rodzina była znokautowana. Rozważała ogłoszenie upadłości. Jednak Adam Herse postawił weto: „Absolutnie się na to nie zgadzam!” oświadczył. Tym samym zrobili wielki krok w tył. Owszem, zostali w tym samym domu, zrezygnowali jednak z piętra i wrócili do lokalu w bramie. Wszyscy razem mieszkali w jednym pokoju z małą antresolą. Na dole Adam, a na pięterku żona zmarłego już Bogusława razem z dziećmi. Rano Adam wstawał pierwszy. Miał składane łóżko, które chował, potem palił w piecu, zamiatał, rozstawiał maszyny i zaczynał szyć. Pomagały mu bratowa z córką. Robiły proste wykończenia, obrabiały tkaniny. Ich wyroby szybko znajdowały zbyt . Przyczynił się do tego nieformalny pakt: wspólnota z Kościoła ewangelickiego zawarła porozumienie towarzyskie, że w dobrym tonie jest kupować u Hersego. Jeśli więc ktoś potrzebował ubrania, szedł właśnie tam. Dlaczego? To proste – trzeba pomóc Hersem w obliczu tragedii. I tak Adam Herse powoli spłacał długi. Ba! Zaczynało mu się powodzić. Czasy zaboru rosyjskiego były rzecz jasna trudnym okresem, ale co bardziej

przedsiębiorcze osoby mogły się wówczas szybko wzbogacić. Rynek zbytu był duży. Magazyn Mód znów zajął pierwsze piętro. Kiedy kilka lat później bratanica Adama, Marynia, wychodziła za mąż, jej posag wzbudził sensację. Na warszawskich salonach powtarzano ze zdumieniem, że panna Herse dostała 5 tysięcy rubli. Tyle co szlachcianka z bardzo dobrego domu. Bratanka, Bogusława II, Adam posłał z kolei do Paryża, do francuskiej szkoły handlowej Ecole des Hautes Etudes Commerciales. Adam słynął z tego, że był człowiekiem niezwykle dumnym. Kiedy poznał na tańcach Joannę z Temlerów – która zrobiła na nim mniej więcej takie wrażenie, jakie kura robi na lisie – od razu chciał się żenić. Ale poprosił, żeby na niego poczekała. Wiedział, jaki miała posag i oświadczając się, chciał dysponować identyczną sumą. Na szczęście, panna nie musiała długo czekać – Herse wiedział, jak się robi interesy. Jego dzień przez lata wyglądał tak samo: wstawał o piątej rano, jadł żurek i – choć był protestantem – szedł na szóstą rano na mszę do karmelitów. W domu czekał na niego fryzjer, który go golił i strzygł. Po zabiegach higienicznych szedł do firmy, wracał o dziewiątej na śniadanie i znów udawał się do pracy, gdzie zostawał aż do szóstej po południu. Po ślubie, kiedy pojawiły się dzieci, zaczęto budować dom Hersowski. Prace ruszyły w 1894 roku i trwały pięć lat . Czteropiętrowy budynek w stylu neorenesansowym miał cztery wieżyczki, windy, własną elektrownię i – wówczas luksus – centralne ogrzewanie. Zaprojektował go Józef Huss, znany chociażby z kamienicy Pod Gryfami na warszawskim placu Trzech Krzyży. Dom był nadzwyczajnie położony: między Marszałkowską, Erywańską (później Kredytową), placem Zielonym (obecnie placem Dąbrowskiego) i ulicą Szkolną. Od strony Kredytowej znajdowało się wejście do sklepu, a od Marszałkowskiej – do mieszkań. Ubrania szyto na podwyższonym parterze budynku. Stały tu długie stoły krawieckie. Podobno dzieci Hersów uczyły się przy nich chodzić. Na pierwszym piętrze mieścił się sklep. Na drugim mieszkali właściciele, na czele z Adamem i jego bratankiem Bogusławem II, zapalonym taternikiem. Trzecie piętro wynajmowano lokatorom. Na czwartym mieściły się szwalnie i pracownie krawieckie. Mieszkania w kamienicy były duże i niezwykle komfortowe. Przedpokój, za nim hol, salon jadalny i gabinet – to była część oficjalna. Do części prywatnej należało cztery-pięć pokoi dla członków rodziny, kuchnia, pokój dla służby. Przy drzwiach wejściowych do części mieszkalnej siedział portier, pan Prędki. Była z nim związana pewna anegdota. Jeden z lokatorów miał na nazwisko

Patschke. Pewnego dnia w domu pojawiła się jego ciotka. Stanęła na dole klatki schodowej i zdyszana wypaliła: „Panie Prędki, proszę prędko paczkę dla pana Patschke!”. Na początku XX wieku ludzie słysząc tę historię, turlali się ze śmiechu.

Manekiny na miarę U Hersego klientów zabawiał konwersacją sam Adam. Później to samo robił jego syn Jan. A także pracownicy. Najczęściej rozmawiało się tu po polsku. Kiedy jednak na zakupy przychodziły panie ambasadorowe, trzeba było przejść na język obcy. Nie było to problemem dla członków rodziny Herse. Poza tym w Domu Mody była też zatrudniona „premiera”, Francuzka, Madame Comtesse Payard de Feuille. Miała ona dbać o wizerunek firmy oraz fason i jakość szytych strojów. Specjalnie ściągnięto ją w tym celu z Paryża. Przy okazji opiekowała się gośćmi z krajów francuskojęzycznych. Madame Comtesse była kokietką. Mężczyźni ją uwielbiali, ona traktowała ich instrumentalnie. Do swojego męża potrafiła powiedzieć: „Kochany, twój koniec się zbliża. Weź pióro i sporządź testament”. Francuzek pracujących w Domu Mody było zresztą więcej. Działem gorsetów na miarę, na początku XX wieku kierowała choćby Mademoiselle Rousseau. Dla kobiet sprowadzano suknie z Paryża, dla panów – garnitury z Wiednia i Londynu. Ale szyto i projektowano również na miejscu. Projekty rysował Adam oraz jego syn Jan; pracowali nad nimi również zatrudnieni plastycy. Jeśli chodzi o wykroje, stosowano się do ówcześnie obowiązującej mody francuskiej. Używano choćby projektów Jeanne Paquin, czyli pierwszej kobiety, która otworzyła swój dom mody w Paryżu, i pierwszej, której udało się przebić na rynek międzynarodowy (ubierała panie w klanach Astorów, Ballantinsów, Rockfellerów, Vanderbiltów i Wannamakerów). Szyto też według pomysłów Callot Soeurs, czterech sióstr znanych z tego, że jako pierwsze używały złota i srebra do szycia sukni – wymyśliły tkaninę zwaną lamą. Wzorowano się też na pracach Georgesa Doeuilleta, który zaczynał jako menadżer w Callot Soeurs, a którego suknie wiszą dziś w The Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Krojczyni zdejmowała miarę, a kupująca wybierała wzór oraz materiały. Każda stała klientka Hersego miała własny manekin. Nie trzeba było wtedy nawet przychodzić na miarę. Wystarczyło powiedzieć, co się chce i sprawa była załatwiona. A co, jeśli którejś z kobiet zdarzyło się przytyć? Dostawała nowy manekin. Zakupy zanoszono nabywcom do powozu, którym elegantka jechała prosto do swojego wytwornego mieszkania czy pałacu. Czasami wysyłano je także pocztą na prowincję, prowadząc swego rodzaju sprzedaż wysyłkową. Można było

zamówić na przykład trzy suknie, po przymierzeniu w domowym zaciszu wybrać jedną, a resztę odesłać. Jak nietrudno sobie wyobrazić, klientka przeważnie zostawiała sobie dwie suknie, a tylko jedną odsyłała. Materiały, których używano w Hersowskim Domu Mody, przyjeżdżały z Francji i Austrii, a wełny – z Anglii. Hersowie dużo podróżowali po Europie. Po futra Adam z Janem osobiście jeździli do Rosji. W ramach jednej z takich wypraw trafili do klasztoru w głębi kraju. Choć na zewnątrz było chłodno, w środku czekało ich gorące powitanie. Zacnym gościom przyniesiono wyjątkowy przysmak: kapustę kiszoną 30 lat . Była czarna i śmierdziała tak, że muchy w powietrzu padały. Janowi zrobiło się niedobrze, z trudnością przełknął ślinę. Adam zaś na ten widok zwyczajnie zemdlał. Futra jednak kupili. A z klasztoru ściągnęli przy okazji dwie przepiękne renesansowe ławy.

Sprzedawano tu też tkaniny na łokcie, arszyny oraz jardy (te ostatnie w przypadku tkanin angielskich). Do tego wstążki, wachlarze, koronki i oczywiście rękawiczki. Za najbardziej ekskluzywne uchodziły te z firmy Jouvin. W „Gazecie Rzemieślniczej” z 11 grudnia 1899 roku pisano o nich tak: „W Grenobli – mieście francuzkiem, gdzie przemysł rękwiczniczy najbardziej się rozwijał, na początku bieżącego stulecia żył sobie majster czy fabrykant – o to sprzeczać się nie będę – dość że bardzo porządny człowiek Ksawery Jowin, rękawicznik, którego bardzo bolało to, że w jego pięknych rękawiczkach,

pracownicy nie zawsze dobrze wykrawali palce, tak że jeden był za ciasny, drugi za szeroki, to znowu w całej rękawiczce były palce za długie albo za krótkie. Zaczął więc przemyśliwać nad ustaleniem wymiarów i po wielu badaniach rąk, przyszedł wreszcie, choć nie od razu, do pewnych stałych danych, przez co utrwalił wymiar długości palców.” Dywany – bo i taki dział znajdował się w Domu Mody Herse – sprowadzano z Dalekiego Wschodu, od Arabów. Kierował nim Witold Kiltynowicz, wielki znawca dywanów (później właściciel składu dywanowego). Przyjeżdżały do Warszawy z dużą ilością piasku. Co stanowiło najlepszy dowód na to, że zakupu dokonano na pustyni. Wybór towarów u Hersego był bez wątpienia imponujący. Nie doceniła go żona ambasadora Francji, Madame La Roche. Gdy głośno oświadczyła: „W tej Warszawie nie ma się gdzie porządnie ubrać! Muszę sprowadzać rzeczy z Paryża”, rozpętał się skandal. Bogusław II, który zarządzał wtedy firmą, złożył w tej sprawie protest – najprawdopodobniej do polskiego albo francuskiego MSZ. Bo przecież w Domu Mody Herse można kupić wszystko! W reakcji na to, MSZ Francji i sam ambasador przysłali przeprosiny.

Kapelusz niezwykle okazały W miarę upływu lat suknie sprzedawane u Hersego robiły się coraz krótsze, budząc zgorszenie co bardziej konserwatywnych dam. Gdy pewna młoda kobieta z rodziny Herse usiadła na krześle z lekko uniesioną spódnicą, jej matka wykrzyknęła z oburzeniem: „Andziu! Bój się Boga! Kostkę ci widać!”. Po I wojnie światowej – gdy Adam Herse już nie żył – nadeszła moda na coraz prostsze sukienki. Bez falbanek. Jan Herse wraz z żoną pojechali po nie do Wiednia. Kupili kilkanaście bawełnianych sukienek w nowym kroju. Wystawili je w Domu Mody. W kraju nie widziano dotąd niczego podobnego. Reakcje były różne. Pewna przywiązana do tradycji pani z towarzystwa, skrzywiła nos na ich widok: – Co to jest?! Sukienka? Okropne! Bawełna? Straszne! Ja chodzę tylko w jedwabiach – oświadczyła z niesmakiem. Po chwili pojawiła się przedstawicielka arystokracji, która zareagowała całkiem inaczej: – To jest piękne! – wykrzyknęła. – Proszę od razu mi je zapakować! Miała majątek ziemski, w którym musiała od czasu do czasu coś samodzielnie zrobić. Ten zwyczajny strój idealnie się do takich czynności nadawał. – Świetnie! Pójdę w tym do swoich kur – cieszyła się.

A później? Lata 20. i 30. to już była moda w stylu Chanel. Jeżeli szykowny płaszcz dla kobiety, to na wzór męski – prosty, żeby można było w nim swobodnie się poruszać. Wcześniej strój kobiecy służył raczej do pozowania na salonach. Suknia, choć podkreślała kobiece biodra oraz talię, była długa, niepraktyczna. Ruszać się w niej było trudno, nie mówiąc już o bieganiu. Za to w sukniach wzorowanych na Coco Chanel, można było nawet jeździć na rowerze! Długie sukienki w kształcie dzwonu miały podkreślać biust, biodra i wąską talię. Do tego rękawy z falbankami. Włosy kobiety nosiły raczej krótkie, falowane, często farbowane na blond. Na szyi sznur pereł. Na ramionach futra. U Hersego można było też się zaopatrzyć w nakrycie głowy. Kapelusze – to dopiero były dzieła sztuki! Kobiety, chcąc mieć nowy kapelusz, zabierały ze sobą do modystki kawałek starego paska, skrawek jedwabiu, starej koronki czy halki. Z tego wszystkiego zdolna modystka robiła kapelusz. Często niezwykle okazały. Oglądając szkice z tamtych czasów, ma się wrażenie, że panie nosiły na głowie całe ogrody! Niektóre wyglądają, jakby były wielkości koła od powozu. Trudno sobie wyobrazić, jak kobiety dźwigały na głowach te „ozdoby”. Kolejny produkt, po który przychodziły tu ówczesne elegantki, to bielizna. Bielizna musiała mieć zdobienia: wstawki z koronki, siatki czy haft angielski. A ta oddawana do prania czy zabierana w podróż – obowiązkowo monogram. „Najwybitniejsze magazyny robią bieliznę na miarę, dostosowują ją do indywidualnych cech figury oraz życzeń klientki. Można też dostać w składach gotową bieliznę, która jednak często gatunkiem i trwałością nie dorówna uszytej w domu, chociaż czasami jest o wiele tańsza” pisała Jadwiga Suchodolska w rewolucyjnym jak na tamte czasy poradniku na temat kobiecych majtek czy gorsetów. Dział męski pojawił się w Domu Mody dopiero przed I wojną światową. Wcześniej stroje kobiece były tak absorbujące, że na męskie nie wystarczało krawcom i projektantom energii. Mężczyźni przez długie lata ubierali się w spodnie rury. Ta moda skończyła się, gdy książę Walii, a późniejszy król, Edward VII pojechał na polowanie. Zmoczył spodnie w lesie, a krawiec w małym miasteczku mu je odprasował. Nie miał jednak niezbędnego wyposażenia, żeby uprasować rury, zrobił więc kant . Wkrótce potem wszyscy panowie na dworze chodzili już w spodniach uprasowanych w kant . Do spodni nosiło się marynarkę. Kołnierzyki były nieco wyższe niż dzisiejsze. Wierzchnią warstwą był oczywiście płaszcz. Zimą – prosty z futrem, do pół łydki. Model wzorowano na wojskowych płaszczach polskiej armii. Z działem męskim wiąże się wiele anegdot . Jedna z nich opowiada o tym, jak Jan

Herse przywiózł z Londynu wspaniały kapelusz. Przyszedł do firmy i położył go na ladzie. Zajął się rozmową, a w tym czasie ekspedient sprzedał jego nakrycie głowy. Herse, który zdążył się do kapelusza przywiązać, jak oparzony wyskoczył na ulicę za klientem. Dopadł go po przeciwnej stronie Marszałkowskiej i bardzo przepraszając, zażądał zwrotu. Po chwili obaj wrócili do Domu Mody – Jan do pracy, a klient po kapelusz, którego nikt mu już nie odbierze.

Lubomirscy i Branicka z Wilanowa U Hersego ubierały się gwiazdy filmu i teatru: choćby aktorka, piosenkarka i śpiewaczka operowa Tola Mankiewiczówna czy Miss Polonia roku 1930, Zofia Batycka. Ta druga bez wątpienia była femme fatale. Przepiękna brunetka nie tylko zdobyła tytuł wicemiss Europy, ale też wystąpiła w pierwszej scenie erotycznej polskiego kina. W „Moralności pani Dulskiej” można było zobaczyć jej nogi aż do kolan, a nawet nieco powyżej, co wywołało skandal. Ale do najważniejszych klientów zaliczali się ziemianie i arystokraci. Do Domu Mody przychodziła, i to często, księżna Izabella Radziwiłłowa – bardzo ładna kobieta o brązowych włosach i ciemnej karnacji (dzięki hiszpańskiej krwi). Nosiła proste czarne suknie bez rękawów i sznury pereł. Eleganckie i efektowne. Wyglądała w nich, jak wieść niesie, oszałamiająco. Regularnie zakupy u Hersego robili też Lubomirscy oraz Branicka z Wilanowa (czyli Maria Beata Antonina Potocka, żona Adama Branickiego), którą wszyscy pracownicy Domu Mody ogromnie lubili. Była równie miła, jak tęga. Powóz uginał się pod jej ciężarem. A najważniejsze, że dawała zarobić – na jej kreacje zużywano dużo materiału. O tym, że Dom Mody Hersego był ważnym punktem na mapie Warszawy, świadczy choćby to, że na kartach powieści „Dziewczęta z Nowolipek” Poli Gojawiczyńskiej – bardzo popularnej przed wojną pisarki – pojawia się aż dwukrotnie: „To czarna Wikta wybuchnęła śmiechem i zaśpiewała na cały dom: Nosiłaś modne sukienki. Hersego najnowszy krój, Cukiernia, spacer w Łazienki, To dawny proceder twój!...” „Przyniesiono suknię od Hersego, Frania odebrała pudło z rąk dziewczynki i rozkładała te wspaniałości w sypialni profesorowej. (...) Zadziwiającym było, jak

szybko Alisia przerzuciła się z jednego nastroju w drugi. I teraz z przesadą jęła błagać matkę. – Przymierz, moja droga! Ja tak lubię widzieć cię w nowej sukni... – ożywiona, pomogła matce wciągnąć przez głowę obcisłą czarną suknię, pełną pieszczotliwego szelestu jedwabiu, koronek, przez które różowiała skóra ramion. I oto miały przed sobą w lustrze inną kobietę, rozkwitłą, zapatrzoną ze znawstwem w swą urodę”. Po pierwszej wojnie, kiedy suknie zrobiły się prostsze, a więc i tańsze, na stroje od Hersego stać było coraz więcej osób. Mały kapelusik i zgrabny kostium – to zakup, na który mogła sobie pozwolić pracująca, niezamężna kobieta. Wydatek można było traktować jako inwestycję, bo ubranie od Hersego podnosiło pozycję na rynku matrymonialnym. W Domu Mody otwarty został też dział konfekcji z torebkami i pończochami. Nareszcie na towary od Hersego stać było już niemal każdego. Żona listonosza mogła z dumą przez kilka lat powtarzać przyjaciółkom, że mąż kupił jej pończochy od Hersego. Dziś taka strategia wielkich domów mody nikogo nie dziwi. Uznana marka robi torby po kilka tysięcy euro za sztukę, ale i dostępne dla mas perfumy za kilkadziesiąt euro. Wtedy było to podejście co najmniej nowatorskie. Dom Mody nie uchronił się przed kradzieżami. W annałach firmy zapisało się wiele takich historii. Oto jedna z nich: przed pierwszą wojną światową z Domu Mody wychodziła pewna elegancka na pozór kobieta. Portier ze zdumieniem zauważył, że ciągnie się za nią metka. Okazało się, że niedoszła klientka ma całą belę koronki między nogami. Zaprowadzono ją do Adama Hersego. Ten łypnął na nią groźnie i zażądał, aby napisała oświadczenie, w którym przyzna, że kradła, i pod którym podpisze się własnym imieniem i nazwiskiem. – Och nie! – przestraszyła się kobieta. – Proszę pani. Zaraz wzywam policję – zagroził Herse. Groźba podziałała, oświadczenie powstało, a Adam schował je do biurka. – Jeśli kradzież się powtórzy, przekażę dokument policji – zapowiedział. Prawdopodobnie wcale by tego nie zrobił, bo jak mógłby nasłać carską policję na Polaka? Klientka doceniła jego dobroduszność i wciąż przychodziła tu na zakupy. Za każdym razem była jednak pilnowana. Rozkwit Domu Mody miał miejsce przed I wojną światową, czyli w czasach, gdy firmę prowadził Adam Herse. Roczne obroty przedsiębiorstwa sięgały miliona rubli. Herse zatrudniał wtedy nawet 500 osób. W późniejszym okresie miał około 200 pracowników, co nie oznaczało, że firmie źle się wiodło. Pracownikom Domu Mody zawsze dobrze się powodziło. Mieli 13 pensji rocznie, a raz do roku dostawali także kupon wełny. Akurat tyle, ile trzeba na męski garnitur lub damski

kostium, czyli około 3 metry. Był to niezwykle drogi prezent . A wszystko działo się w czasach patriarchalnych stosunków między pracodawcami a pracownikami. Adam Herse dbał o swoich ludzi. Zimą prosił krojczynie, żeby sprawdzały, czy wszystkie ich podopieczne, krawcowe, są ciepło ubrane. Młode panny chciały być eleganckie i nakładały lekkie płaszcze i sukienki, a stary Herse martwił się, że się zaziębią wracając do domu na Pragę. Nie tylko właściciele Domu Mody dbali o pracowników, ale też na odwrót . Jeśli w rodzinie Herse urodziło się dziecko, cała firma świętowała. Kiedy na świecie pojawiła się córka Jana, dostała od pracowników prezenty własnoręcznie przez nich wykonane. Był wśród nich zając z długimi uszami, wycięty z pomalowanej na kolorowo dykty, który ocalał z powstania warszawskiego, podobnie jak dziecinne lustro zrobione z kawałków szkła.

Przed Domem Braci Jabłkowskich. Warszawa, lata 30. XX wieku

Jak u Prusa O ile Herse był jak dzisiejszy luksusowy dom handlowy Vitkac na Brackiej 9, o tyle Jabłkowskich można przyrównać do H&M. Rodzinna firma zarabiała na masowej sprzedaży. Miało być modnie, ale i tanio. Co sezon wiosenny, letni, jesienny i zimowy kupcy przywozili wykroje z Paryża i Wiednia. Na ich podstawie krawcowe dostawały wzory do szycia, i tak z polskich materiałów powstawały stroje o krocie tańsze, choć wciąż w paryskim stylu. W sam raz dla masowego klienta. Józef Jabłkowski, twórca potęgi rodu, na zdjęciach przypomina Napoleona. Dumna poza, stanowczość wypisana na twarzy, wypięta do przodu klatka piersiowa, ręce założone na brzuchu. Wypisz, wymaluj Bonaparte. W szczytowym momencie swojej kariery miał 3 tysiące hektarów ziemi. Józef Jabłkowski był specyficznym człowiekiem. Żył w czasach, kiedy ludzie mogli jeszcze przyswoić całą ówczesną wiedzę. A przynajmniej tak sądzili. Urodzony w 1817 roku, doskonale wykształcony – studiował prawo i agronomię na uniwersytecie we Wrocławiu – nie był w stanie sprzeciwić się matce, która zabroniła mu się żenić z kobietą, którą wybrał. Kim była? Nie wiadomo. Dlaczego się rozstali? To do dziś pozostaje tajemnicą. Może wybranka nie była dość zamożna? Może zwyciężyło myślenie klanowe, gdzie interes jednostki musiał być podporządkowany interesowi rodziny? O tym przekazy rodzinne milczą. Wiadomo jedynie, że Józef był z tego powodu głęboko nieszczęśliwy. Zamknął się w sobie. Przestał się udzielać towarzysko. Unikał ludzi. I wymagał od innych wierności własnej rodzinie ponad wszystko. Założył na przykład związek rodowy Spójnia. Spójnia było to coś w rodzaju familijnego stowarzyszenia. Zgodnie ze statutem związku, najmniejsza komórka społeczna – jaką jest rodzina – winna tworzyć zalążek i punkt oparcia dla rozwoju moralnego i umysłowego jej członków i służyć pomocą rodzeństwu w trudnych sytuacjach osobistych. Składka wynosiła 6 rubli, młodszym członkom rodu udzielano pożyczek i dotacji oraz starano się ułatwić im znalezienie odpowiedniego stanowiska pracy. Związek działał przez wiele lat . W zachowanych do dziś listach, wysyłanych do siebie przez członków rodziny Jabłkowskich, można przeczytać, że Witek nie zapłacił składek za zeszły rok i trzeba mu udzielić nagany. Albo że wyniki jednego z braci wysłanego na studia do Wrocławia, budzą obawy, wobec czego trzeba go sprawdzić. W jeszcze innym liście zdenerwowany Józef informuje, że rozważa przejęcie władzy absolutnej, ponieważ ​rodzinie grozi takie bezhołowie, że tylko w taki sposób można nad tym zapanować. Kiedy rodzina spotykała się w ramach związku, wszyscy mężczyźni ​zwracali się do siebie per

„panie bracie”. Mówiono tak nawet do kilkuletnich dzieci – ale tylko płci męskiej. Kobiety nie miały do Spójni wstępu. Józef, który za sprawą matki stracił swą wielką miłość, ożenił się ostatecznie z ziemianką Joanną Garczyńską. Miał z nią czternaścioro dzieci. Podczas gdy ona zajmowała się domem, on oddawał się pracy, i to z iście pozytywistycznym zacięciem. Mieszkał w Cielcach, wsi niedaleko Sieradza będącej w posiadaniu rodziny. Osiadł tu na stałe po studiach w rodzinnym dworze. Oczynszował chłopów, oddając im zagrody na własność, a ziemię w wieczyste użytkowanie. Utworzył nielegalną szkołę dla dzieci chłopskich, do której chodzili również jego potomkowie. Uruchomił w Cielcach cukrownię oraz, wraz z dwoma wspólnikami, założył Dom Handlowo-Komisowy Rolników Kaliskich, starał się też o licencję na budowę linii kolejowej. Jego partnerem w tym ostatnim interesie był Jan Gotlib Bloch – król kolei żelaznych, o którym pisano po śmierci: najwybitniejsza i najciekawsza postać świata finansowego Warszawy końca XIX wieku, gwiazda pierwszej wielkości polskiej elity finansowej ostatnich dziesięcioleci XIX wieku. Zabiegi u władz carskich trwały długo, koniec końców Bloch z Jabłkowskim zbudowali razem linię Łódź-Koluszki. Prace trwały niespełna rok, trasa liczyła 47 kilometrów. Inwestycja okazała się wielkim sukcesem finansowym. Tyle że w międzyczasie Jabłkowski... splajtował. A było to tak: 12 września 1876 roku, po długiej chorobie, zmarł bezpotomnie w Paryżu Roman Radoliński, jeden z trzech udziałowców kaliskiego Domu Handlowo-Komisowego. Jego dalecy krewni, powołani do przejęcia spadku, stwierdzili, że nie mają zaufania ani do Jabłkowskiego, ani do Antoniego Skupieńskiego (czyli trzeciego wspólnika, byłego urzędnika Banku Polskiego). Poskarżyli się w prokuraturze, że Jabłkowski i Skupieński pozaciągali fikcyjne długi i mają zamiar uciec za granicę. Zrazu nikt nie dawał tym zarzutom wiary, jednak krewni Radolińskiego tak długo słali donosy, że w końcu obu wspólników aresztowano. Sąd w roku 1877 ogłosił upadłość spółki. Sprawy to jednak wcale nie zakończyło, bo rozpoczęła się sprzedaż majątku, który kolejni syndycy wyprzedawali za bezcen swoim znajomym i krewnym. Spadkobiercom Radolińskiego należało się około 50 tysięcy rubli. Z kolei majątek firmy, mimo zaniżonych wycen, przekraczał jej zobowiązania o ponad 400 tysięcy rubli. Po 18 latach prowadzenia sprawy okazało się, że całą nadwyżkę rozkradli syndycy, a spadkobiercy nie dostali nawet kopiejki. „Gazeta Warszawska” z 29 marca 1894 roku tak pisała o sprawie: „W samym początku upadłości ciężko dotknięto szanownych przedstawicieli b. Domu Handlowego osadzeniem ich w więzieniu i tylko dzięki wszechstronnemu

rozpatrzeniu przez nowego prokuratora sądu kaliskiego niewinni odzyskali wolność i ogół przekonał się, iż niema tu przestępców, ale są jedynie ludzie nieszczęśliwi, którzy przez fatalny zbieg okoliczności, doprowadzeni zostali do ruiny”. Sam Józef Jabłkowski został co prawda zwolniony z więzienia, ale cała rodzina musiała w 1879 roku sprzedać Cielce i przenieść się do Warszawy, żeby mieć za co żyć. Józef dostał tu pracę u swojego przyjaciela, magnata przemysłowego Wilhelma E. Raua, który w tamtych czasach był współwłaścicielem wielkiej fabryki metalurgicznej w Warszawie, miał szereg dóbr ziemskich na Wołyniu i Ukrainie oraz fabryki cukru. Jabłkowski otrzymał dość intratną posadę nadzorcy dóbr – był kimś w rodzaju superkontrolera. W rezultacie liczna rodzina (z czternaściorga dzieci Józefa przeżyło jedenaścioro), miała środki do życia, aczkolwiek niezbyt wykwintnego. Firmę Bracia Jabłkowscy założyła jednak kobieta. Konkretnie – siostra Józefa, Aniela. Stało się to w roku 1884, a kapitał zakładowy wynosił pięć rubli srebrem. W niewielkim lokaliku w domu, w którym mieszkali całą rodziną, Aniela rozpoczęła handel drobną galanterią. Była niezamężna, musiała się więc jakoś utrzymać. Szybko się okazało, że całkiem nieźle jej to wychodzi. Rychło przyłączył się do niej Józef, poproszony zresztą przez siostrę o pomoc. Dzięki temu cztery lata później w nazwie firmy byli już Jabłkowscy, w liczbie mnogiej. Później było zupełnie jak w „Lalce” Bolesława Prusa: dwie witryny, cztery witryny, sześć witryn, osiem witryn. Jabłkowscy zmieniali kolejne lokale na większe, ale cały czas pozostawali w Śródmieściu: ulica Widok, Hoża 8, Bracka 20, Bracka 23. Firma odcisnęła się bardzo silnie w świadomości warszawiaków – w książkach Singera są aż trzy sceny, w których bohaterowie powieści umawiali się u Jabłkowskich, podobne były u Iwaszkiewicza, Miłosza, Gałczyńskiego. W „Kurjerze Warszawskim” z 23 grudnia 1902 roku na stronie 5 można przeczytać obok siebie reklamy braci Jabłkowskich i Bogusława Hersego. Reklama Hersego jest większa. Proponuje rękawiczki „Jouvin et C-o” i „Peary” oraz paski, kołnierzyki, krawaty, parasole i wachlarze. U Jabłkowskich: „polecają najtaniej wełny kostiumowe, sukna, flanele, korciki, velvety w deseń i gładkie oraz najpraktyczniejsze podarki gwiazdkowe”. Te ostatnie to na przykład: „chustki ciepłe wełniane od rubli 2, kołdry pikowe od rubli 1,5 za sztukę, ręczniki waflowe od 30 kopiejek oraz fartuszki gospodarskie, pensjonarskie, strojne, od 45 kopiejek”. Magazyn Jabłkowskich otwarty był w „Niedziele i święta od 1 po południu” – jak widać, zakazu handlu w te dni wtedy nie było. Pod tymi ogłoszeniami reklamę swoją umieściły Składy Kawioru i Delikatesów

Mikołaja Szelechowa. W sklepach przy Senatorskiej 496 oraz Nowym Świecie 39 można było się zaopatrzyć na nadchodzące święta w: „kawior bez soli najpiękniejszy Carski, kawior białuży bez soli i małosolny czy kawior prasowany białuży i jesiotrowy”.

Konstrukcja przewymiarowana Od 1910 roku przychody Jabłkowskich z roku na rok rosły o 30–40 procent . W lokalu przy Brackiej zajmowano już nie tylko piętra domu, ale również oficyny, czyli dobudówki do głównej kamienicy, w której były warsztaty, pomieszczenia dla służby etc. Stary budynek pękał w szwach. Decyzja o budowie nowego domu towarowego przy Brackiej 25 zapadła w 1913 roku. Jabłkowscy powołali nową spółkę akcyjną z kapitałem 600 tysięcy rubli. Rodzina zachowała 60 procent udziałów, a reszta trafiła do przemysłowców warszawskich i łódzkich. Wśród nich niewielki pakiet akcji miał na przykład Victor Hauzeur, belgijski finansista multimilioner, który nazywał siebie wielkim przyjacielem Polski i posiadał udziały w wielu przedsiębiorstwach w kraju. Wśród udziałowców był też Piotr Drzewiecki, pierwszy prezydent Warszawy w latach 1917–1921. Człowiek bardzo wrażliwy społecznie – odmówił przyjmowania wynagrodzenia za swoją funkcję, przeznaczając je na premie dla wyróżniających się urzędników miejskich. Był tak zapracowany, że na spotkania umawiał się nawet na piątą rano. Spółka kupiła kamieniczkę sąsiadującą z budynkiem Bracka 23. Nawiasem mówiąc, bardzo tanio, bo stała tam rudera. Projekt Domu Towarowego zamówiono u kolejnego udziałowca spółki, znanego architekta Franciszka Lilpopa, który zaprojektował gmach z Karolem Jankowskim. Miał z nim spółkę pod nazwą Biuro Architektoniczne Franciszek Lilpop i Karol Jankowski. Miała to być ich pierwsza realizacja w konstrukcji żelbetowej, rzadko wtedy spotykanej. I jak się to pięknie w gwarze inżynierskiej mówi: konstrukcja została przewymiarowana. Architekci bali się, żeby nic się tam przypadkiem nie zawaliło, nie żałowali więc betonu niczym dobry subiekt komplementów. Efekt tego był taki, że stropy w budynku osiągnęły grubość 45 centymetrów i były wsparte na potężnych słupach. Miało to tę zaletę, że kiedy w czasie II wojny światowej podczas ostrzału miasta w budynek uderzył pocisk, to owszem, przebił dach, zdmuchnął ścianki działowe, ale jego konstrukcja pozostała nienaruszona. Budynek postawiono bardzo szybko, zaledwie w dziewięć miesięcy. Kamień węgielny pokropił ks. Wacław Bliziński z Liskowa, znany działacz gospodarczy, nie szkodzi, że w sutannie (wspierał sieroty, założył nie tylko sierociniec, ale też szkoły

i PSL Piast). Dom miał siedem tysięcy metrów kwadratowych, dwie kondygnacje podziemne, parter, pięć pięter i szóste, które było niepełne. Niepełne, bo powstała tam kawiarnia letnia i taras z leżakami. Odpoczywali na nim pracownicy sklepu w godzinach od dwunastej do drugiej. W tym czasie obowiązywała przerwa w handlu, całkiem jak sjesta rodem z krajów Południa. Szkoda, że przepadła po II wojnie. Na piątym piętrze przechowywano futra, na czwartym była księgowość, punkt przyjęcia towaru, pokoje dyrekcji i zarządu, a niżej odbywał się handel. W piwnicach na początku mieściły się szatnie, malarnia porcelany, biuro wysyłki i pakowania przesyłek, ale w latach 30. utworzono tam tzw. dział cen jednolitych. Wszystko po złotówce, dwa albo trzy złote. Podobnie jak w amerykańskim domu towarowym Woolworth. Jak się okazało po latach, Lilpop z Jankowskim postawili czołowe dzieło polskiego modernizmu. Wyposażanie Domu Towarowego trwało dwa miesiące. Wszystkie meble, szafy, lady, gabloty projektował znany wówczas zakład stolarski Herodka. Ten sam Herodek, o którym Melchior Wańkowicz w książce „Szczenięce lata. Ziele na kraterze. Ojciec i Córki – korespondencja” pisał tak: „Stolarz, niezapomniany pan Herodek, dumny z tego, że w Brukseli robił sypialny dla Cleo de Merode na zamówienie Leopolda belgijskiego, pocił się i sapał. Geniusz mu się otwierał dopiero po wypiciu całej butelki śliwowicy jugosłowiańskiej, rocznik 1890, z niebieską etykietką. Imć Herodek już takiejże śliwowicy z 1895 z etykietką czerwoną nie uznawał, jak nie bardzo chciał uznawać innego martela niż ten z drobnym maczkiem napisów „extra” na etykiecie. Trzeba było czekać, aż stęknie z głębi grubego brzucha, podniesie wołowe oczy i zachwali: C’est fort, mais ce n’est pas méchant. W stosunku do mebli mawiał przeważnie pogardliwie: C’est vieux, mais ce n’est pas ancien. Po tej pochwale trunku można było dopiero przystąpić ad rem planowania, omawiać ułożenie słoi „w pióro” na drzwiach jesionowych, taksować okropny dyrektoriat przysłany przez starozakonnego Sieradzkiego z Kalisza (który Herodek upierał się immédiatement zwalić na opał) i patrzeć, jak staremu mgłą zachwytu zachodzą oczy, kiedy próbował gładkość politury na kancie jakiejś robaczywej komódki Biedermeier”. Herodek z całą pewnością był drogi, ale dobry. Wykonał też dla Jabłkowskich wystrój kawiarni i salonu mód. Dom był gotów na wielkie otwarcie.

Specjalne zaproszenie na pokaz

Pokazy mody odbywały się w stolicy regularnie. Stefania Grodzieńska w wywiadzie dla „Gazety Wyborczej” opowiadała o nich tak: „Był wówczas pewien, nazwijmy go dzisiejszym językiem, wielki krawiec, nazywał się Herse. Taki nasz polski Dior. Na rogu ul. Kredytowej i Marszałkowskiej Herse miał swój Dom Mody. No i ten Herse wybierał sobie modelki, podobnie jak robiły to inne duże domy mody. Najczęściej spośród tancerek, bo wiedziały, jak się poruszać, nie trzeba było ich uczyć. Zaliczałam się do tej »kadry« Hersego. To była szalenie dobra praca. Raz, że płacił nieźle, dwa, że z kolekcjami Hersego miałam możność bywać na eleganckich balach, a przy okazji podglądałam wielki świat . Poznałam najpopularniejsze osoby – Wieniawę, Smolarską”. („Gazeta Wyborcza”, 15 listopada 2003 roku). U Hersego pokazy odbywały się co sezon: wiosną, latem, jesienią i zimą. Przychodziły na nie na przykład aktorka i śpiewaczka Mieczysława Ćwiklińska, Andryczówna, czyli Nina Andrycz – późniejsza żona premiera PRL Józefa Cyrankiewicza. Ta druga siadywała upozowana z białym kotkiem w objęciach. Modelki rekrutowano głównie spośród tancerek, ale nie tylko. Nie raz Adam Herse na ulicy podchodził do co piękniejszych panien, proponując im udział w pokazach. I nie raz panna chciała, aż oczy jej się błyszczały z radości, ale matka się nie zgadzała. Bo nie wypada, żeby córka pracowała jako modelka. Elegantki międzywojennej Warszawy nie wyobrażały sobie marca i września także bez pokazu mody w Domu Towarowym Bracia Jabłkowscy. Przychodziło na nie 800 osób, każdy musiał mieć specjalne zaproszenie. Personel domu dbał o to, żeby zaproszenia trafiły w pierwszym rzędzie do znanych w mieście sióstr Lilpopówien. Do Lilpopów należał największy zakład przemysłowy międzywojennej Warszawy, czyli Lilpop, Rau i Loewenstein. Produkowano w nim na przykład lokomotywy, wagony kolejowe i tramwajowe, samochody, w tym ciężarowe (marki Chevrolet oraz Buick), silniki, piece oraz szyny. Gdy na pokaz mody przychodziły Lilpopówny, od razu powstawała z tego relacja w prasie. Inne damy z towarzystwa dochodziły więc do wniosku, że one też muszą przyjść. Ech, Lilpopówny, cóż to były za kobiety! Aniela związała się z prezydentem rządu Rzeczpospolitej Polskiej na Uchodźstwie, Edwardem Raczyńskim. Halina – ze światowej sławy dyrygentem, Arturem Rodzińskim. Maria popełniła samobójstwo.

Święty Mikołaj na ulicach Warszawy pod Centralnym Domem Dziecka (dawny Dom Towarowy Braci Jabłkowskich). Warszawa, 1965 rok

Przyszły „klijent” Najważniejszymi klientami Domu Jabłkowskich nie były wcale kobiety, tylko dzieci. Kiedy matka przychodziła z córką na zakupy, młoda dama traktowana była niczym mała księżniczka. Ekspedientki podsuwały jej lustra i kolejne modele kapeluszy. Dziecko przymierzało kapelusiki, stroiło miny do lustra, świetnie się przy tym bawiąc. Było to ze strony Jabłkowskich pragmatyczne do bólu – nie da się zrobić większego wrażenia na matce niż wtedy, gdy się dobrze traktuje jej dziecko. Pracownicy Jabłkowskich mieli takie oto instrukcje: „Inteligentny sprzedawca traktuje dziecko jako pośrednika w zakupie i jako przyszłego klijenta”. „Dziecko powinno być objęte przywitaniem”. W tamtych czasach biznes budowało się w perspektywie na dziesięciolecia. Dziewczynka za pięć, osiem, najdalej dziesięć lat miała być wierną klientką. A później miała do Jabłkowskich przyprowadzić własną córkę. Nie ma w dzisiejszym marketingu chwytu, którego nie stosowali przedwojenni handlowcy z domów towarowych. Standardem była dostawa do domu w dniu zakupu. Bezpłatnie. Reklamacja? Telefonicznie nawet całą dobę. Reklamacja złożona

przez klienta dla dobrego handlowca wcale nie była nieszczęściem. Była okazją. Jeśli klient przyszedł się poskarżyć, że nabył futro z wadą, to nie tylko wymieniano mu je na nowe, ale jeszcze najmocniej go przepraszano i odwożono autem do domu. To robiło wrażenie. Niezmiennie od dziesiątków lat najgorszym okresem w handlu jest styczeń. Dom Towarowy Braci Jabłkowskich robił wtedy tzw. biały tydzień. Na zewnątrz mróz, a klient wchodził do sklepu, gdzie było ciepło, kwitły drzewa, grała dyskretna muzyka, a w ofercie znajdowały się głównie białe rzeczy: tkaniny, obrusy, bielizna, serwetki itd. Wszystko taniej o 10 procent . Lepiej obniżyć marżę i sprzedać towar, niż nie sprzedać w ogóle. Reklama w środkach komunikacji? Przedwojenny standard. W 1930 roku w 450 tramwajach w mieście (na 570) wisiały plakaty reklamowe Jabłkowskich.

Oświecona firma W szczycie sezonu, czyli w okresie od listopada do grudnia, w Domu Jabłkowskich pracowało 700 osób. Do tego dochodził dom towarowy w Wilnie, gdzie zatrudniano ponad 200 osób. Kadrę Jabłkowscy rekrutowali na dwa sposoby. Na stanowisko ekspedientki przyjmowano głównie dziewczyny z podwarszawskich miejscowości, na przykład z Tłuszcza czy Pruszkowa. Dla nich praca u Jabłkowskich to był awans społeczny. Uczyły się niezwykle szybko, w czym zresztą firma im pomagała. Organizowała kursy językowe – angielskiego, francuskiego, niemieckiego, i to na kilku poziomach. Młodszy personel rano pracował, a wieczorem uczęszczał na dodatkowe zajęcia w szkole handlowej i zajęcia z języków obcych. Z myślą o pracownikach powstała biblioteka beletrystyczna i specjalistyczna – handlowa. Żeby mamy mogły się oddać pracy, w latach 30. działała w Domu Braci Jabłkowskich „stacja opieki nad matką i dzieckiem”, czyli po prostu przedszkole. Przyjechawszy rano do pracy, kobieta zostawiała tam dziecko, a w czasie przerwy mogła do niego zajrzeć. Dzieci były pod opieką pielęgniarki, trzy razy w tygodniu przychodził do nich lekarz. W oświeconych firmach tego okresu był to zresztą standard; nie szukając daleko – żłobek i przedszkole prowadziła też fabryka Wedla (będzie o niej w innym rozdziale tej książki). Co sobotę organizowano potańcówki, pracownicy mieli własne stowarzyszenie, stołówkę i dziewięć sekcji zainteresowań, m.in. narciarską, pingpongową, wioślarską, a nawet szybowcową. Funkcjonowała też wypożyczalnia sprzętu sportowego. Tuż przed wojną powstała idea budowy domu wypoczynkowego dla pracowników, zaczęto nawet zbierać fundusze.

„Z ulicy” brano jedynie niższy personel. Wyższe stanowiska zajmowały tylko osoby, które awansowały w ramach firmy. Na przykład Edward Kuligowski został przyjęty jako 16-letni chłopiec. Na początku był gońcem, równocześnie kończył szkołę. Potem został sprzedawcą, kierownikiem stoiska, kierownikiem działu, piętra, kierownikiem działu zakupów, aż został dyrektorem domu towarowego w Wilnie. Jabłkowscy byli pod tym względem nieugięci. Oto historia, która to pokazuje: Feliks (dyrektor oraz współwłaściciel) siedział w swoim biurze, gdy zapowiedziano mu przybycie kandydata do pracy. Były to czasy, gdy w pewnych sferach wydawano listy polecające. I jeżeli ktoś się zgłosił z listem polecającym, było to niemal gwarancją załatwienia sprawy. Młody człowiek podał Feliksowi list, przekonany, że zatrudnienie go będzie czystą formalnością. Ten powoli otworzył kopertę, po czym przeczytał pismo, które głosiło, że jego niezwykle szanowany w towarzystwie znajomy poleca tegoż młodego człowieka do pracy i zaświadcza, że jako osoba pochodząca z dobrej rodziny i niezwykle starannie wykształcona, nadaje się on na wyższe stanowisko kierownicze. Jabłkowski zamknął list . – To absolutnie nieprzyjęte w firmie – wyjaśnił spokojnie. – Awansujemy wyłącznie osoby z personelu, mające za sobą staż pracy u nas – dodał. Młodzieniec się zdenerwował. Niedoszły szef próbował mu kolejny raz wyjaśnić, że nie ma szans na zatrudnienie go. Po dłuższej rozmowie młody mężczyzna wypalił: – Mam ze sobą rewolwer i jeżeli pan mnie nie przyjmie do pracy, to ja się zastrzelę! Po czym wybiegł i zamknął się w toalecie. Z rewolwerem. Feliks Jabłkowski kulturalnie odczekał kilka minut i podszedł do drzwi łazienki. Zapukał i zapytał: – Czy już? Odpowiedziała mu cisza. Po chwili drzwi otworzyły się z hukiem. Młody człowiek wybiegł i więcej się nie pokazał.

Kryzysy. Było ich wiele W 1923 roku inflacja w Polsce wynosiła 360 procent . Miesięcznie. Rząd Wincentego Witosa – zwany przez przeciwników politycznych Chjeno-Piastem (od nazw głównych partii wchodzących w jej skład: Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” i Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej) – poległ, nie radząc sobie z inflacją. Towaru na półkach było coraz mniej, a ceny zmieniały się z dnia na dzień.

Jabłkowscy ratowali majątek, kupując nieruchomości: dwie kamienice przy Chmielnej 19 i 21, które miały być wykorzystane do rozbudowy Domu Towarowego, a także działkę przy ulicy Puławskiej przy parku Morskie Oko. W grudniu 1923 roku, po serii strajków, Witos ustąpił. Hiperinflację zakończyła dopiero reforma walutowa nowego premiera Władysława Grabskiego. 1,8 miliona marek wymieniono na 1 złoty, 1 dolar to było 5,18 złotego, a 1 frank szwajcarski był równy 1 złotemu. Sytuacja gospodarcza wcale się jednak nie poprawiała. Na przełomie lat 1923–1924 nastąpił nieurodzaj. Na domiar złego, rok później rozpoczęła się wojna handlowa z Niemcami, gdzie trafiało wcześniej 40 procent polskiego eksportu. Niemcy ogłosili embargo na polski węgiel. W rewanżu, Polacy podnieśli cło na towary sąsiada. Rachunek ekonomiczny był jednak bezlitosny. Wojna celna wykańczała naszą gospodarkę, kurs złotego był zbyt wysoki, deficyt handlowy rósł. Ludzi nie było stać na podstawowe artykuły żywnościowe, a co dopiero na zbytki, jakim były zakupy w Domu Towarowym. Jabłkowscy w ciągu dwóch lat odnotowali pół miliona złotych straty. Dla porównania – za samochód, który wówczas był luksusem, trzeba było zapłacić około 5 tysięcy złotych. Niezła pensja to było 200 złotych miesięcznie. W pierwszej połowie 1926 roku Dom wileński i warszawski musiały zawiesić wypłaty pensji. Do firmy wprowadzono zarządców przymusowych. Rodzinie udało się jednak dogadać z wierzycielami – podpisano z nimi ugodę z redukcją zobowiązań i faktycznie w ciągu trzech lat ich spłacono. Pomogło osłabienie złotego i strajk górników angielskich, dzięki któremu polski węgiel znów zaczął być w dużych ilościach eksportowany za granicę. Dom Jabłkowskich odżył. Przez cztery lata, do 1930 roku, zyski firmy wyniosły prawie 3 miliony złotych. I wtedy nadszedł moment, który mógł roznieść Dom Towarowy w pył. Piekło deflacji. Deflacja w Polsce zaczęła się w 1930 roku. Na świecie szalał kryzys finansowy. Polacy pieniądze trzymali w bankach i nie chcieli ich wydawać. Towary, które zostały zakupione za 100 złotych, z czasem kosztowały już 95, 90, 85 złotych... W tym okresie mocno podupadł Dom Hersego. Jego właściciele doszli do wniosku, że taki stan dla gospodarki jest całkowicie nienaturalny. Trzeba przeczekać. Hamowali więc obrót i czekali, aż kryzys się skończy. Nie chcieli sprzedawać towaru, zresztą mało kogo było wówczas stać na podobne ekstrawagancje. Tyle że deflacja nie skończyła się po miesiącu czy dwóch miesiącach, ale trwała pięć długich lat . Feliks Jabłkowski stwierdził z kolei, że w takiej sytuacji musi przyspieszyć rotację

towaru. Im szybciej będzie się sprzedawać, tym lepiej. Bo jeśli na towarze za 10 złotych marża wynosiła złotówkę, to do momentu, kiedy udawało się go sprzedać za 9 złotych i 2 grosze, firma miała jakiś zysk. A jak cena spadała poniżej 9 złotych, trzeba było do niego dołożyć. Każdy towar miał więc przywieszkę z datą pojawienia się na stoisku. Feliks co rano przechodził się między stoiskami i sprawdzał te przywieszki. Jeżeli widział coś, co za długo wisi, zwracał uwagę obsłudze albo sam zarządzał przecenę. Dom Jabłkowskich ocalał. Okres prosperity dla niego przyszedł ponownie dopiero pod koniec lat 30. Finanse firmy miały się na tyle dobrze, że postanowiono przystąpić do wyburzenia sąsiednich działek i rozbudowy domu handlowego. Początek prac zaplanowano na październik 1939 roku. Dom Mody Herse już nie podniósł się po kryzysie. W 1936 roku przestał szyć ubrania. A dwa lata później budynek został sprzedany Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, chociaż Żydzi mówili na mieście, że panowie Herse mogliby za swoje guziki Dom Mody ratować. Rodzinie brakowało jednak determinacji. Była podzielona. W domu przy Marszałkowskiej została tylko żona Adama – Joanna z Temlerów. Jan z rodziną przenieśli się do wilii w Konstancinie. Pamięć o marce w latach 1938–1939 próbował ratować Tadeusz Herse. „Po upadku rodzinnej firmy założył własny sklep pod nazwą »Studio Mody«...” wspominała w swoich pamiętnikach „Saga ulrichowsko-machlejdowska” Krystyna Machlejd. Mieściło się ono w tzw. Domu bez Kantów przy Krakowskim Przedmieściu.

W nocy nalot, w dzień łapanka Luftwaffe uderzyło na Warszawę już 1 września 1939 roku. 8 i 9 września dwie niemieckie dywizje pancerne ruszyły do ataku przez Wolę i Ochotę. Obrońcom udało się ich jednak powstrzymać. Warszawa broniła się dalej. 17 września, w dniu wejścia działających w porozumieniu z siłami niemieckimi wojsk radzieckich do Polski, Adolf Hitler osobiście wydał rozkaz ostrzelania Zamku Królewskiego. Warszawa broniła się dalej. 21 września batalion 30. Pułku Strzelców Kaniowskich (batalion w tamtych czasach liczył około 700 żołnierzy), tracąc pół tysiąca żołnierzy, zatrzymał w rejonie Wawrzyszewa uderzenie niemieckiej dywizji piechoty, wpartej czołgami i artylerią. To wydarzenie zostało później nazwane „warszawskimi Termopilami”. Dom Jabłkowskich wciąż działał. I tak do 25 września, kiedy na miasto ruszył nalot dywanowy. Zginęło 10 tysięcy osób, 15 tysięcy zostało rannych, 12 procent

miasta legło w gruzach. W ruiny zamieniły się całe kwartały domów na Śródmieściu, Ochocie i Woli. Dom Hersowski został zbombardowany przez niemieckie samoloty i spalony. Joanna Herse, kobieta w podeszłym już wieku, cudem uciekła stamtąd na czworakach. To był ostateczny koniec epoki Domu Mody. Jabłkowscy mieli więcej szczęścia. Zakładowa straż pożarna była cały czas w pogotowiu i dbała, aby budynek nie spłonął. Piwnice, bo strop nad nią miał pół metra żelbetonu, były wykorzystywane jako schron dla pracowników i okolicznej ludności. Feliks Jabłkowski trafił do niewoli w Modlinie. Z prowizorycznego obozu wojskowego dla oficerów wykupiła go żona. Wrócił i zdecydował się prowadzić Dom tak długo, jak to tylko możliwe. Ekonomicznie nie miało to żadnego sensu. W lutym 1940 roku wznowił jednak działalność. Towary, zgodnie z zarządzeniem władz okupacyjnych, sprzedawano na kartki, było ich zresztą niewiele. Ubrania były reglamentowane. W podziemiu powstał dział rolniczy, gdzie można było kupić nasiona, warzywa i narzędzia rolnicze, a na parterze otworzył się dział księgarski. Dom zawarł też porozumienie z kilkoma firmami, które miały prawo do handlu z wsią, a także z Wedlem, dostarczającym co miesiąc do firmy kilkaset kilogramów cukierków. Słodycze rozdzielano następnie wśród pracowników, których było 200. Oni, a często także ich rodziny, żywili się bezpłatnie w zakładowej stołówce. Kucharki gotowały z produktów skupowanych od szmuglerów. Jednak największą zaletą pracy w Domu Towarowym stało się posiadanie ausweisu, czyli zaświadczenia o zatrudnieniu. Taka karta pracy bardzo pomagała w razie łapanki. Osoby mające pracę, po wylegitymowaniu zwalniano. A jeśli nie? Na ulicy Skaryszewskiej na Pradze był obóz przejściowy, gdzie przetrzymywano je przed wywiezieniem ciupasem do obozu koncentracyjnego albo na roboty. W tym czasie w stolicy popularna stała się piosenka „Siekiera, motyka”, którą w mieszkaniu na Francuskiej na warszawskiej Saskiej Kępie napisała reporterka radiowa Anna Jachnina: „Siekiera, motyka, piłka, szklanka, W nocy nalot, w dzień łapanka. Siekiera, motyka, piłka, gaz, Uciekajmy póki czas. Siekiera, motyka, żandarm, buda, Każdy zwiewa gdzie się uda.

