rodzina teoria

SAVE OFFLINE

Mazowieckie Studia Humanistyczne Nr 1-2, 2005

Grażyna Cęcełek RODZINA - JEJ PRZEMIANY ORAZ ZAGROŻENIA I PROBLEMY WYCHOWAWCZE

Znaczenie rodziny jako środowiska wychowawczego Rodzina stanowi fundament społeczeństwa i trudno sobie wyobrazić bez niej jego funkcjonowanie. Wielu myślicieli, poczynając od Arystotelesa, do dzisiaj podkreśla, że rodzina jest społecznością powołaną do kształtowania życia jednostkowego, a jednocześnie stanowi podstawę życia społecznego. Pomimo, iż powstaje wciąż wiele nowych instytucji nastawionych na wspieranie rozwoju człowieka, żadna z nich nie jest w stanie zastąpić rodziny, która nadal jest najważniejszym środowiskiem życia i rozwoju człowieka. „W porównaniu z jakąkolwiek organizacją i instytucją, z jakimkolwiek społeczeństwem i państwem, rodzina zawsze pozostaje społecznością pierwotną i dla człowieka ma największe znaczenie"1. Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka, które kształtuje jego uczucia, postawy oraz wywiera ogromny wpływ na powstawanie systemu wartości, norm i wzorców postępowania. Inne grupy społeczne czy instytucje, takie jak: szkoła, grupy rówieśnicze, różnorodne organizacje, kościół uzupełniają jedynie wpływ rodziny na dziecko. Jednym z ważniejszych atutów decydujących o przewadze rodziny nad innymi środowiskami jest bardzo wczesne, już od momentu urodzenia się dziecka, rozpoczęcie jej oddziaływania. Rola rodziny jako środowiska wychowawczego nie ogranicza się tylko do wczesnych lat życia dziecka, nie kończy się nawet wtedy, gdy dziecko jest już samodzielne, czy też zakłada własną rodzinę. Świat życia rodzinnego otacza człowieka i trwa przez całe życie.

1

L. Dyczewski, Rodzina twórcą i przekazicielem kultury, Lublin 2003, s. 9.

240

Grażyna Cełęcek

„W środowisku rodzinnym tworzą się podstawowe cechy osobowości jednostki. W późniejszym wieku osobowość może ulegać różnym modyfikacjom, ale jej istota nie zmienia się"2. Człowiek jest owocem określonego scenariusza rodziny macierzystej i sam w dojrzałym życiu pisze scenariusz życia swoich dzieci. Rodzina wyznacza aspiracje i dążenia człowieka, kształtuje i rozwija sfery emocjonalne, postawy i zachowania. „W tym środowisku istota ludzka rodzi się, rozwija i dojrzewa do społeczeństwa. Jest to przestrzeń życia i miłości, w której zakorzeniony jest człowiek"3.

Definicje rodziny W obszernej literaturze przedmiotu spotyka się różnorodne definicje rodziny, zwracające uwagę na wzajemne relacje zachodzące między jej członkami oraz podkreślające fakt, że rodzina zapewnia ciągłość biologiczną i kulturową społeczeństwa. Według Jana Szczepańskiego, wybitnego socjologa polskiego, rodzina to „grupa złożona z osób połączonych stosunkiem małżeństwa i stosunkiem rodzice-dzieci"4. Zbigniew Tyszka określił rodzinę jako „zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji"5. W podobny sposób zdefiniował rodzinę Zbigniew Zaborowski, określając ją jako „grupę naturalną opartą na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji"6 i podkreślając, iż jest to grupa o charakterze wspólnoty, której podstawową funkcją jest utrzymanie ciągłości biologicznej społeczeństwa. Według Leona Dyczewskiego „rodzina jest podstawowym środowiskiem biologicznego i duchowego rozwoju człowieka"7. Analizując i porównując różne mniej lub bardziej zadowalające określenia rodziny, Franciszek Adamski podkreślił, że środowisko to można traktować zarówno w kategoriach grupy, jak i instytucji społecznej. Formułując definicję skłaniającą się w kierunku grupy społecznej, Adamski stwierdził, iż „rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, 2

Ks, E. Jarmoch, J. Jaroń, H. Pilus, Człowiek darem i tajemnicą w nauczaniu Jana Pawła / / , Siedlce 1999, s. 192. 3 Ibidem, s. 221. 4 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 149. 5 Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974, s. 74. 6 Z. Zaborowski, Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, Warszawa 1980, s. 14. 7 L. Dyczewski, Rodzina, społeczeństwo, państwo, Lublin 1994, s. 11.