Po co siedzieć w cytadeli Albo w jakiejś innej celi. Siekiera, motyka, piłka, deska, Ta ulica Skaryszewska. Siekiera motyka i dwie deski, Już jesteśmy na Skaryszewskiej”. Jeśli któryś z pracowników trafiał na Skaryszewską, przedstawiciel firmy od razu tam jechał, żeby „dać w łapę” i go wykupić. „Siekiera motyka, piłka, szklanka. W nocy nalot w dzień łapanka. Siekiera motyka, piłka, gwóźdź. Masz górala i mnie puść. A jak nie masz tysiąc złotych to wyjeżdżasz na roboty. Siekiera motyka, piłka, linka, Tutaj Prusy tam Treblinka.” W 1943 roku Niemcy chcieli przejąć Dom Towarowy. Feliks Jabłkowski został wezwany do szefa wydziału gospodarczego dystryktu warszawskiego, gdzie usłyszał, że sklep będzie odtąd prowadzić sprzedaż tylko dla Niemców. Przedstawiono mu dwóch panów, którzy zamierzali kupić firmę. Jabłkowski z niepokojem spojrzał na młodych opryszków, którzy mieli złożyć mu ofertę „zakupu” sklepu. Wszystko w pozornie dobrej atmosferze. Niemieccy urzędnicy w kontakcie z kimś, kto – jak Jabłkowski – biegle mówił po niemiecku, byli bardzo uprzejmi. Jabłkowski zamarł, po czym odpowiedział bardzo ostrożnie, że nie jest jedynym akcjonariuszem firmy, a taką ofertę musi rozważyć wspólnie z pozostałymi. Wrócił do domu przerażony. Nie wiedział, co robić. Następnego dnia rano wziął jednak do ręki gazetę: Stalingrad skapitulował. Bitwa trwająca od 23 sierpnia 1942 roku do 2 lutego 1943 roku zakończyła się poddaniem otoczonych pierścieniem przez Rosjan wojsk generała Friedricha Paulusa. Paulus trafił do niewoli, czym wywołał wściekłość Hitlera. „Kobieta pozbawiona godności potrafi popełnić samobójstwo, a nie ma na to odwagi feldmarszałek niemiecki” skomentował postawę swego podwładnego. Niemcy mieli więc przetrącony kręgosłup. Od tego momentu zaczęli się już tylko

cofać. Po Stalingradzie rzekomi kupcy więcej do Jabłkowskiego się nie odezwali, a kolejnych chętnych do przejmowania firmy i jej majątku nie było. Przynajmniej do wiosny i lata 1944 roku. W mieście narastał wtedy niepokój. Wojska radzieckie zbliżały się do Warszawy. Przed Domem Towarowym zaczęli się gromadzić przedstawiciele półświatka, którzy czekali na sposobność, żeby tu wejść i zagrabić wszystko, co się tylko do zagrabienia nadawało. 1 sierpnia wybuchło powstanie warszawskie. Krótko potem ​Feliks Jabłkowski, razem z swoim pracownikiem Janem Zapaśnikiem, udał się do dowództwa powstania na rogu Jasnej i Świętokrzyskiej i złożył deklarację wydania z domu handlowego tego, czego powstańcom trzeba. Poprosił jednak, żeby Delegatura Rządu wystawiła kwity rekwizycyjne. Mimo że w budynku nie było wody, a dotychczasowa kierowniczka kuchni poszła z butelką benzyny na czołgi, uruchomiono stołówkę. Na początek wydawano tylko kaszę i fasolę na sucho, ale później za organizację kuchni wziął się Jan Zapaśnik. Wypiekano w niej chleb, robiono zupę, a na kolację był żurek z fasolką. W ten sposób żywiono drużynę straży pożarnej złożoną z pracowników, obiady wydawano też ponad setce okolicznych mieszkańców. „Swoją drogą, musieliśmy wtedy wyglądać dziwnie. I cywile. I powstańcy. Nie byli znowu wcale do siebie tacy niepodobni. Wszyscy ludzie, co wyłazili wtedy z Warszawy, byli do siebie podobni i zupełnie niepodobni do innych” pisał Miron Białoszewski w „Pamiętniku z powstania warszawskiego”. Swój pamiętnik prowadził również Zapaśnik, który był też szefem straży pożarnej Domu Jabłkowskich. Opisywał okradanie się nawzajem, próby włamania się do firmy, żeby wynieść towar, fałszywe rekwizycje, kiedy ktoś podawał się za żołnierza, wybierał sobie futra i grożąc bronią, je zabierał. Dzień po dniu odnotowywał, ile ukradli, ile wynieśli. Po powstaniu Niemcy podłożyli w budynku ogień. Spalili wszystko, co było wewnątrz. Same ściany zostały nienaruszone. Jabłkowscy z powstania ocalili tylko kanarka.

Fasada Domu Towarowego Braci Jabłkowskich, ulica Bracka 25, Warszawa

Rekwizycja 15 maja 1950 roku Feliks Jabłkowski wstał bardzo wcześnie rano. Był to wysoki, łysiejący mężczyzna o poważnym wyrazie twarzy. Miał wąskie, zaciśnięte usta, a na sporym nosie tkwiły czarne okulary. Podobnie jak jego ojciec Józef, lubił być w pracy przed swoimi pracownikami, tak żeby samodzielnie wszystkiego dopilnować. Był poniedziałek, ​zbierało się na deszcz. Tego dnia miał upaść należący do jego rodziny nieprzerwanie od 36 lat Dom Towarowy Braci Jabłkowskich. Feliks jeszcze tego nie wiedział. Oczywiście przewidywał kłopoty, nie dopuszczał jednak do siebie najgorszego. W końcu firma przetrwała pierwszą bitwę o handel. Pod tą nazwą kryło się dwuletnie pasmo tępienia prywatnych sklepów, prowadzone pod nadzorem gorliwego komunisty Hilarego Minca, w tamtym okresie ministra przemysłu i handlu. Minc w czasie II wojny był współtwórcą 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, która przysięgała wierność ZSRR. Pełnił tam funkcję oficera politycznego odpowiedzialnego za kontakty z NKWD, czyli sowieckimi służbami bezpieczeństwa. Po wojnie jego recepta na kłopoty gospodarcze niemal całkowicie zniszczonego kraju była bardzo prosta: eliminacja prywatnych środków produkcji plus eliminacja prywatnego handlu. Jedno i drugie należało, zdaniem Minca, zastąpić państwowym. Okoliczności temu sprzyjały: na przełomie 1946 i 1947 roku

w sklepach zaczęło brakować wszystkiego. Prywatni właściciele sklepów stanęli nagle przed gigantyczną pokusą – wystarczyło przetrzymać towar przez tydzień, dwa albo trzy tygodnie, a zyskiwał on mocno na wartości. Nie każdy potrafił się jej oprzeć. W rewanżu socjalistyczne władze z furią zaatakowały handlowców, zarzucając, że mają w sobie naturalną skłonność do spekulacji. Pod naciskiem Minca, w czerwcu 1947 roku uchwalono więc nowe prawo, zgodnie z którym każdy właściciel sklepu mógł być skazany na 5 lat więzienia i 5 milionów grzywny za zbyt wysokie ceny. O tym, czy są one zbyt wysokie, decydowały rzecz jasna władze. Powołano Biuro Cen, które ustalało dopuszczalne marże i ceny maksymalne, oraz Komisję Cennikową, kontrolującą ich przestrzeganie. Wprowadzono domiary, specjalne podatki nakładane przez urzędy skarbowe, jeśli udało się im ujawnić wyższe niż zadeklarowane przez przedsiębiorcę dochody. Wreszcie, nowe ramię socjalistycznego państwa, czyli Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, ruszyło do sklepów. Tylko w ciągu pierwszych sześciu tygodni Komisja sprawdziła ich ponad 15 tysięcy. Ci handlowcy, którzy wzbudzili podejrzenia, od razu trafiali do obozów pracy. W 1947 roku było tam 4,5 tysiąca osób. W 1949 roku liczba ta się podwoiła. Handel stał się nagle bardzo niebezpiecznym zajęciem. Przez dwa lata liczba sklepów zmalała ze 134 tysięcy do 77 tysięcy. I to pomimo że socjalistyczne władze otworzyły ponad 20 tysięcy własnych placówek. O ironio, zaopatrzenie nadal potwornie kulało. Jabłkowscy przetrwali te zawirowania. Co nie oznacza, że uniknęli ​szykan. Feliks w ten poniedziałkowy poranek 15 maja 1950 roku śpieszył się do pracy, bo zarząd firmy miał się zastanowić, co zrobić z ekstrapodatkiem od wzbogacenia wojennego, który władze właśnie nałożyły na Dom Braci Jabłkowskich. Podatek wynosił 40 570 100 złotych – za te pieniądze można było wypłacać przez pół roku pensje 200-osobowej załodze. Fiskus karę wyliczał w prosty sposób: brano zobowiązania firmy sprzed 1944 roku i mnożono je przez 40; otrzymana w ten sposób kwota trafiała na konto Skarbu Państwa. W przypadku Jabłkowskich obliczenia ni w ząb się nie zgadzały. Jak by nie liczyć, karę zawyżono o 11 milionów złotych. Kiedy Feliks dotarł do Domu Towarowego, od razu ruszył na piętro, w którym miał swoje biura zarząd. Narada w pokoju dyrekcji trwała w najlepsze, gdy pod firmę zajechały czarne citroeny, z których wysiedli mężczyźni w czarnych płaszczach. Zarząd zdążył postanowić, że firma, owszem, zapłaci karę, ale będzie się starać o jej zmniejszenie – urząd skarbowy mógł ją zredukować, jeśliby oczywiście chciał, o połowę i rozłożyć na raty. Portier, po krótkiej dyskusji z przybyłymi, wykręcił numer wewnętrzny.

W pokoju dyrekcji ostro zabrzęczał telefon. „Na parterze czeka grupa urzędników. Chcą, aby zszedł do nich dyrektor firmy i cały zarząd” powiedział portier. Józef Jabłkowski, wówczas człowiek już 90-letni, pełniący funkcję dyrektora, zszedł do nich jako pierwszy. Choć mógł zjechać windą, wybrał schody. Szedł wolno, mocno opierając się o poręcz. Z każdą chwilą coraz wolniej, jak by to miało cokolwiek zmienić. Stanął na podeście schodów przed mężczyznami w płaszczach, wiedząc doskonale, co go czeka. „Pan nie ma tu już wstępu, proszę natychmiast opuścić budynek” powiedział łagodnie jeden z nich – ten, który najwidoczniej dowodził grupą. Józef miał umrzeć rok później. Do śmierci już nie przekroczył progu Domu. Socjalistyczne władze mu na to nie pozwoliły. Pozostałych członków zarządu aresztowano. Feliksa przewieziono do więzienia na Rakowieckiej. Jeszcze tego samego dnia Dom Towarowy Braci Jabłkowskich utracił zezwolenie na prowadzenie działalności detalicznej (wydawała je władza municypalna), a dzień później również hurtowej (decyzją resortu handlu). Sprawność władz w tej sytuacji wzbudziła najwyższe zdumienie. Były to wszak czasy, kiedy list z Ochoty na Mokotów szedł siedem dni. Do firmy weszły zespoły spisujące majątek. Każdy liczył od 6 do 9 osób. Byli w nich przedstawiciele urzędu skarbowego, władz miejskich, ministerstwa handlu, związków zawodowych oraz przyszłego właściciela, czyli Powszechnego Domu Towarowego. Spisując majątek w Domu Towarowym, znaleźli głównie... drewno opałowe. W tamtych czasach w Warszawie mocno brakowało mebli. W Domu ​znajdowały się zaś ​gigantyczne ilości stołów, krzeseł, lad, które Jabłkowscy ściągnęli z ziem zachodnich. Zdaniem Komisji nadawały się one tylko do tego, aby skończyć w piecu. Tkaniny w belach, łącznie tysiąc metrów bieżących – wyceniono na 2 tysiące złotych. W gabinecie Józefa wisiały trzy obrazy: Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski i Józef Chełmoński. Opis komisji? „Obrazy różne, sztuk trzy – wartość 500 zł”. W Domu Towarowym były dwie kawiarnie, w których podawano jedzenie i napoje na małych i dużych platerowanych tacach zrobionych przez braci Henneberg. Tac spisano 47; z wyjątkiem dwóch, wszystkie zostały od razu skupione przez członków komisji spisowej. Ci zrobili sobie wewnętrzny przetarg: duże tace po 200 złotych sztuka, małe po 100 złotych. Łyżeczek spisano tylko 27. Dlaczego tac było aż 47, a łyżeczek prawie o połowę mniej? Do odpowiedzi na to pytanie trzeba dedukcji: tac nie można było schować do kieszeni, a przeciętna kieszeń mieściła wiele platerowanych łyżek i widelczyków. Maszyna do pisania – jej wartość ustalono aż na 27 tysięcy złotych. Maszyna była

potencjalnie niebezpieczna, ktoś mógł na niej coś napisać, więc wycena była wysoka, tak aby nikt nie mógł sobie kupić czegoś takiego do domu. Cały dobytek firmy wyceniono na 40 milionów złotych, co wystarczyło akurat na spłatę rzekomego długu wobec państwa tytułem „wzbogacenia wojennego”. Już 30 maja 1950 roku w prasie ukazały się ogłoszenia o upadłości firmy. Feliks Jabłkowski w dalszym ciągu siedział w więzieniu na Rakowieckiej. Przesłuchiwała go Julia Brystygier, pseudonim „Krwawa Luna”, dyrektor V departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. O ironio, była kochanką Hilarego Minca. Więzień polityczny Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa w książce „Trudne decyzje” pisała o niej tak: „Julia Brystygierowa słynęła z sadystycznych tortur zadawanych młodym więźniom, była zdaje się zboczona na punkcie seksualnym i tu miała pole do popisu. Biła ich na przykład pejczem po genitaliach i przycinała je szufladą”. Feliks na szczęście miał już 51 lat, a „Krwawa Luna” nie katowała go, tylko przesłuchiwała. Tłumaczył jej, że firma płaci podatki, że za własne środki i z własnej woli zrekonstruowała po wojnie kamienicę Baryczków na warszawskim Starym Mieście, za co przyznano nawet Jabłkowskim Złotą Odznakę Odbudowy Warszawy. – O co chodzi? – zapytał w końcu. – O wyeliminowanie posiadaczy jako klasy – odparła Brystygierowa ostro. Podała mu do podpisu dokumenty dotyczące upadłości firmy. Feliks wiedział, że jeśli tego nie zrobi, zostanie w więzieniu. Albo „Krwawa Luna” przestanie być uprzejma. Podpisał. Kiedy strażnik otworzył drzwi celi, aby go wypuścić z więzienia, krzyknął: „Wokulski, wychodzić!”. Więźniowie nie mieli wątpliwości, o kogo chodzi. Jabłkowski również. I tak najsłynniejszy dom handlowy II Rzeczpospolitej oficjalnie przestał istnieć.

Obecny właściciel kamienicy Jabłkowskich – Jan Jabłkowski, Warszawa, 2013 rok

Epilog W trakcie okupacji niemieckiej budynek, w którym znajdował się Dom Mody Bogusław Herse, został obniżony do wysokości kondygnacji oraz parteru i prowizorycznie wyremontowany. Konstrukcję przykryto daszkiem. Mieściły się tu lokale usługowe. Klienci domu zostali zabici w trakcie wojny przez Niemców i Rosjan. Ci, którzy ocaleli, i tak nie mieliby pieniędzy na zakupy. W 1958 roku resztki budynku zburzono. Dziś nie ma po nim nawet śladu. W tym miejscu znajduje się teraz bezkształtny blok mieszkalny pod numerem Marszałkowska 140. Połączenia Marszałkowskiej z ulicą Kredytową już nie ma. Kto jest ciekaw, jak wyglądał Dom Mody Herse, może go zobaczyć już tylko w filmie z 1933 roku pod tytułem „Jego ekscelencja subiekt” z Eugeniuszem Bodo w roli głównej. Jeszcze przez długie lata po wojnie przychodziły do Konstancina, gdzie mieszkała rodzina Herse, zaproszenia na pokazy mody od francuskich firm. Adresowano je: „Herse Varsovie”. Tylko tyle. A jednak docierały. Od kilku lat marka Herse jest znów obecna na rynku. Sprzedaje ekskluzywne podarunki dla mężczyzn i kobiet – szale, krawaty, chusty. Interes prowadzi potomek Adama Herse, Jan Górski. Dom Towarowy Braci Jabłkowskich istnieje do tej pory. ​Niedawno, po ponad

dwóch dekadach starań, rodzina zdołała go odzyskać. ​Udało się eksmitować zajmującą nielegalnie budynek księgarnię Traffic Club. Na działce kupionej przez Jabłkowskich jeszcze przed II wojną światową, stoi dziś tzw. Nowy Dom Braci Jabłkowskich. Został zbudowany kilka lat temu i są w nim pomieszczenia biurowe. Nowy budynek jest tak skonstruowany, że w każdej chwili można go połączyć w jedną całość ze starym. I zainstalować wewnątrz ruchome schody. A Ordonka? W czasie wojny tułała się po ZSRR i Indiach. Zmarła na wygnaniu, w Bejrucie. Ale to już całkiem inna historia.

Jerzy Blikle do Warszawy wraca na piechotę. Przez dwa tygodnie, głównie nocami, w chłopskim ubraniu, które kupił po drodze od rolników. Dookoła spadają bomby zrzucane przez niemieckie Luftwaffe, drogi są pełne uciekinierów, polska armia w rozsypce. A Blikle idzie: brudny, nieogolony i zmęczony jak pies. Z Warszawy wyjechał we wrześniu 1939 roku – własnym samochodem marki Tatra. Wojsko potrzebowało prywatnych aut . Przystojny oficer, lat 33, z wąsem i krótko obciętymi włosami zgłosił się do armii na ochotnika. Został wysłany na Wschód, do Włodzimierza Wołyńskiego. Polskie oddziały szybko otoczyli Rosjanie, którzy 17 września wbili broniącej się przed niemieckim najazdem II Rzeczpospolitej bagnet w plecy. Mieli przeważające siły – do rosyjskiej niewoli w krótkim czasie trafiło ćwierć miliona żołnierzy. Oficerowie dostali komunikat, że zostaną zwolnieni z przysięgi i mogą zdjąć mundury. Część z nich tak zrobiła. Części nie pozwolił na to honor oficerski. Blikle zdecydował się zdjąć mundur – w Warszawie miał ciężarną żonę i rodzinę pod opieką. Wysmarował sobie ręce olejem samochodowym i przedstawił się

Rosjanom jako... szofer pana Bliklego. (Oficerowie, którzy mundurów nie zdjęli, zostali aresztowani, wywiezieni do Katynia lub Ostaszkowa, a następnie rozstrzelani. Wiązano im ręce konopnym sznurem, a potem strzelano w potylicę z bliskiej odległości z pistoletu Walther kal. 7,65 mm albo rewolwerów Nagant kal. 7,62 mm). Jest jesień 1939 roku. Blikle dociera w końcu do stolicy. Miasto jest opanowane przez niemieckie wojska. Nie ma prądu ani ogrzewania. Przechodząc przez most Poniatowskiego, Jerzy spotyka znajomego. – O, pan Blikle, widzę, że pan wrócił. – A wie pan coś o mojej rodzinie? – pyta z nadzieją w głosie. – Niestety, wszyscy zginęli, dom został zbombardowany. Blikle zaczyna biec. Biegnie tak szybko, jak jeszcze nigdy w życiu, modląc się do Boga o litość. Przy skrzyżowaniu Nowego Światu z Alejami Jerozolimskimi widzi, że jego dom stoi. Serce bije mu coraz mocniej. Wpada do mieszkania i w koszu na bieliznę znajduje swojego... syna. Jak się wkrótce dowie, Andrzej Blikle urodził się 24 września 1939 roku na biurku ojca. Pracownicy kawiarni nosili z Wisły wodę w kubłach. Dziadek miał dyżur na dachu. Stał z miotłą w rękach i zrzucał nią na ziemię bomby zapalające, które spadały na dach. Potem pracownicy zasypywali je piaskiem. Aniela Blikle – żona Jerzego i matka Andrzeja – przez pierwsze dni życia niemowlaka wkładała go do kosza na pranie i przykrywała poduszką, bo w trakcie bombardowań z sufitu leciał tynk.

Kawiarnia, cukiernia i lody Jedną z pierwszych kawiarni w Europie założył Jerzy Franciszek Kulczycki, zdaniem niektórych Serb, według innych Kozak, on sam przedstawiał się jako Polak i był z tego dumny. Kulczycki za młodu spędził 10 lat w niewoli tureckiej. Osiadł pod Wiedniem, a zasłynął z tego, że razem z kompanem przedarł się przez obóz turecki i wrócił do miasta, informując o zbliżającej się odsieczy. Wiedeń bronił się dalej, Kulczycki w nagrodę od Jana III Sobieskiego miał dostać 300 worków z kawą, którą wzięto za karmę dla wielbłądów. Kulczycki odkrył jednak przeznaczenie ziaren i otworzył w Wiedniu kawiarnię o nazwie Dom pod Błękitną Butelką. To jemu przypisuje się pomysł doprawiania kawy mlekiem. Pierwsza polska kawiarnia powstała w 1724 roku za warszawską Żelazną Bramą, a założył ją jeden z dworzan króla Augusta II. Jak się nazywał, kim był – nie wiadomo. Chodzili tam tylko dworscy Sasi. Pierwsze kawy, które zawędrowały

na polskie stoły, traktowano jako lekarstwo – głównie na lepsze wypróżnianie i pracę jelit . Kawa sprzyjała także ograniczeniu spożycia alkoholu. Jak ktoś pił kawę, nie pił przez kilka godzin wina ani piwa. Dlaczego? „Kto z mężczyzn chciał uniknąć wina, wstawszy od stołu, miał się do kawy; było to albowiem na kształt przywileju zdrowia, że kto pił kawę, nie mógł być oprymowany winem” pisał w swoim dziele „Opis obyczajów za panowania Augusta III” Jędrzej Kitowicz. Dla jednych mieszczanin, dla drugich szlachcic, przy tym historyk, pamiętnikarz, korespondent polityczny oraz ksiądz, który żył w latach 1728–1804. „(...) panie nabożne, kiedy miały przyjmować komunią, spieszyły się do niej jak najraniej, a po przyjętej jeszcze spieszniej powracały do domu, gotowe wyprać po pysku sługę, policzki jej wyszczypać z wielkiej gorliwości, jeżeliby za wstąpieniem w próg kawy gotowej nie zastały. Parochianki zaś wiejskie, kiedy miały przyjmować tę świętość, opodal od kościoła mieszkające, brały z sobą na odpust kawę i tam albo w domu księżym, albo w karczmie lub innym jakim zaraz po komunii napijały się najmilszego swego trunku z obawy, przez długą czczość żołądka aby aury niezdrowej w niego nie naciągnęły” opowiada dalej Kitowicz, pokazując jak szybko kawa w Polsce się przyjęła. Z kolei pierwsze w naszym kraju lody z prawdziwego zdarzenia zawdzięczamy nuncjuszowi papieskiemu Józefowi Garampiemu, który ściągnął z Włoch do Warszawy doskonałego cukiernika Carluccia Palmoniego. Warszawa tak mu się spodobała, że w niej osiadł. Jak to opisuje Wojciech Herbaczyński w książce „W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich”, Palmoni od 1779 roku „rozsmakował warszawiaków w lodach szczególnej dobroci. Lody nowością nie były, tyle że dość długo robiono je wedle bardzo prostego sposobu – doprawiając miodem lub owocowym sokiem miałko utłuczony lód. W porównaniu z nimi delicje przygotowane z mleka, jaj, cukru i innych ingrediencji, pachnące wanilią czy pistacją, stanowiły bezspornie rewelację (...). Kręcenie lodów było prawdziwą ceremonią. Blaszaną bańkę napełnioną płynną substancją ustawiano w drewnianym kuble z lodem i obracano tak długo, aż płyn zgęstniał na masę. Lód w szafliku posypywano grubo solą, aby przyspieszyć topienie, gdyż ten zabieg obniżał jednocześnie temperaturę oblewającej go wody”.

Karmelki Nad udoskonalaniem wyrobów cukierniczych pracowały w Polsce pokolenia. Już

za czasów Władysława Jagiełły sporządzano „confecti” i „marcepani”. Co ciekawe, zajmowali się tym na dworze królewskim... aptekarze. Prawdziwy rozkwit cukiernictwa miał miejsce w XVIII wieku. Cukiernicze cuda, jak opisuje Antoni Wiesław Blikle w „Dziejach Zgromadzenia Cukierników miasta stołecznego Warszawy”, Polacy zawdzięczają przybyszom z zagranicy. A dokładnie Szwajcarom włoskim z kantonu Gryzonia, których nazywano Gryzonami. W Warszawie w tym czasie niepodzielnie panował i wyznaczał trendy niejaki Baldi. Miał on cukiernię przy ulicy Długiej. To właśnie tam, przy ponczu, zawierane były umowy ze szlachtą na sprzedaż zboża. Szlachta zajadała się też wyrabianymi na miejscu karmelkami. Podobno niebo w gębie. Niejeden szlachcic prosił przed zawarciem transakcji o kilka-kilkanaście minut spokoju, aby móc spokojnie przeżuć cukierki. Równie doskonały w sztuce cukierniczej był Baltresco senior. Chcąc przyciągnąć klientów, postawił na reklamę. Chwalił się, że oprócz ciast, ma też do sprzedaży „pomadę do rośnienia włosów” oraz „ciasto do zębów chędożenia” (Wiktor Gumulicki „Opowiadania o starej Warszawie”). Nieco później pojawił się w Warszawie przy ulicy Podwale cukiernik Marco Bini. Sławę przyniósł mu „nowy rodzaj gazu, którym zaprawiał napoje, a gaz ów spożywany bez szkody dla zdrowia miał podobno rozweselać”. Gdy klientom usta układały się w podkowy, właściciel cukierni wywoływał na środek lokalu zatrudnionego na cały etat Włocha Vincenzio, który przy akompaniamencie liry śpiewał arie operowe.

Kolejka po pączki do cukierni Bliklego, ulica Nowy Świat , Warszawa, 1992 rok

Wśród Polaków, którzy mieli wpływ na rozwój warszawskiego cukiernictwa, trzeba wymienić Karola Wedla. W połowie XIX wieku miał on niewielką cukiernię przy Miodowej. Później zbudował parową fabrykę czekolady. Tę po ojcu przejął i rozwijał syn Emil, o czym więcej będzie w dalszej części naszej opowieści. W 1869 roku przy ulicy Nowy Świat cukiernię otworzył też Antoni Blikle senior. Rodzina Blikle również pochodziła ze Szwajcarii; matka wysłała Antoniego na naukę zawodu do szwajcarskiego cukiernika Kacpra Semadeniego w Łomży. Po paru latach Antoni przyjechał do Warszawy jako subiekt (mówiąc językiem bardziej współczesnym – czeladnik). Podjął pracę w cukierni Michalski na Nowym Świecie – w miejscu, gdzie jest dziś cukiernia Blikle. Gdy Michalski zmarł, Antoni kupił jego lokal i wywiesił szyld z własnym nazwiskiem. W tym samym czasie działał w Warszawie inny znany cukiernik, Tomasz Czajkowski. Żeby zjeść u niego ciastko albo wypić czekoladę, trzeba było mieć wypchany portfel. Ceny miał wysokie, bo wszelkie dodatki sprowadzał z zagranicy i był na bieżąco z nowościami. Z Paryża na przykład zamówił maszynę do produkcji czekolady. Było to urządzenie wprowadzane w ruch za pomocą motoru gazowego! W Warszawie jeszcze czegoś podobnego nie widziano, nic więc dziwnego, że kiedy właściciel umieścił maszynę w oknie wystawowym, na ulicy tworzyły się kolejki, żeby podziwiać to cudo techniki. Pod koniec XIX wieku warszawscy cukiernicy postanowili się zjednoczyć i wspólnie występować w obronie swoich interesów. I tak w 1892 roku powstał Cech Cukierników. Działałby już wcześniej, gdyby niektórzy nie zadzierali nosa. Widząc, jak powstają stowarzyszenia innych rzemieślników, cukiernicy początkowo nie chcieli zniżać się do ich poziomu. Uważali, że przewyższają zwykłych rzemieślników klasą, wykształceniem, obyciem, manierami. Ta wyższość przejawiała się choćby w tym, że gdy cukiernicy w końcu jednak powołali swój cech, opracowali własne nazewnictwo. I tak właściciel cukierni nie był majstrem, ale pryncypałem, czeladnika nazywano subiektem, a terminatora – uczniem. 23 września 1892 roku odbyło się pierwsze posiedzenia Zgromadzenia Cukierników Miasta Warszawy, na którym wybrano jego szefów. Starszym Zgromadzenia – dziś powiedzielibyśmy prezesem – został Antoni Blikle, podstarszym zaś Ignacy Górski. I od razu w ruch poszedł kapelusz do wrzucania składek. W sumie na pierwszym zebraniu cukiernicy uzbierali 1583 ruble. Ustalili też, że każdy właściciel cukierni będzie miesięcznie płacił 50 rubli dobrowolnej ofiary i składkę miesięczną 30 rubli od każdego zatrudnionego

u siebie subiekta. Na kolejnych zebraniach wydano odezwę do cukierników na prowincji, aby koniecznie zapisywali się do Zgromadzenia. Inaczej ich praktykanci nie będą mogli liczyć na pracę w warszawskich cukierniach. Zgromadzenie, chcąc udowodnić, że jego członkowie to nie krwiopijcy, postanowiło też wydać kartę przywilejów dla subiektów. W jej myśl, gdy subiekt zachoruje, będzie miał pokryte koszty leczenia w szpitalu. Gdyby jednak subiekt się uparł, że do szpitala nie pójdzie, dostanie 30 kopiejek dziennie, żeby leczył się w domu. W razie śmierci rodzina zmarłego pracownika dostanie 34 ruble. Jeżeli subiekt był wybitny w pieczeniu ciast, to Zgromadzenie zobowiązywało się wysłać go na staż zagraniczny. Miał tam podpatrywać, czym żywi się świat . Zgromadzenie uznało również, że trzeba zadbać o dobry PR. Było to potrzebne, bo w ówczesnej prasie zaczęły się pojawiać artykuły opowiadające o biedzie, w jakiej żyli pracownicy cukierni. Wydano więc odezwę do wszystkich pryncypałów, aby pracowników nie gnębili. Najtrudniejsze dla Zgromadzenia były lata 1905–1907. Subiekci postanowili wtedy stworzyć własną organizację – Polski Związek Zawodowy Pracowników Cukiernictwa. Pod naporem związkowców właściciele warszawskich cukierni zgodzili się skrócić dzień pracy do dziewięciu godzin. W niedzielę praca miała być od dziesiątej i za dodatkowe wynagrodzenie. Poza tym wszelkie spory pracownikpracodawca miał od tej pory rozstrzygać sąd polubowny. Pryncypałowie nie mieli wyjścia i zgodzili się na to, nie chcieli zadzierać ze związkowcami.

Kawa i papierosy Kawiarnie były dla kobiet zakazane. Działo się tak przez długie dziesięciolecia, prawie do końca wieku XIX. Kiedy jednak w końcu wkroczyły w ich progi, wyszło to kawiarniom – jak pisze niezrównany Wojciech Herbaczyński – na dobre. Od razu pojawiły się lustra – kobieta wszak musi się obejrzeć. Na stolikach znalazły się serwetki do wycierania ust, a toporne i niewygodne krzesełka zastąpiły miękkie, wyściełane foteliki. „O tym jak na stolikach pojawiły się wazoniki z kwiatami opowiadał mi naoczny świadek takiej sceny. Otóż raz do cukierni przyszedł jeden ze stałych klientów na spotkanie z damą swego serca, przynosząc jej zawiniętą w papier różę. Gdy usiedli przy stoliku i – jak to dawniej normalnie bywało – niby spod ziemi wyrósł przy nich kelner, czekający na zamówienie, dama poprosiła o wazonik z wodą, aby róża nie zwiędła. Kelner pobiegł do szefa, który złapał się za głowę, gdyż o żadnych wazonikach nikt w zakładzie nie myślał, natomiast żądanie klienta było rzeczą

świętą. Rada w radę podano jakieś naczynie z wodą, dalszą natomiast konsekwencją stał się zwyczaj ustawiania na stolikach wazoników z kwiatkami” pisze Herbaczyński. Kobiety, owszem, zaczęły przychodzić do kawiarni, ale w towarzystwie. Zazwyczaj męskim. Przed I wojną światową widok samotnej kobiety w kawiarni należał do rzadkości. Sytuacja zmieniła się po 1918 roku. Ech, te międzywojenne kawiarnie! Warszawski Lours, Ziemiańska, Blikle – to były salony towarzyskie. W Ziemiańskiej przy Mazowieckiej 12, zwanej „Małą”, bo było tam ciasno, regularnie bywali Jan Lechoń, Antoni Słonimski oraz Julian Tuwim. Mieli swój stolik na „górce”, czyli półpiętrze. Jako jeden z nielicznych prawo do siadania z nimi miał pułkownik Bolesław Wieniawa-Długoszowski, adiutant Piłsudskiego, później generał. „Piękny Bolek”, jak pisał o nim Słonimski, zawsze jadał śniadanie w kawiarni w Hotelu Europejskim przy Krakowskim Przedmieściu. Miał tam swój stolik od strony placu Saskiego, zwany pułkownikowskim. W tym samym hotelu mieściła się również cukiernia wspomnianego Loursa (w narożniku budynku, przy Krakowskim Przedmieściu, gdzie jeszcze do niedawna mieściły się Przekąski Zakąski). Tu odbywały się posiedzenia Klubu Pierników (tak, tak – od wieku uczestników), na czele z sędziwym Władysławem Reymontem. Siadywali tutaj również redaktorzy znajdującego się nieopodal „Kuriera Warszawskiego”. Lourse dzierżył zaszczytny tytuł „giełdy plotek”. Miał też fantastyczny ogródek przysłonięty markizą. Specjalnością Loursa była kawa. Na kawę często przychodzili tu goście znajdującej się po przeciwnej stronie ulicy, obok „Kuriera”, legendarnej już restauracji Simon i Stecki, o której jeszcze wspomnimy. U Bliklego na Nowym Świecie odbywała się z kolei „giełda aktorska”. Do kawiarnio-cukierni założonej w 1869 roku przez Antoniego Bliklego seniora, którą w 1901 roku przejął jego syn Antoni Wiesław, przychodzili dyrektorzy teatrów i młodzi aktorzy, żeby dostać angaż. Szczególnie na wiosnę, kiedy otwierały się sceny teatrów ogrodowych. Młodzi, początkujący artyści szukali wtedy pracy (starsi, z dobrym nazwiskiem, na „giełdę” nie przychodzili, bo mieli etat w teatrach pod dachem). Przy jednych stolikach siedzieli aktorzy, przy innych dyrektorzy. Następowały pertraktacje, a potem podpisywano umowy. Aktorów wybierano na podstawie twarzy, nie talentu. Młodzież aktorska zazwyczaj nie miała pieniędzy, w kawiarni udzielano więc kredytu na ciasto czy kawę pod przyszłe umowy. Artyści potrafili całymi dniami siedzieć przy „pół czarnej”, czyli najtańszej pozycji w menu. Jak tylko udawało im się podpisać angaż, regulowali rachunki. Czasem mogli też liczyć na hojny gest obsługi.

Jak wspomina Klemens Roman, aktor: „Pokój, w którym siadywaliśmy, wypełniony był do ostatniego miejsca (...). Do pokoju zachodził od czasu do czasu starszy pan kelner o twarzy dobrodusznej, Hieronim, który patrzył swoimi niebieskimi oczami z dziwną jakąś czułością na biedaków aktorów... uśmiechając się podchodził do każdego z osobna i rozdzielał kawę z ciastkami...”. U Bliklego na początku, czyli jeszcze w XIX wieku, sale były trzy. W jednej z nich, palarni, panowie czytali gazety, palili fajki, dyskutowali o polityce, pili koniak. Kobiety nie miały tam wstępu. Na przełomie XIX i XX wieku paląca kobieta byłaby widokiem nie do przyjęcia. Ledwo weszły do kawiarni, a już miano im pozwolić palić? Wara od męskich przywilejów! (Skąd się zresztą wziął smoking? To była druga marynarka, którą elegancki mężczyzna zabierał ze sobą na bal. Szedł oczywiście we fraku, a zapasowe okrycie, zwane smokingiem właśnie, zakładał, wychodząc do palarni, żeby po powrocie do damy nie czuć go było dymem.) Drugie pomieszczenie to była sala gastronomiczna, gdzie się jadło i piło kawę. Trzecie – sala z bilardem. Bilard u Bliklego zlikwidował na początku XX wieku Antoni Wiesław. Przestał być modny i elegancki, a Antoni Wiesław chciał utrzymać wizerunek swojej kawiarni jako miejsca dla osób przyzwoitych. To także z jego inicjatywy w miejsce trzech sal powstała jedna duża, w której się jadło, paliło i czytało gazety. Kolejna rewolucja nastąpiła w 1925 roku. Antoni Wiesław, człowiek sztuki (malował, rzeźbił i komponował, napisał m.in. walc „Julia” na cześć swojej żony, a jego wykonaniem sam dyrygował) został oszukany przez wspólników. Razem z kilkoma cukiernikami założył Parową Fabrykę Cukrów i Czekolad. Jak głosi rodzinny przekaz, wspólnicy pewnego dnia wzięli pieniądze w walizkę, pojechali za granicę kupić surowiec i już nigdy nie wrócili. Antoni musiał regulować długi. Tak bardzo się tym przejął, że dostał wylewu. W związku z tym prawie przestał zajmować się sprawami firmy, a obowiązki właściciela przejął jego 22-letni syn Jerzy, student Wyższej Szkoły Handlowej (dziś Szkoła Główna Handlowa). Do młodego Jerzego zaczęli przychodzić interesanci: – Pan Antoni Blikle jest nam winien pieniądze – mówili. – A ma pan pokwitowanie? – pytał przytomnie. – Nie brałem, bo to taka firma, taki wspaniały człowiek. Pan Blikle powiedział, że zapłaci. To chyba i syn zapłaci? Jerzy więc płacił. Ile osób go oszukało, trudno powiedzieć. Przez te rzekome długi rodzina Blikle przez kilka lat biedowała.

Jerzy Blikle, Warszawa, 1934 rok

Śniadanie Bliklego otwierano o siódmej rano – siedem razy w tygodniu. Wolnych niedziel nie uznawano. W niedzielę mógł być zamknięty fryzjer czy szewc, ale nie kawiarnia. Dzień zaczynano od serwowania śniadań. Oczywiście nie każdy mógł sobie pozwolić na śniadanie w kawiarni. Ktoś, kto kręcił powrozy na Solcu, raczej się tu nie zjawiał – za drogo. Stać było na to właścicieli fabryk, urzędników. Kasjer w banku raz na tydzień mógł sobie pozwolić na zaproszenie narzeczonej do kawiarni. Przychodziły i sławy literatury – Tadeusz „Boy” Żeleński, Stefan Żeromski czy Henryk Sienkiewicz, teatru – aktor i reżyser Aleksander Zelwerowicz, czy sztuki – jak rzeźbiarz i malarz Xawery Dunikowski. Jednym ze słynniejszych gości kawiarni był młody oficer Charles de Gaulle, który w 1920 roku przebywał w Warszawie z misją wojskową i z podległymi mu oficerami mieszkał w Rembertowie. (Do tej postaci jeszcze wrócimy w tej opowieści). W warszawskich kawiarniach i restauracjach całe lata obowiązywał swoisty protokół towarzyski, każdy mieszkaniec miasta wiedział, gdzie można pójść, a gdzie pójść nie wypada. Władysław Płachciński, warszawski erudyta, miłośnik knajp, dobrego towarzystwa i takich samych trunków, we „Wspomnieniach o warszawskich knajpach” pisze:

„Opowiadał mi kiedyś znajomy malarz, pan Wiktor, lubiący pociągnąć z kieliszka, iż przy niedzieli postanowił zwiedzić Sielankę, bardzo drogą, podówczas podmiejską knajpę. Było lato. Pan Wiktor ubrał się w nowy »ancug na zawiasach z ferklajdunkami«, wziął laseczkę ze skuwką, kapelusz nasunął dziarsko na bakier i bawiąc się po »facetowsku« laseczką a’la książę Walii – wparadował do hallu Sielanki. Przy wejściu do restauracji zatrzymał go portier i spokojnym słowem powiedział: »A ty gdzie, k... twoja mać?«. Pan Wiktor się zdumiał. Opowiadając mi o tym, nie czując się obrażonym, nie mógł wyjść ze zdziwienia »Skąd on wiedział?«”. Gości w kawiarniach witał „szwajcar”, czyli portier. Zdejmował czapkę, kłaniał się wchodzącym i otwierał drzwi. Podłe zajęcie: pół roku stania na zimnie, kilka miesięcy w upale. Robili to głównie Szwajcarzy, którzy przyjechali z ubogiej wówczas swojej ojczyzny. Przyjechali, nic nie umieli, zostawali więc portierami. Przy wejściu była szatnia. A szatniarz to człowiek instytucja: nie tylko nie dostawał wynagrodzenia, ale jeszcze płacił właścicielowi za przywilej prowadzenia szatni! Do jego obowiązków należało ponadto sprzątanie kawiarni. Gdy goście wychodzili, szatniarz stawiał krzesła na stoliki i z elektroluksem biegał po sali. Napis „szatnia płatna” byłby w złym tonie. Każdy jednak wiedział, że wypada zapłacić. Szatniarz sprzedawał też papierosy, cygara i służył ogniem. Interes był na tyle dobry, że szatniarze wręcz bili się o stanowisko w dobrej kawiarni. Na jedno miejsce potrafiło być dziesięciu kandydatów. Panował jednak niepisany kodeks honorowy. Jeżeli szatniarz wywiązywał się z obowiązków, właściciel nie zmieniał go nawet wtedy, gdy ktoś inny płacił za miejsce w szatni więcej. Panowie i panie zostawiali w szatni płaszcz, kapelusz, laskę, rękawiczki, futro. I szli na salę. Za czasów bilarda, w kawiarni Bliklego stały ciężkie dębowe meble. Na nich duże kryształowe wazy pełne cukierków oraz pomadek. Zgodnie z zasadą, że jak się sprzedaje łakocie, to trzeba je pokazać klientowi – wtedy jest szansa, że więcej zamówi. W latach 30. ciężkie meble zastąpił styl art déco, marmurowe stoliki, lustra na ścianie. Podłoga kamienna z marmuru lub granitu. Było też niewielkie podium dla orkiestry. Zresztą podium to za dużo powiedziane, zazwyczaj występował bowiem tercet, w tym obowiązkowo fortepian i skrzypce. U Bliklego grał na przykład Ignacy Paderewski. Gdy Paderewski po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej przyjechał do Warszawy, włościanie wyprzęgli jego konie z powozu i ciągnęli go Nowym Światem. Nagle Paderewski kazał się zatrzymać przed kawiarnią Bliklego i oświadczył: „W tej kawiarni jako student bywałem i kilka razy grałem”. Na stolikach stały świeże kwiaty. W większych kawiarniach, a kawiarnia Bliklego przed wojną do takich należała, miała bowiem 80 stolików, był tzw. maitre

d’hotel. Po dzisiejszemu – kierownik sali. Ale czyż maitre d’hotel w porównaniu z pospolitym kierownikiem sali nie brzmi elegancko? Do jego obowiązków należało przyjmowanie gości: najpierw pytał przybyłego, na ile osób potrzebuje stolik, a później prowadził gości do stolika. W każdej kawiarni kilka stolików było zarezerwowanych dla najznakomitszych gości – tak na wszelki wypadek, gdyby nagle zjawił się ktoś ze sfer rządowych, jakaś filmowa sława czy też pisarz. Nikt inny nie miał prawa przy tych stolikach siedzieć. Następnie maitre d’hotel przysyłał do stolika kelnera, który zbierał zamówienie. Do I wojny światowej do kelnera mówiło się „per ty”, po imieniu, na przykład „Gucio, piwko”, „Kochanku”, „Przynieść mi tu, kochany, gazetkę”, „Podaj, kochasiu, rachunek”. Kelner do klienta zwracał się per „Szanowny panie” albo „Jaśnie panie”. Na początek klient mógł zapytać tak: „A co tu macie dobrego, kochanieńki?”. Jeżeli kelner odpowiedział: „Proszę pana, my tu wszystko mamy dobre” albo „Wie pan, ja tego wszystkiego nie próbuję, to nie wiem”, byłoby to straszne faux pas. Nieco lepiej byłoby, gdyby kelner odpowiedział: „Ja to najlepiej lubię...”. A jeszcze lepiej zareagować pytaniem: „A co pan szanowny będzie pił do tego?” albo „A co pan lubi? Bo jak lubi pan torty, to mamy czekoladowy i śmietankowy. Oba poezja smaku”. Pytanie klienta miało być okazją do wymienienia całego asortymentu kawiarni. Wybór należał do gościa. Kelner musiał też znać skład poszczególnych ciastek. Bo jeśli klient nie lubił orzechów albo jajek, kelner powinien umieć mu doradzić. Kiedy już kelner przyjął zamówienie, szedł do kuchni i prosił o wydanie. Całe zamówienie kupował od firmy. Tak – wszystko, co mu wydała kuchnia, obciążało jego rachunek. Na koniec dnia kelner płacił za to, co zamówił dla gości. Oczywiście z pieniędzy, które dostał od klientów. Właściciele kawiarni zabezpieczali się w ten sposób na wypadek, gdyby któryś z klientów nie zapłacił. Manko obciążałoby wtedy kelnera, a nie właściciela. Napiwki, średnio 10 procent kwoty zamówienia, zostawały dla kelnera. W kawiarni Bliklego była mechaniczna maszyna kasowa na kółkach zębatych. Każdy kelner miał do niej kluczyk. Maszyna dokładnie zapisywała, co każdy kelner wziął. Poszczególne osoby „rozpoznawała” po kluczykach, których używały (każdy miał bowiem inny). Jedzenie przynoszono na platerowanych talerzach, sygnowanych podpisem właściciela kawiarni, na przykład „A. Blikle”. Platerowane były też koszyczki do szklanek z herbatą, a filiżanki do kawy obowiązkowo musiały być z porcelany. Sztućce – koniecznie platerowane. Swoją drogą, kelnerzy przychodzili do pracy ze swoimi sztućcami, które trzymali we własnych szufladach. Jak więc kelner jadł

w pracy, używał swojego zestawu, a nie firmowego, posrebrzanego. Dzięki temu nie ginęły z kawiarni sztućce platerowane, a przynajmniej ginęło ich mniej. Dzwoneczki wzywające kelnerów nie były konieczne. Maitre d’hotel i kelnerzy cały czas „radarowali” salę. Gdy tylko widzieli uniesioną rękę, od razu podchodzili. Nie czekało się dłużej niż minutę. Kelner i szatniarz były to zawody przekazywane z ojca na syna. Często właściciele lokali pytali zainteresowanego pracą, czy w rodzinie ktoś już „kelnerował”. Jeżeli tak, można było mieć pewność, że zainteresowany etat otrzyma. W kawiarni pracował jeszcze pomocnik kelnera – młody chłopak, który dopiero zdobywał szlify w zawodzie (widać to doskonale w „Zaklętych rewirach”, filmie z Markiem Kondratem, gdzie pomocnikiem kelnera wszyscy pomiatają). Był tu też zatrudniony tzw. pikolak, czyli chłopiec na posyłki. Pikolak miał mundur z dwoma rzędami guzików, które schodziły się do środka. Na głowie nosił toczek z nazwą kawiarni. Do jego zadań należało wypełnianie poleceń gości. Na przykład takich: „Mój drogi, masz tu liścik i zanieść go razem z kwiatami do hrabiny. Tylko nie bierz dorożki. Idź na piechotę. Na dorożkę ci nie dam”. A gdy klient wychodził z kawiarni, wołał pikolaka: „Sprowadź mi tu dorożkę. Ale żeby na gumach była!”. Chodziło o to, żeby nie była na obręczach żelaznych tylko na gumowych. Bo na żelaznych bardziej trzęsło, kiedy jechało się po bruku. Dżentelmeni i szacowne panie jedli tzw. śniadania wiedeńskie, czyli jajka w szklance z odrobiną masła, podawane w miseczce z gorącą wodą. Do tego serwowano bułki lub rogaliki, szynkę i białą kawę. Swoją drogą, w Wiedniu nie słyszano o czymś takim, jak śniadanie wiedeńskie. Podobny zestaw nazywano tam po prostu... śniadaniem. Na początku kawę w kawiarniach podawano po turecku – zmielone ziarno zalewano wodą, doprowadzając płyn do wrzenia. W latach 30. pojawiły się ekspresy ciśnieniowe, bardzo gustowne, niklowane. O ekspres troszczył się odpowiedni pracownik – kawiarz/kawiarka (dziś nazwano by go baristą). Ziarno kupowano od hurtowników, którzy sprowadzali je z zagranicy. W latach 30. modna była kawa mokka, czyli kawa z kakao, mlekiem oraz cukrem. Latem popularny był z kolei tzw. mazagran – podawana na zimno kawa z wodą sodową i likierem. Jeśli ktoś zamawiał mazagran, od razu było wiadomo, że to człowiek światowy i bywały. A przy tym, jak intrygująco brzmiała nazwa napoju! W szynkę i przyprawy kawiarnie zaopatrywały się w sklepach korzennych, które dziś można by określić jako delikatesy. Najsłynniejsze sklepy mieli bracia Pakulscy, a właściwie Skład Win i Towarów Kolonialnych Bracia Pakulscy. Zażartych negocjacji handlowych między sklepem a kawiarnią o marże nie było. Właścicielom

kawiarni zależało na dobrej jakości produktów, dlatego byli skłonni słono płacić właścicielowi sklepu. A sklep, mając odpowiednią marżę, dbał o dostarczanie najwyższej jakości produktów. Wszystko w myśl żydowskiego powiedzenia, że dobry interes to interes dla dwóch. Gdy interes jest tylko dla jednego, to nie jest dobry interes, tylko szwindel. Pakulscy dostarczali też likiery i koniaki. Piwo z kolei przywożono z firmy Haberbusch i Schiele, która miała swój zakład na Krochmalnej 59. Zakład to zresztą za mało powiedziane. W 1911 roku był to największy browar w zaborze rosyjskim. W wyniku działań wojennych i rekwizycji, stracił równowartość 5 milionów rubli w złocie. W międzywojniu ponownie rozkwitł i wielkością ustępował tylko browarom z Tychów i Okocimia. (Po II wojnie w budynkach Haberbusch i Schiele swoją siedzibę miały Browary Królewskie.) Beczki z piwem przywożono do kawiarni platformą konną. Ciągnęły tę platformę dwa perszerony, silne konie pociągowe często używane w rolnictwie. Woźnicą musiał być człowiek niewiarygodnej krzepy, do jego zadań należało bowiem stoczenie po pochyłych dechach ważących dziesiątki kilogramów beczek. Po robocie woźnica dyszący ciężko niczym parowóz, dostawał od właściciela kawiarni zestaw obowiązkowy: serdelek, dwie kajzerki i „małpkę”, czyli pięćdziesiątkę wódki. Był to tzw. posiłek regeneracyjny po ciężkiej pracy fizycznej. Woźnica jadł swojego serdelka, połykał dwie kajzerki i wódkę, po czym jechał do kolejnej kawiarni. Śniadanie jadło się godzinę albo dłużej. Nikt specjalnie się nie śpieszył. Czytano przy tym poranne gazety, które były przymocowane na specjalnym kijku i dostępne za darmo. Wystarczyło, że gość machnął ręką do pomocnika kelnera, a ten przynosił mu prasę. Gazety należały do szatniarza, który – oczywiście – sam za nie płacił. W kawiarni był też telefon. W tych drogich stał na stoliku, z bardzo długim sznurem, tak że można było przynieść słuchawkę prosto do klienta. Częściej pikolak albo uczeń nosili po sali tablicę na kiju, na której było napisane nazwisko klienta, na przykład: „Telefon do pana Kwiatkowskiego”. Klient wtedy wstawał od stolika i podchodził do telefonu. Rachunki podawano na małej platerowanej tacce. Towarzystwo płaciło gotówką. Tylko w tanich knajpach dawano „na zeszyt”. Po zakończeniu wydawania śniadań, około godziny dziesiątej-jedenastej, do kawiarni przychodziły na ploteczki panie z dobrych domów, żony majętnych mężów. W latach 30., kiedy nastąpiła emancypacja, panie przychodziły po porannej przejażdżce konno. Podjeżdżały do kawiarni swoimi packardami (jedna z najbardziej znanych w latach 20. i 30. XX wieku amerykańskich marek produkujących luksusowe samochody). Robiła tak na przykład żona milionera, piękna „pani

Pejtowa”, czyli Heiddi Pate. Jej zielony kabriolet packard miał zielone siedzenia, na których z tyłu siedziały dwa białe pudle. „Pejtowa” wysiadała z auta i szła do kawiarni spotkać się z koleżankami. Nie do pomyślenia był zakaz wpuszczania pudli do kawiarni. Zresztą pudle „pani Pejtowej” nie sprawiały nikomu kłopotu. Siedziały grzecznie na krzesłach przy stoliku. Nie szczekały, tylko spokojnie czekały, aż kelner przyniesie im wodę. Były to bowiem psy dobrze ułożone. Zamawiały – milionerka z koleżankami rzecz jasna, a nie pudle – drożdżówki, pączki, jabłecznik i białą kawę. Pejtowa, jeśli można mówić w tamtych czasach o feministkach, z pewnością do tego grona należała. Jeździła konno, chodziła w spodniach i jako jedna z pierwszych kobiet w Warszawie miała prawo jazdy. Zanim została Heiddi Pate, nazywała się Jadwiga Mąkowska. Jej pierwszym mężem był Sławomir hr. Dzierżawski. W 1927 roku wyszła za Maurice’a Pate’a – przystojnego Amerykanina pracującego w Polsce dla firmy Standard Oil of New Jersey. W 1935 roku pojechali razem do USA, ale Pejtowa tęskniła za Polską. Małżeństwo się rozpadło, Heiddi – Jadwiga dwa lata później wróciła do kraju, ale związek między nimi przetrwał. Maurice i Haiddi byli przyjaciółmi przez resztę życia. W czasie II wojny Pate był prezesem organizacji Commission for Polish Relief, która dostarczała pomoc żywnościową do Polski, ona zaś została przewodniczącą polskiej UNRR – amerykańskiej organizacji utworzonej w celu udzielania pomocy krajom wyzwolonym spod hitlerowskiej okupacji.

Prof. Andrzej Blikle, Warszawa, 1993 rok

Obiad W porze obiadowej, między trzynastą a czternastą, w kawiarniach nie serwowano klasycznych obiadów. Obiady jadało się w restauracjach eleganckich hoteli, jak Bristol czy Europejski. Znana i ceniona była też restauracja Aleksandra Bocqueta. Odkupili ją od niego pracownicy, a ponieważ za możliwość posługiwania się w nazwie lokalu jego nazwiskiem poprzedni właściciel zażądał niebotycznej kwoty 250 tysięcy złotych, nazwali ją Pod Bukietem. Interes szedł sprawnie i szybko dorobił się kilku filii. U Langera podawano najlepsze węgorze w mieście, u Simona i Steckiego przy Krakowskim Przedmieściu – doskonałe wina. O ile winiarnia istniała tu od roku 1825, to restauracja pojawiła się dopiero ponad sto lat później, w 1927 roku. Edward Simon założył ją z nowym wspólnikiem, znanym warszawskim

restauratorem Józefem Jordanem. „Jedzenie i trunki były znakomite, piwnice dobrze zaopatrzone i wzbogacane coraz to nowymi napojami, a prawdziwym przebojem była wódka l’eau de vie de marc” – pisze Wiesław Wiernicki we „Wspomnieniach o warszawskich knajpach”. Prawdopodobnie chodziło o francuski winiak robiony z wytłoków winogronowych, mający między 40 a 50 procent mocy, odpowiednik choćby włoskiej grappy. Kilka lat później Simon... zniknął. O pierwszej w nocy wyszedł z restauracji, wsiadł do dorożki i wszelki słuch po nim zaginął. Znaleziono tylko jego płaszcz na moście Poniatowskiego. Do dziś wiele osób zajada się pomidorami ze śmietaną à la Simon i Stecki. Żeby je zrobić, trzeba wziąć pół kilograma dojrzałych pomidorów, sparzyć je, obrać ze skóry i pokroić na kawałki. Następnie miesza się trzy czwarte szklanki gęstej śmietany z dwoma łyżkami szczypiorku, zalewa tym pomidory i doprawia do smaku octem winnym, solą i cukrem. I gotowe – mamy smak 20-lecia międzywojennego. Na obiad zamawiano drób (przepiórki), pieczyste, ryby – jak śledzie, łososie, minogi – kawior, ostrygi. Restauratorzy dla wymagających klientów towary zamawiali w Wilnie, Paryżu, Pradze – dostarczano je do Warszawy samolotem. W skromniejszych knajpach i barach podawano z kolei groch, golonkę, bigos, flaki i oczywiście parówki, które wieczorami można było też kupić od ulicznych sprzedawców. „Bezkonkurencyjne były serdelki i kotlety wieprzowe podawane Pod Ryjkiem przy Marszałkowskiej 42. Właściwie nie był to bar, lecz wędliniarnia prowadzona przez dobrego świniobójcę i mistrza cechowego Jana Jabłońskiego. Nazwa wzięła się od szyldu nad wejściem – świńskiego łba. Od frontu był tu sklep, za nim zaś dwie sale, duża i mała. W jednej znajdowała się wędliniarnia z bufetem, w drugiej – knajpka. W knajpce stało kilka marmurowych stolików, które przykrywano szarym papierem pakowym. Przy tych stolikach można było zjeść golonkę, gorące serdelki lub parówkę i szynkę »z łezką«” pisał w „Gazecie Wyborczej” 21 stycznia 2011 roku Jerzy S. Majewski. Pod Ryjkiem bezkonkurencyjne były nie tylko serdelki i kotlety, ale również golonka i wędliny, ze szczególnym uwzględnieniem dwumetrowych lasek salami. Podawano tu nawet pieczeń z dzika z buraczkami, a obsługa potrafiła się dogadać w trzech językach. Jabłoński płacił zawsze o 5 groszy więcej za kilogram żywca niż jego konkurenci, ale dzięki temu towar miał najwyższej jakości. Był to zresztą klucz do zapewnienia sobie klienteli. Wiesław Wiernicki we „Wspomnieniach o warszawskich knajpach” przytacza

zasłyszaną opowieść subiekta Stefana z handelku przy Trębackiej 13 o tym, skąd się biorą wyśmienite śledzie: „To bardzo proste. Kupują beczkę najlepszych śledzi (tak zwane »pocztowe«), wyrzucają zawartość tej beczki do balii, wybierają 30 do 40 najlepszych sztuk, resztę wrzucają z powrotem do beczki, a beczkę z tymi śledziami zabiera zawsze śledziarka Żydówka. Sprzedawano jej to za byle co”. Po obiedzie trzeba było zjeść deser. W kawiarniach około czternastej znów robiło się więc tłoczno. Zamawiano ciasto tortowe, czyli biszkopt przełożony masą kremowo-jajeczną, tort szwarcwaldzki, orzechowy, marcepanowy, lody. Na ciastka przychodzili głównie mężczyźni i pary. W kawiarni po godzinie dwudziestej zostawali już raczej tylko panowie. Sprzedawano likiery, koniaki, cygara. Toczyły się rozmowy o polityce, ale też o podbojach miłosnych. Późny wieczór i noc należały z kolei do dancingów, na których panom umilały czas fordanserki. Biedota chodziła do knajp takich jak Pod Kogutem przy ulicy Wolskiej, o której śpiewał Stanisław Grzesiuk w piosence „Rum-Helka”: Na Wolskiej Pod Kogutem Tam była zabawa Tańczyła Helka klawa, Wybrany świata cud! Gibane kawalery, łobuzy, sztajery, To wszystko z wolskich stron, Śpiewają Helce w taki ton: Rum-Helka, Rum-Helka Tyś gruba jak ta belka, Tyś mocna jak ta szklanka, Masz suknię po kolanka, Tyś jest dziewczyna fest – Trzymasz sztajerski gest!. O swoich zabawach w podobnych spelunach Grzesiuk opowiadał w książce „Boso, ale w ostrogach”: „– No co, chłopaki, jak stoimy z forsą? Może wstąpimy do Bandyty na kieliszek chleba? – zaproponowałem, gdy staliśmy na schodach. (...) Była to knajpa ostatniej kategorii, gdyby kategorii było dwadzieścia, to ta byłaby knajpą dwudziestej

kategorii. Kilka brudnych stolików i popsutych krzeseł, jeden stolik z boku osłonięty czymś, co nazywało się kotarą. Za bufetem gruby właściciel z gębą, za którą można było dać bez wyroku dziesięć lat więzienia. Zajęliśmy stolik osłonięty kotarą. Na stół wjechał literek – na sześciu to nawet niedużo – kiełbasa, ogórek kwaszony i chleb. Kieliszków nie było, więc wódkę piło się w szklankach”. Na warszawskiej ulicy Chmielnej i Kruczej wieczorami stały panie, za stosowną opłatą umilające panom czas. Stały, trzeba dodać, w dużej liczbie. Ktoś, kto miał grubszą gotówkę i chciał się zabawić, mógł pójść na występy do jednego z klubów, gdzie półnagie kobiety tańczyły i śpiewały, a wśród gości kręciły się fordanserki, z którymi każdy mógł zatańczyć. Miały one za zadanie naciągnąć każdego na drinka, z czego dostawały procent .

Tłusty czwartek w cukierni Blikle, ulica św. Jana, Kraków, 2012 rok

Najsłynniejsze nocne kluby tamtych czasów to Oaza (widać ją choćby na zdjęciach z pogrzebu Władysława Reymonta w 1925 roku, chętni mogą obejrzeć je online w Narodowym Archiwum Cyfrowym) oraz otwarta w samym środku kryzysu lat 30. Adria. Oaza z wielkimi reklamami neonami „cafe bar”, „grill room”, „restaurant” „dancing” mieściła się niedaleko placu Teatralnego przy ulicy Wierzbowej. Występowały tam tancerki w samych trykotach i z piórami. Adria – przedsiębiorstwo kawiarniano-dancingowo-kabaretowe – właściwie

składała się z dwóch części. Na parterze była kawiarnia na 300 osób z czytelnią gazet, cocktail barem, przepięknym ogrodem zimowym i papugami. A w podziemiach? Tam była potężna sala dansingowa, do której prowadziły równie potężne schody. Tańczono na dwóch parkietach. Jeden z nich był ruchomy, kręcił się jak płyta gramofonowa, drugi – stały. Przygrywały do tańca najlepsze polskie orkiestry Gold i Petersburski, Karasiński i Kataszek, a mężczyzn kusiły najpiękniejsze fordanserki w mieście. Bary też były dwa (jeden zwany był złotym). Lano tam to, co najlepsze i najdroższe – od późnego popołudnia do rana. Urządzenie tego cuda kosztowało ponoć zawrotną kwotę miliona złotych (mówimy o czasach, gdy niezły obiad kosztował złotówkę). Adrię otworzono ze względów podatkowych, żeby włoskie towarzystwo asekuracyjne Riunione Adriatica di Sciurta – do którego należał budynek – mogło je nieco zoptymalizować. Kierownikiem i współwłaścicielem lokalu przy ulicy Moniuszki został Franciszek Moszkowicz, wcześniej król lwowskich kawiarni. Wybrano go po długim, jak powiedzielibyśmy dziś, castingu. Na zdjęciu Narodowego Archiwum Cyfrowego Moszkowicz, zwany panem Franiem, siedzi na krześle w trakcie balu sylwestrowego, oczywiście w Adrii. Łysawy starszy pan z wąsem, sympatycznie uśmiechnięty, otoczony przez piękności, a na kolanach trzyma... małego prosiaka. Trzeba przyznać, że warszawiacy w tamtych czasach potrafili się bawić i fantazji im nie brakowało. Władysław Płachciński (wspominany przez nas wcześniej miłośnik jedzenia i trunków wszelakich) we „Wspomnienia o warszawskich knajpach” opowiadał o tym, jak to przed II wojną światową do restauracji Edzia Żelechowskiego Langner skład win przyszedł kiedyś na śniadanie niejaki Witold Bogusławski w towarzystwie trzech panów. Ponieważ był wtorek, zjedli kołduny litewskie (kołduny litewskie w warszawskich restauracjach podawano właśnie co wtorek). Tak się zagadali przy kawie, że znajomi wracający późną porą z teatru, zastali ich przy tym samym stoliku, przy którym usiedli do śniadania. Całe towarzystwo w przyjaznej atmosferze zjadło kolację, która zakończyła się późno w nocy. Co robi dziś właściciel warszawskiej restauracji w takiej sytuacji? Wyprasza gości, z ulgą zamyka lokal i o sprawie zapomina. Ale restaurator Żelechowski postąpił całkiem inaczej. Poszedł spać, a przy stoliku zostawił kelnera. Kiedy następnego dnia pojawił się w lokalu koło południa, panowie akurat pili kawę z pepermintem, czyli likierem miętowym na lodzie. Restaurator Żelechowski poszedł do kuchni, gdzie dowiedział się, że około pierwszej będzie świeża sztukamięs ze szpikiem. W te pędy wrócił więc do gości i zaproponował, że jeżeli szanowni panowie sobie życzą, to on może podanie mięsa przyspieszyć tak, aby już w samo południe pod mocno zmrożoną wódę szpikiem przekąsić. Panowie się

zgodzili i na stole pojawił się półmisek z mięsem i oczywiście rura wódki. Goście jedli i pili, albo – jak kto woli – pili i zakąszali, a sam Żelechowski uznając całe wydarzenie za pretekst do doskonałej reklamy, stał już przy telefonie i dzwonił po znajomych, aby wpadli do restauracji zobaczyć towarzystwo, które imprezuje od 24 godzin. Panowie siedzieli dalej, znów odwiedzili ich znajomi wracający w środowy wieczór z teatru. Znów zjedzono kolację, zbliżała się północ. Panowie, nieco naruszeni przeciągającym się śniadaniem, zaczęli przebąkiwać o tym, aby spotkanie zakończyć, ale tu obruszył się restaurator, przekonując, że przecież jest już czwartek, dzień flaków. Jak we czwartek flaków nie zjeść? Zwłaszcza, że się już gotują. Obsługa tymczasem zaproponowała, że „na razie mogą zjeść rybkę pod białe wino wytrawne i dobrze zamrożone, a za kilka godzin podadzą im flaki zapiekane z parmezanem w garnuszkach, z protekcyjną porcją pulpetów”. Protekcyjną porcją – widzieli państwo to cudowne zestawienie słowne? A dalej to już było prosto: panowie jedli i popijali do rana. Znów towarzyszył im jeden kelner (ale inny niż pierwszej nocy). Koło południa zjedli flaki, popili zmrożoną gorzałką i zostawiwszy sute napiwki, poszli spać. Krótkie śniadanie wydłużyło im się do 48 godzin. Czytając tą piękną opowieść, którą przytaczamy za Wiesławem Wiernickim i jego książką „Wspomnienia o warszawskich knajpach”, żałować tylko można, że nie ma już takich knajp, (wtorki – dni kołdunów, czwartki – dni flaków), nie ma takich właścicieli restauracji. I nie ma takich klientów.

Chleb z marmoladą Za okupacji władze podzieliły lokale na te tylko dla Niemców, tylko dla Polaków, wreszcie te tylko dla Żydów – ale tych ostatnich było mało. Tylko niemieckie były restauracje w hotelach Bristol i Europejski, a także Adria (stała się kabaretem ze świecącymi nagim biustem tancerkami, do którego tłumnie przychodzili niemieccy żołnierze). Szybko się okazało, że podział na lokale tylko dla Niemców i tylko dla Polaków nie ma większego sensu – Niemcy chętnie siedzieli w lokalach dla Polaków, zdarzali się także rodacy, a zwłaszcza rodaczki, którzy chętnie siedzieli w miejscach tylko dla Niemców. Jedno łączyło wszystkie lokale: zamykano je, gdy wybiła godzina policyjna. Przypadało to na zmieniające się pory: dziewiętnastą, dwudziestą drugą, a na końcu wojny – na dwudziestą trzecią. Zaopatrzenie? W czasie wojny gastronomia rozwijała się bardzo dobrze, bo wiele osób pozbawionych pracy zajmowało się handlem. Ten zaś odbywał się w lokalach gastronomicznych. Kawiarnie były swego rodzaju giełdą pośrednictwa, a przychodzili tu zarówno klienci, jak i sprzedający. W najlepszej sytuacji byli ci

właściciele lokali, którzy mieli rodzinę na wsi, bo mogli sprowadzać towar bezpośrednio. I tak właściciel restauracji Wróbel kiełbasy i salcesony dostawał z podkieleckiej wsi od bratanka, który prowadził masarnię. Przewożono je pociągiem, w trumnie. Karty w lokalach były dwie. Jedna z daniami oficjalnymi i w cenach urzędowych (królowały uznane za właściwe przez niemiecką propagandę dania jednogarnkowe, a we wtorki i w piątki zakazane było podawanie gościom mięsa), druga – nielegalna – z rozbudowanym menu, dostępna pod warunkiem, że klient gotów jest zapłacić wysoki rachunek. Dla niepoznaki mięso, pokrojone w drobne paski, przykrywano ziemniakami i surówką. Drugiej karty na wszelki wypadek niemieckim klientom zwyczajowo nie podawano. Crème de la crème stanowiły, dostępne tylko dla wtajemniczonych, sekretne kluby urządzane w prywatnych mieszkaniach, gdzie w intymnej atmosferze i w towarzystwie pięknych kobiet można było skosztować wszystkiego, co zostało zakazane w legalnym obiegu: francuskich koniaków, szampanów, włoskich win itp. – opisuje Anna Strzeżek w książce „Od konsumpcji do konspiracji, czyli warszawskie lokale gastronomiczne 1939–1945”. Odwiedzali je przede wszystkim niemieccy oficerowie oraz wysocy rangą urzędnicy. Oficjalnie Niemcy nielegalny handel tępili jak mogli. „W 1943 roku zamknięto popularny przed wojną zakład Pod Ryjkiem, gdyż właściciela przyłapano na sprzedaży mięsa po cenie wyższej niż urzędowa. Restaurację ogołocono ze wszystkich trunków i potraw, a personel aresztowano. Podobny los spotkał pana Englera, właściciela restauracji w Alejach Jerozolimskich. Został on osadzony na Pawiaku za sprzedaż befsztyków w dzień bezmięsny” opowiada Strzeżek. Janowi Gajewskiemu – jego sklep z ciastkami i kawiarnia przy ulicy Chmielnej słynął przed wojną z doskonałych produktów oraz gigantycznych porcji, którymi nokautował konkurencję – zaproponowano nielegalny zakup dużej ilości jaj. Ten przyjął ofertę, co skończyło się dla niego tragicznie. W ślad za jajkami do pracowni cukierniczej przyszło gestapo. Wyrokiem specjalnego sądu Sondergericht, Gajewski został skazany na śmierć. Za jajka! Udało się na szczęście przekupić odpowiednie osoby i na początek stwierdzono, że jest chory, później po prostu zrobiono z niego wariata. Gajewski po pobycie w szpitalu się ukrywał. Ale stracił wszystko, łącznie z cukiernią. W czasie nieobecności męża jesienią 1939 roku Aniela Blikle sama prowadziła kawiarnię. Zapasy mąki przeznaczyła na wypiek chleba, który sprzedawała warszawiakom po bardzo niskiej cenie. Październik, listopad i grudzień tego roku były upiornie zimne. A w Warszawie nie było prądu ani ogrzewania. Ludzie

przychodzili do kawiarni, barów i restauracji, bo w kupie było im cieplej, a w domach do łóżek kładli się w ubraniu. Słodkości? Chleb razowy z marmoladą i kawa zbożowa. Obiad? Chleb z wędliną i coś gorącego. Jerzy Blikle, już po powrocie, aby stworzyć miejsca pracy dla ​bezrobotnych artystów i aktorów, wybudował przy cukierni ​ogrodową ​kawiarnię Latona na 150 stolików, wraz z muszlą ​koncertową. ​Występowali w niej Mieczysław Fogg, śpiewaczka operowa Ewa ​Bandrowska-Turska, a akompaniował pianista Jerzy Lefeld (jego uczniem był m.in. Witold Lutosławski). Dziennikarze – za okupacji bezrobotni – ​pracowali jako kelnerzy. Tuż przed powstaniem rodzina Blikle przeniosła się na letnisko do podwarszawskich Gołąbek. Jerzy znał ludzi z podziemia, wiedział więc, co się szykuje. Do Warszawy dojeżdżał codziennie na rowerze. W chwili wybuchu powstania był akurat w Gołąbkach. Chciał jechać do Warszawy, ale patrol niemiecki go nie przepuścił. Podczas powstania warszawskiego cukiernia Bliklego została doszczętnie spalona, podobnie jak jego mieszkanie. Kilka miesięcy później Jerzy otworzył bar w Alejach Jerozolimskich 49. Na początku w karcie była jedna zupa, kiełbasa, ogórki, wódka i kartofle. W tym czasie Blikle odbudowywał już swój budynek przy Nowym Świecie. Planował otworzyć tam sklep, bo z góry było wiadomo, że nowa władza nie pozwoli mu prowadzić kawiarni. Zamiast kawiarni, w 1948 roku uruchomił więc cukiernię sprzedającą ciastka na wynos. Żeby mniej się rzucać w oczy. Taktyka okazała się słuszna. Komuniści tuż po wojnie pozwalali właścicielom odbudowywać firmy. Przedwojenny rzemieślnik mógł nie mieć pieniędzy, ale miał renomę i kontakty za granicą. Kiedy na przykład Wedel zamawiał w Szwajcarii wagon ziarna kakaowego do świeżo odbudowanej fabryki, to od razu ten wagon dostawał. Podobnie inne prywatne zakłady zaopatrywały się w towar. A kiedy już podniosły się z gruzów i miały magazyny wypełnione surowcami, komuniści zaczęli je odbierać właścicielom. Ledwie się to udało i duże prywatne firmy zostały przejęte przez państwo, a już na nowo pojawiły się problemy z zaopatrzeniem. Łatwo było wyprodukowany w Polsce towar sprzedać, trudniej było kupić surowce. Blikle miał dwa źródła: jednym był Cech, który dostawał urzędowe przydziały mąki i cukru dla rzemieślników, drugim – „Hala na Koszykach”, czyli targ przy ulicy Koszykowej, który przetrwał dwie wojny światowe. Na początku Blikle jeździł tam przedwojenną tatrą, przerobioną z osobowej na furgonetkę. Kupował produkty, których państwo nie wytwarzało albo wytwarzało mało: śmietanę, drożdże, ser czy jaja. Potem wszedł w spółkę z rykszarzem o ksywce Jajo.Ten

dostarczał Bliklemu towary z Koszykowej za pomocą rykszy, czyli skrzyni 2 metry na 2 metry na kołach rowerowych i z wydłużoną ramą z tyłu. Nikt nie wiedział, jak Jajo naprawdę się nazywał. A że woził jaja, przydomek nasunął się sam. Skoro towaru specjalnie nie było, to i wypieki w cukierni stały się bardziej chłopskie albo – jak kto woli – demokratyczne. Sprzedawano na przykład ciastko tortowe, które w smaku przypominało nieco tort . Był to biszkopt nasączony syropem, przełożony kremem maślano-jajecznym. Robiono też pączki, rożki i babeczki francuskie, strucle z makiem, sernik krakowski i wiedeński oraz pierniki. W ofercie cukierni znajdowała się też strucla śląska. Dlaczego śląska? Bo Jerzy Blikle pewnego dnia poszedł do sklepu kupić kiełbasę. Zobaczył różne kiełbasy, ale jedna była dwukrotnie droższa od pozostałych. Zapytał sprzedawczynię, dlaczego ta jedna jest taka droga „Bo to jest śląska” – usłyszał. Wrócił więc do firmy i natychmiast zrobił struclę śląską, która oczywiście miała „śląską” cenę. Trend jest trend. Nie można mu się sprzeciwiać. Strucla śląska to było ciasto drożdżowe z makowym nadzieniem. Tyle że w przeciwieństwie do typowego makowca, ten nie był podłużny i gładki, a płaski i nacięty w dwóch miejscach, dzięki czemu ciasto „otwierało” się podczas pieczenia. Dodatkowo był posypany kandyzowaną skórką pomarańczową, co w tamtych czasach stanowiło delikates. Rodzina Blikle sama smażyła tę skórkę, a przynosili ją klienci. Przy ladzie zawsze wisiał napis „Skupujemy skórkę pomarańczową”. W cukierni bufety były dwa: frontowy i lewy. W tym lewym, przysłoniętym mlecznym szkłem, sprzedawano lody. Lody nie były podawane wtedy w rożkach, ale pomiędzy dwoma okrągłymi płaskimi waflami. Tylko trzeba było szybko lizać, bo migiem się rozpuszczały.

Jajka Kilka lat po wojnie, Bliklego zaczęto tępić jako wroga klasowego i spekulanta. Pojawiły się kontrole, które przypominały bandyckie napady. Przez każde drzwi, a cukiernia miała trzy wejścia, wpadało nagle po dwóch urzędników. Pieczętowali drzwi tak, żeby nikt nie mógł wyjść. Podchodzili do telefonu i urywali kabel. Jeśli jakiś interesant lub dostawca wchodził do środka, to go wpuszczali, ale już nie wypuszczali. Regularny „kocioł”, skojarzenia z okupacją były jak najbardziej na miejscu. A później? Brali kosz ze śmieciami, wyrzucali na stół. Z podartych papierów zaczynali układać puzzle na zasadzie: „A co ten Blikle tu podarł?”. Blikle najczęściej dostawał zarzuty za tzw. niezgodności remanentowe. Cukiernia przerabiała wtedy miesięcznie kilka ton mąki. A tu kontrolerom brakowało kilku

kilogramów, które pyliły się gdzieś w powietrzu. I kara. Kontrole teoretycznie miały służyć ustaleniu, czy właściciel rzetelnie prowadzi firmę. W rzeczywistości ich celem było udowodnienie, że prowadzi ją nierzetelnie. Odrzucano więc książki księgowe pod byle pozorem, a skoro zostały odrzucone, to tak, jakby ich nie było. Wniosek? Blikle prowadzi firmę bez ksiąg handlowych. I za to nakładali domiar, czyli karę w wysokości, powiedzmy, czterokrotnej wartości podatku z zeszłego roku. Oczywiście, cukiernik odwoływał się od tej decyzji, ale karę musiał zapłacić. Mniej więcej na poziomie piątej instancji wygrywał. Wówczas karę, którą zapłacił, zaliczano... na poczet przyszłych podatków. W 1956 roku Jerzego Bliklego aresztowano na dwa dni za „wykupywanie jajek przeznaczonych dla ludności”. Chodziło o 15 jajek, które kupił w normalnym sklepie, bo mu akurat zabrakło do produkcji. Jajka w sklepie były jednak dla ludności, a nie dla spekulanta, który czerpie swoje dochody z pracy najemnej. W końcu Jerzy Blikle znalazł sposób na kontrole. Drzwi do sklepu były zawsze otwarte, ale te ze sklepu do pracowni przeciwnie – zamknięte na klucz. Klucz był u Bliklego. Kiedy kontrola wpadała z krzykiem: „Otwierać!”, pracownicy odpowiadali, że nie mają klucza, muszą iść do szefa. W międzyczasie chowano jajka i co tam jeszcze było do schowania. Blikle dawał też urzędnikom „w łapę”. Po pewnym czasie obie strony przyjęły to za normę. Kiedy przychodził do niego pracownik i oznajmiał: „Szefie, ktoś czeka na pana w bramie”, Blikle wychodził i spotykał w bramie człowieka, który mówił, że potrzebuje gotówki. Cukiernik wiedział, że jeśli pieniędzy nie da, następnego dnia będzie miał kontrolę. Powtarzał najbliższym: „Jak zabiorą firmę – siła wyższa. Ale sam nie oddam!”. Taka szarpanina trwała aż do późnych lat 60. Po jednej z kontroli Jerzego pogotowie wyniosło na noszach, ze stanem przedzawałowym. Z tych noszy powiedział jeszcze do swojego syna Andrzeja: „Zamykasz firmę, a panowie ją pieczętują. Dalsza część kontroli po powrocie ze szpitala”. Cukiernia Bliklego (cały czas na szyldzie wiszącym nad drzwiami widniało „A. Blikle”) po raz pierwszy od otwarcia w 1945 roku została zamknięta na całe dwa tygodnie. Zawał w tamtych czasach zazwyczaj kończył się śmiercią. Żeby przeżyć, trzeba było mieć znajomego lekarza. Szczęśliwy traf chciał, że teść Andrzeja Bliklego był lekarzem pediatrą. Siłą wcielił zięcia do wojska i umieścił go w szpitalu MSW na Wołoskiej jako pacjenta. W Warszawie wybuchła sensacja! Blikle leży w szpitalu MSW, a więc szpitalu więziennym. W kolejkach opowiadano o tym, że uciekał za granicę mercedesem z bagażnikiem pełnym złota.

Kiedy Jerzy Blikle wyszedł ze szpitala, zagrał va banque. Poszedł do ministra handlu i drobnej wytwórczości i powiedział: – Panie ministrze, mam dość. Rezygnuję. Minister odpowiedział: – Ale my pomożemy, co pana gnębi? – Nie jestem już w stanie dłużej płacić łapówek pana urzędnikom! – Jakich łapówek?! – minister zrobił wielkie oczy. Jerzy Blikle opowiedział mu więc, jak wyglądały te „kontrole”. A na koniec przekonał ministra, że rzemieślnicy powinni zacząć płacić ryczałt podatkowy. Miało to wyglądać tak: w październiku przychodzi urząd skarbowy i umawia się z rzemieślnikiem na to, jaki podatek zapłaci w przyszłym roku. Zasada ryczałtu jest taka, że nie prowadzi się księgowości. Nie można się pytać, ile firma utargowała, jakie miała koszty, jest tylko stała kwota podatku, który trzeba zapłacić. Ryczałt ustalano na podstawie dwóch wskaźników. Jeden to była sprzedaż roczna w przeliczeniu na pracownika, a drugi – wskaźnik zużycia energii. Skąd taka łaskawość władzy? Jerzy Blikle trafił na okres, w którym zaczęto dużo mówić o zielonym świetle dla rzemiosła. Władzy nie na rękę było zlikwidować cukiernię, bo od razu w świat poszedłby sygnał, że rząd PRL tępi prywatną inicjatywę. Z drugiej strony firma Blikle była swego rodzaju listkiem figowym. Władza chciała mieć parę prywatnych zakładów, wizytówek. A wyroby Bliklego był obecne w wielu miejscach. Jego pączki zawsze stały na stole jury Konkursu Chopinowskiego. Jerzy udzielał wywiadów do zagranicznej prasy, „Le Monde” i „Herald Tribune”. Kiedy Jerzy Urban napisał na temat firmy coś negatywnego w „Szpilkach”, to Blikle natychmiast te „Szpilki” wystawił na wystawie z fraszką: „Prawdziwa cnota krytyk się nie boi, ale łgać w oczy cnocie także nie przystoi”. Kiedy de Gaulle został prezydentem Francji i w 1967 roku miał przyjechać do Polski, w wywiadzie dla prasy francuskiej powiedział, że był w Warszawie w młodości, i że przypomina sobie, że jadał w cukierni u Bliklego. Ucinał sobie często pogawędki z żoną właściciela, która doskonale mówiła po francusku. Ambasada francuska zadzwoniła wtedy do Bliklego z pytaniem, czy może chodzi o jego firmę. Gdy ten potwierdził, de Gaulle zaprosił go na bankiet, który wydawał w Wilanowie. Jerzy postanowił przygotować prezent dla państwa de Gaulle’ów. Padło na dwa torty – jeden marcepanowy, drugi czekoladowy. Był to pierwszy w PRL tort czekoladowy od Bliklego. Czekoladowy, a nie z wyrobu czekoladopodobnego. Czekoladę kupowało się wówczas w sklepach dewizowych banku PeKaO, bo tylko tam była. A produkował ją Wedel. Tabliczka kosztowała 20 centów. Masa pieniędzy

w tamtych czasach. Za dolara mogła się spokojnie wyżywić duża rodzina przez cały dzień. Ponieważ Jerzy Blikle był człowiekiem zapobiegliwym, musiał mieć cztery identyczne torty w rezerwie. Na wypadek, gdyby ktoś te torty upuścił. Nic złego się nie stało, więc rezerwowe ciasta zostały sprzedane na porcje. Klientom smakowało i zamawiali kolejne. Te torty na cześć de Gaulle’a zostały nazwane generalskimi. W 1971 roku Jerzy zrezygnował z prowadzenia firmy. Zastąpiła go Maria Szukałowicz, prawnuczka Antoniego Kazimierza Bliklego. Andrzeja interesowały inne rzeczy, a konkretnie matematyka i informatyka. Skoro firma w każdej chwili mogła przestać istnieć, to Jerzy namawiał syna, żeby wybrał sobie zawód, który go uniezależni. I będzie możliwie daleki od polityki i socjalistycznej rzeczywistości. Blikle zrobił najpierw doktorat, którego tytuł brzmiał „Matematyczne aspekty organizacji maszyn bezadresowych”, a później został profesorem. Cukiernią zajmował się z doskoku, ale w latach 70., już z doktoratem w kieszeni, został czeladnikiem cukierniczym, a potem mistrzem. Pomagał w sytuacjach krytycznych. W stanie wojennym cukiernia dostawała 50 kilogramów cukru na cały miesiąc. Andrzej zadzwonił wtedy do znajomego dziennikarza Jerzego Iwaszkiewicza. Ten napisał, że Blikle się zamyka, bo ma za mało cukru. Tego samego dnia do Andrzeja zadzwonił jeden z wiceministrów i zapytał: „Ile pan tego cukru potrzebuje?”. I przysłał tonę. W stanie wojennym kiepsko zaczął się sprzedawać tort generalski. Kojarzył się społeczeństwu z generałem Jaruzelskim. Tłumaczenia, że jego nazwa pochodzi od de Gaulle’a nie wszystkich przekonywały.

Właściciel spółki Blikle – Andrzej Blikle. Warszawa, 2008 rok

Na deser Andrzej Blikle co roku na pierwszy tydzień stycznia brał urlop w Instytucie Podstaw Informatyki PAN i jechał do Zakopanego. Tyle że zimą 1990 roku nie było akurat śniegu. Skoro tak, pomyślał – to nie jadę. Popracuję w cukierni. Traf chciał, że w tym samym czasie zaproszono go na otwarcie salonu Diora na Nowym Świecie. Nie lubił co prawda takich imprez, ale uznał, że zawsze warto zobaczyć coś nowego. Wszedł do środka i zobaczył... pałac. Marmury i modelki. Wrócił do swojej cukierni, a tam dla porównania stara, zniszczona podłoga z płytek, a na ścianach sklejka pomalowana lakierem do kajaka, żeby łatwiej ją było zmywać. W drzwiach wisi jakaś szmata. Po prostu rozpacz. Blikle siadł przy biurku i zaczął robić biznesplan. Jakkolwiek by nie liczył, wychodziło mu, że jedna cukiernia na siebie nie zarobi. Jeśli ma zaś być więcej cukierni, to trzeba więcej produkować. I tak w 1993 roku Blikle przeprowadził się do nowej, większej pracowni przy ulicy Górskiego. A później otworzył duży zakład produkcyjny na warszawskim Ursynowie, z którego firma przeniosła się w 2007 roku do (obecnej) jeszcze większej pracowni w Bielawie (gmina KonstancinJeziorna) pod Warszawą.

Epilog Obecnie A. Blikle to cukiernie i kawiarnie oraz delikatesy. Firma ma lokale w Warszawie, Konstancinie-Jeziornej, Katowicach, Kielcach, Częstochowie. Rodzina jest ciągle udziałowcem firmy i zasiada w radzie nadzorczej. Zarząd składa się jednak z osób spoza familii. Niedawno na Facebooku Andrzej Blikle zamieścił bardzo emocjonalny wpis: „Przyjaciele, klienci, kontrahenci i pracownicy firmy A. Blikle sp. z o.o. W zawiązku z kierowaną do mnie korespondencją i głosami w sprawach firmowych, czuję się w obowiązku poinformować Państwa, że od grudnia 2010 roku nie zarządzam już moją rodzinną firmą, a od grudnia 2012 roku rodzina Blikle nie ma żadnego wpływu na dokonujące się w firmie przekształcenia. Wszelkie zmiany, jakie dokonały się w firmie od zimy 2012 do chwili obecnej, są dziełem trzech kolejnych zarządów naszej firmy. Jestem jeszcze udziałowcem, ale już niewiele znaczącym. Więcej niestety powiedzieć nie mogę. I oczywiście nie jest mi z tym najlepiej.” W budynku po Adrii swoje biura ma PZU. Lokal zamknięto. Zresztą, poza nazwą nie miał on już nic wspólnego ze swoim pierwowzorem. Hotel Europejski jest nieczynny od 2005 roku, kiedy to trafił w ręce spadkobierców dawnych właścicieli, czyli Przeździeckich i Czetwertyńskich. Spadkobiercy utworzyli spółkę ze szwajcarską milionerką Verą MichalskiHoffmann. Trwają prace nad jego przebudową. Czy znajdzie się w nim miejsce na kawiarnię kultywującą tradycje Loursa? Nie wiadomo.

Sernik à la Blikle Składniki 1 kg mielonego sera, 8 jajek, 150 g masła, 1 łyżka mąki ziemniaczanej, 1 łyżka mąki pszennej, 4 łyżki rodzynek, 16 g (1 opak.) cukru waniliowego, 250 g cukru, 1 łyżeczka skórki otartej z pomarańczy, cukier puder lub lukier do dekoracji Wykonanie Żółtka ubić z cukrem i cukrem waniliowym, dodać ser i wszystko ucierać, aż masa stanie się pulchna. Pod koniec ucierania dodać rozpuszczone masło i mąkę.

Następnie wsypać startą skórkę pomarańczy i rodzynki. Białka ubić na sztywną pianę, dodać do masy serowej i delikatnie wymieszać. Całość przełożyć do wyłożonej pergaminem tortownicy o średnicy 26–28 cm. Piec w nagrzanym piekarniku ok. 1 godz. w temp. 150°C, następnie zmniejszyć temperaturę do 130°C i piec jeszcze ok. 20 minut . Po wystygnięciu sernik można dodatkowo udekorować lukrem lub posypać cukrem pudrem. Źródło: strona firmy

Ławka nad brzegiem Jeziorka Kamionkowskiego na warszawskiej Pradze. Starszy człowiek patrzy z niej na budynki pobliskiej fabryki. Przychodzi tutaj często i siedzi godzinami. To doktor Jan Wedel. Fabryka, której się przygląda, należała kiedyś do niego. Dziś nie może nawet wejść do środka. Każdy ma coś, co nadaje jego życiu sens. Żonę, męża, dzieci, psa, kota. Jan miał przede wszystkim tę fabrykę. I ją stracił. Siedzi więc teraz i patrzy. Oczy często zachodzą mu łzami. Byłych pracowników spotyka już tylko na pogrzebach. Jan Wedel – przed wojną jeden z najbogatszych Polaków – po wojnie stracił wszystko. Zakład. Mieszkanie w fabryce, z którego go wyrzucono, wynosząc jednocześnie jego rzeczy na ulicę. Kamienice: przy Szpitalnej, Puławskiej, na Foksalu (gdzie spędził całą okupację) i przy Narbutta (gdzie mieszkał razem z Michaliną Czarniecką). I willę w Konstancinie, którą wybudował dla swojej ukochanej. Dom w Konstancinie zajmuje teraz generał dywizji Wojska Polskiego i dwukrotny wicepremier Aleksander Zawadzki. Wszystkie domy zostały przed odebraniem przeszukane przez władze. Przez moment Wedel był bezdomny. Przygarnął go

dozorca z domu przy Szpitalnej. Dziś mieszka w oficynie domu, który jeszcze niedawno był siedzibą jego rodu.

Emil Wedel

Karmelki Karola Z posiedzenia Rady Nadzorczej Spółki Akcyjnej Fabryka Czekolady E. Wedel, 8 lutego 1933 roku: „Na wniosek p. Dr. Jana Wedla Rada Nadzorcza uchwaliła wpisać do książki protokołów krótki rys historyczny rozwoju firmy j.n. W 1851 roku założył Karol Wedel cukiernię na rogu ul. Miodowej i Kapitulnej i zaczął przy cukierni ręcznym sposobem fabrykować czekoladę, dotychczas w Polsce jeszcze nie wyrabianą. Wyroby Wedlowskie od samego początku słynęły ze swej dobroci”. Tyle o początkach Wedla mówi wyciąg z posiedzenia spółki. Życie było znacznie barwniejsze. Niemiec Karol Wedel – a właściwie Karl Ernst Heinrich Wedel – młody zdolny cukiernik (praktyki w Londynie, Paryżu i Berlinie), mężczyzna tuż po 30., zjawił się w Warszawie, sprowadzony przez ustawionego już kolegę

po fachu, Karola Grohnerta. Był rok 1845. Do Królestwa Kongresowego ciągnęły tłumy podobnych osadników, w nadziei może nie na zbicie fortuny, ale na dobre, dostatnie życie. A że brakowało tutaj cukierników, tacy przybywali w pierwszej kolejności. W Niemczech czy Szwajcarii rynek takich specjałów był już nasycony – tu wciąż nie. Wedel przyjechał jako wdowiec, wraz z synem Emilem. O jego pierwszej żonie właściwie nic nie wiadomo. Z Grohnertem przez sześć lat razem prowadzili cukiernię, zostali wspólnikami. Na swoje Wedel przeszedł w 1851 roku. Sprzedał wtedy nowo otwartą cukiernię szwagrowi Robertowi Wisnowskiemu (w międzyczasie znalazł tu żonę), który był również znanym w Warszawie cukiernikiem. Ten zaś oddał mu ją w dzierżawę. Jak pisze Mieczysław Kozłowski w „Krótkiej historii rodzinnej firmy”: „W tej transakcji prawdopodobnie chodziło o zabezpieczenie kapitału wyłożonego w sporej części przez żonę Karola Wedla, Karolinę z Wisnowskich, lub kogoś z jej rodziny”. Interes po pewnym czasie – jakim, nie wiadomo – Karol wykupił na własność. Karolina pochodziła ze Schwiebus (dziś Świebodzin, wtedy część Brandenburgii). Nie wiadomo, czy była młodsza, czy starsza od Wedla. Małżeństwo prawdopodobnie rozmawiało ze sobą po niemiecku. Karol, jeśli w ogóle mówił po polsku, to źle. Polakiem nigdy się nie stał. Przed wybuchem powstania styczniowego ponoć odmówił dorzucenia się do mszy patriotycznych w intencji ojczyzny. W odwecie motłoch zdemolował mu cukiernię. Historię tę przytacza Władysław Mickiewicz (syn Adama) w swoich „Pamiętnikach”. Czy Karol nie chciał się mieszać w polskie sprawy? Czy wiedział, że mieszka w Polsce, a nie Rosji? Może kwestia narodowości zupełnie go nie zajmowała? Gdyby ktoś zapytał Karola, kim jest, odpowiedziałby najprędzej: ewangelikiem, albo jeszcze bardziej precyzyjnie: luteraninem. Interes z całą pewnością szedł nieźle. Czekolada w Polsce była jeszcze prawie nieznana. Wedel prawdopodobnie poznał tajniki jej wyrobu w Anglii, gdzie produkcją czekolady do picia zajmowali się kwakrowie. Szukali napitku, który nie byłby alkoholowy, ale pokrzepiający. Miała to być alternatywa dla piwa, ginu czy herbaty. Przy sklepie powstała Parowa Fabryka Czekolady p.f. C. E. Wedel. Dziennie sprzedawała pół tysiąca filiżanek napoju. Karol wprowadził też do sprzedaży karmelki śmietankowe, z których później firma zasłynęła. Karmelki składały się z cukru, wody i syropu glukozowego (z ziemniaków), gotowanych w odpowiedniej temperaturze. Po zastygnięciu masy, powstawały z niej twarde cukierki. W „Kurierze Warszawskim” cukiernik

reklamował je tak: „Zupełnie nowy i szczególny utwór cukierniczy, a nade wszystko wyborny środek leczący i łagodzący wszelkie cierpienia piersiowe, nader skuteczny na słabości te w miesiącach wiosennych, a nawet dla niecierpiących i zwolenników delikatnego smaku – bardzo przyjemny wyrób”. Słodycze były wówczas (nawet jeszcze tuż przed II wojną światową) traktowane jako produkty zdrowotne. W Europie, na początku XIX wieku sprzedawano czekoladę tylko w aptekach, na receptę. Traktowano ją jako lek na przykład na migrenę. Herbatniki z kolei zachwalano jako produkt ... dietetyczny.

Uroczystość poświęcenia nowego sklepu E. Wedla w Krakowie. Na zdjęciu m.in.: dr Józef Jan Wedel, projektant wnętrza Leon Dęnicki, ks. infułat Józef Kuligowski. Kraków, 1932 rok

Prus boi się dorożek W rodzinie Wedlów było tradycją, że każdy kolejny przedstawiciel rodu wznosił firmę na wyższy poziom. Z miejsca, w którym zatrzymał się ojciec, syn dalej parł do przodu. I tak Emil Wedel rozmachem działań przebił Karola, a Jan swego ojca, Emila. Kolejna prawidłowość: Wedlowie długo się kształcili i późno przejmowali firmę od ojców. Emil szkolił się za granicą (między innymi dwa lata w Paryżu), a po powrocie włączył się powoli w kierowanie firmą. Przejął ją dopiero w dniu swego ślubu, będąc już po 30.

Ożenił się z Eugenią z Bohmów, a żona była siostrzenicą jego macochy, czyli córką szwagierki Karola. Przejął od ojca Miodową, ale tam rodzinna firma więcej nie osiągnęła. Po prostu nie było miejsca na duży zakład. Ostatecznie Miodową sprzedał, a na ziemi kupionej jeszcze przez ojca wybudował oficynę, gdzie umieścił fabrykę. Tę fabrykę przez lata rozbudowywał. Okolice Chmielnej i Szpitalnej, bo tu się znajduje nowy zakład – czyli dziś ścisłe centrum Warszawy – zajmowały wtedy pola i ogrody. Emil wybudował też rodową siedzibę. Przy Szpitalnej 8 w 1893 roku stanęła przepiękna eklektyczno-renesansowa trzypiętrowa kamienica. Rodzina musiała przecież mieć gdzie mieszkać, a poza tym była to niezła lokata kapitału na niepewne czasy. Za nią znajdowała się fabryka. W kamienicy otwarto też sklep i pijalnię czekolady. Przychodził tu Henryk Sienkiewicz – wielki amator czekoladek. I Bolesław Prus, który kupował cukierki, a następnie rozdawał je dzieciom na ulicy. Będąc już w podeszłym wieku, prosił panią Helenę z obsługi, żeby przeprowadziła go na drugą stronę Szpitalnej, „bo, proszę pani, te dorożki pędzą po wariacku.” W tym czasie wytwórnia była już znana i poważana w stolicy. Ba, jej wyroby zaczęły być podrabiane! Emil znaczył więc każdy produkt swoim podpisem i wysłał do kontrahentów pismo: „Wszelkie zatem czekolady nie opatrzone w stemple mojej fabryki i nie mające na etykiecie mojego podpisu, uważane być powinny za nie pochodzące z fabryki podpisanego”. Zabezpieczenie przed oszustami? Na pewno. Ale też reklama i marketing. W końcu Wedlowie byli szczególnie wrażliwi na punkcie wyglądu swoich produktów. Ich opakowania były fantastyczne, to prawdziwe dzieła sztuki. Pierwszy spis majątku Karola Wedla mówił o tysiącu rubli. Na początku XX wieku firma miała już 200 tysięcy rubli obrotu i rozpoczęła eksport . Emil kupił działkę pod nową fabrykę na Pradze (prawa strona w tamtych czasach to dziki zachód, właściwie całkowicie inne miasto). Firma zastygła. Owszem, rozwijała się, ale bez wcześniejszego impetu. Emil lubił oglądać drzewa i kwiaty rosnące w przyfabrycznym ogrodzie, lubił jeść obiady ze swoją kilkudziesięcioosobową załogą (firma zatrudniała 50 robotników, samych mężczyzn), chciał znać każdego pracownika i jego rodzinę. Sam miał trójkę dzieci: Eleonorę, Zofię i następcę Jana.

Sukcesor po przejściach Jan był doskonale wykształcony. Urodzony w 1874 roku, uczył się w Gimnazjum Wojciecha Górskiego (w trakcie powstania warszawskiego zniszczono gmach tej cenionej szkoły, a zamknięto ją w 1950 roku). Nie chciał studiować w carskiej Rosji.

Jak jego ojciec Emil, czuł się Polakiem. To typowe dla tamtych czasów. Drugie pokolenie rzemieślników przybyłych z Zachodu było już całkowicie zasymilowane. Jan udał się więc na studia do Berlina, później zrobił doktorat z chemii w szwajcarskim Fryburgu. Podróżował, uczył się, dotarł nawet do USA. Ameryka go zachwyciła. Kiedy wrócił do firmy, zaczął od zera, od najprostszych stanowisk. Uczył się formy krok po kroku. Do władzy doszedł dopiero dwa lata przed wybuchem I wojny światowej. Miał już wtedy 38 lat . Jak pisze Olgierd Budrewicz w „Opowieści pachnącej czekoladą”, Emil uznał, że syn ma już dostatecznie dużo wiedzy, aby zająć wyższą pozycję w firmie. Zakład zmienił nazwę na Emil Wedel i syn. Pierwsze wynagrodzenie Jana wynosiło 2 tysiące rubli i zostało przekazane na rzecz sierot, którymi zajmował się Kościół ewangelicki. Formalnie Jan był prokurentem – mógł reprezentować firmę, jego decyzje miały taką samą moc jak ojca, ale to Emil miał najwyższą władzę. Po śmierci ojca w 1919 roku, przedsiębiorstwem zaczęła dyrygować matka Jana, Eugenia Wedlowa. Kobieta twarda jak stal. Razem z synem z powodzeniem lawirowali wśród trudnych lat powojennych. Eugenia umarła cztery lata po mężu. Wreszcie 49-letni Jan Wedel został głową firmy. Długo czekał na swoją sukcesję i na swoją szansę. Ale od tej pory firma rozpoczęła marsz do stania się imperium.

Wyznawcy Konkurencja Wedla była mocna. Była to między innymi krakowska fabryka czekolady założona przez Adama Piaseckiego. W stolicy działało także wielu drobniejszych przemysłowców. Najpoważniejszym z nim był Fuchs – firma starsza od Wedla, bo założona przez Franciszka Fuchsa jeszcze w 1829 roku. Franciszek, razem ze swoim wspólnikiem Jerzym Lothem, prowadził sklep korzenny oraz winy przy placu Bankowym, który później przeniósł się na Miodową. Korzenie rodziny tkwiły ponoć w Anglii – pierwotnie miała się ona nazywać Fox. Fuchsowie sprzedawali węgiel, kubańskie cygara i kość słoniową. Interes przejęli synowie, którzy handlowali też kawą – mieli własną palarnię. W 1911 roku postawili na Powiślu fabrykę czekolady, cukierków oraz kakao. Budynki zaprojektował Franciszek Lilop z Karolem Jankowskim. Jak pisał Jerzy S. Majewski w „Gazecie Stołecznej”, główną specjalnością Fuchsa były cukierki irysy, landrynki oraz lody na patyku Pingwin. W 20-leciu międzywojennym firma była druga po Wedlu pod względem zatrudnienia i obrotów w Warszawie – pracowało w niej pół tysiąca osób, a kapitał spółki wynosił 2 miliony złotych. Fuchsowie z Wedlami dobrze się znali i lubili. Nie przeszkodziło to Wedlowi przebić Fuchsa, podobnie

zresztą jak pozostałą konkurencję. Jak to się stało? Wedel był przedsiębiorcą zupełnie innego typu niż pozostali. Firmę budował jak dom, na lata. Zaczął od dołu, od fundamentów. Kiedy fabryka przy Szpitalnej zbliżała się do granic swoich mocy przerobowych, postawił zakład na Pradze. Wyposażył go w najnowocześniejsze wówczas maszyny i cały czas dokupował nowe, dokładając co roku 10 procent parku. Transport konny zastąpił nowoczesną flotą samochodową. Wielki kryzys finansowy lat 30., który wykończył wiele firm, na Wedlu nie zrobił zbytniego wrażenia. Po małym spadku w 1931 roku, rada nadzorcza spółki z dużą satysfakcją już w 1933 roku odnotowała niewielki wzrost obrotu. Wszyscy stukali się w głowę, kiedy Jan w samym środku kryzysu zdecydował się na rozbudowę fabryki. Czyste wariactwo, powtarzano na mieście. Ale on myślał jak rasowy biznesmen. 7 października 1933 roku poinformował radę nadzorczą:

Sklep Zakładów Przemysłu Cukierniczego im. 22 Lipca (dawniej E. Wedel) przy ulicy Szpitalnej, Warszawa, 1989 rok

„Postanowiłem wykorzystać obecną koniunkturę do wybudowania drugiego skrzydła fabrycznego, zwłaszcza że w niektórych działach przy wzmożonym ruchu daje się odczuwać brak odpowiednich urządzeń i miejsca. Na podstawie przeprowadzonych obliczeń koszt budowy gmachu fabrycznego na Pradze przy ulicy Zamoyskiego 30 w latach 1928–1931 wyniósł zł 47.50 za 1 m3. W roku bieżącym koszt budowy obniżył się do 27.42 za 1 m3 czyli świadczyło to o korzystnej koniunkturze dla przeprowadzenia robót budowlanych w tym sezonie. Przystąpiłem zatem do budowy drugiego skrzydła budynku fabrycznego i według prowizorycznych obliczeń koszt budowy wyniesie ok. 350.000.” Dalej Wedel napisał też, że w trakcie podróży do Anglii, Francji, Niemiec i Czechosłowacji zakupił nowe urządzenia za sumę około 120 tysięcy złotych. Jan szukał do swojej firmy nie pracowników, ale wyznawców. Temu służyć miały choćby długie szkolenia i równie przewlekłe procedury awansu. Z 50 osób zwiększył zatrudnienie do 200 w połowie lat 20., a później liczba podwładnych już tylko rosła. Warunki mieli – co może się wydać zaskakujące – lepsze niż w niejednej współczesnej firmie. Wraz z otwarciem nowej fabryki, pojawiła się stołówka pracownicza. Karmiono w niej dobrze i, co najważniejsze, tanio – pracownicy płacili tylko za surowiec potrzebny do gotowania. Coś niewiarygodnego: półdarmowa stołówka w środku wielkiego kryzysu! Żeby stołówkę uniezależnić, na tyle fabryki hodowano świnie. Nie mogły narzekać. Zdarzało się, że dostawały do jedzenia odpady z produkcji, czyli słodycze. Wedel jako jedna z pierwszych firm w Polsce zaczęła zatrudniać kobiety przy produkcji spożywczej. A skoro były kobiety – a w miarę upływu czasu stanowiły już w fabryce większość – potrzebna była opieka nad dziećmi. Budrewicz pisze: „Naturalnym biegiem rzeczy właściciel zakładu zaczął od tego, co było dla nich najważniejsze – od żłobków i przedszkoli. Lekarz fabryczny, dr Jadwiga Jaroszewska, pamięta trudne początki tych dziecięcych instytucji. Przede wszystkim należało do ich sfinansowania przekonać samego doktora Jana Wedla, o którym wiadomo było, że jest człowiekiem bardzo oszczędnym. Jaroszewska zrobiła projekt żłobka, a szefowi tak się on spodobał, że – ku zdumieniu wszystkich – podarował jej pudełko czekoladek. Był rok 1930, kiedy powstał żłobek, potem zaś przedszkole i gabinety lekarskie. Wedel zwierzył się znacznie później grupie przemysłowców: »Ja tych inwestycji nie chciałem, ale pani doktor tak mnie ciągnęła za kieszeń, aż wyciągnęła co trzeba«”. Pracownice przychodziły do zakładu, zostawiały dzieci w żłobku i szły na produkcję.