241

Rodzina

oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną"8 i wymienił cechy wyróżniające rodzinę spośród innych grup, do których zaliczył: wspólne zamieszkanie członków, wspólne nazwisko, wspólną własność, ciągłość biologiczną oraz wspólną kulturę duchową. W przypadku tym analizie podlegają takie zagadnienia, jak rola i pozycja społeczna, bliskość przestrzenna, mała liczba członków, nieformalne wzory kontroli oraz nieformalne stosunki łączące członków grupy, przybierające charakter w pełni osobowy. Jeśli chodzi o rozumienie rodziny jako instytucji społecznej, „zawsze mamy na myśli jej formalne ustanowienie i funkcjonowanie według określonych norm społecznych w ramach danego systemu społecznej kontroli"9. W konsekwencji trzeba zatem powiedzieć, że dzisiejsza rodzina stanowi zinstytucjonalizowaną małą grupę, „posiada bowiem cechy upodabniające ją do małej grupy, ale odznacza się też pewnymi znamionami organizacji określającymi proces jej powstania, trwania, rozpadu czy zaniku"10. Trudności w jednoznacznym zdefiniowaniu rodziny wynikają z dużej różnorodności jej form, ciągłych przemian zachodzących w jej życiu oraz z wielości dyscyplin naukowych zajmujących się tą problematyką. Jednak należy zauważyć, iż definicje te nie wykluczają się wzajemnie, ale jedynie uzupełniają, dając pełniejszy obraz tego naturalnego środowiska wychowawczego, charakteryzującego się swoistymi cechami i sobie tylko właściwą strukturą. Ich autorzy podkreślają znaczenie tak ważnego czynnika decydującego o trwałości rodziny, jakim są więzi łączące ich członków oraz zgadzają się jednomyślnie, iż rodzina ma wobec innych grup społecznych znaczenie decydujące w wychowaniu młodego pokolenia. Zagadnienia małżeństwa i rodziny wysuwają się także na czoło działalności duszpasterskiej i naukowej Kościoła katolickiego. Myśl chrześcijańska postrzega w rodzinie podstawową wspólnotę miłości i życia, na której opiera się życie społeczne człowieka. W Liście do rodzin Jan Paweł II pisze, że „rodzina jest wspólnotą osób, najmniejszą komórką społeczną, a jako taka jest instytucją podstawową dla życia każdego społeczeństwa"11.

Funkcje rodziny Rodzina jako podstawowa grupa społeczna, instytucja i środowisko wychowawcze wypełnia istotne funkcje zarówno w interesie społeczeństwa, jak 8

F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s. 29. Ibidem, s. 30. 10 Ibidem, s. 31. 11 Jan Paweł II, List do rodzin, Częstochowa 1994, s. 17.

9

242

Grażyna Cełęcek

i jednostki, zaspokajając również potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczne swoich członków. Funkcje rodziny to cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, jakie pełni rodzina na rzecz swoich członków. W bogatej literaturze dotyczącej problematyki rodziny można znaleźć różne klasyfikacje funkcji rodziny, różniące się liczbą wymienianych zadań, zasadami podziału, użytą terminologią i sposobem opisywania. Z. Tyszka12 wymienia dziesięć funkcji rodziny, które łączy w cztery podstawowe grupy: 1. Funkcje biopsychiczne: - funkcja prokreacyjna; - funkcja seksualna. 2. Funkcje ekonomiczne: - funkcja materialno-ekonomiczna; - funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca. 3. Funkcje społeczno-wyznaczające: - funkcja klasowa; - funkcja legalizacyjno-kontrolna. 4. Funkcje socjopsychologiczne: - funkcja socjalizacyjna; - funkcja kulturalna; - funkcja rekreacyjno-towarzyska; - funkcja emocjonalno-ekspresyjna. Nieco inną klasyfikację przedstawia F. Adamski13, który dokonuje dwojakiego wyodrębnienia funkcji pełnionych przez rodzinę: - uwzględniając znaczenie rodziny jako grupy i instytucji społecznej oraz - biorąc pod uwagę aspekt trwałości i zmienności owych funkcji, a przez to ich znaczenia dla samej rodziny. Pierwsze podejście pozwala wyróżnić: 1. Funkcje instytucjonalne, dotyczące rodziny i małżeństwa jako instytucji społecznych, do których należą: - funkcja prokreacyjna albo biologiczna, podtrzymująca ciągłość społeczeństwa; - funkcja ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie; - funkcja opiekuńcza, zabezpieczająca członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych; - funkcja socjalizacyjna, polegająca na wprowadzaniu członków rodziny w życie społeczne i przekazywaniu im wartości kulturowych; 12 13