Robotnikom psuły się zęby (trudno żeby się nie psuły, zważywszy na to, gdzie pracowali). Wedel otworzył więc gabinet dentystyczny z rtg. Był też szewc przyzakładowy. Pracownik, jeśli mu się uszkodziły buty, przed pracą zostawiał je u szewca, brał obuwie robocze, a po pracy odbierał naprawione. Nie wiadomo, czy za usługę zakład potrącał pracownikom pieniądze z wynagrodzenia. Być może nie, bo przecież w interesie firmy leżało to, żeby buty pracowników (często posiadających tylko jedną parę) były w dobrym stanie. Inaczej nie mieliby w czym pójść do pracy i w czym wrócić. Na terenie fabryki działał również fryzjer. Były też oczywiście łaźnie – wcześniej, jeszcze przy Szpitalnej, pracownicy dostawali bony kąpielowe do publicznych łaźni i biada temu, kto ich nie wykorzystał. Firma Wedel miała swój klub sportowy Rywal. Działała w niej sekcja kolarstwa, co ciekawe: męska i żeńska. Na fotografiach widać, jak panie stoją w długich spódnicach, trzymając rowery. Był też klub wioślarski i zapaśniczy, niestety – tylko dla mężczyzn. Fabryka po I wojnie światowej posiadała również swój teatr. Miała też dom wczasowy w Świdrze, w pobliżu letniej rezydencji rodziny Wedlów. Firma udzielała pożyczek na budowę własnego mieszkania, a tuż przed wojną Wedel przystąpił do projektowania całego osiedla mieszkaniowego dla pracowników. Zarobki? Co roku pracownik dostawał podwyżkę o 10 procent . Chyba że był wyjątkowo dobry – wtedy więcej. Tygodniowa pensja robotnika startowała od niecałych 40 złotych. W księgach spółki zachowały się notatki, w których dr Jan regularnie prosił radę nadzorczą przed świętami Wielkanocnymi i Bożego Narodzenia o „wypłacenie pracownikom firmy sumy tytułem jednorazowego bezzwrotnego wynagrodzenia”. Rada nadzorcza się zgadzała i przyznawała dodatkowo Wedlowi gratyfikację 22,5 tysiąca złotych za dobrą pracę. Dlaczego Wedel tak dbał o ludzi? Bo byli jego pracownikami, bo czuł się za nich odpowiedzialny, bo był bogaty. Ale również dlatego, że to mu się zwyczajnie opłacało. Kiedy inne firmy zmagały się ze strajkami, Wedel miał spokój. A poza tym jego pracownicy byli jego wyznawcami. Jan był Bogiem. To on ustanawiał zasady nowej religii. Choćby taką, że w firmie nie może się zmarnować kawałek sznurka czy papieru. Wedel większość swojego dnia kręcił się po zakładzie, obserwował, doradzał. Mieczysław Kozłowski w „Krótkiej historii...” pisze: „Kiedy pryncypał zauważył, że pracownik idący korytarzem podnosi z podłogi śmiecie i wyrzuca je do kosza, zatrzymywał go, pytał o nazwisko i wypisywał kartkę do kasy na wypłacenie 5 zł nagrody”. Na 60. urodziny Jana Wedla w roku 1934, rada nadzorcza uchwaliła wniosek. W uznaniu tego, że dr Jan Wedel zasłużył się firmie, poświęcając się jej całkowicie od trzydziestu kilku lat, i tego, że w czasie powojennym dzięki jego ciężkiej pracy

i inicjatywie powstała nowa fabryka na Pradze i to wyłącznie z funduszy własnych firmy, a także tego, że wskutek pomyślnego rozwoju firmy przeszło 700 osób znalazło pracę w fabryce i we własnych sklepach spółki, rada poprosiła go, żeby zezwolił na umieszczenie jego portretu w pokoju posiedzeń rady. Prośba została uwzględniona.

Czekoladowa fortuna Kiedy w 1928 roku zawitał do Polski król Afganistanu Amanullah Chan, na każdej stacji, na której zatrzymywał się jego pociąg, były reklamy w kształcie semaforów z napisem „E. Wedel”. Król myślał, że semafory ustawiono na jego powitanie. Wychodząc na trybunę, rozpoczął swoje przemówienie od słów: „E. Wedel, E. Wedel”. Był przekonany, że znaczą „dzień dobry”. Firma potężniała z roku na rok. W 1932 roku zamieniła się w spółkę akcyjną. W skład pięcioosobowej rady nadzorczej weszły dwie siostry Jana. Eleonora, która wyszła za mąż za Anglika Charlesa Whiteheada, przemysłowca z Marek, odpowiadała w firmie za eksport . Sklepami zajmowała się Zofia Żochowska, żona Jerzego, przedstawiciela francuskiej firmy samochodowej Delage i katolika (co wzbudziło w luterańskiej rodzinie wielkie zdumienie). Doktor Jan był dyrektorem zarządzającym. Zysk firmy rósł. Posiedzenie rady nadzorczej z 8 lutego 1933 roku: „Dyrektor Zarządzający przedstawił Radzie bilans, sprawozdanie oraz rachunek zysków i strat za czas od dnia 15 czerwca do dnia 31 grudnia 1932 roku z wnioskiem, ażeby z pozostałości czystego zysku w wysokości zł 345.228.02 uchwalić 4 proc. dywidendy to jest zł 260.000, zł 70.000 przenieść na rachunek Kapitału Zapasowego statutowego i resztę 15.288.02 czystego zysku przenieść na następny 1933 rok”. Rok później zysk wynosił już ponad 427 tysięcy, a w 1935 – 1,2 miliona. Z tego 975 tysięcy poszło na dywidendę. Były to wartości już po uwzględnieniu podatku, który wyniósł w 1935 roku astronomiczne 719 tysięcy złotych. Wynik finansowy za 1938 rok to już 1,8 miliona złotych zysku. Nic więc dziwnego, że Wedel w 1933 roku kupił za 575 ​tysięcy ​złotych kamienicę przy ulicy Foksal 15. W tym samym roku złożył wniosek do rady nadzorczej w związku z dekretem prezydenta Rzeczpospolitej o rozpisaniu Pożyczki Narodowej. Pożyczka, jak pisał Wedel „ma osiągnąć zrównoważenie budżetu, równowaga budżetu zaś to spokój społeczny, to przetrwanie kryzysu, a więc znaczenie Państwa oraz kwestja kredytu międzynarodowego.” W związku z tym

Wedel zaproponował, ażeby jego firma jako jedna z pierwszych wzięła udział w subskrybcji. Na ten cel poszło 230 tysięcy złotych.

Samolot dla reklamy Wedel dbał o to, żeby jego produkty były możliwie najlepszej jakości. I nie był to pusty slogan. Kiedy zobaczył partię ciastek z niewielką wadą, kazał ją zniszczyć. Firma z renomą nie mogła sobie pozwolić na żadną fuszerkę. Jednocześnie doceniał rolę reklamy. Jan chciał przywiązać do siebie klienta. Jaki miał na to pomysł? Do wyrobów Wedla dołączane były karty ze zdjęciami gwiazd filmowych: Jana Kiepury, Bustera Keatona, Brigitte Heim czy Laurela & Hardy’ego. Hasło reklamowe głosiło: „Gwiazdy Ekranu olśniewają urodą i talentem. Czekolada Wedla budzi zachwyt nieporównaną delikatnością i subtelnością smaku”. Takie zdjęcia to była gratka dla kolekcjonerów. Kupowali opakowania, żeby zgromadzić wszystkie karty. Firma otwierała sklepy w całym kraju. Wedel myślał przy tym niezwykle perspektywicznie. Z listu do rady nadzorczej: „Nadszedł czas otwarcia własnych sklepów w mniejszych miastach jak w Sosnowcu, Toruniu, Stanisławowie i w Częstochowie. Należy z góry przyjąć, że obroty w takich sklepach będą małe i jeśli chodzi o opłacalność będzie ona niewielka, to też główny nacisk pani Żochowska położy na to, aby urządzenie sklepów było możliwie skromniejsze, a w każdym bądź razie koszt musi być minimalny, przy zachowaniu naturalnie jednocześnie efektownego wyglądu sklepów. Rola takich sklepów sprowadzałaby się do reklamy i do wprowadzenia całego asortymentu naszych wyrobów na nowe rynki.” Od 1936 roku firma miała pierwszy salon w Paryżu. Otworzył go za własne pieniądze przedsiębiorca Jan Kułakowski – otrzymał od Wedla przedstawicielstwo na Francję i Belgię. Czekoladki Wedla były podawane w paryskiej Grand Operze, roznoszono je gościom w czasie antraktów. To też plan Jana. Jego wyroby musiały na początek znaleźć uznanie elit . A później plebs miał kopiować ich zachowania. Wyroby docierały do Francji pociągiem ekspresowym Train Blue, ale też samolotem firmowym RWD-13 polskiej myśli konstruktorskiej. Samolot mógł przewozić dwie osoby i 400 kilogramów produktów. Firma kupiła go w 1936 roku. Loty nie mogły być długie, 600 kilometrów bez lądowania, prędkość maksymalna 210 km/h. RWD latał do Paryża, ale też do Wiednia. Samolot, podobnie jak salony Wedla w mniejszych miejscowościach, to była przede wszystkim reklama firmy. Podobnie zresztą jak dobrze wyszkoleni pracownicy. „Żochowska która

odpowiadała za sklepy informuje, że 29/30 X odbył się zjazd filii prowincjonalnych. Zjazd ten miał głównie na celu omówienie z kierowniczkami, w jaki sposób powinna się odbywać sprzedaż w sklepach, jak ekspedientki powinny się zachowywać i zwracać do Klijentów, jak przedstawiać nasze wyroby, dalej w jaki sposób kierowniczki mają prowadzić przeszkolenie personelu ażeby sprzedaż we własnych sklepach pod każdym względem była na poziomie europejskim. Potem chodziło o przeszkolenie samych kierowniczek co do urządzania wystaw i sposobu reklamowania wyrobów, to też w programie zjazdu było przewidziane, że każda z uczestniczek wykona sama wystawę z określonych artykułów, a pozostałe będą omawiać i wskazywać wady” – głosiło sprawozdanie rady nadzorczej. To działało.

Zakłady Przemysłu Cukierniczego im. 22 Lipca, Warszawa, lata 70. XX wieku

Wojna Wedel szykował się do ekspansji. Tym razem na szeroką skalę, poza granicami kraju. Chciał mieć własne plantacje kakaowca na Wybrzeżu Kości Słoniowej, a w Polsce własne hodowle krów na mleko, aby zapewnić sobie stałe dostawy i wysoką jakość półproduktów. W celu zdobycia odpowiednich kontaktów, firma wzięła udział w Wystawie Światowej w Nowym Jorku, która odbywała się pod hasłem „The

World of Tomorrow”, czyli „Świat Jutra”. Polski pawilon otwarto 3 maja 1939 roku. Wyroby Wedla cieszyły się olbrzymim zainteresowaniem. Jednocześnie dr Jan czuł już pod skórą, że niebawem wybuchnie wojna. Zapobiegliwie zamówił duże zapasy surowca. Bombardowania z 1939 roku zakład pozostawiły prawie nietkniętym. W czasie okupacji Wedel, owszem, robił czekoladę dla niemieckiego wojska, ale nie miał innego wyjścia. Taka 100-gramowa tabliczka (zazwyczaj gorzka), trwała, pożywna (450 kalorii, a jak się da więcej cukru, to nawet 600) była idealnym posiłkiem dla żołnierza. Dla cywilów były budynie i tanie cukierki z marmoladą z jabłka lub rabarbaru. Dzięki temu, że fabryka działała, mogła dawać zatrudnienie pracownikom, którzy inaczej cierpieliby głód. Sklepy firmowe, kiedy okupant zabronił im handlu towarami z fabryki, na życzenie Jana zaczęły handlować zabawkami. Niemcy naciskali Wedla, żeby podpisał deklarację, że jest Niemcem. Wielokrotnie im odmawiał. Mimo że bardzo by mu to ułatwiło życie i prowadzenie firmy. Jan Wedel, trzecie pokolenie przybyłej z Niemiec rodziny, czuł się Polakiem. Na terenie firmy działał ruch oporu. Uruchomiono tam nawet tajną szkołę. Pracownicy chowali w domach Żydów. Sami Wedlowie w piwnicy domu na Szpitalnej ukrywali antykwariusza Jakuba Kleinmana. W 1944 roku, po upadku powstania warszawskiego, wywiózł go z miasta jeden z Whiteheadów. Ukrył go wśród wywożonych archiwaliów i obrazów. Antykwariusz przeżył wojnę, wyjechał do Nowego Jorku, gdzie otworzył, oczywiście, antykwariat . Pierwszego dnia powstania zginął siostrzeniec Wedla, 13-letni harcerz Piotr Żochowski. Obie siostry ukryły się przed bombardowaniem w piwnicy domu na Szpitalnej. 6 września 1944 roku bomba uderzyła w budynek od strony Górskiego. Zniszczyła częściowo skrzydło domu. Zginęło kilkanaście osób. Wśród nich Zofia Żochowska z 18-letnią córką Krystyną. Po kapitulacji miasta Jan i Eleonora znaleźli się w obozie przejściowym w Pruszkowie.

Michalina Jeśli dr Jan miał jeszcze jakieś złudzenia, co może dla niego oznaczać triumf komunistów, to został ich pozbawiony pod koniec 1945 roku. Do jego gabinetu w fabryce przyszło dwóch mężczyzn. Wedel był doradcą do spraw organizacyjnych na etacie państwowym, miał VI grupę uposażeniową. To było normalne w tamtych czasach – władza socjalistyczna zatrudniała byłych właścicieli, żeby pomogli jej uruchomić fabryki. Oczywiście, trzymano ich tam tylko do czasu. Wedel jeszcze nie

wiedział, co go czeka, a raczej nie dopuszczał tego do siebie. Prawie rok wcześniej, bo 27 stycznia 1945 roku ożenił się z Michaliną Czarniecką, łamiąc tym samym przysięgę, którą złożył umierającej matce. Obiecał jej, że nigdy tego nie zrobi. Dlaczego matka zakazała mu ślubu? Może dlatego, że Czarniecka nie była panną z wyższych sfer. Może dlatego, że nie miała majątku. Może chodziło o to, że Michalina była baletnicą albo chórzystką – nie posiadała więc odpowiedniego wykształcenia, by zostać żoną przemysłowca pokroju Jana Wedla. A może Wedel odbił ją komuś? Bo o ile status materialny nie był dla protestanckiej rodziny przeszkodą nie do przeskoczenia, to niejasna przeszłość kandydatki na żonę już tak. Choć nie ma jednej odpowiedzi na pytanie, na czym polegał problem z Michaliną, pewne jest, że ich związkowi towarzyszył pewien niesmak. Dr Jan do końca wojny dotrzymał obietnicy złożonej matce. Nie ożenił się z Michaliną, chociaż mieszkali razem przez lata. Dla Michaliny – żeby ją zabezpieczyć – wybudował wspomnianą już willę w Konstancinie. Pałacyk powstał w 1929 roku. Przed wojną nosił nazwę Dworek w Lesie. „I chociaż odwiedzało ją [willę] wiele ciekawych osobistości, nie bywali tu nigdy najbliżsi krewni narzeczonego, a później męża – jego dwie siostry, Eleonora z Wedlów Whitehead i Zofia z Wedlów Żochowska oraz naturalnie ich dzieci. Stało się tak, ponieważ związku z panią Michaliną rodzina Wedla nie akceptowała”, można przeczytać na stronie Muzeum Konstancina. Wedel tuż przed II wojną ofiarował ukochanej także kamienicę na Narbutta (powstała między 1937 a 1938 rokiem). Byli bardzo zgodną parą i żyło im się dobrze. A ślub wzięli dopiero w styczniu 1945 roku. Pan młody miał 71 lat, panna młoda – 60. Dzieci nie mieli. „Wedel nie może mieć dzieci, bo ma czekoladowy interes, zaś Blikle rozmnaża się przez pączkowanie” – drwił w radiowej audycji przedwojenny satyryk Światopełk Karpiński (taki Kuba Wojewódzki tamtych czasów, za ten żart stracił zresztą pracę – nie dlatego, że zainteresowani mogli poczuć się urażeni, ale dlatego, że uznano to za kryptoreklamę). Może Wedel uznał, że może złamać złożoną matce przysięgę, bo oboje z Michaliną byli już starzy, cudem przeżyli wojnę, a lada chwila mieli wszystko stracić?

Demonstracje robotników we Lwowie, w tle zdemolowana witryna sklepu E. Wedel. Lwów, 1936 rok

Pierniki przedwojennej jakości Kilka miesięcy po ślubie Jan pomagał w usunięciu zniszczeń w fabryce. Owszem, Praga na tle Warszawy ucierpiała najmniej w wyniku działań wojennych, ale zakład był w marnym stanie. „Życie Warszawy” z wtorku 14 sierpnia 1945 roku cytuje gazetkę ścienną „Brzask”, wydawaną przez pracowników fabryki: „Jeśli przejrzymy naszą pracę w ciągu ostatnich trzech kwartałów – widzimy w październiku ub. r. nasza fabryka przedstawiała smutny wygląd – szkielet osmalony, martwy, rumowiska i zwały gruzu. I oto grupa pracowników, których żadne trudności nie odstraszają – staje do pracy od podstaw by fabrykę uruchomić”. „Życie” szczegółowo opisuje rozmiar zniszczeń: „Niemcy, uciekając z Pragi zdążyli zniszczyć w fabryce Wedla jedno skrzydło gmachu, wysadzając piekarnię, dział wyrobu czekoladek, że wywieźli część maszyn i zapasu surowca. Zdołano uratować zamurowując 9 ton czekolady i 8 ton cukru. Jeszcze gdy pociski rozrywały się nad Pragą, najbliżej mieszkający pracownicy przystąpili do pracy. We względnie bezpiecznym miejscu, lecz w prymitywnych warunkach, uruchomiono dział karmelków. Pierwszy produkt ukazał się 11 listopada

ub. r. Od tego czasu, co kilka miesięcy dzięki energii całego zespołu pracowników, uruchamia się wszystkie działy. Wracają maszyny, wznoszą się nowe mury. W grudniu ub. r. »ruszyły« pierniki, a od półtora miesiąca wyrabia się czekoladki »przedwojennej jakości« z zamurowanego surowca. W pierwszych dniach października do pracy stanęło około 10 pracowników – w chwili obecnej fabryka zatrudnia już 470 osób, a choć daleko jeszcze do cyfry przedwojennej 1300 to szybko posuwająca się odbudowa stworzy warunki dla liczniejszego personelu”. Bank nie chciał udzielić pożyczki na remont (chodziło o 20 milionów złotych) bez zastawu. Wedel dał więc pod zastaw swoją (jeszcze swoją) kamienicę na Puławskiej. Zrobił to bez namysłu. Wedel martwił się, jak utrzymać w fabryce doświadczonych pracowników. A były to głównie kobiety – przed wojną personel składał się w dwóch trzecich z pań. Chwilowo nie miały zajęcia. W tamtych czasach bardziej potrzebni byli mężczyźni: do odbudowania kotłowni, uruchomienia pieców, remontu maszyn. Produkcja na ograniczoną skalę jednak trwała. W polowych warunkach udawało się każdego dnia produkować 1,3 tysiąca kilogramów cukierków, 600 kilogramów pierników, 70 kilogramów pralin i 500 kilogramów pomadek. Na mieście sprzedawało się podróbki czekolady w tabliczkach z etykietką Wedla. Pokątni wytwórcy robili je w „zorganizowanych” w trakcie działań wojennych opakowaniach, które wynieśli z fabryki. Ale Janowi udało się załatwić od grudnia dostawy ziarna kakaowego. W sam raz, aby na gwiazdkę wyprodukować świeże czekoladki. Nadto fabryka Wedel, w myśl zasady, że nie samymi słodyczami człowiek żyje, od chwili uzyskania energii elektrycznej zasilała w wodę nieomal całą Pragę.

Koniec burżuja Do gabinetu Wedla weszło dwóch mężczyzn. Była późna jesień, prawdopodobnie więc mieli na sobie płaszcze. Spoliczkowali doktora Jana Wedla i wyrzucili go z budynku. Załoga usłyszała, że zrezygnował ze względu na zły stan zdrowia. O ironio, Wedel zaraz po tym incydencie – jak pisze Olgierd Budrewicz w „Opowieści pachnącej czekoladą” – faktycznie ciężko się rozchorował. Musiał też – na polecenie nowych władz – opuścić mieszkanie w domu fabrycznym przy Zamoyskiego. Nagle nie miał gdzie mieszkać! Kamienica przy Szpitalnej była poważnie uszkodzona. Na szczęście przygarnął go dozorca domu, lokując w oficynie. Jan nigdy później nie chciał mówić o wyrzuceniu go z fabryki. To był temat pomijany milczeniem, czy to podczas spotkań rodzinnych, czy towarzyskich –

na przykład z rodziną Blikle. Akcja upaństwawiania firm toczyła się falami. Na początek objęła największe zakłady przemysłowe (upaństwowione zostają fabryki: Wedla, Fuchsa, Piaseckiego), później schodziła niżej i niżej, aż w pełni nabrała siły w połowie lat 50. Nacjonalizowano wszystko: kawiarnie, restauracje, sklepy, a nawet apteki. Swój Dom Towarowy stracili bracia Jabłkowscy. „Zlikwidowany został słynny sklep z konfekcją Ignatowskiego na Nowym Świecie, sklep spożywczo-kolonialny Braci Pakulskich na rogu Chmielnej i Brackiej. (...) Zlikwidowano restaurację Jordana przy Nowogrodzkiej 12, dawnego właściciela firmy »Simon i Stecki«” – pisze Wiesław Wiernicki we „Wspomnieniach o warszawskich knajpach”. Podobnie było w całym kraju. Ledwo udało się po wojnie odbudować pierwsze firmy, restauracje i sklepy – często kosztem oszczędności całego życia – ledwie zdobyły one jaką taką renomę, a trzeba było je zamykać. A co dopiero mówić o takim przemysłowcu, o takim potentacie jak Wedel? Skoro w socjalistycznej rzeczywistości nie było miejsca dla drobnego kupca, to jak miało ono być dla kapitalistycznego burżuja, zatrudniającego setki ludzi? Kamienica przy Szpitalnej została wyremontowana za pieniądze Wedla. Socjalistyczne państwo łaskawie zgadzało się na takie usługi. Jan dostał możliwość wyboru jednego (!) mieszkania w swoim (choć formalnie już nie) domu. Do końca życia mieszkał potem na pierwszym piętrze nad bramą od strony ulicy Szpitalnej. Zajmował lokal numer 1, jak na ówczesne standardy ogromny, bo choć tylko dwupokojowy, to liczący blisko 90 metrów kwadratowych. Władze chciały mu więc dokwaterować lokatorów. Kozłowski w „Krótkiej historii rodzinnej firmy” cytuje opowieść ich ówczesnej sąsiadki, Heleny Stypułkowskiej: „Pani Wedlowa absolutnie nie mogła uwierzyć, że we własnym domu nie może spać sama. Po paru dniach wpadła przerażona: »Już! Co mam robić!« Mieszkanie było duże, ale trudne do podzielenia. Dla Wedla, który od dłuższego czasu chorował na pęcherz, obecność lokatorów byłaby prawdziwym nieszczęściem”. Dokwaterowaniu cudem udało się zapobiec. Pomogło zaświadczenie lekarskie, że Wedel był ciężko chory. Decyzja została cofnięta.

Pogrzeb Jan Wedel schodził co jakiś czas na dół, do swojego-nieswojego sklepu, żeby kupić 10 deka karmelków. Umarł 31 marca 1960 roku. Władze utrudniły publikację nekrologów. Wolały, żeby o pogrzebie nikt nie wiedział. „Życie Warszawy” zamieściło taki nekrolog:

„Śp. Jan Wedel, doktor chemii, były właściciel fabryki E.Wedel, odznaczony Orderem Polonia Restituta za wybitne osiągnięcia w przemyśle. Nabożeństwo żałobne odbędzie się w kościele św. Trójcy przy pl. Małachowskiego 4. IV. 1960 r. tj. w poniedziałek o godzinie 16. po czym nastąpi wyprowadzenie zwłok do grobu rodzinnego na cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ul. Młynarskiej. O tej bolesnej stracie Swego Wielkiego Przyjaciela zawiadamiają pracownicy byłej fabryki E. Wedel”. Pogrzeb celowo wyznaczono na godzinę szesnastą, tak żeby robotnicy nie mogli dojść z fabryki. Cmentarz mimo to był pełen. Ludzie nie mieścili się w kościele, nie mieścili się na cmentarzu. Wśród nich była orkiestra z fabryki. Kierownictwo nie zezwoliło muzykom na wzięcie zakładowych instrumentów, grali więc marsze żałobne na pożyczonych. To był koniec. Umarł ostatni Wedel. Nie ma już nikogo na świecie z tej rodziny, kto nosiłby to nazwisko.

Ptasie mleczko Jan Wedel wymyślił ptasie mleczko w 1936 roku. W Stanach Zjednoczonych podpatrzył przysmak z syropu glukozowego, białka i syropu kukurydzianego. Dodał to tego masło, wyrzucił syrop kukurydziany, zostawił glukozowy. Oblał wszystko czekoladą. I jak głosi legenda, zapytał pracowników: – Jak byście już mieli wszystko, domy, samochody, szczęśliwą ​rodzinę. To czego by wam jeszcze brakowało? – Ptasiego mleka – odpowiedział jeden z nich. I tak zostało. Ptasie mleczko było innowacyjnym produktem Wedla. Został ​zastrzeżony w urzędzie patentowym. Przed wojną składki były opłacane. Gdy zakłady przejęli komuniści, nie przedłużyli opłaty w urzędzie (jeszcze w 1946 roku przedłużono ochronę, ale w 1956 już nie). Recepturę ptasiego mleczka traktowano w latach 50. jako prezent dla bratnich socjalistycznych przyjaciół. Kto tylko chciał, dostawał przepis. Przekazano go m.in. do ZSRR, do zakładu Rot Front, gdzie produkowano ptice malako. I dziś firma Wedel nie może sprzedawać wymyślonego przez siebie ptasiego mleczka w Rosji, bo miejscowi zastrzegli nazwę. Ktoś zastrzegł sobie też nazwę ptasiego mleczka w Chinach. I tam Wedel nie może sprzedawać słodyczy pod taką nazwą. Receptura ptasiego mleczka w PRL znalazła się nawet w podręczniku technologii cukierniczej. Była więc powszechnie dostępna i dziś w Polsce producentów jest wielu.

W 2014 roku, po 58 latach, polski urząd patentowy przyznał spółce Lotte Wedel wyłączne prawo do znaku towarowego „ptasie mleczko”. Czym dawne ptasie mleczko różni się od dzisiejszego? To przedwojenne było bardziej słodkie. Nadal jednak używa się do jego produkcji masła. Kiedyś robiło się to ręcznie, na stołach, kostki były nierówne. Dziś wszystko odbywa się maszynowo, a więc kostki są powtarzalne.

Panorama ulicy Nowy Świat ze sklepem E. Wedel, Warszawa, 1934 rok

Epilog Przed wojną pojawił się pomysł, żeby Jan Wedel – w celu zachowania ciągłości rodu – adoptował jednego ze swoich siostrzeńców. W końcu do tego jednak nie doszło. Co roku w rocznicę śmierci Jana Wedla pracownicy zamawiali mszę w kościele

św. Krzyża. Odbywały się one jeszcze w połowie lat 80. ubiegłego wieku. Później ustały. Zmarły ostatnie osoby, które pracowały u doktora Jana. Zakłady Przemysłu Cukierniczego im. 22 Lipca składały się z czterech firm: Zakładu 22 Lipca, dawniej E. Wedel, Zakładu Syrena, dawniej F. Fuchs, Zakładu Milanówek, dawniej F. Pomorski, Zakładu Produkcji Pieczywa Płońsk. Wedel – pod taką nazwą przedsiębiorstwo funkcjonowało po 1989 roku – został sprywatyzowany jako jedna z pierwszych polskich spółek. Nikt o zgodę spadkobierców nie pytał. Sprzedano go za 25 milionów dolarów amerykańskiemu koncernowi PepsiCo (objął on 40 procent udziałów). Decyzja ta, jak pokazały kolejne lata, z punktu widzenia gospodarczego niewiele była warta. PepsiCo czekolady nie chciało robić – koncern interesowały czipsy. Spadkobiercy Wedla spierali się w sądzie o prawo do posługiwania się marką. Na nic innego (czytaj: na odzyskanie fabryki) szansy nie mieli. Sąd zadecydował, że dawne Zakłady 22 Lipca bezprawnie posługują się nazwą Wedel. PepsiCo wystąpiło do ministra sprawiedliwości, aby złożył kasację w tej sprawie. Ten pośpiesznie uderzył z akcją ratunkową. Sąd Najwyższy unieważnił wyrok, jednym z argumentów było, że nikt ze spadkobierców nie nosi już nazwiska Wedel. Zapowiadały się lata dalszych prawniczych batalii. I tak by pewnie było, gdyby PepsiCo nie postanowiło rozczłonkować firmy i sprzedać jej po kawałku. Fabrykę produkującą cukierki odsprzedało fińskiej fimie Leaf za 40 milionów złotych. Później spółkę wycofało z giełdy i zaczęło dogadywać się z brytyjskim koncernem Cadbury na sprzedaż zakładów na Pradze razem z nazwą Wedel. Cadbury – firma rodzinna o podobnych losach jak Wedlowie! – chciało przybić transakcję, ale domagało się załatwienia raz na zawsze problemów ze spadkobiercami. PepsiCo długo naciskało na rodzinę Wedla w tej sprawie, raz prosiło, raz groziło i w końcu za 5 milionów złotych spadkobiercy zrzekli się roszczeń. Jak pisała „Gazeta Wyborcza”: „Po sprzedaży swoich przedsiębiorstw spółka Wedel pozostała bez majątku i została zlikwidowana. Ale co ciekawe, zakończyła żywot wcale nie jako Wedel, ale jako spółka o dość oryginalnej nazwie... 25 Kwietnia, bo ta data podobno kojarzyła się z początkami inwestycji PepsiCo w Polsce. PepsiCo zarobiło na podziale Wedla krocie. Cadbury zapłacił 76,5 miliona dolarów za część czekoladową, a Danone – 80 milionów dolarów za ciasteczka”.

Jesienią 1998 roku Wedel należał już do Brytyjczyków. Od 2003 roku polskim oddziałem kierował Peter Knauer, który bardzo dbał o podkreślanie tradycji firmy. W 2010 rodzinna firma Cadbury sama nie dała rady odeprzeć ataku ze strony konkurencji. Za 19,5 miliarda dolarów kupił ją amerykański Kraft . Jednym z warunków transakcji postawionych przez Komisję Europejską, była sprzedaż polskiej części biznesu. Wedla kupiła koreańsko-japońska Grupa Lotte, producent gumy do żucia. W sali, gdzie spotyka się rada nadzorcza firmy, nadal wisi portret Jana Wedla. Czy założona przez niego fabryka czekolady w centrum Pragi i niedaleko Stadionu Narodowego długo tu jeszcze się utrzyma? Nie wiadomo. Były już plany, żeby w tym miejscu powstało centrum handlowe. Spadkobiercom Wedlów udało się za to odzyskać prawa do części rodzinnych nieruchomości. W dawnej siedzibie rodu przy ulicy Szpitalnej działa wspólnota mieszkaniowa, ale część lokali należy do członków rodziny. Elżbieta Jasińska, po odziedziczeniu części majątku po matce i babce Eleonorze (siostrze Jana), porzuciła zawód tłumaczki języka angielskiego i została przedsiębiorcą. Założyła spółkę o nazwie „Fabryka Czekolady”. Czekolady jednak nie produkuje. Na mocy ugody z PepsiCo jest to zresztą niemożliwe. Do Elżbiety należy stara fabryka przy Szpitalnej, założona jeszcze przez Emila Wedla. Elżbieta doprowadziła ją do stanu używalności (była ruiną) i wynajmuje na biura. Przy Szpitalnej, w starej wedlowskiej kamienicy jest ciągle pijalnia czekolady, w fabryce na Pradze ciągle robi się słodycze. Najlepsze są te wykonywane ręcznie przez wedlowską Pracownię Rarytasów. Konstanciński Dworek w Lesie – willa, którą podarował Wedel swojej ukochanej Michalinie – mieści się przy ulicy Piotra Skargi 18. Na własne oczy widziało go niewiele osób. Dom znają jednak miliony. Kręcono tu sceny do serialu „Pensjonat pod Różą”.

Za oknami krakowskiego mieszkania przy ulicy Gertrudy (albo Ludwika Waryńskiego, jak kto woli) właśnie zachodzi wiosenne słońce. W środku są dwie osoby. Mistrz i jego żona. Mistrz, mniej więcej 40-letni, ubrany w doskonale skrojony i równie doskonale uszyty garnitur, z przyjemnością patrzy na swoją żonę, która właśnie wkłada buty na obcasie oraz piękne i – jak na standardy Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej – potwornie drogie karakułowe futro. Stroi się, aby dla własnej kobiecej przyjemności, a także przyjemności Mistrza, przejść w tym zestawie po mieszkaniu. Tylko po mieszkaniu. Bo na ulicę w takim stroju wyjść nie może. Krawiec Józef Turbasa (czyli Mistrz), jako prywaciarz i burżuazyjny relikt, kłuje władzę w oczy. Stara się więc nie obnosić z pieniędzmi. Nawet swój nowy samochód, luksusowe Renault 10 (limuzyna ma nawet hamulce tarczowe na obu osiach!), parkuje dwie przecznice dalej. Trzymanie pod domem byłoby zbyt ostentacyjne. Zostawiać pod domem można Syrenkę, ewentualnie Warszawę, ale nie francuskie auto. Renault Mistrz kupił w PeKaO. Bank PeKaO emitował bony

towarowe nominowane w dolarach amerykańskich – można było za nie kupować w sieci sprzedaży banku, którą później przekształcono w Peweksy. Posiadacze dewiz mogli tu dostać luksusowe jak na tamte czasy jedzenie na przykład eksportową szynkę Krakus, importowane alkohole w rodzaju Johny Walkera, rowery, maszyny rolnicze czy właśnie samochody. Kupienie auta w PeKaO wymagało sporej odwagi. Posiadanie pieniędzy było w tych czasach rzeczą podejrzaną. Jeśli ktoś ma pieniądze, od razu pojawia się pytanie: skąd je ma? Mistrz mógłby co prawda udowodnić, że zarobił w pracowni, ale... wolał nie ryzykować. Kupując samochód wytłumaczył więc władzom, że zapłacił za niego z oszczędności jeszcze po dziadku. A bo to raz słyszał, jak ludzie na widok jego renault kręcili głowami i ​mówili: „Za uczciwą pracę to takiego auta nie da się zdobyć”? Mistrzowi robiło się wtedy dziwnie w środku. Mimo wszystko teraz, w latach 60., jest trochę lepiej, normalniej niż w późnych latach 40., a potem 50. Zaraz po wojnie nowe socjalistyczne władze wsadziły Turbasę do kryminału. Siedział w poaustriackim więzieniu św. Michała. Jak go tam katowali! Mistrz wzdryga się na samo wspomnienie. Wolałby tego nie pamiętać. Z więzienia wyszedł, jąkając się. To była kara za Armię Krajową. Miał pseudonim „Brzoza” i był żołnierzem zgrupowania Żelbet, 8. kompanii III batalionu Jan. Podobno był z Turbasy niezły strzelec. Niektórzy mówili nawet, że doskonały. Tak, późne lata 40. i początek 50. to nie były dobre czasy dla krawców. Zresztą dla mało kogo były. Dozorczynie z kamienicy donosiły służbie bezpieczeństwa, tajniacy robili przeglądy w śmietnikach, żeby zobaczyć, co kto wyrzuca i co je. Wystarczyło mieć sprowadzane ze „zgniłego Zachodu” puszki, żeby być podejrzanym. Po co ktoś miałby to jeść? Od kogo to dostał? Czyżby socjalistyczne żarcie nie było dla niego dobre? Bramy zamykano o dziesiątej wieczorem. Jeśli ktoś wracał później, otwierał mu dozorca, bo żaden z lokatorów kluczy do bramy nie miał. Dozorca zapisywał w zeszycie, o której lokator wrócił. Zeszyt trafiał do Urzędu Bezpieczeństwa. Nie, żeby był z tego jakiś wielki pożytek. Raczej chodziło o to, żeby ludzie się bali. Turbasa jeszcze raz spogląda na swoją żonę w karakułach i ciężko wzdycha. „Czasy po wojnie przyszły takie, że nie wypada być za dobrze ubranym” – myśli Mistrz. „Dbałość o ubiór jest czymś równie podejrzanym jak krawcy. Człowiek w zbyt dobrze skrojonym garniturze jest »burżuazyjnym przeżytkiem«. I dlatego upadło nie tylko rzemiosło, nie tylko krawiectwo, ale i sztuka dobrego ubioru. Zresztą, jak ubierają się dygnitarze partyjni?” – zadaje sobie w myślach pytanie. I sam natychmiast na nie odpowiada. „Osóbka-Morawski – źle, Minc – źle, Berman i Radkiewicz – fatalnie, Gomułka – przeciętnie, Bolesław Bierut na szaro, miał frak

w stylu angielskim. Kliszko – słabo, a Loga-Sowiński? Bardzo słabo. No dobrze, Cyrankiewicz miał świetne garnitury, które pasowały do jego mercedesów”. Kilka lat później Mistrz uzna, że Gierek też wiedział, co na siebie założyć. W przeciwieństwie do swojej żony. „Jeździła na zakupy do Paryża, ale ubranie na niej nie leżało. Sylwetka nie ta, oj, nie ta. Przed wojną, ech, wtedy to było inaczej. Mościcki i Sławoj-Składkowski ubierali się naprawdę dobrze. Nawet Daszyński – całkiem nieźle. Jak na socjalistę rzecz jasna – zauważa Mistrz. No, ale on pochodził z Krakowa. To zobowiązuje. A taki minister spraw zagranicznych Józef Beck – to już w ogóle była ekstraklasa. Niewątpliwie należał do najlepiej ubierających się Polaków”. Mistrz doskonale to zapamiętał, bo właśnie wtedy zaczynał karierę krawca.

„Garnitur to w ogóle zespół linii.” Salon krawiecki Józefa Turbasy. Kraków, 2001 rok

Idea wzorcowej sylwetki Józef Turbasa urodził się 1921 roku, w podkrakowskiej wsi Bieńczyce. Ojca rolnika denerwowało, że chłopiec lubił stroje. No bo jak tak można: przeglądać się ciągle w lustrze w garniturach? Są ważniejsze rzeczy na głowie. Józek się jednak uparł i gdy skończył 15 lat, zaczął terminować u najlepszych krakowskich krawców: Franciszka Kafla, Józefa Aksaka, Kazimierza Burdy. Po opuszczeniu więzienia, Mistrza nikt nie chciał zatrudnić, postanowił więc zatrudnić się sam. W 1946 roku zdał egzamin mistrzowski i otworzył w Krakowie

przy ulicy Gertrudy (wówczas Waryńskiego) Artystyczną Pracownię Krawiecką J. Turbasa. Nikt wtedy jeszcze nie wiedział, że wśród licznych mistrzów krawieckich pojawił się człowiek, który – jak mawiają Francuzi – miał sześć palców u ręki. Tym szóstym była głowa. W krawiectwie same ręce nie wystarczą. Musi nimi rządzić idea – idea wzorcowej sylwetki. Tak jak Michał Anioł zawarł w Dawidzie ideał proporcji, tak w swoich kartonowych formach Turbasa zawarł idealną sylwetkę kobiety i mężczyzny. Dążył do niej, dobierając swoim klientom strój. Na ulicy Gertrudy powstała nowa jakość krawiectwa, doceniona później przez klientów ze wszystkich kontynentów (z wyjątkiem Antarktydy). Lokal zmieniał adres trzy razy, ale zawsze pozostawał przy tej samej ulicy. Gdy władze w PRL zmieniły nazwę ze św. Gertrudy na Ludwika Waryńskiego, Mistrz zmiany nie uznał. Ciągle przybijał pieczątkę z Gertrudą. Waryńskim gardził.

Zakład Zakład Mistrza otwierał się punkt ósma rano. Zamykał o dwudziestej drugiej. Taki był rytuał. No, chyba że było pilne zamówienie. Wtedy pracownicy i Mistrz Turbasa wychodzili dopiero przed północą. Polska Ludowa dbała o to, żeby prywaciarze się nie rozwijali. Przed wojną pozycja krawca, jak zresztą każdego prywatnego przedsiębiorcy, była całkiem inna. Jak się szło po cytryny, sukienkę czy po herbatę, to nie do warzywnego, tekstylnego czy spożywczego. Tylko do Banerta czy do Kolasy. Wszystko było prywatne i nazwisko oznaczało renomę sklepu, a także gwarantowało jakość towarów. Starsi klienci do dziś potrafią powiedzieć, że nakładają Turbasę. Mistrzowi doskwierało, że władze PRL nie szanowały prywatnych krawców. „Jak długo żyję, zawsze słyszałem piosenki o górnikach, hutnikach, murarzach, nawet o listonoszach. Ale o krawcu nigdy. NIGDY! O krawcu już od samego początku Polski Ludowej mówiło się półgębkiem, wstydliwie, z niechęcią. Krawiec, proszę pani, to był symbol drobnomieszczaństwa, resztek kapitalizmu, i wsteczny element” mówił z pasją Mistrz Dorocie Terakowskiej, dziennikarce „Przekroju” w 1981 roku. Napisała o nim w tekście „Wielcy krawcy odchodzą”. Gdy Mistrz chciał dowartościować swoją profesję, powtarzał, że Władysław Reymont był krawcem i dostał Nobla, co prawda nie za krawiectwo, ale jednak. Mistrz wiedział, co mówi. W końcu ubrał w swoje fraki dwóch francuskich laureatów Nobla. PRL grało z rzemieślnikami w grę pod tytułem „wielkie zniechęcenie”. System

mówił: „Oczywiście nie będziemy was już zamykać w więzieniach jak było ze sklepikarzami po wojnie. To był okres wypaczeń. Teraz jesteśmy wielkoduszni. Chcecie szyć? Proszę bardzo. My socjaliści wam to umożliwimy. Mamy wielkie serca. Ale nie oczekujcie już od nas pomocy! Wręcz przeciwnie, skoro chcecie istnieć na marginesie systemu, to wam pokażemy jak się tam żyje!”. I tak kiedy syn Mistrza, Jerzy, zdawał do liceum, miał w związku z pracą ojca punkty ujemne. Podobnie było z egzaminem na studia. W cenie było pochodzenie robotnicze, ewentualnie chłopskie. Za to dostawało się punkty dodatnie. Dalej inteligenckie (bez punktów) i rzemieślnicze (punkty ujemne). Mistrz posiadał przecież prywatne środki produkcji! A nawet zatrudniał dwie osoby – to oficjalne maksimum, bo tak naprawdę dla pracowni pracowało kilkanaście osób. Żeby obejść przepisy, Mistrz korzystał z chałupników, którzy szyli po domach. Czy system o tym wiedział? Oczywiście, że tak. Ale dopóki Turbasa nie rzucał się w oczy – władza przymykała swoje.

Kupon jak złoto Mistrz przy pracy gwizdał albo śpiewał piosenkę o Madagaskarze: „To kraina skwarna, gwarna (...) willę sobie tam zbuduję, tak na system swój. Po cóż ja się tak morduję? Można lekko żyć (...) Z białego tatki i czarnej matki będą dzieci w kratki”. Mistrz był sztukowcem. Wykonywał sztukę, czyli marynarkę, od początku do końca. A zatem osiągnął najwyższy poziom wtajemniczenia i należał do elity krawieckiej. W pracowni pracowali spodniarze i kamizelkarze. Byli też specjaliści od płaszczy. Zanim pracownik Turbasy zaczął szyć płaszcz, garnitur, frak czy pelisę, najpierw otrzymywał od krojczego wszystkie elementy i dodatki. Ale nim do tego doszło, klient zjawiał się w mieszkaniu na Gertrudy. Na wezwanie Mistrza czekał w przedpokoju z fotelami typu „ludwik”. Obok foteli stała obowiązkowa... spluwaczka. Jej zainstalowania wymagał ówczesny sanepid. Pokój, w którym pracował Mistrz, przedzielony był kotarą, aby klienci mieli komfort podczas przymiarek. Wisiały tam lustra, w których można się było przejrzeć, i stała lada, na której można było położyć garnitur dla klienta. Mistrz szył na maszynie Singera. Kupił ją za pieniądze ze sprzedaży złotego zegarka, który posiadał jeszcze przed wojną. Materiałów w sklepach nie było, a jeśli się nawet pojawiały, to potwornie drogie. Materiały przychodziły do Turbasy w paczkach z Londynu, od rodziny Mistrza, która osiadła tam po wojnie. Klienci przychodzili nie tylko, żeby uszyć coś od początku, ale też ze starymi

marynarkami do reperacji. Gdy kawałek ubrania się wytarł, prosili o przeszycie go na drugą stronę. Trzeba było wtedy marynarkę rozpruć i uszyć ją praktycznie od nowa. Na szczęście przedwojenne materiały były na tyle porządne, że nie trzeba było się martwić o wytrzymałość. Taka marynarka była bardzo gruba i potrafiła ważyć nawet kilka kilogramów. W XXI wieku z takiej starej dobrej marynarki uszyto by cztery. Dziś rządzi ekonomia, marynarkę kupuje się na sezon albo dwa, a później wyrzuca. W tamtych czasach marynarka musiała być nie tylko porządna, ale też ciepła. Mieszkania były wysokie, ogrzewane przez piece, a zimy ostre. Po mieście chodziło się piechotą, mało kto miał samochód. Nic dziwnego, że tkaniny musiały być grube. Z materiałem za pomocą żelazka dało się zrobić wszystko. Mówiło się, że jak by się człowiek postarał, to by łokieć w marynarce zrobił żelazkiem z drugiej strony. Inne powiedzenie z tamtych czasów brzmiało: żelazko to pół krawca. Używane w XXI wieku materiały, suche jak papier, wymagają znacznie większej delikatności. Dawne tkaniny były tak wytrzymałe, że przed wojną jako lokatę kapitału traktowano nie tylko złote monety i dolary, ale też kupony materiału. Nawet biednego człowieka nie stać było na tani materiał, wolał kupić droższy i mieć go na lata. Do dzisiaj najstarsi Polacy mają pochowane po szafach kupony angielskiej wełny. Kupowało się dla syna, córki do ślubu.

„Mistrz był sztukowcem. Wykonywał sztukę, czyli marynarkę, od początku do końca.”

Bikiniarze i irokez na cukier „W PRL moda była teatrem i sposobem na walkę z systemem” mówiła Judyta Fibiger, reżyserka dokumentu o modzie w PRL „Political Dress” w rozmowie z Jagodą Mytych (PAP Life). Film przypomina m.in., że w okresie stalinizmu nawet założenie kolorowych skarpetek groziło zatrzymaniem przez milicję. Nosili je tzw. bikiniarze, wielbiciele amerykańskiego imperializmu i jazzu. Na ich czele stał pisarz i dziennikarz, Leopold Tyrmand, autor słynnego „Złego”. Chodził w butach na grubej zelówce, w za krótkich spodniach – żeby było widać charakterystyczne skarpetki – i w krawacie w palmy. W swoim „Dzienniku 1954” (fragment z 25 stycznia 1954 roku) pisze: „Właśnie młodzież jest najżarliwiej »ciuchowa«, skarpetki w kolorowe paski są

wśród niej manifestem i uniformem. O takie skarpetki ​toczą się heroiczne boje z komunistyczną szkołą, z komunistycznymi organizacjami młodzieżowymi, z systemem. Już przed paru laty skarpetki stały się zarzewiem świętej wojny o prawo do własnego smaku, jaką młodzież polska stoczyła z reżymem i którą wygrała. Były to zmagania o sylwetkę znaną na Zachodzie jako jitterbug albo zazou – wąziutkie spodnie, spiętrzona fryzura, tzw. plereza, buty na fantastycznie grubej gumie, tzw. słoninie, kolorowe, bardzo widoczne spod krótkich nogawek skarpety, straszliwie wysoki kołnierzyk koszuli. W Warszawie nazywano chłopców tak ustylizowanych »bikiniarzami«, w Krakowie »dżollerami«”. Judyta Fibiger opowiada, jak to po wojnie elegancja była źle widziana. To, że ryzykowne były stroje beatników, hipisów czy punkowców, to jedno. Ale problemy mogło sprawić nawet założenie eleganckiego płaszcza. Takie osoby wybijały się z szarości, wybijanie się z szarości było buntem, a nagle moda mogła stać się symbolem oporu. Niektórzy wynajdywali więc przedwojenne garnitury, które łączyli z rzeczami przysłanymi w paczkach z Zachodu. Piękne przedwojenne kapy i zasłony dostawały nowe życie na przykład jako ozdobne mankiety. Kołnierzyki farbowano w herbacie. I tak było aż do stanu wojennego i lat 80., podczas których eksplodowała w Polsce moda na punk. Wtedy już nic nie było takie samo. Podarte ubrania na wzór Johna Lydona z Sex Pistols spinano agrafkami, a milicja opracowała nieoficjalny taryfikator: jedna agrafka – jedno walnięcie pałą. PRL doprowadził do komicznej sytuacji, w której ręcznie szyty garnitur na miarę był tak samo niebezpieczny, jak porwane spodnie typu moro, koszulka z worka z pomocy amerykańskiej dla Polaków, brudne trampki i irokez stawiany na cukier.

Podejrzany garnitur Wszyscy uznani krakowscy krawcy, u których Turbasa praktykował i z którymi po wojnie konkurował, w PRL spotykali się co niedzielę w krakowskiej kawiarni Feniks. Mieli tu stolik wyłącznie do swojej dyspozycji. Nikt inny nie miał prawa przy nim usiąść. Podczas spotkań urządzali zawody: wyglądali przez okno i zgadywali, u którego z krawców dany przechodzień, idący Linią A-B (najelegantsza pierzeja rynku), szył płaszcz czy marynarkę. Zawsze potrafili rozpoznać ​wyróżniające się dzieło Turbasy. Marynarki można bowiem rozpoznawać jak samochody. Jest marynarka mercedes, marynarka trabant, marynarka ferrari i marynarka rolls-royce. Po co był w PRL mężczyźnie garnitur? Chłoporobotnik ubierał się w sweter,

który go oblepiał. Ujawniał jego anatomię. Chłoporobotnik pokazywał w ten sposób swój socjalistyczny brzuch. Wszystkie wady sylwetki widać było u niego jak na dłoni, a właściwie na brzuchu. Sweter był szczery. Garnitur zaś podejrzany, sanacyjny. Przed wojną dozorca zamiatał ulice w garniturze, elektryk przychodził do pracy w marynarce. Bo przed wojną nie było ubiorów specjalistycznych, kombinezonów roboczych. Garnitur służył do wszystkiego. Verne swojego pierwszego astronautę wysłał w kosmos w welwetowym garniturze. W 1953 roku Edmund Hillary ubrany w tweedową marynarkę zdobywał szczyt Mount Everestu. Ubiór był nieodłącznie związany z kindersztubą. Z domu wynosiło się genetyczny kod elegancji. Choćby umiejętność wiązania krawata. Pastowanie butów było niegdyś jak dziś jedzenie – każdy to robił. W socjalizmie garnitur stał się czymś podejrzanym, bo można było za jego pomocą stworzyć sylwetkę. Służył do oszustwa, bo dobrze skrojony garnitur potrafi optycznie „ukraść” 20 kilogramów. Potrafi też podwyższyć czy poszerzyć sylwetkę w ramionach. Wystarczy dać talię nie tam, gdzie klient ją ma, ale tam, gdzie mieć powinien. Marynarka genialnie formuje – garbu nie zlikwiduje, ale może go zniwelować. Ktoś nie ma szyi? Krawiec może mu tę szyję optycznie „zrobić”. A frak? Stworzono go w epoce, gdy brzuch świadczył o dobrobycie. Taki hrabia czy baron, mimo dużego brzucha, chciał się dobrze prezentować. Krawcy wymyślili więc, żeby fraka nie zapinać, choć ma guziki. Biel kamizelki przecina sylwetkę i wyszczupla ją, z tyłu zaś materiał układa się w jaskółkę, co poprawia wygląd. Inny garnitur proponuje się prawnikowi, a inny dentyście, który często ma „skręcony tułów”, bo pracuje wygięty nad pacjentem. Garnitur to w ogóle zespół linii. Najbardziej strategiczną częścią ciała są biodra – i u mężczyzn, i u kobiet . Szerokie biodra zniekształcają sylwetkę. Ale jeśli da się przy marynarce klapy, które poszerzają ramiona, biodra wydadzą się optycznie mniejsze. Proporcje to kluczowa sprawa. To jak z Bazyliką Świętego Piotra w Rzymie. Kiedy się stoi na końcu placu przed Bazyliką, nie ma się poczucia ogromu budowli. Dlaczego? Bo portale wejściowe są wykonane w proporcji do budynku, a nie do człowieka. Garnitur był wreszcie w PRL podejrzany, bo można nim było zdobyć zaufanie. Wystarczy włożyć popielaty lub granatowy. Popiel kojarzy się z matematyczną dokładnością, z perfekcją. Nadaje się dla ludzi o ciemnej karnacji. Ktoś, kto ma jasną, w popielatej marynarce wygląda jak niewyspany. Granat (często w paski), w który ubierają się prawnicy, daje poczucie kompetencji i zaufania. Granat rzuca ciepłe światło na twarz. Kolorowe krawaty, koszule, marynarki są dla liderów. Ale gdyby spokojną osobę ubrać w czerwoną marynarkę, to nie można jej zrobić większego

nieszczęścia. Bo nawet jak ta marynarka będzie luksusowa, to człowiek nie będzie w nią ubrany, ale przebrany. Socjalizm nie lubił garniturów, bo w garniturze można się odróżnić. Socjalizm zaś chciał, żeby wszyscy wyglądali i zachowywali się tak samo. Prezydent Argentyny Juan Perón przemawiał w trakcie strajku do robotników, ale nikt nie chciał go słuchać. Co zaczynał mówić, to zagłuszały go krzyki. Nagle uświadomił sobie, że wszyscy robotnicy są w koszulach, a on w marynarce i z krawatem. Ściągnął krawat, ściągnął marynarkę. Od tego momentu stał się jednym z nich. Robotnicy zaczęli go słuchać.

„Mistrz szył na maszynie Singera.” Salon krawiecki Józefa Turbasy, Kraków, 2001 rok

Witaj w klubie Co to znaczy mieć garnitur na miarę? To znaczy być w grze. Być w klubie. Być wśród tych, którzy mają gust . Mieć garnitur na miarę, to przynależeć do elit . Garnitur to przepustka. Nie trzeba być bardzo bogatym – choć jakieś pieniądze mieć, rzecz jasna, trzeba. Nie każdy bogacz doceni prawdziwą klasę. Nuworysz może się na niej nie poznać. A w ogóle – jak mawiał sam Mistrz – garnitur na miarę dobrze leży dopiero w trzecim pokoleniu. Zdarzało się czasem, że do drzwi mieszkania Turbasów, na przykład w niedzielny

wieczór, ktoś natarczywie pukał. Kilkunastoletni syn Mistrza, Jerzy otwierał drzwi i tłumaczył, że ojca nie ma w domu. Józef był brydżystą i przynajmniej trzy razy w tygodniu spotykał się ze znajomymi na karty. – Ale ja chciałbym zamówić garnitur – mówił z dumą mężczyzna stojący w progu. Może był urzędnikiem czy też działaczem partyjnym. Tacy zdarzali się najczęściej. Albo jeszcze wyżej – naczelnikiem, może nawet sekretarzem gminy. Jerzy jeszcze raz grzecznie tłumaczył, że brydż, że ojca nie ma. – Jak to nie ma? Ja chcę żeby zdjęto ze mnie miarę! – upierał się zdziwiony klient . Nie rozumiał, że jego władza tutaj się skończyła, że może sięgała ona do pracowni zwykłego krawca, gdzie kupuje się garnitur, ale nie do takiego, który ludzi ubiera. Sekretarz za dzień czy dwa dni mógł przyjść do pracowni Turbasy, już w godzinach przyjęć, ale Mistrz i tak by go nie ubrał. Obsługi klienta zgodnie z socjalistycznym prawem nie można było odmówić. Ale od Mistrza usłyszałby: „Mamy dużo zamówień, proszę przyjść za trzy lata”. Jeśli ktoś nie zrozumiał aluzji i faktycznie trzy lata później wrócił, usłyszał, że ma się pojawić za kolejne trzy. I tak do skutku. Nawet dla Skaldów („Wszystko mi mówi, że mnie ktoś pokochał”) Turbasa nie chciał szyć – w świecie show-biznesu ubiór ma być krzykliwy, a nawet skandalizujący. Tymczasem prawdziwa elegancja jest tego przeciwieństwem. Klientów Mistrz przyjmował tylko z polecenia – nowy potencjalny nabywca ubrania musiał mieć poręczenie od kogoś, kto już u Turbasy szyje. I nie sposób było zapomnieć, komu zawdzięczało się rekomendację. Bo jeśli polecił cię u Turbasy, dajmy na to, Penderecki, to jak tego nie pamiętać? Ale rekomendacja to było dopiero pierwsze kryterium. Drugie: garnitur miało być widać. Dla artysty – a Mistrz był artystą – liczyło się dzieło. I to, jak dzieło zostanie zaprezentowane. Jeśli ktoś ma 1,5 metra wzrostu i podobny obwód w pasie, to żaden garnitur nie będzie na nim dobrze wyglądał. Beczkę można co prawda ubrać, ale po co? Liczyło się też to, czy dzieło zostanie zaprezentowane w Paryżu, czy na przykład w Bełchatowie (czyli największej polskiej dziurze i jednej z większych w Europie – ponad 12 kilometrów długości, 3 szerokości i 200 metrów głębokości na terenie kopalni odkrywkowej). A trzecie kryterium? To, czy klient był gotów całkowicie oddać się Mistrzowi. Bezwarunkowo. Pozwolić ze sobą zrobić, co on chce. „Byle jaki krawiec uszyje garnitur i ma z głowy. I uszyje każdemu. Ja uszyję tylko tym, którym chcę uszyć, którzy to docenią, a resztę chętnych odeślę do innej firmy. U mnie ja decyduję o wszystkim. Przychodzi, dajmy na to, klient i przynosi

materiał. Patrzę i co widzę: ten materiał nie dla niego, ani kolorytem ani strukturą. Więc mówię: pan zmieni materiał. Jeżeli on się upiera, to daję mu inny adres. Potem jest kwestia wybrania fasonu. I znowu mówię: ten fason nie dla pana, bo tamten nie pasuje. On się upiera – więc musi szukać innego krawca” mówił Mistrz w wywiadzie dla „Przekroju”, przeprowadzonym przez Dorotę Terakowską. Skąd się brały fasony? Rzemieślnik kopiuje, a artysta? Artysta robi po swojemu. Uczy się, podglądając innych. Jak przyszła moda na retro, Mistrz trzykrotnie poszedł na film „Wielki Gatsby”, żeby sobie pooglądać garnitury (w tej, trzeciej już, ekranizacji powieści Francisa Scotta Fitzgeralda Robert Redford faktycznie wygląda olśniewająco). Mistrz uczył się też z żurnali, które dostarczali mu klienci. Polskie gazety drukowano na słabym, najtańszym papierze, zdjęcia w nich były niewyraźne, zamazane. A tu nagle za sprawą klienta pojawiał się kolorowy żurnal, na kredowym papierze, prosto z Paryża. Cała rodzina, Mistrz z żoną i synami (oprócz Jerzego urodził się jeszcze Ryszard), siadała na kanapie i oglądała projekty Coco Chanel, Diora. Strona po stronie, dokładnie, powoli, w skupieniu, aby niczego nie opuścić. Na kilka lat przed ogólnym trendem wprowadzili do marynarek cztery guziki, podczas gdy w kraju dominowały dwa. Mistrz lubił nowości, a jednocześnie w każdą projektowaną rzecz wkładał trochę swojego stylu. Dlatego, gdy jeden z klientów poprosił go o uszycie togi, która musiała być wykonana zgodnie z wytycznymi zawartymi w rozporządzeniu ministra sprawiedliwości, odmówił. Rysował średnio, ale to mu nie przeszkadzało. Taka Coco Chanel w ogóle nie umiała rysować, ale w czasie II wojny, kiedy brakowało tkanin, ściągnęła z okna zasłonę, przyłożyła do klientki, popatrzyła i już wiedziała jak z zasłonki stworzyć coś, czego jej doskonale rysujące koleżanki nie były w stanie wymyślić. Ani Coco Chanel, ani Mistrz prawdopodobnie nie dostaliby się dziś na Akademię Sztuk Pięknych. Oboje mieli za to wyobraźnię.

To Yves Saint Laurent? Nie, Turbasa 95 procent wszystkich uczących się krawieckiego fachu, to były dziewczęta. „Czy dziewczyna potrafi uszyć prawdziwy garnitur albo smoking?” pytał Mistrz, spoglądając kpiąco na swoich pracowników. Konkurencja po wojnie była ogromna. Turbasa rywalizował z wirtuozami igły i nici. Choćby z Józefem Goralem, który przed wojną miał filię krawiecką w Wiedniu. Ale z roku na rok Turbasa stawał się coraz lepszy. W 1963 roku na przyjęciu w Paryżu najlepiej ubraną osobą okazał się francuski konsul z Krakowa. Inni goście pytali go, kto go ubrał. Który z wielkich Francuzów: Edmund Lapidus,

ulubiony projektant Beatlesów i Brigitte Bardot, czy Yves Saint Laurent? Konsul ze spokojem oświadczył, że pan Józef Turbasa z Krakowa. Kreator mody Pierre Cardin zaproponował wtedy Turbasie stanowisko pierwszego krojczego w swoim domu mody. To coś jak koncertmistrz w orkiestrze symfonicznej, który zasiada przy pierwszym pulpicie, reprezentuje orkiestrę względem dyrygenta (Cardin) i wykonuje partie solowe. Mistrz odmówił. Nie chciał opuszczać rodziny. Władza na pewno nie pozwoliłaby wyjechać całej rodzinie. Sam Mistrz też nie był pewien, czy dostałby paszport . A właściwie nie paszport, tylko wkładkę do paszportu. (Szło się po nią przed wyjazdem na milicję, a po trzech dniach od powrotu wkładkę trzeba było oddać.) Jeszcze raz wiele lat później Pierre Cardin zachwycał się projektami Turbasy. Obaj mężczyźni byli już wtedy w podeszłym wieku. Turbasa uszył ozdobny strój członka Akademii Francuskiej, którym Andrzej Wajda został w 1997 roku. Po uroczystości przyjęcia w poczet Akademii, do Wajdy podszedł Pierre Cardin. – Musi pan mieć doskonałego i bardzo drogiego krawca. Nawet haft wykonany jest ręcznie – powiedział. – To Turbasa – odpowiedział Wajda i wszystko było jasne.

Kto musi elegancko wyglądać U Józefa zawsze była kolejka po garnitury. Turbasa umiał jednak zrobić wyjątek. Gdy nagle zadzwonił dyplomata i powiedział, że dostał właśnie nominację na placówkę do Azji, Ameryki czy Europy, Turbasa potrafił mu uszyć garnitur w tydzień. Bo choć Mistrz socjalistycznego systemu nie popierał, to nie chciał się za Polaków wstydzić. „Jak nasz dyplomata ma stanąć przed królową Wielkiej Brytanii czy prezydentem Francji, to musi elegancko wyglądać. Bo reprezentuje nie siebie, ale kraj” mawiał. Kiedyś w latach 70. uszył z tego samego materiału garnitur polskiemu ambasadorowi w Meksyku i ministrowi handlu zagranicznego. Niestety, obaj pojawili się na jednej konferencji w Meksyku w czasie podpisania ważnego kontraktu. Dziennikarze zapytali, czy państwo polskie ubiera wszystkich dyplomatów. Szef MSZ wstał i powiedział do ambasadora: „Józek, rób to, co ja”. Odchylił klapę marynarki i oświadczył: „Takie garnitury na miarę szyje najlepszy krawiec z Krakowa”. Sąsiadem Mistrza z tej samej ulicy był Krzysztof Penderecki. Mieszkał przy Gertrudy pod „dziesiątką” (sąsiedzi do dziś pamiętają, jak w południe trzepał dywany). W 1959 roku Penderecki odbierał pierwsze nagrody we fraku od Turbasy.

Mistrz szył też kostiumy Krystyny Zachwatowicz (jego syn, Jerzy – dla Anny Polony i dla Teresy Budzisz-Krzyżanowskiej do „Hamleta” ). Spod ręki Józefa wyszły także garnitury Lucjana Kydryńskiego, w których konferansjer zapowiadał artystów w czasie festiwali w Opolu i Sopocie. Ten nawet oświadczył na scenie, że wygląda jak wygląda dzięki „znakomitemu krawcowi z Krakowa Józefowi Turbasie.” Cała Polska to słyszała. Klientami pracowni byli Czesław Miłosz i Stanisław Lem. Turbasa z Lemem podszczypywali się trochę na tematy polityczne, ale zawsze z klasą. Ich znajomość nie zakończyła się na jednym garniturze. Miłosz miał poczucie, że jest w pracowni prawdziwego mistrza. Nie chodziło o etykietę dworską i zwracanie się do Turbasy „Mistrzu”, ale o zaufanie do jego kwalifikacji i kunsztu. Mistrz literatury wiedział po prostu, że spotyka się z mistrzem krawiectwa. I szanował to. Turbasa nie był zresztą prostym niczym igła krawcem. Rozmowy z klientami z najwyższych kręgów socjety rozwijały go. Czytał książki, był erudytą. Regularnie spotykał się z przyjaciółmi przy filiżance kawy. Było ich trzech: on, Maciej Słomczyński, tłumacz wszystkich dzieł Szekspira, i prof. Antoni Dziatkowiak, specjalista od przeszczepów serca. Pili. Dyskutowali. Każdy z nich dobrze wiedział, co to jest pasja i perfekcja. Pracownia krawiecka to był w PRL teren eksterytorialny. Rozmowy przy przymiarkach dotyczyły Krakowa, sztuki, mody i łowiectwa. Tak, łowiectwa, bo Józef polował. Mówiono też o polityce, ale nie językiem „Trybuny Ludu”. Turbasa ubierał kilkunastu ministrów w PRL. Taki minister przy okazji brania miary nie miał łatwo. Turbasa tłumaczył mu, że w kraju źle się dzieje i że potrzebne są zmiany. Ministrowie kiwali głowami „Wiemy, wiemy”. I nic. Ale dzięki temu, że Mistrz szył dla dygnitarzy, mógł niejednemu obywatelowi pomóc. Na przykład byłym akowcom. Kiedy miał interes do dygnitarza, brał go do domu, nalewał francuskiego koniaku i mówił, że X od lat czeka na mieszkanie. Czy nie dałoby się mu tego przydziału przyśpieszyć? A z kolei Y potrzebuje większego lokalu na sklep. Czy nie dałoby się mu czegoś załatwić? Z potrzebował przydziału na cegły albo pozwolenia na budowę. Bo czeka na nie już 3 lata. Można by coś zrobić? Koniak lał się szerokim strumieniem, a dygnitarz się pocił. Ale jak obiecał, że załatwi, to dotrzymywał słowa. Pewnie inaczej głupio by mu było przyjść na kolejną przymiarkę.

„Mistrz był niezwykle wymagający. Względem siebie i innych. Jego zdaniem, w marynarce najważniejsze jest nie to, co na wierzchu, tylko to, co pod spodem.” Kraków, 1999 rok

Jajko albo jajecznica Mistrz był niezwykle wymagający. Względem siebie i innych. Jego zdaniem, w marynarce najważniejsze jest nie to, co na wierzchu, tylko to, co pod spodem. Jaki gatunek płótna? Czy na włosiance, czy nie? Czy jest klejonka? Co robi klejonka? Można podkleić marynarkę tańszymi materiałami, ale wtedy marynarka nie oddycha, człowiek się poci. Płótno, włosianka, wełna bez dodatków sztucznych powoduje, że niby marynarka jest grubsza, ale zachowuje lepszy komfort . Nieraz klient prosił, żeby materiał był cienki i się nie miął. Nie rozumiał, że tak się nie da: albo chce się mieć jajko na miękko, albo jajecznicę. Trzeba wybrać. Turbasa ręcznie upinał tkaninę, zszywał ją i nakładał na manekin, żeby sprawdzić, czy wszystko leży jak należy. Na garnitur czekało się średnio od półtora miesiąca do dwóch. Była pierwsza, druga przymiarka i w końcu trzecia przy odbiorze. Klient dostawał garnitur z wyszytym wewnątrz marynarki haftem swoim imieniem i nazwiskiem. Józef pracownikom nie płacił od godziny, ale od sztuki. Ile zrobisz, tyle masz. „Pracowaliśmy po dziesięć-dwanaście godzin dziennie. Plecy bolały, ale dzięki temu

już po trzech latach wiele się nauczyłem” wspominał jeden z pracowników. Pod koniec dnia w zakładzie niezmiennie obowiązywał rytuał: uczniowie Józefa chwytali za magnes i na kolanach zbierali z podłogi szpilki. Żadna nie mogła się zmarnować.

Duża głowa, wąski krawat „Gdy już przez to przebrniemy i godzę się go przyjąć, no to on jeszcze musi o jednym wiedzieć i też się z tym zgodzić: że ja mu powiem, jakie do tego garnituru powinien nosić koszule, buty, krawaty; jak ma sobie przystrzyc włosy, żeby głowa kształtem też pasowała do całości. Są nawet tacy klienci, proszę pani, których muszę uczyć, jak powinni w moim garniturze chodzić, siadać, stać, żeby to wyglądało naprawdę elegancko. Oczywiście, są też tacy, którym te uwagi niepotrzebne, ale takich jest niewielu” – to też fragment wywiadu Doroty Terakowskiej z Mistrzem. W pracowni Turbasy były dwa rodzaje krawatów: węższe i szersze. Do dużej głowy krawat pasuje węższy, do małej szerszy – to polepsza proporcje. Turbasa dobrze wiedział, że ubiór ma służyć nie tylko temu, żeby dobrze wyglądać, ale może dodawać pewności siebie albo w razie potrzeby zdezorientować rozmówcę. Madeleine Albright, była amerykańska sekretarz stanu, rozmawiając z prezydentem Iraku Saddamem Husajnem specjalnie przypięła sobie do marynarki broszkę z wężem. Żeby go zdenerwować i rozkojarzyć. Żeby nie mógł oderwać oczu od tego węża. Żeby się zastanawiał, po co ta cwana kobieta nosi tę broszkę? Podobnie jest z krawatem w zebrę. Jeżeli ktoś włoży krawat w prążki, rozkojarzy rozmówcę. Prezydenci Stanów Zjednoczonych mają klasyczne, jednokolorowe garnitury, ale zawsze żółte, bordowe albo niebieskie krawaty. Krawat ma przyciągnąć uwagę. Przekaz jest jednoznaczny – zobaczcie, ja jestem liderem. Ja tu rządzę. A landrynkowate (żółte, czerwone, niebieskie) płaszczyki królowej Elżbiety? Śmieszne? Może. Ale kiedy królowa pojawi się na tle armii, aby odebrać honory, to widać tylko ją. Ale wróćmy do krawata. Premier Wielkiej Brytanii Gordon Brown i prezydent Francji Nicolas Sarkozy, kiedy w 2008 roku w Europie wybuchł kryzys, zaczęli nosić ciemne krawaty, w kolorze garnituru. Miało to sprawiać wrażenie, że politycy zdają sobie sprawę z powagi sytuacji i są ze społeczeństwem na dobre i na złe. W sposobie wiązania krawata widać charakter człowieka. Władimir Putin ma zawsze bardzo mocno zaciśnięty krawat, a Dmitrij Miedwiediew nosi szerokie krawaty z niezaciśniętymi węzłami. Od razu wiadomo, kto z tej dwójki jest bardziej

dominujący, bardziej ambitny i drobiazgowy.

„Na garnitur czekało się średnio od półtora miesiąca do dwóch. Była pierw​s za, druga przymiarka i w końcu trzecia przy odbiorze. Klient dosta​w ał garnitur z wyszytym wewnątrz marynarki haftem swoim imieniem i nazwiskiem.”

Historia prawie kryminalna W 1981 roku pojawiła się w „Przekroju” taka opowieść o Mistrzu: „Pewien sławny baryton uszył sobie u pana Turbasy frak. Po jakimś czasie przyniósł go do odświeżenia. W kieszonce pan Turbasa znalazł jakąś błyskotkę – niewielką podłużną, białawą broszkę ze świecącymi kamyczkami. Włożył ją do jednej z szuflad pracowni i zapomniał. Broszka poniewierała się przez kilka miesięcy, przesuwana niecierpliwie dłońmi mistrza, jego współpracowników, uczniów, między strzępami materiału, kredą krawiecką, szpilkami. Po trzech miesiącach zadzwonił telefon. Sam komendant policji grzecznie pytał, czy u Mistrza Turbasy ubiera się ów baryton. – Tak – odpowiedział Mistrz. – Czy nigdy niczego nie znalazł pan u niego w kieszeniach? – Mistrz wydobył z pamięci broszkę. – Owszem była taka błyskotka. – Czy może ją pan natychmiast przywieźć na komendę? – Natychmiast to nie, bo mam ważne miary, ale za dwie godziny mogę.

Mistrz poszperał w szufladach – broszka była tam, gdzie ją włożył trzy miesiące temu. Na komendzie dowiedział się że jest warta 600 tysięcy złotych. Platyna i brylanty, wenecka, siedemnastowieczna robota. »I dopiero wtedy zrobiło mi się słabo ze strachu. Przecież ja to trzymałem byle jak w szufladzie. Mogłem tego nie znaleźć, mogło zginąć, a już przyznałem, że ją mam.« Cały Józef Turbasa.”

Drugie pokolenie Jerzy, syn Józefa, w pracowni na stałe pojawił się w 1986 roku. Wcześniej wychowywał się tu, bo pracownia była częścią mieszkania. Przesiąkał światem zapinanym na guziki, potrzebą poszukiwania idealnej sylwetki człowieka i dostrzegania piękna w każdym. Zanim jednak poświęcił się szyciu, zrobił dyplom z wyróżnieniem na architekturze, później pracował na etacie naukowo-badawczym w Zakładzie Architektury Rekreacji i Sportu Politechniki Krakowskiej. Ale talentu nie uśpisz. Nadszedł czas, kiedy syn Mistrza musiał pójść w ślady ojca. – No, panie Jerzy – stwierdził zadowolony trębacz jazzowy, patrząc na swoje odbicie w lustrze. – Jak zwykle jest doskonale. Młody Turbasa nie zaprzeczył, bo faktycznie trębacz wyglądał w nowym garniturze imponująco. Zresztą, jak miał wyglądać? Trębacz był ich stałym klientem. Zamówił już co najmniej kilka garniturów i zaklinał się, że w każdym czuje się inaczej. W jednym jest poważny, w drugim roześmiany, w trzecim depresyjny itd. Tak jakby Turbasa krojąc i szyjąc, z każdym pociągnięciem igły zaszywał tam fragment nastroju trębacza w trakcie przymiarki. – A może by tak przyprowadzić cały mój zespół do pana, żeby coś im uszyć? Wtedy byśmy dopiero wyglądali na scenie! – Trębacz zachwycał się przez moment swoim pomysłem. – Szkoda tylko, że ich nie stać – westchnął ciężko. Jerzy Turbasa i tym razem nie zaprzeczył. Owszem, artystom pracownia spuszcza z ceny – tę zasadę wprowadził ojciec, a on się jej trzymał. Mistrz nazywał to promocją polskiej sztuki. Szycie zawsze było zresztą gratis, płaciło się tylko za krój. Ale, na Boga, nie oddaje się garniturów za darmo. Z czegoś trzeba żyć. Przez lata w pracowni pracowali obaj: Józef i Jerzy. W nowych czasach do ich klientów należał m.in. prezydent Aleksander Kwaśniewski. W żakiecie i sztuczkowych spodniach od Turbasów był w 1999 roku na ślubie następcy tronu Belgii księcia Filipa z hrabianką Matyldą d’Udekem d’Acoz (córką polskiej szlachcianki Anny Marii Komorowskiej). Pobyt mógł się skończyć katastrofą.

Prezydenccy doradcy przekonywali Kwaśniewskiego, że na ślubie powinien pojawić się w czarnym fraku. Mistrz oznajmił jednak, że on takiego nie zrobi. Nie wypada. A co wypada? Frak w ciemnych szarościach, w kolorze napoleońskiego marengo. Postawił na swoim i na ślubie prawie wszyscy goście mieli fraki marengo.

„Bo projekt to jedno, ale ktoś musi ubranie jeszcze porządnie uszyć , a krawcowych z doświadczeniem brakuje.” Salon krawiecki Józefa Turbasy, Kraków, 2001 rok

Epilog Wraz z transformacją, pluralizmem, przetasowaniami społecznymi pojawiła się nowa klientela, białe skarpetki, złote łańcuchy i wywatowane turkusowe dwurzędówki. Zniknęli krawcy, którzy słuchali klientów. Padł polski przemysł tekstylny. Spódnica z trzema zamkami kosztuje w sklepie 90 złotych. Dobra polska tkanina kosztuje 80 złotych za metr, do tego trzeba doliczyć po 5 złotych za zamek i jeszcze dołożyć podszewkę. Te 90 złotych nie wystarczy więc nawet na materiały. Chyba że pracownicy pracują na czarno, bez ubezpieczenia, albo w Chinach. Kiedy za szycie garniturów wezmą się Chińczycy, ich cena będzie jeszcze niższa. Ale będzie to produkt masowy. Pewien renesans przeżywa krawiectwo na zamówienie. Młodzi projektanci zakładają pracownie krawieckie. Szyte jest to na razie marnie. Bo projekt to jedno, ale ktoś musi ubranie jeszcze porządnie uszyć, a krawcowych z doświadczeniem brakuje. Nikt ich nie kształci.

Tymczasem pracownia Turbasy przetrwała, nadal szyje i wykańcza ręcznie. Jak mówi syn Mistrza, Jerzy: „Zawsze robiliśmy to, co w eleganckim świecie, zbliżonym do Savile Row. Nie interesuje nas prowincjonalna wersja elegancji, lansowana przez domorosłych guru od mody”. I jeszcze: „Elegancja to towar deficytowy. Częściej spotykamy się na ulicy z dżinsową »Macelegancją«. Gdy salony zniknęły, musiała znaleźć swój nowy wizerunek. I znalazła. Dziś kojarzy się z naturalnością, niezobowiązującym stylem, pewną dozą nonszalancji – nie tą przesadną, zaprezentowaną przez lorda Whortona. Wchodząc do Izby Parów w jednej ręce miał projekt ustawy o rentach dla wdów po kombatantach, drugą zaś włożył w kieszeni. Oświadczył, że ma w ręce coś, co ucieszy wdowy. »Ale w której ręce, milordzie, to trzymasz?« padło pytanie”. Jerzy Turbasa złości się, że wchodzimy do banku i często powierzamy swoje oszczędności ludziom w dżinsach i sweterkach: „Czy nie powinni oni stanowić części wizerunku instytucji, która na elewacji wyłożona jest marmurami? Dzisiejszy garnitur czy kostium staje się dla ludzi polityki, biznesu, kultury, ludzi z aspiracjami, narzędziem pracy, tak jak śrubokręt dla elektryka. Uwiarygodnia. Podkreśla kompetencje, ale ich naturalnie nie zastąpi.” Garnitur na miarę od Turbasy kosztuje od 6 tysięcy złotych w górę. A gdzie jest góra? Na przykład przy kaszmirowej marynarce. Wełna do jej wykonania, z kozy kaszmirskiej, pozyskiwana jest nie przez strzyżenie, tylko sczesywanie. Na płaszcz potrzeba 27 kóz. Metr prawdziwego kaszmiru kosztuje 2,7 tysiąca złotych. Na marynarkę potrzeba 1,6 metra. Razem z krojem kosztuje około 20 tysięcy złotych. (To nie tak znów wiele – Onassis, grecki miliarder, miał specjalną żeglarską kaszmirową marynarkę ze złotymi guzikami. Koszt: kilkanaście tysięcy dolarów.) Mistrz stał na czele wielu organizacji, jak Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Rzemieślniczej czy Cech Rzemiosł Odzieżowych i Włókienniczych, był Królem Kurkowym w znamiennym 1989 roku, członkiem Klubu Rotary, myśliwym, brydżystą i Bóg sam jeden wie, kim jeszcze... O medalach i orderach nie wspominamy, bo jak sam mawiał, to był „najtańszy środek płatniczy w PRL”. Kiedy Józef Turbasa zobaczył w telewizji, że politycy zapinają marynarkę na wszystkie guziki, stwierdził: „Chyba za długo żyję”. Zmarł 1 sierpnia 2010 roku, w wieku 89 lat . Zarządzanie pracownią przekazał synowi Jerzemu. Jerzy chce ją przekazać synowi Jakubowi, który również jest architektem. Strój członka Akademii Francuskiej Wajdy znajduje się w Muzeum Collegium Maius, gdzie umieszczono go obok pamiątek po Mikołaju Koperniku. W 2013 roku „Dziennik Polski” umieścił Józefa Turbasę w galerii kilkunastu

najwybitniejszych po wojnie krakowian – obok Karola Wojtyły, Wisławy Szymborskiej, Sławomira Mrożka, Stanisława Lema, Tadeusza Kantora, Piotra Skrzyneckiego oraz Marka Grechuty. Znalazł się tam wśród wielu swoich klientów. Mistrz pewnie by się ucieszył, słysząc piosenkę o krawcu. Nagrała ją Grupa Muzyczna „Pod Budą” z Krakowa, a zaśpiewał Andrzej Sikorowski: „Pan Józek miał zakład za rogiem Otwarty od ósmej do ósmej Pan Józek od mody był bogiem Francuskiej... Co nosić – doradzał niewiastom Choć ponoć je czasem rozbierał I plotka leciała przez miasto Generał... Rozdarte serca pan Józek cerował Bo wprawę miał w palcach że hej! Aż żelazkom którymi prasował Na duszach robiło się lżej Pan Józek miał zakład za rogiem Otwarty od ósmej do ósmej Pan Józek od mody był bogiem Francuskiej... Aż kiedyś odleciał w nieznane Gdzie igły w powietrzu fruwają Podobno też zaszył testament Szukają...” Andrzej Sikorowski w rozmowie z nami zaprzecza, jakoby ta piosenka opowiadała o Józefie Turbasie. Podobno to tylko zbieg okoliczności i imion.

„Mistrz lubił nowości, a jednocześnie w każdą projektowaną rzecz wkładał trochę swojego stylu.” Kraków, 2001 rok

20-letni Wojtek Soszyński stoi na pokładzie frachtowca Polskiej Żeglugi Morskiej, który właśnie wpływa do portu w Casablance. Okręt wypłynął ze Szczecina. To pierwsza zagraniczna podróż Soszyńskiego – i od razu do egzotycznego Maroka. Ma tu się spotkać ze swoim ojcem, Ignacym, którego nie widział od 14 lat . Pisali tylko do siebie listy, po francusku. Wojtek nieźle zna ten język, bo jego matka bardzo o to dbała. Uczył się go, od kiedy skończył 14 lat . Nie pamięta już nawet, jak brzmi głos ojca – międzynarodowe rozmowy telefoniczne są potwornie drogie. Poci się. Wcale nie dlatego, że w Casablance jest gorąco. Młody Soszyński zwyczajnie się denerwuje. Ojciec ma na niego czekać w porcie. Tydzień temu, przed wyjazdem, wysłał do syna telegram z pytaniem, kiedy przypłynie statek. Ale frachtowiec to nie taksówka. Wojtek w Maroku jest dzień później, niż zapowiadał. Statek wpływa o świcie. Ojca ciągle nie ma. Są za to policja i wojsko. Wszystkich dokładnie sprawdzają. Statki też. Dookoła bariery, zapory. Jest rok 1971, właśnie miał miejsce zamach na króla Hassana II w jego pałacu w Skhirat pod Rabatem. Król uciekł. Cały rząd został rozstrzelany przez wojskowych.

Wojtek czeka, statek stoi, żołnierze go sprawdzają. A ojca cały czas nie ma. – To co, młody? Jest ojciec? – pyta kapitan statku. – Nie widzę go – mówi Wojtek. – Czekaj, pogadam z przedstawicielem naszego konsulatu – proponuje kapitan. – Jak Polak, to może go tu znają.

Wojciech Soszyński i Dorota Soszyńska na prezentacji nowych kosmetyków Oceanic – Prestige SPA Emotion, 2006 rok

Za rzemiosło do kopalni uranu Wokół Ignacego narosło wiele legend. Dziś mało kto potrafi odróżnić prawdę od mitu. Pierwsze perfumy miał mieszać w kuchni w Poznaniu, będąc jeszcze dzieckiem. W garnku matki. Spirytus, zioła, olejki. Podobno skupował opakowania po zagranicznych perfumach i lał do środka swój produkt . Jak się okazuje, prawda wyglądała nieco inaczej. Ignacy przyszedł na świat we wsi Binkowo w Wielkopolsce w 1914 roku. Kiedy miał sześć lat, rodzina przeprowadziła się do Poznania. Tam bracia, a miał ich aż pięciu, zajęli się wytwarzaniem i sprzedażą wód kolońskich oraz perfum. Najmłodszy Ignac skupował butelki, mył je, a później rozprowadzał nalane do nich wody/perfumy po sklepach. Jego pierwsza fabryka, a raczej fabryczka czy też

manufaktura, produkująca perfumy – Marsylianka – ruszyła w Poznaniu w 1938 albo 1939 roku (tu źródła się różnią). Niestety, po kilku miesiącach młody przedsiębiorca musiał ją porzucić, uciekając przed Niemcami. Sam Poznań został wcielony do Rzeszy, a Soszyński przeniósł się do okupowanej Warszawy. Razem z bratem próbował tu coś produkować na boku. Założył jedną firmę (Niemcy ją zlikwidowali), później w 1942 roku kolejną. W czasie okupacji miał na przykład za zadanie sprzedać Niemcom partię odżywek do włosów, od której wypadały włosy. Nie posłuchał. Ze swoją działalnością zszedł do gospodarczego podziemia, gdzie zastał go wybuch powstania warszawskiego. Fabrykę perfum otworzył po wojnie. W Łodzi. Poznał tam swoją przyszłą żonę, Zofię Idzikowską. Jego teść był właścicielem sławnej łódzkiej restauracji Tivoli. Tivoli otwarto pod koniec 1911 roku, w świeżo wybudowanym gmachu Zgromadzenia Majstrów Tkackich przy ulicy Przejazd 3. Lokal miał niewielki ogródek, muszlę koncertową, fontannę, lustra na ścianach, kryształowe żyrandole, i przez długie lata uchodził za najbardziej wykwintny w Łodzi. Podawano tam ekskluzywne dania: befsztyki, sznycle, polędwice i kotlety. Teść stracił restaurację w tym samym czasie co Soszyński swoją fabrykę. Komuniści obie znacjonalizowali. Socjalizm zaostrzył politykę względem prywatnej inicjatywy. Odszczepieńców, a do takich z całą pewnością należeli prywatni przedsiębiorcy i restauratorzy, należało tępić. W połowie sierpnia 1949 roku Ministerstwo Obrony Narodowej wydało zarządzenie, zgodnie z którym każdy poborowy mógł być wysłany na 3 lata do kopalni węgla lub uranu. Szczegółowe instrukcje wskazywały, że taki los miał spotkać przede wszystkim synów żołnierzy AK, kupców, rzemieślników, młynarzy oraz kułaków. Lokal teścia Soszyńskiego przejęły Powszechne Domy Towarowe. Restauracja niby dalej istniała, ale „fontanna została rozebrana, parkiety przykryto linoleum, zmienili się również goście. O dawnych czasach przypominało nadal dość oryginalne urządzenie w męskiej toalecie, czyli wysoki na półtora metra rzygownik ze specjalnymi uchwytami ułatwiającymi jego wykorzystanie” czytamy na stronie http://jemywlodzi.blogspot .com/. Soszyński przeprowadził się z Łodzi do Warszawy. Tu w 1952 roku otworzył następną fabrykę – Warszawskie Zakłady Przemysłu Chemicznego Ochota. Zaczął produkować perfumy oraz gaśnice. Interes szedł nieźle, w kraju brakowało właściwie wszystkiego. Państwowe zakłady były niewydolne, prywatne firmy stłamszone. 24 kwietnia 1952 rząd wprowadził kartki na cukier, 2 maja – na mydło i proszek do prania. Nowy ustrój szykował jednak jeszcze mocniejszy cios. Wyprowadził go trzeciego stycznia 1953 roku – rząd przeprowadził operację

R. Z dnia na dzień niemal wszystkie artykuły żywnościowe radykalnie zdrożały. Sól z 60 groszy do 1,2 złotego. Chleb żytni z 1,45 złotego do 3 złotych. Koszt utrzymania rodziny robotniczej wzrósł nagle o połowę! Na targowiska ruszyli kontrolerzy, którzy mieli tropić spekulantów skupujących jaja czy mięso od rolników. Na osłodę zostały zniesione kartki.

Pojechał w futerku, wrócił w kuferku Soszyński po raz kolejny stracił swoją fabrykę. Miał wybór: więzienie albo nacjonalizację. Wyszedł z firmy tylko w płaszczu i z teczką. Był 1955 rok. Kilka miesięcy później, podczas wizyty w Moskwie, umarł premier Bolesław Bierut, czerwony kat, sowiecki agent, za którego rządów stracono ponad 2,5 tysiąca żołnierzy Armii Krajowej, a 50 tysięcy osób, tzw. przestępców politycznych, wtrącono do więzień. Okoliczności jego śmierci są niejasne – podejrzewa się, że został otruty. Ulica szeptała: „Pojechał w futerku, wrócił w kuferku”, „Zjadł ciastko z Kremlem”. Sekretarzem PZPR został Władysław Gomułka, głoszący hasła zerwania z okresem „błędów i wypaczeń”. Wraz ze śmiercią Bieruta skończył się stalinizm. Prywatnym przedsiębiorcom zaczęło być odrobinę łatwiej. Zamiast kar więzienia, groziły im już tylko kary finansowe. Soszyński, z wykształcenia inżynier chemik (za socjalizmu skończył najpierw zaocznie technikum chemiczne, a później Politechnikę Łódzką), dostał posadę rzeczoznawcy w dziedzinie olejków eterycznych, produktów aromatycznych i perfum. Zaczął przebąkiwać o wyjeździe do Francji na naukę. Bo gdzie można uczyć się o perfumach, jeśli nie tam? Czy to jedynie pretekst, żeby opuścić Polskę? Soszyński wiedział, że w PRL przynajmniej na razie niczego nie mógł osiągnąć (w końcu przeżył już dwie nacjonalizacje). Socjalistyczny realizm rządów Gomułki i Józefa Cyrankiewicza (który pełnił funkcję premiera i którego drugą żoną była wspomniana w tej książce Nina Andrycz) Soszyńskiemu pasował mniej więcej tak samo, jak koniowi wyścigowemu pług. To że Soszyński dostał paszport, to splot kilku okoliczności. Po pierwsze, rodzina – żona, dwie córki oraz syn – miała zostać w Polsce. Władze w ten sposób zagwarantowały sobie powrót obywateli do kraju. Po drugie – Politechnika Łódzka poparła jego wniosek o wyjazd.

Made in France Soszyński pojechał do Paryża przez Szwajcarię. Była końcówka lat 50. W kieszeni

miał 300 dolarów. Dotarł do Grasse. To francuskie zagłębie plantacji roślin, z których pozyskuje się olejki eteryczne do produkcji perfum. Uczył się, jak komponować zapachy. W Paryżu, w jednym pokoju, otworzył manufakturę, w której wytwarzał perfumy. Nazwał je Givoris. Francja cierpiała na nadwyżkę produkcji alkoholu. Rząd płacił każdemu, kto udowodnił, że go przerobił i wyeksportował z Francji. A alkohol to przecież podstawowy składnik perfum. Ignacy wysyłał swoje Givoris m.in. do Polski, gdzie były powiewem luksusu. Modne Polki, które je kupowały, szczyciły się, że mają perfumy „made in France”. Nieważne, że robione przez Polaka. Kiedy Ignacy zaczął naukę na Sorbonie, gdzie zdobywał wiedzę na temat kompozycji zapachowych i olejków eterycznych, był już dojrzałym mężczyzną po 40. Tymczasem Polska nie przedłużyła mu paszportu, a Francja pozbawiła go prawa stałego pobytu. Soszyński mógłby jeszcze walczyć o pozostanie nad Sekwaną, ale czuł, że tutaj biznesu nie rozwinie. Francja dała mu już wszystko, co mogła. Nauczył się języka, miał kilka tysięcy dolarów oszczędności. Zlikwidował firmę i wyjechał. Na początek do Algierii, która jednak ledwo co otrząsnęła się po powstaniu i ogłoszeniu niepodległości. Popłynął więc do Maroka, do Casablanki. Choć stolicą kraju jest Rabat, Casablanca to największe miasto Maroka, a zarazem gigantyczny port przeładunkowy. Ignacy był inżynierem w różnych firmach produkujących syropy z owoców cytrusowych. Przy produkcji wykorzystywało się olejki eteryczne. Później pracował przy olejkach aromatycznych do ciast . Cały czas odkładał pieniądze. W końcu, po kilku latach, założył spółkę Industrie de Produits Aromatiques Somapar, która wytwarzała kosmetyki na zlecenie innych firm. Zatrudniał kilkadziesiąt osób. Stał się zamożnym człowiekiem. Ale wkrótce miał być naprawdę bogaty.

Meżczyzna w białej marynarce – Takiego człowieka tu, w Casablance, nie ma. Nikt w konsulacie nie słyszał o żadnym Soszyńskim. – Co? – pyta Wojtek. – Jak to, nie ma? Przecież mój ojciec ma tu firmę. Kapitan odciąga Wojtka na bok i zaczyna uspokajać: – Młody, nic się nie martw, popłyniesz z nami jeszcze na Wyspy Kanaryjskie, potem wrócimy do Szczecina. I wtedy zapłacisz za cały rejs. – Ale mój ojciec tutaj jest! Soszyński schodzi na nadbrzeże. Jednemu z chłopaków, który kręci się w porcie,

daje kilka monet . Wojtek spogląda na niego groźnie i mówi po francusku: – Jedź pod ten adres i powiadom mojego ojca, że jestem. Wraca po trapie na statek. – Dałeś mu pieniądze? – zapytał kapitan, wyraźnie rozbawiony. – Naiwniak z ciebie. To jest Afryka chłopcze. Nigdy go już nie zobaczysz. Dwie godziny później przy trapie pojawia się mężczyzna w białej marynarce. Doskonale ubrany, modnie ostrzyżony (sznyt tamtych czasów wymagał przedziałka po jednej stronie i włosów zaczesanych na drugą), oczywiście świetnie pachnący. Płacze Wojtek, płacze też Ignacy. Casablanca pachnie oceanem i jaśminem. Wojtek zadomowił się w Maroku. Skończył tu chemię na Uniwersytecie Muhammada V. Zamieszkał w wielkiej hacjendzie, w pięknej dzielnicy o nazwie Californie. Wyglądał jak typowy kolonista: długie włosy, wysokie buty, zawsze w towarzystwie ulubionych psów. Jak posiadacz ziemski w Ameryce Południowej. Młody Soszyński, podobnie zresztą jak jego ojciec, mówił w tutejszej mieszance języków: francuskiego, arabskiego i tamazight . Razem z ojcem sprawdzali, czego w Afryce brakuje albo jest tu w wyższej cenie, i sprowadzali to z Polski. W ten sposób wielkim hitem w Afryce stała się kawa Inka. Maroko to było ich miejsce na ziemi. Do Soszyńskich należała cała ulica w centrum Casablanki. Obok słynnego hotelu Casablanca. Najbardziej prestiżowe miejsce w mieście. To wszystko nie przyszło im łatwo. Szczególnie trudny był rok 1975. Król Hassan II, władca Maroka z nadania amerykańskiego CIA (ten sam, który odparł wojskowy zamach w chwili, kiedy Wojtek przypłynął do Maroka), przeprowadził tzw. zielony marsz. 300 tysięcy marokańskich cywilów weszło na tereny Sahary Zachodniej, będącej wówczas hiszpańską kolonią. Hiszpanie zrzekli się praw do ziemi, przekazując ją Maroku. A Hassan II po tym sukcesie uderzył boleśnie w zagraniczne firmy, nakazując, aby każda miała udziałowca Marokańczyka, do którego należałoby 51 procent przedsiębiorstwa. Czyli co? Znów nacjonalizacja firmy Soszyńskiego? Który to już raz? Europejczycy zaczęli wyprzedawać swój majątek za bezcen. Firmy oddawano za połowę wartości, za jedną trzecią, za jedną dziesiątą... Ignacy najpierw rozważał przyjęcie marokańskiego obywatelstwa. Szybko jednak dogadał się z zaprzyjaźnionym Marokańczykiem produkującym wyroby cukiernicze. Ten stał się jego wspólnikiem. Ledwie Soszyński ogarnął jeden kryzys, a już pojawiło się kolejne wyzwanie. Odwiedził go znajomy Francuz, proponując marokańską ruletkę. Francuz chciał mu sprzedać firmę o ponad stuletniej tradycji, produkującą olejki eteryczne. Nazywała się Fragrance Floral. Klienci? Shell, Total, Texaco. Za Fragrance Floral przedsiębiorca

chciał gigantycznych pieniędzy (choć i tak dużo poniżej jej rzeczywistej wartości). Ignacy tyle nie miał. Zaczęły się negocjacje. Czas płynął, atmosfera w Maroku gęstniała. W końcu Francuz się złamał. Wziął to, co mu zaoferował Soszyński, czyli około 20 tysięcy dolarów, i uciekł z Maroka. Ignacy został bez gotówki. Ale zamiast jednej firmy, posiadał teraz dwie. I oczywiście wspólnika, który jednak do jego biznesu za bardzo się nie mieszał. Zwyczajnie się na tym nie znał. Przewagą firmy Soszyńskich było to, że miała na miejscu własne magazyny z największymi w Afryce zapasami surowców potrzebnych do produkcji kompozycji zapachowych i olejków stosowanych w przemyśle chemicznym, kosmetycznym i farmaceutycznym. Zaczęli więc produkować kosmetyki. Kupiec zainteresowany nimi, mógł odebrać towar od razu. To była w Afryce rzadkość – bo zazwyczaj, gdy handlowiec chciał coś kupić w hurcie, wpłacał zadatek i czekał, aż jego towar przypłynie z Europy. Soszyńskim zaczęło się więc wieść coraz lepiej i lepiej.

Kartofel a sprawa polska – To co, panie Wojtku? Pomoże pan z tymi sadzonkami? Pan tu mieszka, ma firmę, zna ich wszystkich, niech pan pomoże – kapitan statku uśmiechał się zachęcająco, przestępując z nogi na nogę. Był zdenerwowany, ale nie tracił nadziei. Miał statek wyładowany sadzonkami ziemniaków. Wartość frachtu jak na tamte czasy astronomiczna: milion dolarów. Problem w tym, że każdy taki produkt musiał być obowiązkowo zbadany, zanim dostał zgodę na wyładunek. Polacy z Centrali Handlu Zagranicznego oddali więc sadzonki Marokańczykom do Laboratorium. A Laboratorium stwierdziło, że w sadzonkach są grzyby. (Czy naprawdę były, tego nie wie nikt). Soszyński westchnął ciężko. – Pomogę – powiedział krótko. W końcu był patriotą. Były lata 70. Młody Soszyński razem z ojcem pojechał do Laboratorium na rozmowy w sprawie sadzonek. Doskonale znał tam wszystkich. Laboratorium to, w przybliżeniu, odpowiednik naszego Państwowego Zakładu Higieny. Badało się tu wszystko – sadzonki, sznurki, gwoździe. Kosmetyki i olejki Soszyńskich oczywiście też. Ojciec i syn przywieźli prezenty. Było miło. Powiedzieli szefowi Laboratorium, że polski statek stoi na redzie z sadzonkami. Tak, słyszał o tym. Dodał, że na sadzonkach są grzyby, statek musi więc odpłynąć. „Ale gdzie ma płynąć?” zapytali Soszyńscy. Jeśli odpłynie, to w takiej temperaturze wszystko na morzu urośnie i będzie do wyrzucenia. Szef Laboratorium zaczął liczyć na kartce łapówki. Dla mnie tyle, dla mojego zastępcy tyle, dla pracowników tyle. Razem 10 tysięcy dolarów. 10 tysięcy, żeby

ocalić milion. Soszyńscy poszli na statek i przekazali kapitanowi, że owszem można się dogadać, ale to kosztuje. Kapitan pieniędzy na łapówki nie miał. Wojtek dać 10 tysięcy dolarów socjalistycznej ojczyźnie nie zamierzał – aż takim patriotą nie był. Ale mógł pieniądze pożyczyć. Kapitan zadzwonił do centrali i usłyszał, że dewiz brak. Frachtowiec wypłynął więc na wody międzynarodowe i elegancko wyrzucił cały ziemniaczany ładunek. Milion dolarów kołysało się na falach Oceanu Atlantyckiego.

„Państwowa fabryka kosmetyków Pollena Miraculum nic nie produkowała, bo nie miała surowców. Ignacy z Wojciechem kupili je za własne dewizy. Z tego materiału Pollena robiła dla nich kremy, emulsje i błyszczyki do ust .”

Cud na kredyt Gospodarczy cud epoki Edwarda Gierka skończył się 12 sierpnia 1976 roku. Tego dnia wprowadzono kartki na cukier. Przez pięć lat trwał w kraju „bal na Titanicu” za pożyczone pieniądze. O ile w 1970 roku Polska Rzeczpospolita Ludowa praktycznie nie miała długów zagranicznych (zaledwie 1,1 miliarda dolarów), to pięć lat później kraj był zadłużony na 8,4 miliarda dolarów, kolejne dwa lata później – na 14,9 miliarda, a w 1979 roku – już na 23,8 miliarda. Długi zaciągnięte przez ekipę Gierka Polska spłaci dopiero w październiku 2012 roku i to nowym długiem, ale

tego wtedy jeszcze nikt nie wie. Polska gospodarka miała się modernizować, a długi spłacać dzięki nowym produktom eksportowanym za granicę. W latach 70. XX wieku łącznie zbudowano 557 nowych przedsiębiorstw, czyli więcej niż w dwudziestoleciu 1951–1970. Powstała Huta Katowice, Port Północny, Rafineria Gdańska, Kopalnia Węgla Brunatnego i Elektrownia Bełchatów oraz Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Tychach i Bielsku-Białej, gdzie na włoskiej licencji produkowano Fiata 126p. Popularny „maluch” do setki przyspieszał w 54 sekundy, jego prędkość maksymalna wynosiła 105 km na godzinę, odpalić dało się go za pomocą kija od szczotki, a i tak stał się marzeniem każdego pracującego Polaka. Nie bez kozery zespół Perfect śpiewał: „Proza życia to przyjaźni kat pęka cienka nić, telewizor, meble, mały fiat, oto marzeń szczyt”. Ten marzeń szczyt, czyli mały fiat, kosztował w 1973 roku 69 tysięcy złotych. Jednocześnie średnie miesięczne zarobki w owym czasie wynosiły około 3,5 tysiąca złotych. Zaczęto budowę pierwszej autostrady, tzw. olimpijki, która miała połączyć Berlin z Moskwą na igrzyska olimpijskie w roku 1980, oraz trasy szybkiego ruchu, tzw. gierkówki, łączącej Warszawę z Katowicami (gdzie mieszkał towarzysz Gierek). O ile olimpijkę rozgrzebano i zostawiono (dziś w jej miejscu jest autostrada A2), to gierkówkę uroczyście ukończono w 1976 roku. Partyjnym władzom cały czas sen z powiek spędzała groźba kolejnego buntu społecznego, który miał wybuchnąć, jeśli w kraju zabraknie jedzenia. Rozbudowano więc fabryki: traktorów (Ursus) oraz kombajnów (Bizon). Utrudniano prowadzenie gospodarstw rolnikom indywidualnym, topiąc zarazem potężne środki w nieefektywnych PGR-ach i gigantycznych tuczarniach. Spora część kredytów, około 15 procent, szła na zakup... pasz dla świń i krów. I wszystko było w porządku tak długo, jak świat zalewała lawina tanich petrodolarów. Ropa była droga, pieniądz na rynku tani, a oprocentowanie pożyczek niewysokie. Pod koniec lat 70. na świecie zaczęto walczyć z inflacją. PRL, aby spłacić stare pożyczki, musiał zaciągać nowe – wysoko oprocentowane. W kraju brakowało walut wymienialnych, wszystkie dostępne środki szły na spłatę kredytów. „W 1980 r. zadłużenie zagraniczne w walutach wymienialnych osiągnęło poziom 24,1 mld dol., a wymagalne płatności z tytułu obsługi zadłużenia zagranicznego na rok 1981 wynosiły 10,9 mld dol. przy eksporcie za waluty wymienialne na poziomie 8,5 mld dol.” – pisał Witold Gadomski w „Gazecie Wyborczej” w listopadzie 2012 roku. I w związku z tym, pod koniec lat 70. pojawiła się w Polsce możliwość zakładania firm polonijnych. Wcześniej Polacy mogli otwierać jedynie prywatne zakłady

rzemieślnicze. Ale skoro kraj potrzebował dewiz, to rządzący pozwolili na to, żeby Polacy – ale mieszkający za granicą – otwierali firmy polonijne. Jednocześnie Ignacy Soszyński, będąc już mężczyzną w sile wieku, tęsknił za Polską. Wziął więc trochę pieniędzy i wrócił do kraju zakładać firmę polonijną. Wojciech został w Maroku – to było jego miejsce.