Z. Tyszka, op. cit.9 s. 69. F. Adamski, op. cii., s. 36-43.

Rodzina

243

- funkcja stratyfikacyjna, gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy oraz wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej; - funkcja integracyjna, będąca funkcją społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny. 2. Funkcje osobowe, dotyczące rodziny jako grupy społecznej, w skład któiych wchodzą: - funkcja małżeńska, zaspokajająca potrzeby życia intymnego małżonków; - funkcja rodzicielska, która zaspokaja potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci; - funkcja braterska, zaspokajająca potrzeby uczuciowe braci i sióstr. Funkcje rodziny rozważane z punktu widzenia ich trwałości i zmienności oraz ich znaczenia dla rodziny, F. Adamski podzielił na: 1. Funkcje istotne (pierwszorzędne), do których zaliczył: - funkcję prokreacyjną; - funkcję socjalizacyjną; - funkcję miłości. 2.Funkcje akcydentalne (drugorzędne) obejmujące: - funkcję ekonomiczną; - funkcję opiekuńczą; - funkcję stratyfikacyjną; - funkcję rekreacyjną; - funkcję religijną. Istnieje jeszcze wiele innych klasyfikacji funkcji rodziny dokonanych przez znawców tej problematyki. Należy jednak zauważyć, iż podziały te nie wykluczają się, nie zaprzeczają sobie nawzajem, raczej się uzupełniają i nakładają. Ich autorzy zgodnie podkreślają, iż funkcje rodziny stanowią istotną podstawę egzystencji rodziny oraz w dużym stopniu są od siebie zależne, gdyż zaspokojenie jednych potrzeb ma wpływ na jakość i efektywność zaspokajania innych potrzeb. Właściwie funkcjonująca wspólnota rodzinna stanowi wartościowe środowisko socjalizacyjne i wychowawcze dla swoich członków, którzy szukają w nim oparcia i zaplecza, poczucia i bezpieczeństwa oraz zaspokojenia podstawowych potrzeb.

Przemiany rodziny polskiej Przemiany, jakie dokonują się we współczesnej rodzinie nie zawsze pociągają za sobą skutki pozytywne. Coraz więcej rodzin nie potrafi sobie radzić w nowych warunkach społeczno-gospodarczych. Trudności te mogą uniemożliwić rodzinie

244

Grażyna Cełęcek

wypełnianie jej poszczególnych funkcji, co w konsekwencji może doprowadzić do niewydolności tego środowiska wychowawczego. Nie ulega wątpliwości, że problemy rodziny kształtują się w ścisłym związku z sytuacją społeczno-ekonomiczną otoczenia, w którym ona funkcjonuje. Niezależnie od form gospodarowania, ustroju społecznego czy systemu kulturowego, istnienie rodziny zawsze związane jest z istnieniem społeczeństwa, które jednocześnie wyznacza jej określone cele, zadania i funkcje, umożliwiające podejmowanie procesu edukacji kolejnych młodych pokoleń. Tworząc nowe życie, będąc podstawą jego istnienia i rozwoju, mając własne prawa rodzina uczestniczy w życiu społeczności lokalnej i religijnej, narodu, społeczeństwa i państwa. Rodzina jest mikrostrukturą społeczną, z jednej strony stanowi pełną autonomię swojego życia, a z drugiej jest ściśle powiązana z całym otoczeniem społecznym. Jej przeobrażenia stanowią naturalny wykładnik zmian historycznych, ewolucji społeczeństwa. „Warto podkreślić, że zrozumienie procesów i kondycji rodziny współczesnej wymaga genetycznego podejścia, cofnięcia się wstecz, prześledzenia uwarunkowań i logiki jej przeistoczeń w dłuższym okresie, z wyróżnieniem naturalnie wyodrębniających się etapów społecznych przemian makro- i mikrostrukturalnych"14. Rodziny europejskie w okresie minionych trzystu lat uległy olbrzymim przeobrażeniom, które nie przebiegały bezkonfliktowo. Radykalne przeobrażenia życia gospodarczego, społecznego i ustrojowego powodowały i nadal powodują oprócz skutków pozytywnych, wiele następstw w poważnym stopniu dezorganizujących życie rodzinne. „Szczególną rolę w teorii przemian rodziny współczesnej odgrywają zmiany związane z przejściem od typu społeczeństwa rolniczego do przemysłowego i zmianą charakteru środowiska zamieszkania ludności"15. Oba te czynniki - industrializacja i urbanizacja - wywarły ogromny wpływ na strukturę i funkcjonowanie rodziny. Przez całe wieki (od niewolnictwa w starożytności poprzez feudalizm i kapitalizm) rodzina podlegała silnej władzy ojca, który był jej jedynym żywicielem i „głową". W rodzinie tej ojciec posiadał decydujący głos we wszystkich sprawach rodzinnych i w odróżnieniu od matki był prawnym opiekunem dzieci oraz reprezentował wszystkich członków rodziny na zewnątrz. Od pozycji ojca w rodzinie nadano jej nazwę patriarchalnej. Rodzina patriarchalna, zwana też rodziną tradycyjną i instytucjonalną była wielopokoleniowa i przeważnie wielodzietna. Tworzyła ona zwartą wspólnotę, która zdolna była przeciwstawić się wrogim naciskom politycznym, ideologicznym czy ekonomicznym. Będąc silnie 14