Znowu Poznań Piotr Gabryel i Marek Zieleniewski w książce „Polscy milionerzy – 1000 sposobów na fortunę!!!” przytaczają opowieść o tym, jak 18 lipca 1977 roku Tadeusz Wolf, kapitan statku MS Kraszewski, pokwitował odbiór przesyłki z Maroka oraz pełnomocnictwa. „Ja, niżej podpisany Ignacy Soszyński, upoważniam niniejszym kapitana statku MS Kraszewski, ob. Tadeusza Wolfa do przewiezienia na trasie Casablanca – Gdynia i zdeponowania w Urzędzie Celnym w Gdyni przesyłki zawierającej 4372 gramy złota próby 18 karatów w wyrobach jubilerskich (350 sztuk kółek – bransoletek), 3450 dolarów amerykańskich, 145 dirhamów marokańskich”. Kapitał był potrzebny Soszyńskiemu do założenia firmy w ojczyźnie. Władze socjalistyczne w zezwoleniu na działalność napisały tak: „Zezwala się Obywatelowi inż. Ignacemu Soszyńskiemu zam. Casablanca 62. Rue Ahmed Fariss (Maroko) na wykonywanie rzemiosła przez osobę zagraniczną pod nazwą Inter-Fragrances Reunis”. Był rok 1978. Za sprawą Soszyńskiego powstała pierwsza w Poznaniu, a dwunasta w Polsce firma polonijna. Regularną działalność gospodarczą przedsiębiorstwo rozpoczęło 1 stycznia 1980 roku; jego pierwszą siedzibą był Bazar Poznański. Polska Kronika Filmowa z 1981 roku donosiła z dumą o otwarciu pierwszego sklepu z kosmetykami firmy Inter-Fragrances w Poznaniu: „Pod tą międzynarodową etykietą rozpoczęło polonijne przedsiębiorstwo zaopatrywanie nas w szampony do włosów”. Szampony nazywały się ORTA, a ogonek oczekujących pod sklepem na ich kupno, miał co najmniej kilkadziesiąt metrów. Wszyscy brali po dwie butelki: małą i dużą. Soszyński – profesjonalny i elegancki, ubrany w białą koszulę, z włosami z przedziałkiem i modnie zaczesanymi do góry – przekonująco perorował: „Kwestia miesięcy i nie będzie miejscowości, w której nie będzie naszych szamponów. Interes to jest – nie ma kwestii. Ale to wiąże się jednak z sentymentem do kraju. My na obczyźnie, emigranci, dużo mocniej odczuwamy

kraj. Naszym najbliższym zamiarem jest produkcja proszków do prania. Nie mamy jednak hali przemysłowej. Gdybyśmy ją mieli, za trzy, cztery miesiące mogłaby ruszyć produkcja na pełne prawie zaopatrzenie rynku.” Lektor Tadeusz Wieczorek tak kończył relację: „Trochę jaśniej zrobi się na rynku, co zapowiada dyrektor firmy, pan Soszyński z Casablanki. Takie konkretne rezultaty daje współpraca gospodarcza z zagranicznymi przemysłowcami i handlowcami polskiego pochodzenia”. Fabryka Soszyńskiego wytwarzała też kosmetyki i aromaty do ciast . Jednocześnie linie produkcyjne w polskich państwowych zakładach kosmetycznych, kupione w czasach Gierka za ciężkie kredyty, produkowały niewiele. Dzięki temu Ignacy nie miał problemu ze zbytem towaru. Wszystko sprzedawało się na pniu. Soszyński brał udział w targach w Poznaniu, podpisywał kontrakty i o nic nie musiał się martwić. Miał zamówienia na cały rok. Na początku Ignacy zatrudniał tylko 10 osób, ale chciał więcej. I tu zaczęły się schody, bo nigdzie nie było powiedziane, ilu pracowników można mieć w firmie polonijnej. Zaznaczono tylko, że firma polonijna może być mała lub średnia. Soszyński intuicyjnie wyczuwał, że może zatrudnić 15, góra 20 osób. Tymczasem miał ich jakieś 1,5 tysiąca. Nauczony doświadczeniem, nie zatrudnił ich w jednej firmie, ale w kilku. Tak powstały: Frutaroma, Oceanic, Herbaroma, Mazowsze, EuroBenelux. Partia nie mogła mu zarzucić, że tworzy molocha z tysiącem pracowników. Jego główny produktem były aromaty do ciast, koncentraty cytryny oraz kosmetyki. Piotr Gabryel i Marek Zieleniewski w książce o polskich milionerach piszą: „Obroty firmy w pięć lat, pomiędzy rokiem 1980 a 1985, wzrosły ponad pięćdziesięciokrotnie – ze 122 mln zł w 1980 roku do 6,5 mld zł (w tym 5 mln dolarów i 4 mln rubli) w roku 1984”. Działalność się ciągle rozszerzała, bo żeby robić aromaty czy kosmetyki, potrzebne są komponenty. A żeby kupić komponenty (wszystkie z importu, w kraju nie było nic) trzeba mieć dewizy. Firmy Soszyńskiego sprzedawały więc za granicę jabłka, gruszki, maliny, meble i za dewizy kupowały surowce.

Dorota Soszyńska wraz z Jerzym Woy-Wojciechowskim i Jolantą Kwaśniewską , promocja kosmetyków AA THERAPY OCEANIC, Warszawa, 2010 rok

Zwalczanie spekulanta Wojciech Soszyński z samolotu na warszawskim Okęciu wyszedł zły. Było zimno i szaro. Typowy polski listopad. Rozejrzał się dookoła. Wcale nie chciał wracać do kraju. Uwielbiał Maroko, uwielbiał swój dom w Casablance, świetnie się czuł, prowadząc tam biznes. W kraju nic się nie zmieniło – myślał, spoglądając niechętnie na odrapane domy. Kilka tygodni wcześniej, 25 września 1981 roku Sejm uchwalił ustawę o zwalczaniu spekulacji, wymierzoną w nielegalny handel. Zaś za kilka tygodni, 13 grudnia, świeżo powołany I sekretarz KC PZPR gen. Wojciech Jaruzelski miał wprowadzić w kraju stan wojenny. Młody Soszyński przyleciał do Polski, bo ojciec miał już swoje lata i był w firmie sam. Miał co prawda dwie córki, ale one interesami się nie zajmowały. Ignacy koniecznie chciał porozmawiać z synem o przyszłości. Wojciech doskonale wiedział, o czym konkretnie: o tym, żeby wrócił do Polski i pracował razem z nim. Wojciech wytrzymał w Polsce trzy dni. Przyspieszył swój wylot i z ulgą wrócił do Casablanki. Biznes w Maroku jednak sprzedał, choć nie była to łatwa decyzja. Zrobił to wyłącznie na prośbę ojca. Wspólnik ojca niewiele wiedział o chemii,

Wojciech musiał więc najpierw znaleźć ludzi, którzy pomogliby mu kierować interesem. Wyprowadzając się z Casablanki, na wszelki wypadek kupił sobie apartament w Brukseli. Jak się potem okazało – słusznie.

Krezus Na początku lat 80. Ignacego Soszyńskiego rozpracowywał kontrwywiad. W dokumentach określano go jako „krezusa finansowego”. Powodziło mu się tak dobrze, że dyrektorzy w państwowych firmach zwalniali się, aby pracować u Soszyńskiego. W zachodnich gazetach zaczęły się pojawiać artykuły, jak to polski miliarder, który przyjechał z Maroka, próbuje rozruszać polską gospodarkę. Można było w nich przeczytać, że firma Soszyńskiego to „największe prywatne przedsiębiorstwo bloku wschodniego”. Akurat powstawała pierwsza lista najbogatszych Polaków tygodnika „Wprost” – Soszyński znalazł się na pierwszym miejscu. Ignacy stał się wielkim filantropem. Przeznaczał duże sumy na przykład na renowację zabytków w Krakowie. Zatrudniał dwie osoby, które odpisywały na listy i wysyłały pieniądze ludziom, którzy prosili o pomoc. Rozdał ponad 70 milionów złotych – w tamtych czasach majątek. To jednak nie miało znaczenia, gdy w 1984 roku Ignacy Zenon Soszyński trafił do aresztu za spekulacje. Mając 70 lat, wylądował na 48 godzin w celi z recydywistami. – Za co, dziadek, siedzisz? – pytali go. – Za spekulacje. – Wódą? – Nie, kosmetykami – odpowiadał. Nikt nie miał wątpliwości, że sprawa była kuriozalna. Państwowa fabryka kosmetyków Pollena Miraculum nic nie produkowała, bo nie miała surowców. Ignacy z Wojciechem kupili je za własne dewizy. Z tego materiału Pollena robiła dla nich kremy, emulsje i błyszczyki do ust . Soszyńscy, rzecz jasna z zyskiem, sprzedawali dalej gotowe produkty. Normalna współpraca biznesowa, czyli zlecenie produkcji doskonale znane na Zachodzie. Soszyński zapłacił fabryce 40 milionów złotych za wykonaną pracę i jeszcze dał milion ekstra za dotrzymanie terminu. Tymczasem zarzucono mu, że wykorzystuje państwową fabrykę do produkcji dla prywatnego przedsiębiorstwa. Stał się wrogiem systemu socjalistycznego. Sprawa była tym bardziej absurdalna, że sam dyrektor Polleny zeznał, że to ministerstwo kazało mu nawiązać współpracę z firmą polonijną. Tylko

w ten sposób mogli znów cokolwiek produkować. Mimo tych argumentów, prokurator nie dał – a może nie mógł dać – się przekonać co do uczciwości przedsiębiorcy. „Działając w warunkach przestępstwa ciągłego, wspólnie i w porozumieniu nabyli w fabryce kosmetyków Pollena Miraculum gotowe wyroby kosmetyczne o łącznej wartości 40 mln zł, które następnie bez jakiegokolwiek przetwarzania sprzedali jako wyroby własne, po cenach wyższych niż ceny nabycia za kwotę 158 mln zł” – jak cytują Piotr Gabryel i Marek Zieleniewski w „Polskich milionerach”. Prokuratura domagała się cofnięcia koncesji gospodarczej dla Soszyńskiego. Sprawa trafiła do sądu. Ośmiu biegłych zeznało na korzyść Ignacego. Wyśmiali zarzuty prokuratury. Naczelny Sąd Administracyjny zabrał jednak Soszyńskiemu seniorowi koncesję na produkcję kosmetyków. Sprawą dodatkowo zainteresowała się telewizja, Soszyńskiego pokazał „Ekspress Reporterów”. Ignacy wyszedł z aresztu podłamany. Miał żal, że jego własny kraj tak go potraktował. Bolało go zwłaszcza to, że na czas procesu zabrano mu paszport . Dla człowieka przyzwyczajonego do wolności, który prawie cały życie jeździł po świecie, było to nie do pojęcia. Poczuł się w Polsce więźniem. W 1985 roku wyjechał do Niemiec. Tam umarł dwa lata później.

Dorota Soszyńska odpowiedzialna w firmie również za PR

Epilog Imperium Ignacego Soszyńskiego z trudem udało się przetrwać 1989 rok. A w nowej Polsce zaczęło się walić. Polacy z dnia na dzień przestali kupować polskie produkty, rzucili się za to na towary z importu. Nie liczyła się jakość, ale ładne, zagraniczne opakowanie. Na bazarach sprzedawały się nawet szampony dla psów – grunt, że był obco​języczny napis. Lepiej umyć głowę tym, niż produktem krajowym. Wojciech Soszyński, krążący między Polską a Brukselą, musiał zwolnić tysiąc osób. Razem z żoną postawił wszystko na jedną kartę – za cały swój majątek kupili ziemię oraz maszyny. I zaczęli budować od podstaw fabrykę w Trąbkach Małych niedaleko Gdańska. Mieści się tam teraz główna kwatera firmy Oceanic, właściciela marki AA.

Firma jest liderem polskiego rynku kosmetyków dla alergików. Eksportuje swoje wyroby do 27 krajów. Do Soszyńskiego i jego żony należy też firma Euro Fragrance, dystrybutor luksusowych kosmetyków takich marek, jak Valmont, Juvena, Payot, Annayake, Marlies Moller, John Frieda. Córka Soszyńskiego, Nicole, która ma przejąć interes po rodzicach, na razie prowadzi dwa luksusowe butki odzieżowe w Warszawie. Zakład Produktów Aromatycznych, Zapachowych i Kosmetycznych Inter-Fragrances, czyli pierwsza firma Ignacego Soszyńskiego, nadal istnieje. Produkuje środki do pielęgnacji włosów Seboradin. Jej prezesem jest Filip Pawluśkiewicz, wnuk Ignacego, syn Sylwii, siostry Wojciecha Soszyńskiego.

Na biurku dzwoni telefon. Wojciech Kruk, lat 32, z wykształcenia ekonomista, z zawodu jubiler wzdycha ciężko, ale podnosi słuchawkę. Wcale nie jest w nastroju do pracy. – Wojciech Kruk, jesteście? – głos należy do tych nieznoszących sprzeciwu. – Tak – odpowiada ostrożnie. – Słuchajcie, to wy macie ten sklep na Woźnej? – Tak – potwierdza Kruk. – Bo my dzwonimy do was z Komitetu Wojewódzkiego. Wy jesteście w tym sklepie? „Co za tłuk!” myśli Kruk. „Dzwoni do mnie do domu i pyta, czy jestem w sklepie. Chociaż z drugiej strony, to może być podchwytliwe pytanie. Na zasadzie: – »A dlaczego nie jesteście w tym sklepie?«. Ech, ci z partii są inteligentni inaczej.” – Nie – odpowiada w końcu. – To wy natychmiast do tego sklepu jedźcie – radzi łaskawie głos. – Za pół godziny będzie u was towarzysz Zasada. Wiecie, kto to jest? Kruk wie. Trudno zresztą byłoby nie wiedzieć. Jerzy Zasada to I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Poznaniu.

– Towarzysz Zasada chciałby zobaczyć, co wy tam robicie – oznajmia głos, dając tym samym do zrozumienia, jak niewiarygodny zaszczyt ma spłynąć na Kruka. Wojciech chce jeszcze coś powiedzieć, ale rozmowa się kończy. Wszystko jest już przecież jasne. Kruk w te pędy dzwoni do ciotki, która stoi za ladą na Woźnej, każe jej zamknąć sklep i wywiesić napis „inwentaryzacja”. Na jej pytania, o co chodzi, odpowiada, że nie ma czasu na tłumaczenia. Ręce mu się trzęsą. Przygotowuje termos z kawą i biegnie do matki po dwie filiżanki Rosenthala. Śpieszy się. Jedzie szybko, a i tak ledwo udaje mu się zdążyć. Akurat rozstawia na ladzie filiżanki, gdy do sklepu wchodzi potężny facet w walonkach. Ma kręcone włosy, a ze środka twarzy sterczy mu wielki nos. Za kilkadziesiąt lat Kruk będzie mógł powiedzieć, że Zasada jest z wyglądu podobny do Janusza Palikota. Ale jest rok 1979. – Kruk jesteście – ni to pyta, ni to stwierdza. – Tak, towarzyszu sekretarzu. – A, to dobrze mnie tu przysłali. Słuchajcie, mówili mi towarzysze, że wy robicie biżuterię z grandlami. Pokażcie. Grandle to biżuteria myśliwska, niezwykle modna w czasach socjalizmu. Myśliwi kazali sobie oprawiać w srebro zęby jelenia czy dzika i nosili zrobione z tego broszki, wisiorki na łańcuszku czy spinki do mankietów. Kruk lekko trzęsącymi się dłońmi pokazuje „pierwszemu”, co ma. Wciąż nie wie, o co Zasadzie chodzi. – O, widzę, rzemieślniku, że wy ​piękne ​rzeczy ​robicie – Zasada wygląda na zadowolonego. – Wiecie, rozumiecie, ja bym potrzebował takich rzeczy na prezenty. Do nas przyjechali towarzysze z NRD, jedziemy na polowanie i ja potrzebuję coś im dać. Oczywiście, za wszystko uczciwie zapłacę. A więc to bym kupił, to, to i jeszcze to i tamto – towarzysz Zasada macha ręką pokazując, którą biżuterię chce. Kruk zgarnia wskazane grandle na bok, wyciąga firmowe pudełka zrobione z tekturki, pakuje biżuterię do środka i przewiązuje wstążką. – To wy jeszcze własne pudełka macie? No, no rzemieślniku, naprawdę ładne, jestem pod wrażeniem. – Staramy się, towarzyszu sekretarzu, żeby klient był zadowolony – odpowiada karnie Kruk. – Wy jesteście porządny polski rzemieślnik. Takich właśnie w kraju nam trzeba – Zasada kiwa z uznaniem głową. – No, policzcie Kruk i powiedzcie, ile się należy. Kruk zastanawia się moment . Ojciec zawsze mu mówił, żeby w takich sytuacjach ciąć cenę o połowę. Firma nie straci, a z takimi partyjniakami nigdy nic nie wiadomo. Rachuje szybko w pamięci, a wynik dzieli na pół. – Widzę rzemieślniku, że macie porządne, uczciwe ceny, nie oszukujecie. Bardzo

dobrze – Zasada się rozpromienia. – To cześć rzemieślniku, kawy już nie mogę, bo się spieszę, ale jeszcze chodźcie ze mną, to wam coś pokażę. Wyciągnął Kruka za mankiet przed sklep i pyta: – Widzicie, co to jest? Wojciech spogląda we wskazanym kierunku. Stoi tam terenowy, trzydrzwiowy samochód, trochę podobny do wojskowego. – Samochód – odpowiada Kruk. – A wiecie, jaki to jest samochód? – pyta Zasada podchwytliwie. – Nie wiem – mówi rzemieślnik zgodnie z prawdą. – Łada Niva. My takie będziemy w Poznaniu produkować. Rzemieślniku, popracujecie jeszcze trzy lata i też będziecie mogli sobie taki kupić. No to cześć! Zasada wsiada do swojej łady i odjeżdża. Kruk jeszcze przez chwilę zostaje na chodniku dla tzw. przyzwoitości. Z rozbawieniem myśli o słowach Zasady, że miałby przez te trzy najbliższe lata pracować na takie auto, jak jego. Też mi coś – jakaś ruska landara! Uśmiechnięty przechodzi kilka kroków, wsiada do swojego Fiata Mirafiori i odjeżdża z piskiem opon. W latach 70. posiadanie Mirafiori było nad Wisłą większym marzeniem faceta niż dziś lamborghini albo porsche.

„Za socjalizmu sprzedaż była łatwa, bo klient w ogóle się nie liczył. Nie działały prywatne sklepy z biżuterią , tylko 30 sklepów Jubiler, które mogły sprzedawać wyroby ze srebra w całej Polsce.”

Rasowy Kruk Henryk Kruk doskonale wiedział, jak wychowywać syna. W końcu ich firma istniała grubo ponad sto lat . Metodę wprowadzania dzieci do firmy przetestowano na kilku pokoleniach młodych Kruków. Przyszły dziedzic już ucząc się stawiania pierwszych kroków, zdobywał wiedzę o tym, że istnieje coś takiego jak pracownia. Kiedy podrastał, dowiadywał się w naturalny sposób, że pracownię założył w 1840 roku złotnik Leon Skrzetuski, i że mieściła się ona w Poznaniu przy ulicy Wodnej 2. Skrzetuski robił tam na zamówienie dworów i kościołów przedmioty liturgiczne: naczynia na oleje święte, lichtarze, krzyże, kielichy. A że nie miał dzieci, pracownię przekazał siostrzeńcowi, Władysławowi Krukowi, który mu w warsztacie od czasu do czasu pomagał. Z niego zaś był birbant i swawolnik, jak właściwie z każdego Kruka za młodu. Kiedy Władysław coś sprzedał, balował tak długo, aż skończyły

mu się pieniądze. Wtedy wracał do warsztatu, znów siadał do pracy przy mszalnym kielichu, relikwiarzu albo trybularzu. Historia powtarzała się w kolejnych pokoleniach. Młodzi Krukowie w ramach poznawania historii rodu zaznajamiali się też z faktem, że Władysław ożenił się z Heleną Konopińską, córką kupca żelazem (właściciela czegoś na kształt dzisiejszej Castoramy: gwoździe, wiadra, drabiny, kosy) ze Śremu. Helena była kobietą twardą niczym diament . Może to efekt tego, że skończyła przyklasztorną szkołę? A może tego, że pochodziła z rodziny kupieckiej i była wychowywana na panią domu? Męża wzięła w karby, i to głównie dzięki niej Władysław w 1887 roku przekształcił warsztat w reprezentacyjny sklep jubilerski. Sam wykonywał sprzedawaną w nim biżuterię. Cztery lata przed początkiem XX wieku otworzył pierwszy salon firmy W. Kruk w budynku Hotelu Rzymskiego przy ulicy Wilhelmowskiej – ówczesnym centrum handlowym Poznania. W tamtych czasach biznes traktowano użytkowo. Miał zapewnić przyszłość dzieciom, które trzeba było wyprawić w świat i odpowiednio przy tym wyposażyć. A że Władysław dzieci miał sześcioro, projektował jak szalony. A to zrobił komplet sztućców na zamówienie hrabiego Mielżyńskiego jako prezent na ślub księcia Bogdana Potockiego z Konarzewa. A to 6-kilogramową tacę dla hrabiów Chełkowskich ze Śmiełowa. Gdy najstarsza córka, Kazimiera, wychodziła za mąż za trzeciego w kolejności syna ziemiańskiej rodziny, rodzice uzgodnili, że trzeba młodym kupić majątek. I przez cztery lata wyciągali z firmy zyski na majątek dla kochanej Kazi. Następna była Inka (Janina), która wychodziła za mąż za kupca zbożowego. A kupiec zbożowy potrzebował elewatora. Rodzice następne cztery lata zyski z firmy przeznaczali na elewator dla kochanej Inki. I tak dalej, i tak dalej. Z tego porządku wyłamał się Tusio, czyli Antoni, najmłodszy brat Henryka. Postać niezwykle barwna. Kochał inaczej, a więc rodzice stracili nadzieję, że założy rodzinę i przedłuży ród. Jak każdy rasowy Kruk doskonale za to wiedział, na czym polega dobra zabawa. Po maturze w Rydzynie (wszyscy młodzieńcy z dobrych domów, którzy nie dawali rady zrobić matury w Poznaniu, mieli zagwarantowaną maturę w Rydzynie) przyjechał do Poznania. Elegancko ubrany, wszedł do banku i bezczelnie oświadczył: „Jestem synem Henryka Kruka i natychmiast potrzebuje pieniędzy, bo będę otwierał kawiarnię!”. Kredyt rzecz jasna dostał. I między I a II wojną światową prowadził dwa lokale: Cafe Sim i Cafe Gorge. Jeden lokal z wyszynkiem i dansingiem, drugi – typowa śniadaniowa kawiarnia. Oba były wielkim sukcesem.

Numer dwa w Poznaniu Henryk Kruk młodszy, syn Władysława i ojciec Wojciecha, był mężczyzną bardzo poważnym, choć jego młody wiek na to nie wskazywał. Owszem, studiował osiem lat i studiów nie ukończył. Owszem, był w podchorążówce we Włodzimierzu Wołyńskim jako artylerzysta i tak z kolegami zabalowali, że nie można ich było na egzamin dobudzić. Wyleciał za to z hukiem ze szkoły. Nie zdał egzaminu oficerskiego i był kapralem-podchorążym. Ale na fachu jubilerskim i prowadzeniu interesu znał się jak mało kto. Firmę przejął w 1927 roku. Zaczął wytwarzać horrendalnie drogą biżuterię ze złota i platyny, zdobioną kamieniami szlachetnymi. Dla równowagi tworzył też tańszą, ze srebra. Jednocześnie zaczął sprowadzać zegarki ze Szwajcarii, z najbardziej renomowanych w tamtym czasie manufaktur: Festina, Gala, Omega czy Longines. Zatrudnił przedstawiciela handlowego, który jeździł po małych sklepach we wschodniej Polsce prowadzonych przez zdemobilizowanych żołnierzy (państwo pomagało im się urządzić po odejściu z armii). Firma W. Kruk stała się w tamtym czasie jubilerskim numerem dwa w Poznaniu. Numerem jeden był niezwykle znany i ceniony Stanisław Szulc, który miał salon przy placu Wolności 5, tuż obok salonu Kruka. Panowie rywalizowali ze sobą, ale bez zajadłości. Jan Sztaudynger, poeta i satyryk pisał nawet, że „Kruk Szulcowi oka nie wykole”. Henryk Kruk był też człowiekiem zasadniczym i sumiennym. O jego charakterze najlepiej świadczą choćby wydarzenia z początku września 1939 roku. Kruk nie podlegał mobilizacji – był za stary na podoficera. Ale mimo to zgłosił się na ochotnika do 14. pułku artylerii lekkiej. Dostał 300 ochotników, których miał doprowadzić do Warszawy. Szli na piechotę przez dziesięć dni, od 5 do 15 września. Na miejscu w stolicy przydzielono mu armatę, z której miał strzelać do Niemców. Armata pochodziła jeszcze z carskiej armii i brakowało do niej amunicji. Ale Henryk dbał o nią jak mógł i nie przestawał szukać amunicji, choć wiedział, że szanse są marne. Potem w trakcie całej kampanii wrześniowej nie oddał ani jednego strzału ze swojej armaty. Trafił na moment do niewoli, ale Niemcy szybko go wypuścili, bo brakowało im miejsca w stalagach. Henryk wrócił do Poznania, dalej prowadził swoją firmę, i mógłby żyć długo i szczęśliwie (a przynajmniej na tyle długo i na tyle szczęśliwie, na ile było to w tamtych czasach możliwe), pod warunkiem że podpisałby volkslistę. Czyli uznał, że jest Niemcem. Tyle że Henryk sobie tego po prostu nie wyobrażał. Jako harcerz walczył w powstaniu wielkopolskim, potem jako 16–17-latek jeździł z grupą

harcerzy, organizując pokazy przeźroczy i pogadanki z historii Polski na Śląsku w ramach akcji plebiscytowej. W 1926 roku szedł przeciwko Piłsudskiemu jako legia akademicka – puszczali po mieście świnie z napisem Piłsudski, bo nie podobał im się przewrót majowy. Henryk i jego ojciec Władysław należeli do poznańskiej endecji. Jak ktoś taki miałby się sprzeniewierzyć swoim zasadom? Henryk nie chciał podpisać volkslisty. Nawet mimo to, że na terenach włączonych do Rzeszy – a Poznań został do niej włączony – jako Polak firmy prowadzić nie mógł. Do jego zakładu pewnego dnia przyszła Niemka, która przed wojną prowadziła sklep jubilerski w Rydze. Stwierdziła, że pracownia jej się podoba i zapowiedziała, że będzie starała się ją przejąć. A była w prawie! Za pozostawiony na Łotwie majątek dostała odszkodowanie i mogła nabyć nową firmę. Niedługo potem u Kruka pojawiła się niemiecka komisja, która spisała majątek i oświadczyła, że tydzień później Henryk ma zdać pracownię. W banku, w czasie spisywania protokołu zdawczo-odbiorczego, urzędnik zapytał Kruka, czy znajdujące się w pracowni złote numizmaty i biżuteria to jest jego własność prywatna czy firmowa? Henryk aluzję pojął i czym prędzej wysłał do banku Rzeszy pismo z prośbą o zwrot kosztowności. Po tygodniu dostał pozwolenie na ich odzyskanie. Monety ukrył w swoim mieszkaniu, w kominie, po czym wsiadł do pociągu do Warszawy, czyli Generalnej Guberni. Będzie tam jechał ponad 10 miesięcy.

Historia Kruka rozpoczęła się w 1840 roku, kiedy to przy ulicy Wodnej 12 w Poznaniu Leon Skrzetuski otworzył warsztat produkujący głównie sprzęt liturgiczny i biżuterię na zamówienie Kościoła. W 1893 roku, po śmierci wuja, jego siostrzeniec Władysław Kruk przejął firmę.

„Rio de Janeiro” Na granicy pod Kutnem Henryka zatrzymali Niemcy. Zarzucili mu działanie „na szkodę Rzeszy”. Trafił do więzienia we Wronkach. Wcześniej odebrano mu wszystko, co miał przy sobie. Jak się później okaże, Kruka zadenuncjował jeden z poznańskich jubilerów folksdojczy. Napisał donos, że z całym swoim majątkiem zamierza uciec z Poznania. Ale Henryk miał szczęście. Na pierwszym apelu we Wronkach niemiecki podoficer zapytał, czy któryś z więźniów nie jest przypadkiem krawcem. Henryk, choć nigdy w życiu niczego nie uszył, podniósł rękę. Perfekcyjną niemczyzną dodał, że jest wykwalifikowanym krawcem męskodamskim. A że był wygadany, Niemcy zrobili go kierownikiem warsztatu krawieckiego. Nie musiał szyć, miał tylko nadzorować. Gdy przychodziły podarte niemieckie mundury, przydzielał je prawdziwym krawcom do cerowania. Dzięki temu przez 10 miesięcy dostawał jedną miskę zupy więcej. Ta jedna miska zupy stanowiła różnicę między wielkim głodem a potwornym głodem. Kiedy Henryk Kruk odsiedział swój wyrok, wyruszył do stolicy. Tu okazało się, że ma bardzo cenne kwalifikacje. Potrafił bowiem odróżnić brylant prawdziwy od fałszywego, kamień szlachetny od podróbki, złoto od pozłacanego metalu. Podczas wojny jedno jest pewne: uciekając nie zabierzesz ze sobą domu, mebli czy taczki pieniędzy. Ale kilka brylantów, wartych tyle co dom, meble czy taczka banknotów, i mieszczących się w niewielkim woreczku, owszem. Wkładasz je do kieszeni i masz wolne ręce, w których możesz trzymać broń. Podczas wojny cała Warszawa handlowała. W mieście można było kupić wszystko, nawet francuski koniak, tyle że ceny były paskarskie. Wdowy, żony oficerów, ziemianie musieli się wyprzedawać z majątku. Cwaniaki, szmalcownicy, kombinatorzy kupowali to za bezcen. Potrzebny był uczciwy pośrednik, który potrafiłby określić rzeczywistą wartość przedmiotów. Henryk wywiesił na drzwiach tabliczkę „jubiler rzeczoznawca”. I żył z wyceny. Kruk przed wojną był przedstawicielem na Polskę niemieckiej fabryki zegarków Mante. W 1942 roku napisał do fabryki list, w którym uprzejmie poinformował, że losy rzuciły go do Generalnej Guberni w Warszawie. Właśnie reaktywował tu firmę, a skoro tak, czy można by uznać jego przedstawicielstwo na Generalną Gubernię. Po kilku tygodniach do Kruka przybiegł zdyszany dozorca: „Panie Kruk, panie Kruk, jakiś niemiecki oficer pana szuka! Samochodem przyjechał!”. Henryk zszedł na dół, gdzie czekał na niego pułkownik Wehrmachtu. Przełknął nerwowo ślinę. Tymczasem oficer rozpromienił się na jego widok: „Guten Morgen, Her Kruk” – zawołał. „Jestem dyrektorem fabryki Mante, aktualnie

zmobilizowanym. Jadę właśnie na front wschodni, ale dostałem polecenie nawiązania z panem kontaktu, ponieważ bylibyśmy zainteresowani współpracą. Tamtych zegarków sprzed wojny nie mamy, ale zostało nam jeszcze trzy tysiące budzików z napisem »Rio de Janeiro«. Nie możemy ich wysłać do Ameryki Południowej, bo Anglicy je zatopią, więc gdyby pan chciał, możemy je panu sprzedać”. I tak Kruk w okupowanej Warszawie, gdzie panował głód, chłód, wszy i ubóstwo, sprzedawał niemieckie budziki o nazwie „Rio de Janeiro”. Rozeszły się w kilka dni. Ba, w miarę upływu czasu zyskały na wartości. Kruk widział je kilka tygodni później na czarnym rynku. Jeden kosztował dokładnie pięć razy tyle, ile wziął on sam.

Germańców niet Wybuch powstania warszawskiego zastał Henryka na dachu budynku. Polewał go wodą, gasząc ogień. Dziś powiedzielibyśmy, że działał w obronie cywilnej i pomagał w akcjach gaszenia pożarów. Gasić było co. Bombardowana zewsząd stolica stała w ogniu. Później uciekł z miasta. Razem z ośmioma rodzinami i niedawno poślubioną żoną wynajął wagon towarowy do Zakopanego. W Zakopanem mieszkali u górala na Jaszczurówce. W styczniu 1945 roku do izby, w której mieszkali Krukowie, wpadł człowiek w sowieckim mundurze z karabinem na sznurku. – Germańców niet? – zapytał. – Niet . – To dawaj spiryt . Henryk dał mu spirytus. Po chwili Rosjanin wrócił. – Dawaj czasy – zażądał. Henryk zdjął z ręki zegarek i oddał żołnierzowi. Tak przywitał wolność: tracąc pół litra spirytusu i jeden zegarek. Do Poznania wrócił na dachu pociągu. Ukrytego na początku wojny złota w kominie nie znalazł. Niemcy w 1942 roku założyli w jego domu biuro. Dziwiło ich tylko, że kiedy palili papierosy, to dym z pokoju nie uciekał przez wentylację. Wezwali więc dozorcę, żeby przeczyścił kratki w kominie. Ten wszedł po drabinie, otworzył kratkę i złoto wysypało się prosto na Niemców. Kiedy dozorca zimą 1945 roku zobaczył Henryka, oddał mu jedną złotą broszkę. Tylko tyle udało mu się schować.

Ustawiać trzeba delikatnie Henryk swojego syna Wojciecha (rocznik 1947) ustawiał delikatnie. To znaczy udawał, że nie wywiera na niego żadnej presji. Ale robił to w taki sposób, że syn i tak mu się podporządkowywał. Kiedy Wojciech był jeszcze Wojtusiem, jego ojciec powtarzał: „Różnie może być w życiu, warto więc mieć w kieszeni papiery rzemieślnika”. Kiedy Wojtek miał 15 lat, Henryk niby mimochodem zaproponował: „Mogę z tobą podpisać umowę na ucznia w warsztacie. I będziesz sobie przez trzy lata uczniem. A co dalej, będziemy się martwić, jak przyjdzie czas zdawać egzamin czeladniczy”. Kiedy wpisywał Wojtka na ucznia, znów nienachalnie zagadnął: „A może byś wpadł na chwilę do warsztatu, coś byś popiłował i trochę mi pomógł?”. Wojciech długo pozostawał obojętny, jeśli chodzi o szlifowanie umiejętności rzemieślniczych. Niby się uczył fachu, niby też piłował, kiedy musiał (bardzo kiepsko zresztą), ale jak go ojciec wołał, to iść mu się specjalnie do zakładu nie chciało. Czuł, jakby go wołami do pracowni ciągnęli. Ojciec realizował jednak plan długofalowy. I faktycznie pasja do warsztatu pojawiła się w Wojciechu tuż po tym, jak zaczęło w nim rosnąć zainteresowanie towarzystwem młodych dziewcząt . To zainteresowanie wymagało znacznie większego kieszonkowego niż równowartość dwóch biletów do kina, którą do tej pory dostawał. Co na to Henryk? Dalej nieśpiesznie rozgrywał swoją partię szachów. „Wiesz, jak byś coś tam w warsztacie zrobił, zapłacę ci więcej”, zachęcał syna. Wojtek nie wiedział, że ojciec w ten sposób szykował go na właściciela 10-osobowej firmy rzemieślniczej. Henryk wyczuwał, że na więcej niż 10 pracowników socjalizm mu nie pozwoli. Nowy system polityczny nie lubił zbyt przedsiębiorczych ludzi. Promował wspólnotę i atmosferę napiętych szturmówek. Kiedy Henryk wrócił do Poznania po wojnie, zastał tu ruiny. Odbudował dom, ściągnął do niego rodzinę – i co? Najpierw zabrano mu na kwaterunek jeden pokój, później drugi, a następnie trzeci i czwarty. Ledwo otworzył swój sklep i warsztat, a już trafił do więzienia. Za co? Oficjalnie za to, że miał w domu 13 kilogramów cukru. Władza zarzuciła mu, że wykorzystuje przejściowe trudności na rynku cukru i spekuluje nim na szkodę klasy robotniczej. To, że Henryk miał w domu 13 osób, bo przygarnął do siebie teściową oraz siostrę żony – które miały zakaz przebywania na terenie swojego majątku, gdzie mieszkały przed wojną – nikogo nie interesowało. W sklepach wtedy mąkę czy cukier kupowało się na worki. Tydzień przed rewizją w domu Kruków było 20 kilogramów cukru. A gdyby kontrolerzy przyszli tydzień później, cukru znaleźliby już tylko 6 kilogramów.

Najgorsze, że żadne przepisy nie określały, ile cukru można mieć w domu. Zresztą Henryk dobrze wiedział, że chodziło nie o cukier, a o podpis. Zbliżały się wybory 1947 roku, a on był prezesem Wielkopolskiego Zrzeszenia Handlu i Usług. I jednym z twórców porozumienia wyborczego ze Stronnictwem Pracy, które kupcom i rzemieślnikom dawało miejsca na listach wyborczych. Dla systemu socjalistycznego takie porozumienie było jak splunięcie w twarz. Nie po to władza się trudziła fałszując wybory, żeby ktoś na poważnie brał to, że może w nich wygrać. Dla pewności aresztowano wtedy ponad 50 tysięcy działaczy i sympatyków opozycji. 200 osób zamordowano. Henryk za cukier siedział tam, gdzie za Niemca, czyli we Wronkach. Dostał dwa lata, ale po roku go wypuścili. Ledwo wyszedł, gdy w ramach walki o handel zabrali mu sklep. Henryk na władzę jednak się nie obraził. Zabierają sklep? Trudno. Anders i tak kiedyś przyjedzie, to mu oddadzą. Na państwową posadę i tak nie zamierzał iść. I przeniósł się z warsztatem do piwnicy w domu, w którym mieszkał przy ulicy Pułaskiego. W tej piwnicy, na jednej maszynie, z jednym pracownikiem robił broszki z plastiku. Z plastiku, bo nie można było ich robić z żadnego metalu, nawet z miedzi. Jedna kosztowała 2 złote. Jak na tamte czasy mało.

Wojciech Kruk jr., Warszawa, 2010 rok

Kałamarz Żeby Krukowi nie żyło się za wygodnie, regularnie nawiedzały go kontrole. Bohaterem najgłośniejszej był kałamarz. Właśnie tak: nie złoto, nie dolary, a kałamarz. Maszyna do broszek stała w piwnicy, w mieszkaniu były dwa pokoje, korytarz i wejście do trzeciego pokoju, gdzie mieszkali rodzice Henryka. Reszta domu była zajęta przez kwaterunek. Kałamarz stał na biurku. A obok niego drugi kałamarz. Jednego używał Henryk do prowadzenia księgowości. W drugim maczała pióro córka Kruka, Ewa. Była w II klasie szkoły podstawowej i przy biurku odrabiała lekcje. Kałamarz numer jeden był w wykazie firmowych artykułów biurowych. Drugi – nie. Kontrola zarzuciła Krukowi, że posiada go nielegalnie. Henryk bronił się, że nie mógł do kartoteki firmowej wpisać dwóch kałamarzy, bo gdyby tak zrobił, zarzucono by mu, że oszukuje państwo i wykorzystuje firmowy atrament do odrabiania lekcji przez córkę. Władzy to jednak nie przekonało. Kontrolerzy postanowili „odrzucić księgi handlowe i ustalić wymiar dochodu na podstawie znamion zewnętrznych”, czyli kazać Krukowi zapłacić karny podatek wymierzony na oko. I jak w takich warunkach myśleć o jakimś większym interesie? Niech syn widelcem i nożem się nauczy posługiwać, studia skończy, a jak dobrze pójdzie, to sobie jakiś samochód kupi i koniec z końcem jakoś zwiąże. A może nawet uda się pozbyć tych z kwaterunku? Oto dowcip z tamtych czasów. Breżniew się chwali: – Mam nowe hobby. Zbieram polityczne dowcipy o sobie. – A ile ich, towarzyszu, macie? – Jakieś cztery i pół łagru.

Na bieżąco z modą Młody Wojciech uczył się fachu w warsztacie Zygmunta Kowalskiego. Kowalski razem z bratem pracowali u Kruka przez ponad 60 lat . Przyprowadziła ich do Henryka babcia Kowalskich, gdy młodszy Kowalski miał 12, a starszy 14 lat . Wcześniej byli w sierocińcu. Zygmunt pracował jako posłaniec, zamiatał ulice, chodził do szkoły, później uczył się w warsztacie. A za Gomułki – kiedy nastąpiła odwilż dla prywatnych przedsiębiorców – Henryk Kruk założył drugi warsztat i zarejestrował go właśnie na Zygmunta. Żeby nie kłuć władzy w oczy. Wtedy to było normalne. Mogły

istnieć warsztaty rzemieślnicze zatrudniające do czterech ludzi. Efekt tego był taki, że na jednym podwórku potrafiło być i sześć warsztatów obok siebie. Wszystkie oficjalnie miały innego właściciela. A w rzeczywistości rządził tym wszystkim jeden człowiek. Henryk planował tak: syna Wojciecha wpisze jako ucznia do warsztatu Kowalskiego, później syn zostanie wspólnikiem Kowalskiego, a wreszcie przejmie „jego” warsztat . Za socjalizmu sprzedaż była łatwa, bo klient w ogóle się nie liczył. Nie działały prywatne sklepy z biżuterią, tylko 30 sklepów Jubiler, które w całej Polsce mogły sprzedawać wyroby ze srebra. Były one kontraktowane przez Jubilera dwa razy w roku na targach krajowych – na wiosnę i na jesień. Jeżeli spółdzielnia zamawiała pierścionek we wrześniu, to w czerwcu następnego roku trafiał on do sklepów. Ale żeby we wrześniu podpisać kontrakt, rzemieślnik musiał wcześniej taki pierścionek wymyślić i przede wszystkim uzyskać atest artystycznej komisji wzorów, która znajdowała się w Warszawie. Komisja oceniała, czy dany wzór spełnia kryteria artystyczne i jest godzien znaleźć się na polskim rynku. Rzemieślnik przyjeżdżał przed komisję, pokazywał wzory i albo mu je zatwierdzano, albo nie. Z reguły nie. Na korytarzu kręciło się 15 plastyków, znajomych członków komisji, którzy w razie czego byli gotowi „pomóc”. Kiedy pewnego dnia komisja odrzuciła Krukowi wszystkie zgłoszone wzory, ten od razu podszedł do plastyków i kupił od nich trzy inne. Dla poprawienia klimatu na komisji. I klimat faktycznie się poprawił. A dalej to już było prosto. Trzeba było tylko pojechać do wojewódzkiej komisji cen i uzyskać cenę na wyrób. I tak od momentu, gdy rzemieślnik wymyślił pierścionek, do momentu, gdy pojawił się on w jednym z 30 sklepów w Polsce, mijały dwa lata. Jubilerzy mieli więc powiedzenie: „Z modą jesteśmy zawsze na bieżąco”.

Naszyjnik marki W. Kruk

Z czego żyje rzemieślnik Warsztaty rzemieślnicze, w tym złotnicze, musiały się zrzeszać w Rzemieślniczych Spółdzielniach Zaopatrzenia i Zbytu. Sklepy Jubiler musiały z kolei zamawiać w prywatnych warsztatach, bo nie miały innego towaru. Spółdzielnia dostawała więc pięć kilogramów srebra i dzieliła je na poszczególne warsztaty. Rzemieślnik podlegający pod spółdzielnię płacił tzw. ryczałt spółdzielczy. Wynosił on 28 procent, czyli jeśli wytwórca sprzedał coś za 100 złotych, to 28 złotych musiał oddać na podatek. W specjalnym arkuszu pisał uzasadnienie ceny swojego ​wyrobu. Na przykład: – walcowanie, 3 minuty, praca średnio trudna, 10 złotych, – piłowanie, praca średnio trudna, 12 złotych,

– lutowanie, praca trudna, 20 złotych. Do tego materiał – tyle złotych polskich i pudełko – jeszcze tyle. Zysk? 18 procent, bo więcej nie mógł wpisać. Jak by tę kalkulację zrobić całkowicie uczciwie, to rzemieślnik do każdego wyrobu dopłacałby 10 procent . Nic więc dziwnego, że kiedy ktoś pytał rzemieślnika z czego żyje, ten odpowiadał z przekąsem: „Żyję z tego, że w niedzielę nie pracuję (i tego dnia nie muszę dokładać do ​interesu)”.

Jeden talerzyk – siedem minut Od kiedy Wojtek poczuł przemożną potrzebę podniesienia swojej pozycji materialnej poprzez wymianę swoich usług na gotówkę, zaczął w warsztacie bywać częściej. Na początku szło mu to opornie. Miał robić broszki, pierścionki czy spinki do mankietów. Pilnik, palnik, zlutuj, złącz, wypoleruj. Co zlutował, to mu się topiło. Co upiłował, to albo za dużo, albo krzywo. Owszem, aspiracje artystyczne miał. Będąc w ogólniaku malował obrazy olejne i rysował. Zastanawiał się nawet, czy nie pójść na ASP. Ale plan Henryka tego nie przewidywał. Henryk powtarzał, że malowanie to może być hobby, ale nie zawód. Wojtek poszedł więc do Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu. A żeby zarobić pieniądze, zaczął klepać talerzyki. To znaczy, zajął się metaloplastyką. Brał kawałek blachy miedzianej, wycinał kółko albo owal. Na blasze rysował ratusz poznański, ot tak, na oko. Na końcu brał młoteczek i wyklepywał ratusz. U góry pisał „Poznań Ratusz”. Zrobienie takiego jednego talerzyka zajmowało mu siedem minut . Nieważne, że ratusz poznański miał w rzeczywistości dziewięć loggi, a ten Kruka siedem. Zależało mu na przyśpieszeniu procesu produkcji. Dziennie robił 20 talerzy. Od ojca za każdy dostawał 20 złotych. W sklepie kosztował on już 110 złotych, czyli prawie sześć razy więcej. Talerze szły jak woda. Ludzie kupowali je jako pamiątki. Nie dlatego, że były szczególnie piękne, ale dlatego że nic innego nie było. Kiedy Wojciech Kruk był na drugim roku studiów, zaczął się na nie największy zbyt . Zatrudnił więc męża siostry, doktora na politechnice. Ten obrabiał talerzyki chemicznie, przylutowując haczyki. Dostawał za to siedem złotych od talerzyka. Wojtek zdecydował się na roczny urlop dziekański.

Wartburg Przy obiedzie Wojciech oświadczył rodzicom, że idzie sobie kupić skuter Lambretta.

Matka załamała ręce. „On się zabije” – ​westchnęła i ​popatrzyła na ojca. Ojciec spojrzał na matkę, po czym zaproponował synowi: „To lepiej kup ode mnie samochód, a ja kupię sobie nowy”. I w taki oto sposób młody Kruk stał się właścicielem wartburga. (Czym się różni trabant od wartburga? Trabant największą prędkość osiąga, jak go się holuje wartburgiem). Cenę zapłacił rynkową, bez żadnych upustów. Wartburg był biało-niebieski, ale Wojciech od razu przemalował go na czarno-wiśniowy. Samochód był piękny, ale się psuł. Kiedy kierowca na zakręcie dodawał gazu, to przeguby w samochodzie pękały, tak więc Wojtek musiał wozić ze sobą zapasowe. Co 15 tysięcy kilometrów musiał też robić generalny remont silnika. Młody Kruk jeździł tym autem już wcześniej. Opracował nawet cały system wyprowadzania samochodu z domu, bo matce nie podobało się, że syn prowadzi auto. Bała się o niego. W domu na kominku zawsze leżały kluczyki do wartburga i dowód rejestracyjny w okładce. Okładkę Wojciech zostawiał, dowód zabierał, a kluczyki miał dodatkowe, dorobione. W końcu był synem rzemieślnika. Ojciec o wszystkim wiedział, ale udawał, że nie ma pojęcia. Własny samochód w latach 60. i 70. to była bardzo duża rzecz. Henryk miał kilka aut . Zaraz po wojnie jeździł luksusowym Oplem Kapitänem z sześciocylindrowym silnikiem. Po kilku latach państwo zakazało posiadania samochodów o tak dużym litrażu i Henryk przerzucił się na opla adama z drewnianym kufrem z tyłu. Wyłowił go z jeziora jego szwagier, dyrektor PGR. Ople w Polsce montowały przed II wojną zakłady Lilpop, Rau & Loewenstein. Nazywane były, ze względu na garbaty kształt, osiołkami lub właśnie adamami, bo na tabliczce znamionowej miały napisane „Adam Opel”. W 1956 roku Henryk zapisał się na Warszawę. Zanim ją dostał, a czekał trzy lata, jeździł jeszcze Mercedesem 170, takim jaki miał kapitan Hans Kloss w „Stawce większej niż życie”. Wartburga kupił w 1962 roku w Polmozbycie. To było coś.

Wezwanie do zapłaty Dyplom Wojciech zrobił w 1969 roku. Po nim chciał iść do pracy w Wojewódzkiej Komisji Planowania Przestrzennego. Nie dlatego, że jakoś szczególnie go ta instytucja zainteresowała. Po prostu po ukończeniu studiów musiał otrzymać papier potwierdzający, że podjął pracę w sektorze uspołecznionym. Komisja wydała mu się najmniej uciążliwym sposobem, aby jakoś przetrwać rok (czyli minimalny wymiar pracy). Kruka jednak tam nie chcieli. Albo, jak kto woli, rozpatrywali kwestię jego zatrudnienia dosyć opieszale.

Tymczasem do Wojciecha przyszło wezwanie z sądu w związku z nieodpracowaniem socjalistycznych studiów. Państwo wydało pieniądze, a z absolwenta nie było żadnego pożytku. Młodemu Krukowi groziła grzywna. Ojciec Wojciecha zaczął wertować dzienniki ustaw. Wyczytał, że za studia specjalistyczne (politechnika, medycyna) kara wynosi 30 tysięcy złotych. Średnia pensja wynosiła wtedy 1,2–1,5 tysiąca złotych. Ojciec zapłacił bez mrugnięcia okiem, choć stanowiło to wówczas równowartość połowy samochodu. Wojciech Kruk miał wręcz wrażenie, że ojciec był bardzo zadowolony z rozwoju wypadków. Syn mógł wreszcie legalnie zająć się tym, czym powinien: warsztatem.

Ręce w oleju „Obywatel wnioskował o pozwolenie na prowadzenie warsztatu złotniczego. Wydział przemysłu Urzędu Rady Miasta Poznania po przeanalizowaniu sprawy postanowił odmówić obywatelowi zgody na prowadzenie warsztatu, ponieważ istniejące zakłady złotnicze sektora uspołecznionego i nieuspołecznionego w pełni zaspokajają potrzeby ludności w tym zakresie. W związku z tym należało orzec jak w sentencji.” Takie pismo otrzymał Wojciech Kruk, gdy chciał otworzyć własny warsztat . Nie mógł napisać w podaniu, że chce przejąć zakład Kowalskiego, bo władza zaczęłaby dociekać, dlaczego Kowalski mu go oddaje. Przy odrobinie złej woli ze strony urzędników wyszłoby, że Kowalski jest słupem. Kruk oficjalnie wciąż pozostawał więc pracownikiem pracownika swojego ojca. Po trzech miesiącach od odmowy rejestracji warsztatu, Henryk Kruk znalazł w tygodniku „Rzemieślnik” informację (Kruk senior, jako absolwent prawa i ekonomii, prenumerował wszelkie monitory i dzienniki ustaw, a osobno notował, w którym numerze jest ustawa o nieruchomościach, w którym o podatkach, a w którym o wynajmie), że „brązownictwo” jest zawodem ginącym. W związku z tym rząd zobowiązał się wprowadzić preferencje w uruchamianiu warsztatów brązowniczych. Warsztat brązowniczy od złotniczego różnił się głównie nazwą. Nie mógł też robić biżuterii ze złota, a jedynie ze srebra i metali kolorowych. Zresztą warsztat złotniczy, na podstawie ustawy o prawie bankowym, również nie mógł robić biżuterii ze złota. (W państwowych sklepach Jubilera złotej biżuterii też nie sprzedawano.) Ale złotnik mógł przerobić klientowi złotą obrączkę na złoty pierścionek – pod warunkiem jednak, że klient przyszedł ze swoim złotem. Złotnik wpisywał wtedy do księgi: „Dostałem 3 gramy złota, wyszedł z niego pierścionek o wadze 3 gramów”. Jeśli wyrób był lżejszy, klient otrzymywał niezużytą ilość

surowca. Takie zamówienia były możliwe dopiero za Gierka. Za Gomułki ludzie bali się przychodzić do jubilera ze złotem. Jeszcze by je zabrali, a człowieka do więzienia wtrącili – myśleli. Na zaręczyny wręczało się srebrny pierścionek z bursztynem (Polkom obrzydzono wtedy bursztyn, który po dziś dzień uznaje się u nas za pospolity, podczas gdy za granicą jest uważany za przepiękny kamień). Brylant? Takie cudo ewentualnie miało się po babci. Mały brylant kosztował tyle, ile Polak zarabiał w trzy lata. Młody Kruk złożył więc wniosek o warsztat brązowniczy. I też nie dostał na niego zgody. Wszystko przez grzechy ojca, który popadł w konflikt z prezesem Wielkopolskiej Izby Rzemieślniczej. Było to tak: w 1957 roku, kiedy nastał Gomułka i powstała lista Frontu Jedności Narodowej do parlamentu, środowisko rzemieślnicze (w osobie kilku kolegów) przyszło do Henryka Kruka i powiedziało: – Heniu, powinieneś kandydować na posła. Kiedy o tym usłyszał przewodniczący wojewódzkiego komitetu PZPR, wpadł w szał: – Wam się zupełnie popieprzyło. Żadnego rekina kapitalizmu nie zaakceptuję! Henryk podpowiedział więc kolegom, żeby zamiast niego na posła wzięli Wacka. – Inteligentny facet, ma zakład zegarmistrzowski i nadaje się do parlamentu – doradził. „Inteligentny facet” był pracownikiem Kruka przed wojną. Tym samym przedstawicielem handlowym, który jeździł z jego towarem po wschodzie Polski, żeby sprzedawać go zamożnym szlacheckim rodzinom. Po wojnie Henryk nie mógł już Wacka zatrudniać, namówił go więc, żeby ten założył własny interes. Kiedy Wacek został posłem, a był jednocześnie prezesem Wielkopolskiej Izby Rzemieślniczej, to przestał z Henrykiem rozmawiać. O co poszło? Nie wiadomo. Może o urażone męskie ambicje? Tak czy inaczej młody Kruk usłyszał, że na koncesję nie ma co liczyć. Musiałby się wcześniej przez trzy lata uczyć na czeladnika brązownictwa, później kolejne trzy na mistrza i jak się już nauczy wszystkiego, to dopiero mógłby się starać o koncesję. Ale pewności, że ją dostanie, nawet wtedy mieć nie będzie. Henryk Kruk przyjął tę wiadomość z godnością. Liczył na to, że sprawa nie jest jeszcze przegrana. Przy kuratoriach działały wówczas zakłady doskonalenia zawodowego, które przyznawały tytuły mistrzowskie w konkretnych zawodach, m.in. brązownika. Henryk dotarł do jednego z dyrektorów zakładu. Zaprosił go do siebie do domu. Panowie usiedli przy wódeczce i zaczęli się zastanawiać, co robić. Wykombinowali, że Wojciech powinien zdać egzamin eksternistycznie.

– Niech pan pokaże ręce – zażądał dyrektor zakładu doskonalenia zawodowego, zwracając się do Wojciecha. – O kurde...– aż jęknął na ich widok. I zalecił: – Na tydzień przed egzaminem proszę włożyć ręce do oleju. Bo zdaje pan jako robotnik i musi pan ręce mieć robotnika. Acha, i proszę pamiętać, że na egzaminie będą też pytać ze znajomości Polski i świata współczesnego. Żeby pan tam tylko żadnych jaj nie robił! – uprzedził. – Ma pan występować jako absolwent szkoły podstawowej sprzed ośmiu lat . Żadnego popisywania się. Żadnej znajomości dopływów Odry czy Warty, albo nie daj Bóg nazwisk ministrów! Krukowi na egzaminie poszło doskonale. Ręce miał wysmarowane olejem, a pod pachą trzymał tylko świadectwo ukończenia szkoły podstawowej. (Dyplom wyższej uczelni stanowił przeszkodę w prowadzeniu warsztatu rzemieślniczego. Według władz to było marnowanie kwalifikacji. Z dyplomem ekonomii powinno się pracować w dziele księgowości państwowej firmy, a nie w warsztacie). Nikt go na szczęście nie zapytał, czy ma wyższe wykształcenie, nie musiał więc kłamać. Na zadane pytania odpowiadał chwacko, że Gomułka był premierem (choć był I sekretarzem) i że Bug wpływa do Warty. Po usłyszeniu kilku innych pytań odburknął „nie pamiętam” i z oceną dostateczną został mistrzem brązowniczym.

Kruk narusza bilans metali Kruk po raz trzeci złożył więc wniosek do Wydziału Przemysłu Urzędu Rady Miasta Poznania o możliwość otwarcia warsztatu brązowniczego. Pięknie i przekonująco napisał w nim, że kraj się zmienia, że przyjeżdża coraz więcej turystów, dlatego chciałby rozpocząć produkcję wyrobów pamiątkarskich – talerzyków z miedzi. Docelowo planował zatrudnić 4 osoby i poprzez spółdzielnię rzemieślniczą takie wyroby sprzedawać. Odpowiedź dostał szybko, bo już po miesiącu: „Obywatel wnioskuje o pozwolenie na uruchomienie warsztatu brązowniczego tłumacząc, że jest to rzemiosło ginące, co spotkało się z dużym zrozumieniem naszego urzędu. Niemniej jednak biorąc pod uwagę aktualną sytuację na rynku należało obywatelowi odmówić udzielenia zgody. Uzasadnienie odmowy: Obywatel pisał, że będzie produkować wyroby z miedzi i że będzie zatrudniać 4 osoby. Biorąc pod uwagę skalę produkcji, którą obywatel zamierza uruchomić i napięty bilans metali kolorowych w naszym kraju, należało obywatelowi odmówić, ponieważ uruchomienie dodatkowej produkcji wyrobów miedzianych w tej ilości mogłoby doprowadzić do zachwiania bilansu metali

kolorowych w kraju”. Na takie argumenty obu Krukom opadły szczęki. Po pół roku Henryk powiedział synowi, że ma pisać kolejny wniosek. Ten został wreszcie uwzględniony. Urząd uznał, że warsztat młodego Kruka nie zachwieje jednak bilansem metali kolorowych w kraju. Do dziś pozostaje tajemnicą, jak Kruk senior to załatwił. Nie ulegało jednak wątpliwości, że dotarł do kogoś, kto był odpowiednio umocowany. I tak w 1972 roku, zaledwie po dwóch latach starań, Wojciech Kruk uruchomił swój warsztat brązowniczy. Talerzy klepał już coraz mniej. Nie było na nie popytu. Skupił się na srebrze.

Sukcesja – Tata, przejrzałem bilanse – młody Kruk poprosił ojca o rozmowę. – I wychodzi mi, że zarabiasz miesięcznie jakieś 20 tysięcy złotych. – No tak, mniej więcej tyle – potwierdził ojciec. – To ja mam pomysł. Co byś powiedział, gdybym przejął twoje warsztaty, a tobie będę płacić 25 tysięcy złotych? Łyżka Kruka seniora, którą ten jadł zupę, zawisła na moment w powietrzu. – Muszę się zastanowić – odpowiedział w końcu. Kruk senior miał 71 lat i jego następca właśnie zgłosił pretensje do tronu. Po tygodniu zawołał syna. – Dobrze. Dogadaliśmy się. Ale jeśli zwiększysz obroty, chcę podwyżkę – zastrzegł. – A jak jakaś pani przyjdzie z przeróbką złotego pierścionka, to ja ją obsługuję i biorę pieniądze. Jednego pracownika dajesz mi też tylko do mojej dyspozycji. Wojciech przystał na te warunki. Był 1974 rok. Kolejna sukcesja w familii Kruków stała się faktem.

Sklep z szyldem Pierwsza reguła biznesu w socjalizmie: im gorzej w kraju, tym lepiej się wiedzie prywaciarzom. Skoro towaru na półkach zaczęło brakować, władza musiała pójść na ustępstwa względem rzemiosła. W 1977 roku Wojciech Kruk skończył 30 lat, a minister kultury Wiktor Zin, artysta rysownik, ogłosił, że będzie przyznawał tytuł „mistrza rzemiosła artystycznego”. Żeby nim zostać, trzeba wziąć udział w 12 wojewódzkich wystawach. Trzeba też na nich uzyskać 10 kwalifikacji do wystaw ogólnopolskich. Z kolei na wystawach ogólnopolskich należy zdobyć 3 nagrody.

Mistrzami artystycznymi zostali i Henryk, i Wojciech Krukowie. Formalnie – poza tytułem – nic to nie dawało. Ale Wojciech Kruk przez skórę czuł, że coś się za tym kryje. I szybko się okazało, że miał rację. Tytuł mistrza upoważniał bowiem do preferencji w zaopatrzeniu w surowce. To jednak kręciło go mniej, bo surowców i tak było mało. Bardziej interesowało go to, że władza postanowiła, że w największych w miastach, w okolicach starówek powstaną uliczki rzemieślników artystycznych, tak jak na Zachodzie. W Warszawie miała to być ulica Świętojańska, w Gdańsku – Mariacka, a w Poznaniu – Woźna. Artyści, czyli właśnie mistrzowie rzemiosła artystycznego, mogliby tam sprzedawać swoje wyroby. Oznaczałoby to, że Kruk mógłby znów otworzyć sklep. Wojciech miał plan. Konkurencja państwowa się nie liczyła – w tych 30 sklepach Jubilera niewiele było do kupienia. Na dodatek co to za konkurencja, która dwa lata robi towar? Wojciech mógł być elastyczny. Jak zobaczył w Burdzie (magazynie z wykrojami i modą, drukowanym na kredowym papierze, ściąganym z Zachodu w latach 70. – marzeniu kobiet) nowy wzór pierścionka, to w ciągu tygodnia mógł mieć u siebie w sklepie taki sam! Junior, podekscytowany, przyszedł więc do ojca i oświadczył radośnie: – Tata, otworzę swój sklep na Woźnej! – Czyś ty zgłupiał? – oburzył się Henryk. – Na Woźnej? Tam pies z kulawą nogą nie zajrzy. Młody Kruk się jednak uparł. Sklep, a właściwie sklepik, miał 18 metrów kwadratowych. Z tego 12 metrów miała „sala sprzedaży”, a 6 – zaplecze. W środku pluskwy, bo wcześniej był tam tapicer. Mebli nigdzie nie można było kupić, Wojciech zamówił je więc u zaprzyjaźnionego stolarza. Z kolei znajomy lakiernik je polakierował. Przygotowania do otwarcia trwały pół roku. Na zamieszczenie na sklepie szyldu: „W. Kruk” Wojciechowi odwagi nie starczyło. Napisał: „Srebro”. Sklep ruszył 7 marca 1978 roku. Pracowały w nim na zmianę dwie ciotki młodego Kruka – rencistki. O godzinie piętnastej przychodził Wojciech i stawał za ladą. Specjalnie w tym celu uszył sobie dwa garnitury. Uwielbiał sprzedawać. To nic, że sklep był mały. On czuł się w nim jak wielki kupiec. Tym samym awansował w systemie stratyfikacji społecznej – koledzy uznali, że skoro prowadzi sklep, to jest z niego gość. Oni byli dyrektorami, robili doktoraty i kariery na miarę czasów. On, zapytany o to, czym się zajmuje, odpowiadał, że jest prostym rzemieślnikiem. „Nie rozumiem, co on robi w waszym towarzystwie?” mówiła o Kruku dziewczyna jednego z jego kolegów. „Wy naukowcy, a on jakieś talerze klepie.” No, tak – kim był w tamtych czasach rzemieślnik? Na 300 warsztatów

zrzeszonych w spółdzielni w Poznaniu, trzech, może pięciu właścicieli miało wyższe wykształcenie. Obowiązywała zasada, że po szkole podstawowej jest szkoła zawodowa, a później do warsztatu. I z tego warsztatu za Gierka można się było dorobić domku-klocka i starego mercedesa pod domem. Z rzemiosła żyło się na niezłym poziomie, ale intelektualnie nie było to porywające. A tu nagle Wojciech Kruk ma sklep. I własne mieszkanie, 120 metrów kwadratowych, które wyglądało jak dyskoteka. Jest barek, antresola, mrugają światełka. Szok. I jeszcze jeździ dużym Fiatem Bahama Yellow! Tłumik od razu podrasowany, żeby brykał, kierownica wymieniona na rajdową, spiłowana wajcha biegów. Z prostego rzemieślnika awansuje na prostego kupca. (Po latach, gdy po raz pierwszy ​dostanie się do Senatu, otrzyma od kolegów „Dyplom Prostego Senatora”).

Salon marki W. Kruk przy pl. Trzech Krzyży, Warszawa, 2016 rok

Ulotki Skoro Wojciech miał już sklep, to postanowił go zareklamować w zachodnim stylu. Zdecydował, że wydrukuje ulotki. Przedsięwzięcie wydawałoby się dość proste. Ale nie w tamtych czasach. Kruk zaczął od wycieczki do Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Publikacji Książki i Prasy, czyli cenzury. Wizyta zrobiła na nim spore

wrażenie. – A po co pan coś takiego chce drukować? – zapytał zdziwiony cenzor. Kruk zaczął mu tłumaczyć, że otwiera sklep i chce mieć ulotkę reklamową. – No dobrze, ale przecież żaden sklep nic takiego nie ma, to po co wam to, obywatelu? – dociekał dalej cenzor, a w jego pytaniu zawierała się myśl: „Po co tu przychodzicie i mi głowę zawracacie?”. – Właśnie chodzi o to, że żaden nie ma, a ja będę miał – tłumaczył Kruk, ale cenzora do końca nie przekonał. Ten, dla świętego spokoju, wydał mu jednak zgodę na druk... 100 sztuk ulotek. W spółdzielni, w której je wydrukował, za pół litra dopisał na zezwoleniu jedno zero. Drukarz prosił tylko, żeby ulotek nie trzymać w jednym miejscu. Jeszcze ktoś mógłby je policzyć i donieść, gdzie nie trzeba.

Pierścionki będą dopiero po Trzech Króli Otwarcie sklepu przyniosło Krukowi jeszcze jedną zmianę. Przestał własnoręcznie wyrabiać pierścionki. Projektował, rysował, a potem przyjeżdżał do warsztatu i mówił: „Panie Januszu, trzeba by zrobić taki pierścionek, dlatego zrobi pan szynę z drutu”. Następnego dnia oglądał szynę i mówił, żeby dodać do niej listek. A później coś kolejnego, na przykład szlaczek. Sklep okazał się gigantycznym sukcesem. Wyglądało na to, że młody Kruk sprzedaje wodę na pustyni. W grudniu w 1978 roku ludzie ustawiali się w ogonku na dwie godziny przed otwarciem. Kruk wziął więc z warsztatu jednego ucznia, który wpuszczał do środka tylko po 5 osób. Bał się, że inaczej klienci mogliby się stratować. Każdy, kto kupował biżuterię, otrzymywał ją zapakowaną w eleganckie pudełeczko. W pudełeczku była karteczka z napisem W. Kruk, folia samoprzylepna i wstążeczka. Młody Kruk kupował plastikowe choinki, ciął je na kawałeczki i układał pod kokardką. Taka świąteczna ozdoba. Klienci byli w szoku. Czegoś podobnego nigdy nie widzieli. 15 grudnia na drzwiach sklepu zawisła kartka: „Pierścionki będziemy sprzedawać dopiero po Trzech Króli”. Dostępne były inne rodzaje biżuterii. Dlaczego? Bo Wojciech zaobserwował, że kupowanie pierścionków spowalnia sprzedaż: kobieta musi je najpierw przymierzyć, a to trwa i trwa. Z wisiorkiem czy broszką szło dużo szybciej. Klientów obowiązywała też reglamentacja: każdy mógł kupić tylko dwa wyroby.

Pierścionek marki W. Kruk

Krem Nivea Henryk Kruk przychodził do sklepu jak turysta. Zakładał ręce do tyłu, oglądał gigantyczną kolejkę i mruczał: „Hmm, hmmm, no tak, no tak”. Ale wprost syna nigdy nie pochwalił. Wojciech Kruk tylko od jego znajomych dowiedział się, jaki ojciec jest z niego dumny. Jednocześnie co pół roku, z regularnością szwajcarskiego zegarka, przychodził z kartką, na której miał swoje wyliczenia i mówił: „Synu, wiem że umawialiśmy się na 25 tysięcy miesięcznie, ale jak patrzę na sprzedaż, to wydaje mi się, że powinienem dostawać 30 tysięcy złotych”. Pół roku później sytuacja się powtarzała: „Synu, wiem że umawialiśmy się na 30 tysięcy miesięcznie, ale jak patrzę na sprzedaż, to wydaje mi się, że powinienem dostawać 35 tysięcy złotych”. Młodego Kruka zawsze bardzo te negocjacje śmieszyły. Sprzedaż i zysk rosły mu trzy razy szybciej niż wyliczenia ojca. Zresztą, gdyby tylko ojciec chciał, dałby mu dużo więcej. Ale skoro to była gra, to brał w niej udział, przybierał maskę i mówił bez entuzjazmu: „Niech będzie, pewnie dam radę”. Obie strony rozchodziły się zadowolone. Co Henryk robił z pieniędzmi? Za Gierka co roku jeździł z żoną na wycieczkę

zagraniczną. Z Orbisem odwiedzili Rumunię, Bułgarię, a nawet – co w socjalistycznej rzeczywistości było absolutnym high lifem – wysłał żonę w rejs Batorym na Wyspy Kanaryjskie. On musiał zostać w domu. Za to na wyjazd do Japonii zgodę dostał tylko on. Bo żeby nie było im za dobrze, władza stosowała rosyjską ruletkę, przyznając im paszporty. Czasem dostawali paszport oboje. Czasem on. A czasem tylko ona. Na zasadzie: nie myśl sobie, że ci wszystko wolno, skoro masz pieniądze. Inni wycieczkowicze byli obładowani niczym dromadery: kryształami, kremami, dżinsami, koszami wiklinowymi etc. Wszystko na sprzedaż. Henrykowi Krukowi w głowie się nie mieściło, jak tak można? Zamiast zwiedzać i się opalać – handlować. Bez sensu. Urlop ma się przecież po to, żeby wypoczywać. Kiedyś ktoś z rodziny wcisnął mu kilkanaście kremów Nivea, żeby je sprzedał w Bułgarii. Henryk wrócił do Polski z kremami. „Nie wiedziałem, jak to sprzedać” tłumaczył się.

Podatek? Pół procenta Ojciec opodatkował Kruka relatywnie nisko. Ale jeszcze niższe podatki wyznaczył urząd skarbowy. Otwierając sklep, Kruk stracił możliwość opłacania podatku poprzez Spółdzielnię Rzemieślniczą, która dostarczała jego biżuterię do sieci Jubilera. Skarbówka naliczyła więc Krukowi, jako kupcowi i rzemieślnikowi, tzw. ryczałt umowny. Oznaczało to, że miał płacić od liczby pracowników (było ich czterech). Kolejki rosły, obrót rósł, a liczba pracowników się nie zmieniała. Podatek, jaki płacił Wojciech, spadł poniżej 1 procenta obrotów... Młody Kruk zaczął się bać. Bo co, jeśli władza się dowie, że zarabia tak dużo, a płaci tak mało? Wyjdzie na to, że jest spekulantem. Dadzą mu domiar. I jeszcze posadzą go do więzienia. Poszedł więc do naczelnika urzędu skarbowego i zapytał: – Obywatelu naczelniku, czy mógłbym płacić dwa razy więcej podatku? – Cholera, no nie wiem – odpowiedział zakłopotany naczelnik. – To strasznie dużo. Czy pan na pewno da radę? – Dam – zadeklarował dumnie Kruk. Po pół roku i ten podwyższony podatek spadł do pół procenta obrotów firmy. Wojciech znów poszedł do naczelnika. Tym razem było już nieco mniej przyjemnie. Naczelnik nakrzyczał na niego: – Panie, pan mi nie będzie robił w papiery, w tym mieście nikt nie płaci takich podatków, jakie pan proponuje! Nie mam zamiaru mieć przez pana problemów! Pana sąsiad, który sprzedaje miniaturki orderów, ma taki sam warsztat jak pan, zatrudnia tyle samo ludzi jak pan, a cały czas narzeka, że nie może zapłacić podatku,

choć ma jedną trzecią tego, co pan. Kruk doszedł więc do wniosku, że musi zrezygnować z ryczałtu umownego. Przeszedł na tzw. ryczałt spółdzielczy, czyli 28 procentowy podatek od przychodów. Żeby wilk był jednak syty i owca cała, połowę rzeczy sprzedawał na lewo, bez księgowania. Inaczej by splajtował.

Zarobić na uszach Największy biznes PRL Wojciech Kruk zrobił na uszach. No dobrze, może nie największy, ale jeden z największych. A już z całą pewnością najbardziej spektakularny. Pewnego dnia roku anno Domini 1980 do sklepu przyszła koleżanka Kruka z pytaniem, czy ma kolczyki. Wojciech zgodnie z prawdą odpowiedział, że nie. Nieliczne osoby w Polsce miały przekłute uszy. „Przecież kolczyki na Zachodzie są bardzo modne” zdziwiła się kobieta. „Byłam u siostry w Szwajcarii, poszłam do jubilera, a on mi takim małym pistolecikiem strzelił w uszy i założył kolczyki!”. Kruk wrócił do domu i zaczął przeglądać zagraniczne katalogi. Znalazł tam pistolet do przekłuwania uszu. Kosztował 100 marek. Zamówił go. A kiedy pistolet przyszedł, zaczął się zastanawiać, czy w ogóle może przekłuwać uszy. „Jeśli zapytam, to mi nie pozwolą. Bo po co mają sobie robić kłopoty?”. Wykombinował, że oficjalnie nie będzie przekłuwać uszu, tylko zakładać kolczyki. „Skoro mogę zakładać ludziom pierścionek czy sygnet, to dlaczego nie kolczyk?”. W Polsce w tym czasie uszy przekłuwano „na kartofel”. Gotowało się go, obierało, przekrajało, a potem podkładało z tyłu za płatek ucha, który następnie przekłuwało się wygotowaną w garnku igłą. Taka ludowa medycyna estetyczna. Kruk uznał jednak, że skoro ma to robić profesjonalnie, przekłuwanie musi być sterylne. Namówił kolegę lekarza, żeby u niego dorabiał jako „bezpieczeństwo sanitarne”. Kolega podszedł do sprawy fachowo. Przyniósł ze szpitala sterylizator, a do znieczulenia ksylokainę w sprayu. Zaczęli eksperymentować najpierw na siostrze ówczesnej dziewczyny Kruka. Lekarz z jubilerem obejrzeli jej uszy, to z jednej, to z drugiej strony. Nie mogli się zdecydować. W końcu podciągnęli ucho pod pistolet i nagle łup. Rąbnęli! Sprawdzili: dziewczyna żyje, ucho przekłute. Uff. Zadowoleni, pogratulowali sobie udanego zabiegu. Po tygodniu Kruk spotkał się z lekarzem i uzgodnili, że uruchamiają taśmę. Czyli przekłuwają hurtem. Żeby się nikt nie czepiał, Kruk zakładał tylko kolczyki kupione w jego sklepie. Wzory były trzy: listek, kulka i kosteczka. Kolczyki kosztowały 120 złotych, przekłucie 130 złotych, czyli razem

250 złotych. W ciągu dwóch tygodni klient mógł kolczyki odnieść i dostawał 120 złotych z powrotem. Mógł też wymienić je na inne. Na zapleczu Kruk postawił półtorametrową ławkę z szatni. Uciętą, bo oryginalna miała 6 metrów i nie wchodziła. Mogły się na niej zmieścić cztery dziewczyny. Ściśnięte. Początkowo uszy miał przekłuwać lekarz, ale jak Kruk zobaczył, jak się do tego zbiera (zastanawiał się, sapał, zamykał oczy), to go przegnał i sam chwycił za pistolet . Procedura wyglądała tak: mówił do dziewczyny z ławeczki „Proszę spojrzeć w prawo” i strzał. Przetarcie watką, założenie kolczyka. Potem „Proszę spojrzeć w lewo” i strzał. Przetarcie watką, założenie kolczyka. Kiedy dziewczyna była już zakolczykowana, to zjeżdżała z ławeczki i momentalnie wchodziła na jej miejsce kolejna. Zawsze więc siedziały obok siebie cztery. Całość faktycznie przypominała taśmę fabryczną. W trzy godziny Kruk z kolegą lekarzem zakładał kolczyki od 70 do 80 pań. W Poznaniu był monopolistą. W szczytowym okresie czas oczekiwania na usługę wynosił do trzech miesięcy! Panie zapisywały się w kolejce w specjalnym zeszycie. Omdlenia się zdarzyły, ale tylko cztery. (Raz zemdlała dziewczyna, która sama uszu nie przebijała, tylko przyszła z koleżanką. Popatrzyła na nią, krzyknęła i upadła). Monopol trwał przez rok. Później zaczęły przekłuwać uszy zakłady fryzjerskie i gabinety kosmetyczne. Za pieniądze z przekłuwania obaj, Wojciech i lekarz, kupili sobie po samochodzie. Kruk nowe BMW, prosto z fabryki w Monachium. Dzięki kolczykom dorobił się też żony – została nią pierwsza dziewczyna, której przebił ucho za pieniądze.

„W sklepach i urzędach dominowały sceny jak z filmów Barei.”

Jak zdobyć srebro, którego nie ma To były dziwne czasy. Niby niczego nie wolno, a wszyscy robili, co chcieli. Niczego nie było, a wszyscy jakoś sobie radzili. W sklepach i urzędach dominowały sceny jak z filmów Barei. Jak choćby ta z „Co mi zrobisz jak mnie złapiesz”, w której rozmawiają ze sobą dyrektor Krzakowski ze swoim pracownikiem Dudałą. – No i co powiesz, Dudała? – pyta Krzakowski. – Trudno coś powiedzieć. – Myślisz... Jak wyglądamy z planem? – No więc, jeśli chodzi o plan, to 96 procent . – Prawdę mi mów. – Prawdę... to 75 procent .

– Powiedziałem – prawdę. – Prawdę, no... Prawdę to... No kto to może wiedzieć, panie dyrektorze? Albo jak ta w „Misiu”, gdy Ryszard stoi przy kasie biletowej na lotnisku i wręcza paczkę kasjerce, a kasjerka mówi do kierowniczki: „Pani kierowniczko, podwawelska!”. I dopiero od tego momentu można przystąpić do załatwiania sprawy. Nie chodziło nawet o to, żeby łamać prawo czy dawać na każdym kroku łapówki (choć i te często się zdarzały). Ideą była raczej falandyzacja prawa (jak powiedziano by w latach 90. XX wieku) i wzajemna życzliwość na zasadzie: dziś ty pomożesz mi, jutro ja tobie... Wiele osób pytało Kruka, jakim sposobem, będąc prywatnym jubilerem i prywatnym kupcem, udawało mu się przy tak wielkim przerobie załatwiać srebro. Jak się okazało, było to banalnie proste. Trzeba było tylko znać realia socjalistycznej gospodarki. W Katowicach istniała Centrala Metali Nieżelaznych, która sprzedawała srebro, ale tylko pod rozdzielnik ogólnopolski – przez izby i spółdzielnie rzemieślnicze. Czasami Wojciechowi udawało się oficjalnie dostać przydział na 1 kilogram. A co to jest kilogram? Tyle co nic. Za whisky (czerwony Johny Walker z Peweksu za 4,60 dolara) Kruk zaprzyjaźnił się w Centrali z jednym z dyrektorów departamentu odpowiedzialnego za srebro. Tam pozyskał cenną wiedzę. Srebra co prawda nie mieli, ale czasami pojawiały się nadwyżki. Nadwyżki zaś urzędnicy mieli obowiązek szybko upłynniać. Kiedy taka sytuacja miałaby znów mieć miejsce, dyrektor obiecał, że zadzwoni do Kruka. To jednak było ciągle za mało dla jubilera. Dyrektor pomyślał więc chwilę i wpadł na pomysł: „Obok jest kolega, który prowadzi dział odczynników chemicznych. Ma do dyspozycji azotan srebra używany do fotografii. A z azotanu srebra, po stopieniu zostaje 70 procent srebra”. I załatwił Krukowi 100 kilogramów azotanu. Azotan nie podlegał reglamentacji, jubiler więc zaczął go zwozić legalnie, a potem topić w warsztacie. Dzięki temu mógł przerabiać już 200 kilogramów srebra rocznie. Ciocie za ladą przestały się wyrabiać ze sprzedażą, w sklepie pojawiły się więc ekspedientki. Wojciech dbał też o układy w sklepach Jubilera. Po co? Oficjalna detaliczna cena srebra wynosiła 8 tysięcy złotych za kilogram. W takiej właśnie cenie Spółdzielnia Rzemieślnicza dostawała srebro. I za tyle mógł je kupić Kruk. Jednocześnie fabryka Polsrebra kupowała to samo srebro w cenie hurtowej za 3,6 tysiąca złotych i robiła z niego srebrne sztućce, których kilogram kosztował 6,2 tysiąca złotych. Czyli srebro przerobione na sztućce było tańsze niż detaliczna cena samego srebra! Ale dla władzy wszystko było w porządku – fabryka dostawała dyplomy i sztandar przechodni za sukcesy w produkcji od ministra handlu.

Układ Kruka polegał na tym, że kiedy do sklepów przychodziły srebrne sztućce, kierownicy sklepów elegancko chowali je na zapleczu i dzwonili po niego. Jubiler przyjeżdżał – znów wręczał whisky czerwony Johny Walker z Peweksu, płacił za sztućce, a następnie je topił i przerabiał na pierścionki czy kolczyki. Od sztućców lepsze były tylko srebrne szpikulce do szaszłyków. Jeszcze tańsze. Złoto w Polsce było towarem dewizowym, czyli miało cenę realną, taką samą na oficjalnym, jak i czarnym rynku. Czyli, kiedy na świecie coś kosztowało 5 dolarów, to w Polsce kosztowało 5 dolarów razy 150 złotych (dolar był na czarnym rynku po 150 złotych). Ze srebrem było jednak inaczej. Nie istniała tzw. cena dewizowa, tylko złotówkowa, która nijak się miała do relacji światowych. I w Polsce srebro kosztowało jedną czwartą tego, co na Zachodzie. Kruk szybko miał więc konkurencję na sztućce w postaci handlarzy, którzy wywozili polskie srebro do NRD, gdzie tamtejsze sklepy skupowały je na potrzeby wschodnioniemieckiego przemysłu fotograficznego. Fabryka klisz fotograficznych ORWO korzystała z przemycanego z Polski srebra. Mieli surowiec za jedną trzecią ceny. Chcąc zdobyć srebro, Kruk zaczął też współpracować z przyjacielem, który szył dżinsy i jeździł z nimi po wschodniej Polsce. Tu handlarze docierali rzadziej. Przyjaciel miał układ z czterema kierownikami sklepów, i pieniędzmi, które dostawał za dżinsy, płacił za szpikulce i sztućce. I woził je do Kruka. Żeby zaś w księgach wszystko się zgadzało, sprzedawczynie w sklepie Kruka prosiły klienta, aby odnotował w księdze, że przyniósł swoje dwa widelce, które przetopiono następnie na bransoletkę. Dziwne czasy wymagają dziwnych rozwiązań.

Salon W. Kruk

Biżuteria za dolary Od początku lat 80. PRL zaczął się rozsypywać. Brakowało wszystkiego. W 1981 roku rząd gen. Wojciecha Jaruzelskiego wstrzymał spłatę zadłużenia zagranicznego w wysokości ponad 25 miliardów dolarów (dziś to niemal trzy razy więcej), bo kraj był niewypłacalny. Zanim się to stało, w 1980 roku – chcąc poprawić bilans płatniczy – państwo wprowadziło odpisy dewizowe. Jeżeli rzemieślnik sprzedawał coś na eksport do drugiego obszaru płatniczego (czyli na Zachód), to 20 procent z tej sprzedaży w dolarach czy markach dostawał na konto na swoje potrzeby inwestycyjne. Firmy polonijne dostawały już 50 procent w zachodniej walucie. Podobnie jak twórcy-artyści. A przecież Kruk był mistrzem – miał nawet na to papier. I to od ministra. Nawiązał współpracę z Centralą Handlu Zagranicznego Remex. Centrale miały monopol na handlowanie z zagranicą w poszczególnych branżach. Oprócz Remexu, eksportującego wyroby polskiego rzemiosła, był więc m.in. Paged (drewno), Universal (rowery Romet), Polimex (budownictwo), Cepelia (rękodzieło artystyczne). Na targach w Poznaniu Remex miał stoisko, gdzie można było sprzedawać cudzoziemcom biżuterię za dolary. Krukowi udało się załatwić, żeby jedną ze sprzedawczyń była jego żona. W sumie Remex sprzedał towar za 8 tysięcy dolarów, z czego biżuterii Kruka – za 5,5 tysiąca. Nie dlatego, że jego żona ją jakoś szczególnie wciskała klientom. Po prostu precjoza podobały się ludziom. Cudzoziemcy kupują głównie rzeczy z bursztynu – a takie właśnie Kruk wtedy robił. Kruk zainkasował połowę utargu w dolarach. Była to równowartość kilkuletniej pensji przeciętnego Polaka. Jubiler usiadł do rozmów z Remexem i wkrótce rzemieślnicy zaczęli otwierać sklepiki z biżuterią w hotelach Orbisu. Sprzedawało się tam tylko za dewizy, jak w Peweksie. Do 1989 roku w hotelach Orbisu powstało 40 takich sklepów. Można tam było kupić biżuterię, repliki historycznych szabel czy kryształy. Naszyjnik z bursztynu kosztował 100 dolarów. Dla Polaków to były trzy średnie pensje, czyli kosmos. Ale dla dewizowca drobny wydatek na oryginalny prezent . Oficjalnie do Kruka należały dwa sklepy: we Wrocławiu i w Poznaniu. Dwa inne prowadziły podstawione przez Wojciecha osoby. A w 20 kolejnych dostępny był jego towar. Jubilerowi tak się to spodobało, że zaczął jeździć na targi do Niemiec – z Remexem, a także z Cepelią. Właściwie oni tylko wykupywali stoisko, załatwiali zgody i wysyłali jednego

pracownika. Kruk dostarczał towar, sprzedawców i opłacał koszty ich pobytu na miejscu. Wszyscy byli zadowoleni: pracownik centrali, bo dostawał diety, Kruk, bo dostawał dewizy, i centra handlu, bo pokazywały, że promują i sprzedają polskie rzemiosło. Kruk był jednak zadowolony do czasu. Chciał czegoś więcej. Władze akurat pozwoliły przedsiębiorstwom starać się o koncesję na prowadzenie eksportu bez pośrednictwa właściwej centrali handlu zagranicznego. Miała to być pomoc dla socjalistycznych molochów, które w ten sposób mogłyby łatwiej zdobywać dewizy. Nie było zakazu, żeby taką samodzielną centralę mógł stworzyć... rzemieślnik. I tak Kruk dostał koncesję nr 7 dla sektora nieuspołecznionego. Kiedy rząd pozwolił polskim przedsiębiorstwom na posiadanie oddziałów za granicą, Kruk również wystąpił o zgodę. I koncesję dostał. Szybko dorobił się partnera biznesowego w Monachium, z którym założył spółkę w Niemczech. W 1987 roku mieli cztery ekipy pracowników, które kursowały tam od jarmarku do jarmarku, sprzedając biżuterię z bursztynu. Odtąd nie musiał się dzielić dewizami z żadnym pośrednikiem. W roku 1989 firma Kruka osiągnęła milion dolarów obrotu z eksportu. Zatrudniała 50 osób, podczas gdy oficjalne limity mówiły o czterech pracownikach. Wojciech Kruk był na 40. miejscu na liście najbogatszych Polaków.

Epilog Henryk Kruk zginął w wypadku samochodowym. Miał 79 lat . Wojciech Kruk na targach w Hanowerze w latach 80. poznał Ignacego Soszyńskiego. Było tam specjalne stoisko dla firm z Poznania. Dwa razy zjedli razem kolację. Soszyński dał Krukowi w prezencie krem. Szyld „W. Kruk” na położonym w najbardziej reprezentacyjnym miejscu Poznania sklepie pojawił się w 1990 roku. Wojciech Kruk zaraz po przełomie 1989 roku został senatorem i był nim przez 10 lat . W 1996 roku przestał był prezesem firmy (został szefem jej rady nadzorczej). Prezesem został Jan Rosochowicz. Gdy dziennikarze pytali Wojciecha Kruka, jak doszło do tego, że ktoś spoza rodziny jest prezesem firmy, Wojciech oświadczył, że Rosochowicz udowodnił 100-letnie kontakty rodzinne z firmą W. Kruk. Kruk zdobył list napisany przez swego dziadka Władysława do proboszcza parafii Ligota Górna Stanisława Rosochowicza z roku 1900. Proboszcz był wujem dziadka Jana Rosochowicza. W 2002 roku W. Kruk wszedł na giełdę. Sześć lat później spółka jako pierwsza

na polskiej giełdzie została wrogo przejęta przez Vistulę & Wólczankę. Rodzina Kruków, przyparta do muru, sprzedała swoje akcje za ponad 100 milionów złotych. Wojciech Kruk kilka dni po sprzedaży akcji W. Kruk zaczął skupować akcje Vistuli. Ma ich do dziś niemal 6 procent . Jego syn i córka budują nową sieć sklepów „Ania Kruk”. Projekt opracowali w trzy miesiące. Sprzedają biżuterię fashion, czyli modne dodatki w dobrej cenie dla młodych kobiet . Ania, córka Wojciecha, ukończyła Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu, studiowała też w Lyonie i Barcelonie, gdzie na zlecenie Google’a opracowywała wzory nowych czcionek. Wojciech junior ma dyplom Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. W każdy weekend i przez miesiąc każdych wakacji stał za ladą w sklepie W. Kruk. Później przez kilka lat pracował w Hiszpanii, Japonii, Szwajcarii, Chinach na różnych stanowiskach w korporacjach, na przykład w szwajcarskiej Omedze jako asystent dyrektora ds. sprzedaży na Europę. Wojciech senior, tak jak jego ojciec Henryk, nie narzucał dzieciom swojej woli, tylko delikatnie sugerował. Kiedy zastanawiały się, jakie liceum wybrać, powiedział: „Macie wolny wybór, ale ja i tak wiem, że wybierzecie Marcinka. W końcu ukończył je mój ojciec i mój dziadek”. Dzieci wybrały Marcinka. „Kim jestem w firmie dzieci?” zastanawia się głośno Wojciech Kruk. „Niektórzy powiedzą inwestorem. Inni, że sponsorem.” O dalszych losach firmy zadecyduje kolejne pokolenie.

Anna Kruk, wspólnie z bratem, stworzyła markę biżuterii modowej ANIA KRUK

16-letnia Hania Bielicka to panienka z dobrego, inteligenckiego domu. Ojciec? Poseł na Sejm. Edukacja? Na najlepszym przedwojennym poziomie. Obie panny Bielickie, Hania i Marysia, w domu w Łomży ćwiczą na pianinie gamy i pasaże. Obie uczą się angielskiego i francuskiego. Dorosła Hanka będzie znała pięć języków i ukończy równolegle romanistykę oraz Instytut Sztuki Aktorskiej w Warszawie – oba kierunki z wynikiem celującym. Tymczasem jest jednak kapryśną nastolatką i stoi przed witryną sklepu Kielmana. Przyprowadziła ją tu matka. Jest rok 1931. Hanka zachwyca się butami na wystawie. – Chcę tę, tę i jeszcze tę parę! Mamo, poproś pana, aby mi wszystkie zrobił! – piszczy, wskazując palcem na kolejne pantofelki z euforią nieprzystającą prawie dorosłej damie. Jan Kielman obserwuje tę scenę z pobłażliwym uśmiechem. Widzi coś takiego nie po raz pierwszy. Następnie fachowym okiem mierzy stopy młodej Hani Bielickiej i kręci przecząco głową. – Takich pantofelków jak panienka chce, panience nie zrobię – mówi stanowczo. – Ale dlaczego? – Hania czuje, jak łzy zbierają się w jej wielkich oczach.

– Panienka nie ma stóp na buty z cienki paskami – odpowiada Kielman. – Ale ja bardzo proszę – nastoletnia Hanka robi słodką minę. – Nie. Przykro mi – Kielman jest nieugięty. Nie zrobi niczego wbrew sobie. Nie może przecież narazić klienta na śmieszność. A Bielicka ma, co tu kryć, stopy niezbyt urodziwe. Kielman zamiast butów z cienkimi paskami, które stopy odkrywają, proponuje takie, które je zakrywają. Bielicka zapamięta tę lekcję do końca życia. Gdy zostanie już słynną aktorką, o głosie dalekim od słowiczych treli, będzie chodzić w wielkich, kolorowych kapeluszach, które mają odciągnąć uwagę od jej nóg. Te kapelusze staną się jej znakiem rozpoznawczym. Już jako dojrzała kobieta w wywiadzie dla miesięcznika „Viva!” będzie opowiadała na ten temat anegdotę, nazwaną przez nią „dowcipasem”: „Przy pięknej bramie z przybraniem, bramie niebios, siedzi starszy pan z małym chłopcem i pyta go: »Kto tam obok leży?« Chłopiec mówi: »To ta artystka z Polski, Bielicka« Piękny starzec na to: »Ale głupio bez kapelusza wygląda, niech wraca do domu, ubierze się, jak trzeba i dopiero wraca«”. Wszystkie buty, w których będzie występowała na scenie Hanka Bielicka, będą pochodziły od Kielmana: z wyższą cholewką, czarne lakierki, złote lakierki, buty z kokardą, pantofle wiązane... Wchodząc do zakładu 50 lat później, powie: „Nie byłoby Hanki Bielickiej, gdyby nie było Kielmana. Wyście mnie stworzyli”.

Szewska familia W herbie rodziny Kielmanów znajduje się... Murzyn (a raczej, jak należałoby dziś powiedzieć, czarnoskóry mieszkaniec Afryki). Dziś już nikt nie wie dlaczego. Kielmanowie na teren obecnej Polski nie przybyli z Afryki, tylko Niemiec, a konkretnie ze Szlezwika-Holsztynu. Tomasz Kielman był rządcą majątku w Szczepankowie na ziemi łomżyńskiej. Tu w 1863 roku przyszedł na świat Jan, późniejszy założyciel firmy. Jan przyjechał do Warszawy w 1880 roku. Miał 17 lat i chciał się usamodzielnić. Równolegle uczył się na cukiernika i na szewca. Sam jeszcze nie wiedział, czy będzie konkurował z cukiernikiem Bliklem, czy może z szewcem Stanisławem Hiszpańskim (wszyscy szewcy w rodzinie Hiszpańskich z pokolenia na pokolenie nosili imię Stanisław. Do opowieści o nich jeszcze wrócimy.) W końcu Jan zdecydował się na szewskie kopyto. Rzemiosła uczył się u Leona Doley’a, właściciela niewielkiej fabryki butów. W 1883 roku otworzył własny warsztat obuwniczy przy ulicy Chmielnej 1/3. Wkrótce potem ożenił się z Marią

Doley, córką Leona. Otrzymany posag przeznaczył na rozwój warsztatu-pracowni. Maria pomagała Janowi: przyjmowała od klientów zlecenia i inkasowała pieniądze za buty. Podział obowiązków był jasny: sklepem rządziła ona (i to żelazną ręką), a on – jako wykwalifikowany mistrz szewski – robił buty i nadzorował proces produkcji. Przyjmował także czeladników, wcześniej oceniając, czy nadają się do rzemiosła. Jan zawsze dokładnie oglądał każdą parę butów, która wychodziła z pracowni. Nie tolerował najmniejszej niedoróbki. Kielman od początku walczył o klientów jakością. Firma rozwijała się powoli, ale systematycznie. W latach 20. w witrynie sklepu pojawiła się mosiężna wanienka z pływającym w środku butem, a oświetlał ją kolorowy neon. To był jeden z pierwszych neonów w Warszawie. Szewskich familii w tym okresie było w stolicy wiele, ale tak naprawdę liczyły się tylko dwie: Kielmanowie i Hiszpańscy. Hiszpańscy, rozpatrując rzecz uczciwie, byli nieco większą firmą, ale to Kielmanowie, jak historia pokaże, byli wytrwalsi. Oba szewskie rody można porównywać, patrząc na listę klientów. W butach od Hiszpańskiego chodzili: Jan Kiepura i premier Felicjan Sławoj Składkowski, marszałek Finlandii Carl Gustav von Mannerheim czy Janusz książę Radziwiłł. U Kielmana w buty zaopatrywali się z kolei: gen. Władysław Sikorski z rodziną, Jan Kiepura, Adolf Dymsza, Stefan Wiechecki „Wiech”, Marian Brandys, Mieczysława Ćwiklińska. Parę oficerek obstalował tu sobie również kpt . Charles de Gaulle, który w 1921 roku przebywał w Warszawie na francuskiej misji wojskowej (z kawiarni Bliklego nie miał daleko).

Wacław Kielman (syn Jana i Marii) podczas pracy w swoim zakładzie. Warszawa, 1968 rok

Hiszpańscy w Warszawie Jak pisze Olgierd Budrewicz w „Sagach warszawskich”, teorie na temat pochodzenia rodziny Hiszpańskich są dwie. Pierwsza: polski oficer wojsk napoleońskich przywiózł sobie z Hiszpanii żonę. A niecodziennej urody potomstwo ludzie szybko ochrzcili Hiszpanami. I teoria druga, sensacyjna i budząca znacznie większe emocje (oddajmy głos Budrewiczowi): „Stanisław Eugeniusz, założyciel firmy, był dzieckiem nieznanych rodziców. Przez całe życie opiekowała się nim Helena Lubomirska, bezpośrednią zaś pieczę sprawowała pewna dama przez nią upoważniona. Młodemu Stanisławowi nigdy niczego nie brakowało. Od dzieciństwa opiekunowie określili jednak ściśle przyszłą profesję chłopca: »Będziesz szewcem«. Kiedy dama, upełnomocniona przez panią Helenę, umierała, wychowanek błagał ją o wyjawienie nazwisk rodziców. Nie otrzymał odpowiedzi – opiekunka przysięgła kiedyś, że pod żadnym pozorem nie

zdradzi tajemnicy. W tym czasie głośno było w Warszawie o romansie Heleny księżnej Lubomirskiej z Wielkim Księciem Konstantym. Co prawda kulminacja tego romansu przypadała na lata nieco wcześniejsze niż urodzenie Stanisława Eugeniusza (ten urodził się w roku 1815), pomimo to znaleźli się liczni obywatele, łączący te fakty ze sobą”. Obie legendy rodzinne miały swoich zwolenników. Wśród Hiszpańskich – jak ciągnie dalej Budrewicz – faktycznie było wiele osób uderzająco podobnych do członków rodziny carskiej. Sami Hiszpańscy chyba wierzyli w to, że są potomkami rosyjskiego księcia krwi. Na dowód, Olgierd Budrewicz przytacza taką historię: „Kiedyś Janusz Hiszpański dostał się w Petersburgu na bardzo ekskluzywny bal dworski – zapytany w drzwiach przez szambelana, rzucił krótkie »durak!« i wkroczył dumnie do środka”. Firma Hiszpańskich została założona w 1838 roku, czyli 45 lat przed powstaniem pracowni Kielmanów. Stanisław I na swoim fachu dorobił się całkiem nieźle: miał sklep i kamienicę. Był też wielkim patriotą – całkiem jak inny słynny szewc, Jan Kiliński. „W 1863 roku był członkiem rządu narodowego. Kiedy – podczas jednej z patriotycznych demonstracji na ulicach Warszawy – wojska rosyjskie zabiły pięć osób, wybrał się z przedstawicielami władz miasta do namiestnika carskiego. Gdy ten tłumaczył, że nie jest winien zaistniałej tragedii, Stanisław Hiszpański odparł: »Wasza wysokość, jest Pan całkowicie odpowiedzialny za swojego generała. Gdyby mój czeladnik popsuł but, wszyscy mówiliby, że to Hiszpański jest partaczem. I mieliby rację«. Za te śmiałe słowa został skazany na roczny pobyt na Syberii” – opisuje serwis Made in Warszawa (www.madeinwaw.pl), zajmujący się popularyzacją tradycji przemysłowych starej Warszawy. Stanisław Eugeniusz miał dwóch synów, ale schedę przejął po nim Stanisław i dalej kierował zakładem, nosząc imię Stanisława II. Ależ był z niego włóczykij i birbant! Skończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim, terminował u najlepszych szewców w Anglii, dotarł nawet do Stanów Zjednoczonych. W żyłach płynęła mu zaiste gorąca krew. Ożenił się z piękną Zofią Kwiatkowską i był o nią szaleńczo zazdrosny. Działając w afekcie, zastrzelił Aleksego Kurcyusza, lekarza, który odwiedzał ich w domu. Podejrzewał go o romans z Zofią. Skazano go za to na rok więzienia. Żona podobno była niewinna. Z powodu skandalu i pobytu Stanisława II w więzieniu, firma popadła w kłopoty i straciła wielu klientów. Dzieci miał z Zofią pięcioro, w tym wspomnianego Janusza (tego, który wtargnął na rosyjski bal) oraz oczywiście Stanisława Feliksa (już z przydomkiem III). Ten drugi doprowadził zakład Hiszpańskich do największego rozkwitu. Urodzony

w 1872 roku, kiedy dorósł, popadł w konflikt z ojcem. Nie wziął od niego ani rubla i ruszył na piechotę do Francji przez Austrię, Niemcy i Szwajcarię. Mieszkał we dworach, gdzie brano go za szlachcica. Z natury był niezwykle przyjazny i sympatyczny, na dodatek znał sześć języków. Jak pisze Budrewicz w swojej sadze: „Na dłużej zatrzymał się w Paryżu. Przez kilka lat pracował jako robotnik w garbarni i w zakładach szewskich, równocześnie zaś studiował, skończył prawo na Sorbonie”. Swoją przyszłą żonę, Zofię (kolejną już w rodzinie Hiszpańskich) poznał we Francji na wycieczce rowerowej. Wybrał się na nią ze swoimi znajomymi Marią i Piotrem Curie (tak, tymi Marią i Piotrem). Zofia grywała z Marią w krykieta i nie miała pojęcia, że oto bawi się z przyszłą i to dwukrotną (!) laureatką nagrody Nobla. Stanisław III po powrocie do kraju firmę wzniósł na „poziom angielski”. Co to znaczy? Anglicy robili najlepsze na świecie buty na miarę. A Hiszpański był tak dobry, jak najlepsi angielscy szewcy. Jego buty wysyłano do Europy Zachodniej i USA, firma miała swoją filię także w Kijowie. Rocznie produkowano ich w zakładzie około 1,5 tysiąca par. „Boże, jak ja cierpiałam, że tatuś robił takie dobre buty! Gardził wszystkimi sensacjami i sezonowymi modami. Te buty nigdy się nie chciały zedrzeć. W balowych pantofelkach można było w Tatry chodzić. Ile razy błagałam mamę, żeby mi kupiła za siedem złotych buciki u Baty!” wspominała córka Stanisława III, Maria, w książce Budrewicza. Stanisław I miał warsztat przy ulicy Tłomackie (dziś okolice Błękitnego Wieżowca). W 1838 roku Stanisław Eugeniusz Hiszpański otworzył zakład szewski przy ulicy Długiej, następnie przeniósł go w dogodniejsze miejsce – na Bielańską 6, skąd z kolei przeprowadził się na ulicę Erywańską (obecnie Kredytowa). Ostatni sklep rodzina szewców otworzyła na początku XX wieku przy Krakowskim Przedmieściu 7, tam gdzie dziś jest Księgarnia Naukowa im. Bolesława Prusa, vis à vis bramy Uniwersytetu Warszawskiego. Działał w tym miejscu przez blisko cztery dekady – do 1944 roku. Najstarsi mieszkańcy Warszawy mogą jeszcze pamiętać brunatnego niedźwiedzia z wysokim butem w łapach, zawieszonego nad sklepem. Slogan głosił: „Jak buty to od Hiszpańskiego”. Przed wojną buty od Hiszpańskiego kosztowały 135 złotych, norweskie mokasyny (po prostu mokasyny, tylko w nieco innym wzorze) – 90 złotych, a zwykłe półbuty – 70 złotych. Nic dziwnego, że rodzina dorobiła się na swojej działalności. Na tyle, że w 1922 roku podarowała Kasie Mianowskiego teren w Otwocku z zabudowaniami (dwoma domami mieszkalnymi) oraz kawał ziemi.

Miał tu powstać ośrodek służący pisarzom i naukowcom. Nazwano go pięknie i adekwatnie – Mądralin. A otworzył go sam prezydent Ignacy Mościcki. Bogactwo jednak Stanisława specjalnie nie zmieniło. Kiedy pytano tego zamożnego i doskonale ubranego człowieka o to, jak go tytułować, Stanisław III odpowiadał prosto: „Jestem szewcem”.

U szewca, czyli w salonie W tym samym czasie, kiedy Stanisław III Hiszpański dokonywał swojej darowizny, u Kielmanów płynnie doszło do sukcesji. Do prowadzenia firmy stopniowo włączał się syn Jana, Wacław. Był doskonale wykształcony – ukończył Akademię Handlową w Antwerpii i odbywał praktyki w słynnej pracowni obuwniczej Bally’ego w Szwajcarii. Po zdobyciu tytułu mistrzowskiego w 1927 roku, przystąpił do spółki z ojcem. Ale, jak każdy z Kielmanów, zanim mógł przejąć firmę, musiał się najpierw nauczyć robić buty. W tym samym czasie przyjęto największe zamówienie w historii firmy. Damy dworu towarzyszące w europejskiej podróży afgańskiego króla Amanullacha, zamówiły w sumie dwie setki par pantofli! Twierdziły, że nigdzie nie znajdą lepszych. Z Polski król wywiózł kontrakt na parowozy oraz pokaźną ilość damskich butów. W latach 30. zakład szewski Kielmana stał się salonem towarzyskim. Dziewięć witryn, w środku sofy i kanapy, przy drzwiach „szwajcar” w uniformie. W sklepie klienta witali subiekci, wyłącznie mężczyźni. Klient siadał na sofie, brał ze stolika gazetę, przeglądał rubrykę sportową, ogłoszenia, dowiadywał się, co nowego w obozie sanacji. Bywało, że w salonie-zakładzie przypadkowo spotykali się oficerowie czy dyplomaci. Była więc okazja do wymiany zdań o roszadach w rządzie. Do pracowni nie szło się jak do sklepu po bułki – po to, żeby zrobić zakupy i wyjść. Rezerwowało się czas, żeby spotkać się z właścicielami, dowiedzieć się, co w Europie modne, podpytać, czy warto sobie zrobić nowe buty do jazdy konnej. Dla usprawnienia kontaktów z klientami, założono w zakładzie dwie linie telefoniczne. Kto miał swoje kopyto u Kielmana, mógł telefonicznie zamówić nową parę butów. Pracownia mieściła się na tyłach sklepu. Na piętrze były magazyny skór i kopyt . Zatrudniano tu blisko 100 osób, a najważniejszymi pracownikami byli wykwalifikowani szewcy w liczbie około 30. Każdy z nich mógł uszyć tygodniowo dwie-trzy pary butów. Gotowe obuwie zazwyczaj odnoszono klientom do domu z grosikiem „na szczęście” w pudełku. Żeby im się je dobrze nosiło. Obuwie

roznosił nie zwykły posłaniec, ale człowiek, który miał pojęcie o produkcji obuwia – dzięki temu mógł na miejscu coś dopasować, doradzić, poprawić i grzecznie udzielić rad, jak o dobre buty dbać.

Maciej Kielman

Na zgliszczach Stanisława III Hiszpańskiego 25 września 1939 roku zabiła niemiecka bomba. Sklep i warsztat prowadziła dalej jego żona, Zofia. Kielmanowie też nie przestali wytwarzać butów. Choć Niemcy wyrzucili ich z apartamentu na warszawskim Okólniku, niemieccy oficerowie zamawiali u nich obuwie. Rodzina przeniosła się do mieszkania przy ulicy Mokotowskiej, usytuowanego tuż nad ambasadą Szwajcarii. Kiedy winda zatrzymywała się na pierwszym piętrze, widać było godło Szwajcarii i napis „Teren eksterytorialny, zakaz wstępu”. W powstaniu warszawskim w 1944 roku spłonął zarówno sklep Hiszpańskiego, jak i Kielmana. Sklep Hiszpańskich już się nie odrodził. To był koniec szewskiego rodu. Wacław Kielman chodził po zgliszczach domu, w którym miał swoją pracownię i sklep. Pod cegłami znalazł kilkadziesiąt kopyt, w tym kopyto Charlesa de Gaulle’a! Od razu je rozpoznał. Kopyto było olbrzymie, bo de Gaulle miał wielką stopę. (Gdy generał został prezydentem Francji, Kielman posłał mu do Paryża nową parę butów. Generał odesłał list z podziękowaniem). To kopyto Wacław uznał za znak, że ma odbudować firmę. Dawna kamienica, w której mieścił się zakład, była w ruinie. Ale po przeciwnej stronie ulicy, przy Chmielnej 6, stał prawie nietknięty

dom. Prawo do nieruchomości miał niejaki Leon Solnicki. Kielman zaproponował mu założenie spółki. Solnicki był zabójczo przystojny: jego maniery i prezencja zjednywały firmie klientów, zwłaszcza tych płci pięknej. Solnicki doradzał, a jednocześnie oczarowywał panie elokwencją, znajomością teatru, literatury, malarstwa. Niestety, po kilku latach – ze względu chorobę serca – wycofał się z interesów. Stolica krok po kroku się odbudowywała. Robotnicy rozbierali wypalone, częściowo zawalone przedwojenne budynki, po Krakowskim Przedmieściu jeździła kolejka wąskotorowa, która wywoziła gruz. Takim „wypalonym budynkiem” był dla socjalistycznych władz również Kielman. Jako rzemieślnik mógł zatrudnić tylko dwóch pracowników. Wiadomo, chodziło o to, żeby firma za bardzo się nie rozrosła. A już na pewno nie do rozmiarów przedwojennych. I oficjalnie Kielman zatrudnił dwie osoby, ale co najmniej kilka szyło dla niego buty w prywatnych domach, żeby nie figurować na etacie. Jego sklep, jak na standardy przedwojenne, był niewielki – miał ledwie 100 metrów. Według standardów socjalistycznych była to jednak ogromna przestrzeń. Władza postawiła Wacławowi ultimatum: – Macie, obywatelu, za duży lokal, a to nie uchodzi w socjalistycznej naszej ojczyźnie. Albo więc zamkniecie firmę, albo ją zmniejszycie. – Ale jak mam zmniejszyć? – Wacław na moment zgłupiał. – Pozwólcie wejść do siebie innemu rzemieślnikowi – doradził mu urzędnik. Wacław przez kilka bezsennych nocy zastanawiał się, kogo by do siebie ściągnąć i w końcu wpadł na pomysł: „Zegarmistrz! Nie będzie stanowił dla mnie konkurencji, a może mi jeszcze pomóc. Klient chcąc zreperować luksusowy zegarek, przy okazji może będzie chciał uszyć sobie buty”. W Warszawie nie było wówczas zegarmistrzów od luksusowych zegarków, Wacław ściągnął więc z Radomia Czesława Pieśkiewicza (którego do Radomia wojna przygnała z Poznania). Wydzielił mu kawałek sklepu. Odtąd, klient, który wchodził do Kielmana, po prawej stronie zakładu mijał pracownię zegarmistrza. Była oddzielona od reszty lokalu zieloną drewnianą zabudową i przez lata serwisowano w niej m.in. luksusowe zegarki marki Rolex i IWC Schaffhausen. W 1958 roku Olgierd Budrewicz pisze w „Bedekerze warszawskim”: „W sklepie Kielmana najpierw widzi się warsztat zegarmistrzowski. Później plecy kilkunastu klientów, w końcu nobliwego pana w dobrze zawiązanym krawacie oferującego eleganckiej pani wytworne molierki. Firma przed wojną miała na składzie 7000 par butów. Teraz 50. Dystyngowany szewc wzdycha: »Gdzie te czasy, kiedy warszawscy rzemieślnicy eksportowali nasze obuwie za granicę«”.

Dwie ortalionowe siatki Po wojnie największym problemem szewców było zaopatrzenie w skóry. Coś, co przed wojną załatwiało się jednym telefonem czy listem, stało się mordęgą. Skóry z polskich garbarni były wysyłane do ZSRR, żeby pozyskać przyjaźń wielkiego brata, albo na Zachód, żeby zdobyć z kolei dewizy, których władza permanentnie potrzebowała. Rzemieślnik składał zamówienie na skóry do Cechu Szewców i Cholewkarzy. W latach pięćdziesiątych Wacław Kielman był nawet wiceprezesem Izby Rzemieślniczej w Warszawie. Prezesem zostać nie mógł, ponieważ konsekwentnie odmawiał zapisania się do partii. Dostawy z Cechu wystarczały jedynie na 25 procent produkcji. Trzeba było szukać innych sposobów na zdobycie surowca. Kiedy nie było skóry, klient musiał przynieść własną. „Niestety, jak pan nie ma jakiegoś cielaka, butów nie zrobię, chyba że z papieru” przyznawał szczerze szewc, przeklinając (jak szewc, ale w myślach) socjalistyczne państwo, z jego socjalistyczną gospodarką. Skóry dostarczali nielegalni handlarze. Oczywiście, nie sprzedawali tego, co sami wyhodowali, tylko to, co wynieśli z państwowych garbarni. W pełnej konspiracji krążyli po mieście i proponowali towar zaufanym klientom. Handlarz, ubrany w szary płaszcz, przychodził o umówionej godzinie. Dobijał się od zaplecza, żeby nie rzucać się za bardzo w oczy. W rękach miał dwie ortalionowe siatki przykryte gazetami. Kiedy szewc otwierał drzwi, szybko wchodził i rozkładał na stole skóry z siatek. Najbardziej poszukiwana była skóra cielęca. Wacław kupował ją właściwie bez zastanowienia, nawet się nie targując. Mniej gatunkowe skóry, bydlęce, nie cieszyły się już takim uznaniem. Handlarz, chcąc się ich pozbyć, musiał zejść z ceny. Zanim Wacław zapłacił, maczał jeszcze skórę w wodzie, sprawdzając, czy nie puszcza farby i jest dobrze wyprawiona. Naciągał ją też dwa razy, obserwując, czy przypadkiem nie pęka lico. Handel skórami to było niebezpieczne zajęcie. Można było za to trafić do więzienia, i to na długie lata. Raz w historii Polski Ludowej handlarze zaprzestali nawet (oczywiście na moment) swojej pracy. Był 1964 rok, gdy wybuchła afera mięsna. 400 osób zostało oskarżonych o kradzież mięsa, podmienianie towaru, fałszowanie faktur, łapówki etc. Prokurator wniosła o trzy kary śmierci. Ostatecznie sędzia Roman Kryże skazał na śmierć jedną osobę – Stanisława Wawrzeckiego, zatrudnionego w Miejskim Handlu Mięsem na stanowisku dyrektora przedsiębiorstwa Warszawa-Praga. Akt oskarżenia zarzucał mu, że przyjął łapówki od kierowników sklepów i masarni w kwocie 3,5 miliona złotych (kilogram kiełbasy kosztował wtedy 40 złotych, a Wawrzecki zarabiał około 4 tysiące

złotych). Rada Państwa, której przewodniczył Edward Ochab, nie uwzględniła jego prośby o ułaskawienie. Były dyrektor został powieszony 19 marca 1965 roku. To była śmierć na potrzeby propagandy. Pierwsza i jedyna w PRL za przestępstwa gospodarcze. Pozostałe wyroki też były surowe: cztery kary dożywocia (to dla dyrektorów przedsiębiorstw mięsnych). Handlarze skórami bali się, że ich spotka podobny los. Ale po pewnym czasie strach minął. Wszystko drożało, a żyć z czegoś trzeba było. Panowie z torbami znów zaczęli przychodzić na zaplecza zakładów szewskich. Kielman, gdy już kupił skórę od handlarza, musiał ją ​odpowiednio zaewidencjonować. Państwowi kontrolerzy dokładnie sprawdzali ilość butów i sami na podstawie własnego wzoru wyliczali, ile skóry poszło na poszczególne pary. Gdyby coś się nie zgadzało, można było dostać karę na tyle dużą, że trzeba by zamknąć zakład. Do kontroli Wacław Kielman starannie się przygotowywał. Wiedział, że od efektu tej wizyty zależy przyszłość firmy i rodziny. Kontrolerzy dostawali więc do dyspozycji przestronne pomieszczenie oraz kawę i jak na tamte czasy rarytas, czyli koniak. Czeladnik biegł do pobliskiej kawiarni Bliklego po tacę z ciastkami. Kontroler rozsiadał się wygodnie, popijał kawę i koniak. Zagryzał ciastkiem (najlepszym w mieście), a na koniec pytał od niechcenia: „Czy coś jeszcze ma nam pan do przekazania?”. To był sygnał do wręczenia koperty z łapówką. Koperta powinna być już dawno naszykowana. Problem w tym, że Wacław miał żelazną zasadę niedawania łapówek. Wiedział, że igra z ogniem, więc częścią przygotowań do kontroli było poranne spakowanie szczoteczki do zębów i zmiany bielizny, tak na wypadek, gdyby trafił na dłuższe przesłuchanie. Kontrole nachodziły firmę każdego roku, ale wyjątkowo złośliwa miała miejsce na początku 1970 roku. Zakończyła się horrendalnym domiarem, a dla Wacława odwiezieniem do szpitala z ciężkim zawałem serca. To był dla firmy cios, po którym zawisło nad nią widmo upadku. Rzemieślnicy raczej nie mieli specjalnych dylematów moralnych, gdy władza próbowała wymusić na nich łapówki. Panowało powszechną przekonanie, że bez kombinowania nikt się nie utrzyma. Trzeba było działać jak za okupacji. Państwo z całym aparatem kontroli mogło człowieka zniszczyć w jeden dzień. Szukano więc sposobów, jak się przed agresją państwa obronić. Przedstawiciele władzy zakład Kielmana omijali. Owszem, najważniejsi członkowie partii z I sekretarzami na czele nosili niezłe, skórzane buty, ale nigdy od Kielmana. Zaopatrywali się w małych prywatnych warsztatach, które powstały po wojnie. Albo, jak towarzysz Gomułka, wzywali szewców do swoich gabinetów, gdzie ci zdejmowali z nich miarę. Wacława odwiedzali przede wszystkim prawnicy,

artyści, dyplomaci i sporo obcokrajowców. Austriacy, Francuzi, Włosi za parę ręcznie robionych butów płacili 25 dolarów. To było 30 razy taniej niż w ich kraju. Tak jakby poszli do domu towarowego i zdjęli buty z półki.

Maciusiowi trzeba dać w kość Żeby wspomóc chorego Wacława, w firmie pojawiła się jego synowa, Leokadia, żona Jana II. Kobieta twarda jak stal. Szybko i pewnie przejęła stery, dzięki czemu chyląca się ku upadkowi pracownia mocniej stanęła na nogach. Wacław umarł w 1977 roku. Kilka lat później, w 1982 roku, do rodzinnej firmy dołączył mąż Leokadii, Jan II. Wcześniej nie miał na to ochoty – przez 25 lat wolał być radcą prawnym. Ale w końcu przyszło mu się zaangażować. Skoro tak, musiał zrobić uprawnienia mistrzowskie. To trochę tak, jak w „Skrzypku na dachu”, kiedy Tewje śpiewa: Tradycja, Tradycja... Tradycja! Tradycja, Tradycja... Tradycja! Kto dzień po dniu na dom zarabiać musi, Bo chcą jeść codziennie żona oraz dzieci? Kto swą modlitwę odmawiać rano zwykł, Kto przed wszystkimi ma tu głos? To tata, to tata – Tradycja! To tata, to tata – Tradycja! W tym samym czasie ich syn, zbuntowany 20-letni Maciej Kielman, postanowił wyjechać ze znajomymi na stałe do Nowej Zelandii. Była końcówka stanu wojennego. Młody Kielman miał dosyć. Jeśli lata 70. kojarzyły się ze słońcem, kwiatami, małym fiatem, ba – szansą na mieszkanie w spółdzielni za jakieś 15–20 lat, tak lata 80. raziły już tylko brzydotą. Brzydkie były ulice, na nich smutni ludzie. W sklepach zazwyczaj były tylko puste półki. Jedzenia się nie kupowało – ​zdobywało się je. Chyba że ktoś miał dolary. O, wtedy mógł pójść na zakupy do Peweksu (chodziły tam dwie grupy osób – ludzie bogaci i biedni. Bogaci kupowali tam wszystko, biedni tylko spirytus, był tam wyjątkowo tani). Rozrywka? „W ówczesnej Polsce sieć gastronomiczna dostępna po godzinie 22, a więc coś,

z czego mogliśmy skorzystać po koncercie, była ograniczona do tzw. dancingów. Niektóre restauracje, w tym hotelowe, prowadziły z powodzeniem tę egzotyczną formę działalności kulturalnej, sprowadzającej się do występów jakichś szemranych zespolików muzycznych, wzbogaconych żenującym striptizem w towarzystwie żywego węża lub występem tandetnego iluzjonisty” wspomina Tomek Lipiński na swoim blogu pierwszą trasę legendarnego zespołu Brygada Kryzys. Młody Kielman nie wiedział, co ze sobą zrobić. Jego plan na życie brzmiał tak: być jak najdalej od Polski. Rzucił studia i zamiast w Nowej Zelandii, wylądował na Warmii, w gospodarstwie rolnym, a raczej w nieformalnej komunie hipisowskiej. Gospodarstwo, jak na lata 80., było ogromne: 80 ha ziemi, ponad 300 owiec, wielki sad. Członkowie komuny chcieli być samowystarczalni, żyć zgodnie z naturą i z dala od rzeczywistości. Sprzedawali skóry, mleko, mięso. Maciej się w to wciągnął. Na Warmii spędził rok. W 1985 roku Maciej Kielman, syn Leokadii i Jana II, stanął zdenerwowany przed szeregiem pracowników. „Słuchajcie, Maciek dołącza do zespołu, od dziś będzie z nami pracował”, ojciec razem z matką przedstawiali go załodze. Zaczął jako uczeń. Siedział po prawej stronie majstra i podawał mu narzędzia, kopyta. Rodzice wyznaczyli mu niewielką pensję i przykazali pracownikom, aby się z nim nie cackali, tylko ostro gonili do pracy. Taka praktyczna szkoła, kształtowanie charakteru. Podobnie było zresztą z jego dziadkiem Wacławem. Gdy pojawił się w zakładzie, pracownicy usłyszeli od szefa, Jana I, że „Wacusiowi trzeba dać w kość”. Maciej przeszedł po kolei przez wszystkie stanowiska w pracowni. Rozbierał buty, żeby zobaczyć jak są zrobione, poznawał procesy ręcznej produkcji. Gdy zaczął wreszcie naprawiać buty (tylko firmowane logo JK), pracował na akord. Im więcej naprawiał, tym więcej zarabiał. Pierwsze buty samodzielnie zrobił po roku pracy. Wyszły słabo, ale Maciej i tak był z nich dumny i je nosił. Ma je do tej pory. Zrobił też buty swojej narzeczonej, Monice. Chciał jej zaimponować. Najwyraźniej mu się udało, bo pobrali się w 1987 roku.

„Najpopularniejsze buty są ze skóry cielęcej. Ale można też mieć buty ze skóry pytona, strusia, hipopotama, rekina, krokodyla, jaszczurki albo ucha słonia.” Wystawa sklepu Kielmanów przy ulicy Chmielnej, Warszawa, 2005 rok

Osiem par Stevena Seagala Była pierwsza połowa lat 90., gdy w Warszawie pojawiła się Sophie Marceau. Przyjechała tu z mężem, reżyserem Andrzejem Żuławskim. Ich małżeństwo dopiero się zaczęło (w sumie będzie trwać 16 lat). Marceau była szczupła, wysoka (173 cm wzrostu) i piękna – nawet kiedy nieumalowana wychodziła po zakupy na warszawskim Ursynowie. Wyglądała jak rosyjska księżniczka – dumna i wyniosła. (Później zresztą Rosjankę zagrała, choć nie księżniczkę, ale kochankę hrabiego, Annę Kareninę, która rzuca się pod pociąg). Marceau podczas pobytu w stolicy trafiła do zakładu szewskiego Kielmana. Buty nie kosztowały tu już 25 dolarów, ale nadal były dużo tańsze niż na Zachodzie. Aktorka zamówiła tradycyjne, eleganckie półbuty na obcasie, a zrobiła to po polsku, bo zdążyła już poznać język męża. Pewnego dnia, siedząc na kanapie u Kielmana, w przerwie między jednym a drugim obrysem stóp, udzielała wywiadu. Fotoreporterzy próbowali uwiecznić tę chwilę, ale okaza​ło się, że prawa do wizerunku aktorki były wykupione przez pewną firmę i bez jej zgody nie można publikować zdjęć gwiazdy. Polscy fotoreporterzy, wyraźnie wściekli, musieli więc schować aparaty. Ale i tak wizyta Marceau u Kielmana zapoczątkowała nowy trend. W wolnej Polsce w zakładzie Kielmana pojawiły się i inne znane postacie z zagranicy. Jedną z nich był Donald Sutherland. Był rok 1990, a aktor kręcił akurat w Polsce film „Prominenta” w reżyserii Johna Irvinga. Grał w nim urzędnika Józefa Burskiego, którego z dnia na dzień, bez żadnej przyczyny, pozbawiono stanowiska

i służbowego samochodu. Siedząc na sofie u Kielmana, Sutherland wysłał pomocnika po gumy do żucia do Peweksu. Kiedy przymierzał buty, był zachwycony. Zadzwonił do syna, Kiefera (też aktora), żeby się pochwalić: „Synu, przyjeżdżaj, tu mają ekstrabuty”. Kiefer faktycznie dwa dni później przyleciał ze Stanów do Warszawy. Kupił jedną parę butów – nie na miarę, ale gotową, z półki. Jego ojciec wziął dwie pary, na miarę. Jeremy Irons przy okazji pobytu w Polsce też zamówił jedną parę – to były czerwone buty z pięknie polerowanej skóry cielęcej. Przysłał później kartę z podziękowaniami. Za to Steven Seagal zamówił aż osiem par. Miał tylko jedno życzenie, żeby buty nie były zbyt twarde. Maciej zastanawiał się, co zrobić, aż w końcu wpadł na pomysł. Pociął na kawałki swój strój do nurkowania i zrobił w butach wkładkę z neoprenu, żeby miały amortyzację.

Pożegnanie z zegarmistrzem Wraz z końcem systemu socjalistycznego, u Kielmana zaczęły zacho​dzić zmiany. Przede wszystkim skończyły się problemy ze skórą. Można było wreszcie odetchnąć. Kielmanowie doszli też do wniosku, że ​duszą się na małej powierzchni w zakładzie. Próbowali namówić rodzinę zegarmistrza, żeby przeniosła się w inne miejsce. Bezskutecznie. Rodzina zegarmistrzów przenosić się nie zamierzała. Byli tu od kilku dekad, mieli stałych klientów. Atmosfera w zakładzie była, oględnie mówiąc, napięta. Sytuację uratowała Leokadia Kielman, matka Macieja, ujawniając swój talent negocjacyjny. Usiadła do rozmów z żoną zegarmistrza i długo ją przekonywała, że idą takie czasy, w których i jednej, i drugiej rodzinie najlepiej będzie osobno. Oba biznesy potrzebowały więcej przestrzeni. W końcu udało im się dogadać – cztery dekady współpracy zakończyły się rozstaniem. Kielmanowie postanowili upodobnić wnętrze zakładu do stylu przedwojennego. Chcieli zrobić ze sklepu salonik. Pojawiły się dwie sofy. Na półkach i w stylowych, przeszklonych gablotach stanęły luksusowe modele butów: wieczorowe, do gry w golfa, do jazdy konnej, ze skóry licowej lub zamszowej, niskie lub z cholewkami. Na ścianach zawisły zdjęcia przodków. Tak salon Kielmana wygląda do dzisiaj.

Buty mówią wszystko o człowieku To naturalne, że kiedy Maciej Kielman widzi kogoś po raz pierwszy, jego wzrok wędruje w dół, na buty. Wprawne oko od razu zauważy, czy but jest ręcznie

zrobiony, czy nie. Butów ręcznie szytych jest w Polsce niewiele. Nosi je jeden na kilkanaście tysięcy Polaków. Znacznie więcej jest butów imitujących szycie ręczne. Tylko fachowiec zauważy różnicę – imitacje są szyte przez maszynę równiutko nitka przy nitce, ręczne szycie idealnie równe nie jest . Buty mówią wszystko o człowieku, o jego charakterze. W latach 90. w jednym z polskich banków pięciu pracowników udzielało kredytów. Klienci czterech pracowników spłacali kredyty nieregularnie – zazwyczaj 2 na 10 nie spłacało w ogóle. U piątego spłacalność wynosiła równe 100 procent . Kto dostawał kredyt, płacił jak w zegarku. W dodatku ten piąty pracownik kredytów udzielał najszybciej, już po 2–3 minutach od spotkania. Pewnego dnia kolega docisnął go, na czym polega jego tajemnica, a ten wyznał, choć bardzo niechętnie, że... przygląda się butom. Jeżeli klient ma buty zadbane, pieniądze dostaje. Jeśli brudne, jego podanie jest odrzucane. Jeśli komuś nie chce się zadbać o buty, to jak zadba o kredyt? „Nigdy się jeszcze nie zawiodłem” wyznał bankowiec koledze. Na ile ta anegdota opowiadana przez Macieja jest prawdziwa – nie wiadomo. Z całą pewnością wiadomo za to, że Polaka nadal można poznać po butach. Maciej Kielman w każdym razie potrafi go w ten sposób poznać. Jeszcze w PRL o dobre buty było trudno, nic więc dziwnego, że zimą nasi rodacy nosili relaksy (przypominały buty Neila Armstronga na Księżycu, uchodzące za szczyt obciachu), w szkole – w juniorkach, a latem – w sofiksach, czyli butach pseudosportowych. Wzorem peerelowskiej elegancji był porucznik Borewicz. Nosił barwione na indygo dżinsy Wrangler z Peweksu, koszulkę Puma i podróbkę amerykańskiej kurtki wojskowej M65. Pachnieć musiał Old Spicem. Cóż, jaki James Bond, taka moda. Później wraz z nadjeściem wolności sytuacja się poprawiła. Polacy zaczęli się bogacić, podróżować, mieć kontakty z obcokrajowcami i obserwowali, w czym chodzi świat . Dziś buty zakładamy nieco lepsze niż za PRL, ale ciągle bywają brudne. Polaka poznasz więc po butach, ale brudnych.

Siedmiomilowych nie zrobimy Kiedy do sklepu Kielmana wchodzi klient, słychać charakterystyczny dźwięk dzwonka. Jeśli to młody człowiek, pewnie szuka butów do ślubu. Ale młodych nie przychodzi tu zbyt wielu. U Kielmana robią zakupy przede wszystkim ludzie w wieku 40–50 lat, którzy mają tzw. ustabilizowaną sytuację życiową. Czyli pieniędzy im nie brakuje. Typowy klient nosi garnitur, ale może też być ubrany swobodnie. Szczególnie w sobotę dominują osoby w stylu casual, albo jak kto woli – na sportowo. W PRL blisko połowę klientów stanowili dyplomaci

zagraniczni. Obecnie dużo więcej jest Polaków. To znak, że się bogacimy. – Dzień dobry, chciałbym kupić buty – zaczyna standardowo klient . – A jakie szanowny pan sobie życzy? – pyta Kielman. – Półbuty, eleganckie do garnituru. – Proszę zobaczyć – właściciele pracowni lub pracownica wyjmują z witryn sklepu już gotowe, uszyte ręcznie buty. Jeśli klient jest tu pierwszy raz, wybierze raczej klasyczne, czarne, gładkie „oksfordy” – od angielskiej zbitki oxford shoes, czyli butów noszonych na słynnym uniwersytecie. Po raz pierwszy mężczyźni zaczęli je zakładać jeszcze w XIX wieku. W przedwojennej Polsce zwano je z kolei „wiedenkami”. Czarne lub brązowe, gładkie, bez zdobień i ażurków. Oksfordy to hołd złożony tradycyjnej elegancji. Ewentualnie klient (jeśli jest tu pierwszy raz) kupi golfy, czyli buty dziurkowane z przodu. Cena? 3 tysiące złotych na zamówienie, 2,5 tysiąca złotych z półki. W obu przypadkach ze skóry cielęcej. – A dlaczego mam tyle wydać, a nie pójść do sieciówki i kupić sobie buty za 200 złotych? – mógłby zapytać klient . (W praktyce raczej o to nie pyta, bo jeśli już wchodzi do pracowni ręcznie szytych butów, to wie, czego może się spodziewać. Przyznajemy uczciwie: pytanie pojawiło się w głowach autorów). – Bo to świetna, luksusowa rzecz. Niepowtarzalna. Nie da się zrobić ręcznie dwóch takich samych par – odpowiedziałby Maciej Kielman, gdyby jednak takie pytanie padło. – A czy szybciej się w nich będzie chodziło? – drążą dalej autorzy, wcielając się w opryskliwego klienta. – Siedmiomilowych nie zrobimy. Ale będzie się pan dobrze w nich czuł. Zapomni pan, że ma buty na nodze. Bo noga będzie mniej się pocić (skóra buta wszak oddycha) i nie zmęczy się pan chodząc – próbowałby odpowiedzieć właściciel. W 2001 roku młoda kobieta przyniosła do zakładu Kielmana buty swojej prababci, wykonane w 1923 roku jeszcze przez założyciela firmy Jana Kielmana. Świadczyły o tym podpis „Jan Kielman” i data, umieszczone na wyściółce w środku buta. Po prawie 80 latach buty wciąż były w dobrym stanie, a klientka chciała je tylko odświeżyć. Przez ostatnie dekady nie noszono ich zbyt często. Córka i wnuczka miały stopy większe niż pierwsza właścicielka. Dopiero prawnuczka miała identyczną nogę, jak prababcia. Maciej chciał odkupić buty, ale nie zdołał namówić nowej posiadaczki obuwia. Postanowił więc zrobić podobne. Dziś buty w identycznym fasonie są w ofercie firmy. Jedna z uszytych par stoi w witrynie zakładu. Jak się okazuje, fason butów robionych na zamówienie zmienia się niewiele. Przy Chmielnej 6 – mimo że okolica się zmienia i naprzeciwko Kielmana

jest wietnamski bar szybkiej obsługi – wciąż króluje minimalizm i klasyka.

Maciej Kielman

Łub, dratwa i wosk pszczeli Jakie są różnice między tym, jak dziś szyje się buty, a tym, jak robiono to dawniej? We współczesnych butach nie ma lipy. Dosłownie. Dla wzmocnienia podeszwy i nadania butom sprężystości teraz stosowane są sprężyste metalowe blaszki. Taka blaszka sprawia też, że przy obcasie podeszwa się nie załamuje. Kiedyś w tym celu stosowano kawałek drewna – łub (korę drzewną). W Pruszkowie była przed wojną fabryka drewnianych ołówków z lipy. Przywożono do niej wielkie bale lipy – w fabryce wykorzystywano z nich jedynie twardy rdzeń drzewa, a korę odrzucano. Wacław Kielman wysyłał pracownika z furmanką i zwoził tę korę pod zakład. Gdy zamknięto fabrykę ołówków, Kielmanowie dogadali się z tartakiem pod Iławą, gdzie także cięto lipy. Do szycia podeszwy używa się przędzy konopnej i lnianej, ręcznie skręcanej w dratwę i pokrywanej pszczelim woskiem. W oba końce prawie trzymetrowej dratwy kiedyś wkręcona była szczecina dzika, służąca do łatwiejszego przeciągania jej podczas szycia przez skórzane warstwy podeszwy. Dziś szczecina dzika już nie jest stosowana. (Dziki nie są w stanie urosnąć do odpowiednich rozmiarów. Odstrzeliwuje się je, zanim to się stanie). Włosi wprowadzili więc nylonową

imitację szczeciny. I zmiana ostatnia: czeladników zawożących buty do klienta zastąpili kurierzy. Choć najczęściej klienci po prostu odbierają buty na miejscu, w zakładzie. Buty na miarę trochę tracą swój urok, gdy przynosi je zarośnięty facet w kombinezonie firmy kurierskiej i zostawia w recepcji biurowca. Już lepiej pójść do sklepu, który wygląda tak, jakby przez ponad sto lat nic się w nim nie zmieniło.

Stopa cegła Klient może kupić gotowe buty prosto z witryny. Pod warunkiem rzecz jasna, że będą na niego pasowały. Jeśli coś go lekko uwiera, majster na miejscu może to poprawić. Kupienie butów robionych ręcznie, ale jeszcze nie na konkretną stopę, to pierwszy krok – coś jak sięgnięcie po pierwszy artefakt w grze komputerowej typu „Warcraft” albo „Wiedźmin”, który ma wzmocnić postać. Krok dla nieźle zarabiającego „białego kołnierzyka” albo przedsiębiorcy finansowo osiągalny bez większych problemów. Kto pochodzi trochę w takich butach, zachwyci się i wróci, ten zleci już szycie butów na miarę. Wtedy Maciej Kielman przygarnie go na lata. Gdy już wybiorą razem model buta dla klienta, Maciej zapyta, jaki ma być szpic, czyli czubek buta. Bardziej wydłużony? A może bardziej zaokrąglony? Po czym nastąpi pokaz butów z różnymi czubkami. Kielman zaprezentuje na przykład but bardzo wydłużony, tzw. typ południowy. Przy okazji wyjaśni, że nie każdemu z nim do twarzy, a właściwie „do stopy”. Tak jak nie każda kobieta powinna nosić mini, tak nie każdy mężczyzna powinien nosić buty w typie południowym. Jak ktoś ma szerokie paluchy w stopie, to powinien tego modelu unikać. Z kolei jeśli mężczyzna jest wysoki, ale ma małe stopy, Kielman będzie go namawiał na przedłużone czubki. Tak samo Maciej zrobi, jeśli klient zdejmie swoje buty i okaże się, że ma cegłę. Czyli stopę krótką i szeroką. A jak ktoś jest niski, gruby i ma wielkie stopy? Wtedy jego buty powinny mieć zaokrąglone noski. W zaokrąglonym nosku palec dochodzi troszkę dalej i but jest krótszy.

Podrapane kangury Kiedy Maciej ustali już kształt buta, będą wspólnie z klientem wybierać rodzaj skóry. Świńskiej Kielmanowie nie używają. Nie nadaje się na buty, zwłaszcza na wyłożenie nią środka. Nie oddycha i nogi się w niej pocą. (Ze skóry świń na buty nadaje się tylko skóra ze świnki pekari, która żyje w obu Amerykach. Jest

cienka, ale mocna. Robi się z niej też eleganckie rękawiczki). Najpopularniejsze buty są ze skóry cielęcej. Ale można też mieć buty ze skóry pytona, strusia, hipopotama, rekina, krokodyla, jaszczurki albo ucha słonia. Egzotyczne skóry są sprowadzane z zagranicy, od legalnie handlujących nimi firm, zgodnie z Konwencją Waszyngtońską CITES (o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami) – na przykład ucho słonia przyjeżdża z RPA. Niektórzy klienci chcą tylko kangura i nic innego. Jego skóra jest cienka, ale bardzo wytrzymała. Kangur używany jest zazwyczaj do produkcji najlepszego obuwia sportowego (wyczynowego), piłek rugby oraz do szycia luksusowych pantofli. Kangury walczą ze sobą i często ich skóra jest podrapana. Później, siedząc na lunchu w dobrej restauracji, drapieżny bankowiec będzie mógł podwinąć nogawki spodni (pewnie też szytych na miarę) i opowiedzieć historię swoich butów. Z kolei struś, dzięki porom na powierzchni, znakomicie oddycha i umożliwia idealne ułożenie się do kształtu stopy. Na skórze strusiej widać wyraźne wypustki – to pozostałość po piórach. Nie do zniszczenia jest rekin. O ile skóra cielęca po 15 latach noszenia na spoconych stopach może się trochę zniszczyć, to skóra rekina jest wieczna i prawie na pewno przeżyje swojego właściciela. Chcąc zniszczyć buty z rekina, trzeba by sięgnąć po wiertarkę. („Każda religia obiecuje nieśmiertelność, tu można dostać namiastkę obcowania z nieśmiertelnością” – komentuje Maciej Kielman). Buty z rekina kosztują 4,5 tysiąca złotych. Czym jest 4,5 tysiąca wobec wieczności? Buty z węgorza są dość delikatne, ale z okonia czy łososia wystarczająco mocne, aby służyły przez lata. Kiedy Kielman zrobił na próbę szaro-czerwone buty z okonia morskiego, to na wystawie stały raptem dwa dni. Od razu znalazł się kupiec. Buty robi się też ze skór żab czy płaszczek. Najdroższy i najbardziej ekskluzywny jest jednak aligator. Para butów z aligatora kosztuje około 9 tysięcy. Jeśli klient jest tu już nie po raz pierwszy, Maciej zaproponuje mu buty na lato. Na takie lekkie buty idealnie nadają się licowe skóry kozie, zwane giemzami. Nie są zbyt wytrzymałe, ale idąc w ostrym lipcowym słońcu ulicami żelbetonowego miasta, ich nabywca będzie się czuł, jakby nie miał nic na stopach. W takich butach nogi się właściwie nie pocą. Na jesień i zimę poleci z kolei cordovan, czyli specjalnie wyprawianą skórę z końskich zadów. Trwała i prawie obojętna na wilgoć. Z upływem lat pięknie patynuje; najlepsze cordovany produkuje się w USA, choć nazwa pochodzi z hiszpańskiej Kordoby, gdzie buty z tej skóry robili jeszcze Maurowie.

Oddycha przez podeszwę Rozmowa Kielmana z klientem powoli zbliża się do końca. Niedługo zamówienie zostanie przekazane do warsztatu. O spody, czyli podeszwy, nie trzeba raczej pytać, bo nie ma luksusowego buta bez skórzanego spodu. A jeśli ktoś jednak zapyta (będąc takim ciekawskim, jak autorzy), usłyszy, że około 30 procent „oddychania” butów odbywa się przez podeszwy. Jeśli spody butów zamiast ze skóry będą zrobione z tworzywa sztucznego, nogi będą się szybciej męczyć. Poza tym skórzane podeszwy wchłaniają wilgoć. W ciągu kilkunastu godzin aktywności stopy dorosłego człowieka mogą oddać przeszło 100 mililitrów wody. Jedynie naturalna skóra jest w stanie wchłonąć taką dużą dawkę wilgoci. Najlepszą skórą na spody jest krupon bydlęcy, tzn. gruba skóra z części grzbietowej. Po specjalnym procesie garbowania, skóra ta ​staje się ścisła, elastyczna i odporna na ścieranie. Klientowi pozostaje jeszcze wybrać rodzaj szycia (ścieg typu sztuper, perełka, piętrowy, potrójny, a może antyczny?) i kolor futrówki (warstwa skóry lub tkaniny wyścielającej wnętrze buta). Maciej zapyta więc, jak często buty będą noszone – jeśli często, lepiej wybrać naturalną futrówkę cielęcą. Ale bywają też czerwone futrówki. Robią wrażenie po zdjęciu butów. Wreszcie – i to jest ostatnia decyzja do podjęcia – grubość zelówki. Niektórzy uważają, że im grubsza, tym lepsza i wybierają zelówkę o grubości 1,2 centymetra. Ale są i tacy, którzy wolą „piątkę”, czyli tę o grubości 5 milimetrów. Na koniec do Macieja dołączy majster, który obejrzy stopy. Klient stanie w samych skarpetkach, a majster zrobi obrys na brystolu. Gdy klient ma jedną stopę dłuższą a drugą krótszą albo nogę dłuższą i krótszą, można tak wypoziomować buty, żeby ukryć defekty. Płaskostopie? Trzeba stopę wzmocnić specjalną wkładką. Klient w zakładzie obuwniczym ma się poczuć jak u lekarza. Buty mają być „zdrowe” i nie powiększać choroby. U Kielmana znajduje się specjalna książka, w której zapisane są miary klientów. Każda miara podpisana jest nazwiskiem, dzięki czemu następnym razem klient może zamówić buty telefonicznie. Maciej podyskutuje jeszcze przyjaźnie ze swoim klientem, pożegna się i poczeka, aż zamkną się za nim drzwi. Po gotowe buty klient wróci najwcześniej za cztery tygodnie. I oczywiście będzie musiał za nie zapłacić.

900 par kopyt Teraz majster według miary wyrzeźbi kopyto z kawałka brzozowego lub bukowego drewna. Każdy klient ma swoje kopyta, czasami nawet kilka par. Wszystkie są

podpisane i przechowywane w zakładzie. U Kielmana skatalogowanych jest ponad 900 par kopyt . (W czasie powstania warszawskiego wiele kopyt spłonęło. Palono nimi w piecach w czasie ciężkiej zimy). Kopyto majster wstępnie formuje na maszynie tokarskiej, a później już ręcznie wykańcza pilnikiem. Gdy jest gotowe, wraz ze skórą – też podpisaną nazwiskiem klienta – trafia do pracowni cholewkarskiej. Na półbuty potrzeba około 30 decymetrów skóry. Tu za skórę bierze się kamasznik, specjalista od szycia cholewek. Wycina w skórze wierzchy butów i szyje z nich cholewy. Jeśli klient sobie życzy, może dołożyć na nich niewielki monogram. Teraz cholewki wracają do majstra, który sprawdzi, czy są dobrze uszyte. Jeśli majster nie ma uwag, szewc naciąga skórę na kopyto i obija gwoździkami. Robi też podeszwę i zszywa razem cholewkę i podeszwę. Szyje ręcznie szydłem szewskim. Jeśli noga jest trudna i nietypowa, robi się próbną parę ze skór niskogatunkowych. Klient ma takie próbne buty założyć, aby majster zobaczył, czy wszystko dobrze się układa. Do łatwej nogi przymiarka nie jest konieczna, przychodzi się tylko po odbiór butów. Zdarzyło się kiedyś, że klientowi ta próbna para tak się spodobała, że oświadczył, że musi ją mieć. Nie dało mu się tego wyperswadować. Próbne buty wykończono i zapakowano. W rezultacie dostał dwie pary. Reguły przewidują, że na końcu robi się obcasy i wykańcza but . Obcasom i krawędziom podeszwy – przy użyciu noża, pilnika i papieru ściernego – nadaje się ostateczny kształt oraz wygładza spody butów. Skórę następnie barwi się na pożądany kolor, impregnuje woskiem i „wypala”, czyli nabłyszcza na gorąco. Służą do tego specjalne narzędzia, nagrzewane nad palnikiem do odpowiedniej temperatury. Pozostaje jeszcze czyszczenie i polerowanie. Buty znów wracają do kontroli, dobierane są prawidła.

Rodzina Kielmanów w komplecie: (od lewej) Jan Kielman, Leokadia Kielman, Monika Kielman, Maciej Kielman. Warszawa, 2008 rok

„Kielmany” można kąpać Klient odbiera buty i, jeśli są to jego pierwsze buty robione na miarę, jest w szoku. Jego robione taśmowo buty, w których przyszedł do Kielmana, są lekkie. Te, które ma na stopach, są ciężkie, sztywne i twarde. Klient zmieni zdanie za dwie minuty. Dlaczego? O tym za dwie minuty. Buty dostaje w specjalnych woreczkach, z prawidłami, które są dosyć ciężkie. W papierowej torbie z logo firmy. – Ile w takich butach pochodzę? – pyta klient . – Zależy, jak pan będzie o nie dbał. Trzeba je natłuszczać kremem, trzymać na prawidłach – odpowiada Maciej Kielman. Gdy ktoś ma problem z poceniem, mimo że skóra buta oddycha, usłyszy, że koniecznie powinien posypywać stopę talkiem. Bo inaczej but może być od potu „przepalony”. Skóra buta robi się wtedy czarna już po roku czy dwóch latach. Wtedy wkłada się do środka łatki skórzane. To jednak wyjątkowo rzadkie sytuacje. Bo, jak mówią klienci, „Kielmany” można kąpać. To znaczy, że są praktycznie niezniszczalne. Buty naprawia się ręczne. Wymieniane są zelówki. Bywa, że ktoś niszczy je

po pół roku, ale niektórzy noszą buty i kilka lat bez naprawy. Ważne, żeby but na drugi dzień po chodzeniu wypoczywał. Noszenie codziennie tego samego obuwia nie jest wskazane. A dlaczego po dwóch minutach klient jest zadowolony? Po pod wpływem ciepła skóra robi się elastyczna i coraz wygodniejsza. Po tym czasie nikt nie chce już wracać do zwykłych butów.

Epilog Firma Kielman jest zaliczana do jednej z tysiąca najbardziej ekskluzywnych firm w Europie, i jako jedyna z Polski figuruje w brytyjskim almanachu „Europe Elite 1000” (opis książki brzmi dumnie: „Fully revised and updated annually, Europe’s Elite 1000 – The Ultimate List is a unique, insiders’ guide to the finest Europe has to offer”, czyli „Poprawiony i aktualizowany co roku Europe’s Elite 1000. Unikalny przewodnik, pisany przez znawców po najlepszych rzeczach, które Europa może zaoferować”). Obecnie ma 18 pracowników, kilka osób pracuje tu od 30 lat . Maciej postawił na internet . Zdobywa w ten sposób klientów m.in. z USA, Japonii i Singapuru. Dzięki instrukcji na firmowej stronie internetowej, z łatwością można wziąć miarę i po przesłaniu jej do pracowni zamówić uszycie butów w dowolnym fasonie, kształcie i kolorze. Bywa, że klienci, którzy mają swoją miarę w pracowni, kolejne zamawiają już e-mailem. Piąte pokolenie u Kielmanów to syn Jan III. Skończył ochronę środowiska na warszawskiej SGH. Po studiach, podobnie jak jego dziadek i ojciec, pojawił się w zakładzie jako zwykły pracownik. Jego specjalność to paski do luksusowych zegarków, które sam wprowadził do sprzedaży. Oryginalny firmowy pasek do zegarka za kilkanaście-kilkadziesiąt tysięcy złotych kosztuje 2 tysiące złotych. U Kielmana luksusowy pasek z aligatora można mieć za 600 złotych. Maciej Kielman nadal ma w sobie coś z buntownika. Wolny czas aktywnie spędza w górach (jeździ rowerem, uprawia skialpinizm) i blisko wody (na żaglach, kajakach, nurkując). Tradycyjnie, wszyscy Kielmanowie należeli do Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego – członkowie ich rodziny byli jego współzałożycielami. Macieja straszliwe nudziły wielogodzinne narady klubowe. Jak mawia „udziela się bardziej na wodzie niż w salonie.” Za ten brak przekonania do narad wyrzucono go ostatnio z WTW. Zaproszenia na narady ciągle jednak dostaje jego matka, Leokadia. W lipcu 2004 roku Sąd Najwyższy, po kasacji Rzecznika Praw Obywatelskich prof. Andrzeja Zolla, uznał, że w wyroki w aferze mięsnej wydano z rażącym naruszeniem

prawa, nie zapewniając oskarżonym rzetelnego procesu. Zegarmistrz Czesław Pieśkiewicz zmarł w 1985 roku. Po śmierci założyciela, firmę prowadzili wspólnie jego żona Zofia i syn Janusz. Od 1996 roku mieści się ona przy ulicy Ptasiej 2. Obecnie właścicielem zakładu jest Janusz Pieśkiewicz z synem Kamilem. Prowadzą m.in. oficjalny serwis Rolexa. Zegarki tej marki można też tutaj kupić. Hanka Bielicka zamawiała u Kielmana buty do samej śmierci. Kiedy już miała kłopoty z poruszaniem się, Maciej Kielman jeździł do niej osobiście i na miejscu sprawdzał, czy buty pasują.

Kiedy po raz pierwszy zjawiliśmy się w wydawnictwie Agora z konspektem książki, którą teraz, Czytelniku, trzymasz w rękach, usłyszeliśmy: „Doskonały pomysł, zróbmy to!”. To znaczy, my na pewno byliśmy przekonani, że to doskonały pomysł, oni zaś na pewno powiedzieli: „Zróbmy to”. (Co do reszty, to mamy już mniej pewności, bo od tej wizyty upłynęło sporo czasu.) Nasi przemili rozmówcy z całą pewnością zaraz jednak dodali: „Ale nie chcemy wywiadów, tylko reportaże. Mamy za dużo wywiadów”. I w tym momencie miny nam mocno zrzedły. Bo musisz wiedzieć, Czytelniku, że bardzo lubimy robić wywiady. Nasza poprzednia książka, „Łowcy milionów”, składała się z samych wywiadów. A tu, jak by to powiedzieli nasi bohaterowie, „lipa”. Bo „legularnie czuliśmy mojra”, czyli – tłumacząc z gwary warszawskiej – mieliśmy obawy, czy damy radę. Nasze upodobanie do wywiadów jednak się przydało – książka ta nie powstałaby, gdyby nie długie rozmowy. Nie byłoby rozdziału pierwszego, gdyby nie życzliwość Teresy Herse-Górskiej, Jana Górskiego, Marty Jabłkowskiej-Wojtasik oraz Jana Jabłkowskiego. Rozdział drugi nie zostałby napisany bez nieocenionej pomocy Małgorzaty Wróblewskiej-Blikle oraz prof. Andrzeja Bliklego, którzy byli na tyle mili i wyrozumiali, że przez wiele godzin znosili naszą obecność w swoim domu. Rozdział trzeci to efekt spotkania z panią Elżbietą Jasińską i panem Januszem Profusem, który rozmawiał, jednocześnie oprowadzał nas po Pijalni Czekolady Staroświecki Sklep, fabryce Wedla, a przy tym wszystkim raczył czekoladą w ilościach przemysłowych. Rozdział czwarty nie istniałby, gdyby nie wielogodzinna opowieść Jerzego Turbasy, który z zapałem wdrażał nas w tajniki szycia i materiałów (do tej pory jesteśmy pod wrażeniem jego marynarki, w której wewnętrznej kieszeni

spektakularnie ukrył gruby portfel, czego absolutnie nie było widać). Rozdział piąty zawdzięczamy Dorocie Soszyńskiej i Wojciechowi Soszyńskiemu. Rozdział szósty to efekt rozmowy z Wojciechem Krukiem. Bardzo przy tym się śmialiśmy. Rozdział siódmy mogliśmy napisać dzięki Maciejowi Kielmanowi i jego żonie Monice. Wszystkie zasługi należą do nich, ewentualne błędy są naszą winą. Dziękujemy bardzo za pomoc. Przy pisaniu bardzo pomogły nam książki niezrównanego Wojciecha Herbaczyńskiego oraz fantastyczna pozycja Wiesława Wiernickiego „Wspomnienia o warszawskich knajpach”. Polecamy je każdemu. Wreszcie, chcemy podziękować naszej redaktorce, Karolinie Oponowicz, która sprawiła, że efekt finalny jest dużo lepszy, niż byłby bez jej pomocy (miała zawsze tylko kilka małych pytań). Na czeskich książkach w Polsce często pojawia się formuła: „Oto książka o radościach życia, o tym, że we wszystkim można dostrzec piękno”. Mamy nadzieję, że taką książkę udało nam się napisać. Leszek Kostrzewski i Piotr Miączyński

Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, PIW, 2014. Olgierd Budrewicz, Bedeker Warszawski, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, 1966. Olgierd Budrewicz, Opowieść pachnąca czekoladą, Agencja Reklamowa Padjas na zlec. Cadbury Wedel, Kraków, 2004. Olgierd Budrewicz, Sagi warszawskie, Czytelnik, Warszawa, 1967. Bitwa o handel – prezentacja Narodowego Banku Polskiego w ramach Portalu Edukacji Ekonomicznej. Anna Sieradzka, Moda w przedwojennej Polsce, PWN, 2013. Antoni Wiesław Blikle, Dzieje Zgromadzenia Cukierników miasta stołecznego Warszawy, https://polona.pl/item/398598/0/. Piotr Gabryel i Marek Zieleniewski, Polscy milionerzy, Dom Wydawniczy Babicz, Harasimowicz i Spółka, Poznań, 1995. Witold Gadomski, Spłaciliśmy dług „Gazeta Wyborcza” nr 276, wyd. 26.11.2012.

Gierka

(nowym

długiem),

Pola Gojawiczyńska, Dziewczęta z Nowolipek, Wydawnictwo Zielona Sowa, 2005. Wiktor Gumulicki, Opowiadania o starej Warszawie, PIW, 1960. Stanisław Grzesiuk, Boso, ale w ostrogach, Książka i Wiedza, 1997. Wojciech Herbaczyński, W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich, Veda, 2005. Feliks Jabłkowski, Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy. Romans ekonomiczny, Wydawnictwo Iskry, 2005. Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wikiźródła. Jacek Konikowski, Szlifować ćwierć wieku, „Puls Biznesu”, wyd. 18.02.2010. Mieczysław Kozłowski, wsp. Andrzej Stępień, Krótka historia rodzinnej firmy, Agencja Reklamowa Padjas, na zlec. Cadbury Wedel, Kraków, 2004.

Tomasz Kwaśniewski, Etaty przy stoliku, „Gazeta Stołeczna” nr 266, wyd. 15.11.2003. Tomasz Lipiński, Prywatna http://tomeklipinski.blogspot .com/

historia

Brygady

Kryzys,

Jemy w Łodzi, http://jemywlodzi.pl/ Krystyna Machlejd, Saga ulrichowsko-machlejdowska, Muzeum Historyczne m.st . Warszawy, 2006. Jerzy S. Majewski, Smaki dawnej Warszawy, „Palce Lizać” nr 12, wyd. 17.01.2011. Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa, Trudne decyzje, PIW, 1991. Przemysław Semczuk, Ignacy „Newsweek”, wyd. 6.02.2010.

Soszyński,

największy

biznesmen

PRL,

Serwis Made in Warszawa, http://madein.waw.pl. Bernard Singer, Moje Nalewki, Czytelnik, 1993. Strona internetowa Muzeum Konstancina, http://muzeumkonstancina.pl. Anna Strzeżek, Od konsumpcji do konspiracji, czyli warszawskie lokale gastronomiczne 1939–1945, Trio, 2012. Wisława Szymborska, Mężczyźni w ubraniach, „Gazeta Wyborcza” nr 58, wyd. 9.03.2002. Dorota Terakowska, Wielcy krawcy odchodzą, „Przekrój”, 1981. Jerzy Turbasa, ABC męskiej elegancji, Wydawnictwo Literackie, 2002. Leopold Tyrmand, Dziennik 1954, Wydawnictwo MG, 2009. Wiesław Wiernicki, Wiesław Wiernicki, 1994.

Wspomnienia

o

warszawskich

knajpach,