Z. Tyszka, Rodzina współczesna - jej geneza i kierunki przemian, w: Rodzina współczesna, red. M. Ziemska, Warszawa 1999, s. 193. 15 F. Adamski, op. cit, s. 209.

Rodzina

245

powiązana ze społecznością lokalną, która w pewnym stopniu kontrolowała przestrzeganie przez członków rodziny obowiązujących zasad, utrwalała proces integracji społecznej. Jej członkowie byli zobowiązani do dostosowania się do norm życia rodzinnego i dokładnie określonych ról w gospodarstwie domowym, które były pierwszoplanowe w stosunku do celów osobistych. Tak więc w okresie preindustrialnym (przed pojawieniem się produkcji przemysłowej) rodzina była ośrodkiem produkcyjnym i jednostką ekonomiczną praktycznie samowystarczalną, ponieważ produkowała prawie wszystko, co było niezbędne do zaspokojenia potrzeb jej członków. Warsztat pracy był ściśle zespolony z rodziną, wszyscy członkowie rodziny brali udział w tej produkcji rodzinnej. W ten sposób rodzina stanowiła nie tylko jednostkę wspólnego zamieszkania, ale była prawdziwą wspólnotą życia. Dla zdobywania środków niezbędnych do życia członkowie rodziny nie musieli wychodzić poza teren gospodarstwa domowego. „Warunkowało to w pełni patriarchalny system władzy, dużą spójność rodziny, brak indywidualistycznych tendencji jej członków, przewagę stosunków materialno-rzeczowych nad emocjonalno-osobistymi"16. Rodzina tradycyjna charakterystyczna dla okresu feudalizmu i wczesnego kapitalizmu zaczęła ulegać przekształceniom począwszy od początku XIX wieku. „U podstaw tych przemian leżało zastosowanie w produkcji maszyny parowej i unowocześnienie narzędzi pracy, pozwalające na zastąpienie produkcji ręcznej produkcją maszynową"17. Owe rewolucyjne przemiany techniczne zmieniły radykalnie „tło" życia rodzinnego oraz samą rodzinę. Powstające na masową skalę przedsiębiorstwa zaczęły wypierać preindustrialną rodzinną, przydomową produkcję, całkowicie zmieniając ekonomiczne podstawy funkcjonowania rodziny. „Rozwój techniki, nauki oraz upowszechnienie oświaty uracjonalniły funkcjonowanie rodziny i gospodarstwa domowego, poszerzyły pośrednio zakres wewnątrzrodzinnej swobody i pole zewnątrzrodzinnej aktywności"18. Zmiany społecznych warunków życia związanych z industrializacją i urbanizacją stały się bezpośrednią przyczyną rozpadu rodziny patriarchalnej, która okazała się niefunkcjonalna w nowych warunkach. Przejście od produkcji domowej do produkcji przemysłowej sprawiło, że rodzina przestała być ekonomiczną bazą życia swych członków. W wyniku tych przemian ukształtował się nowy model rodziny typu egalitarnego charakteryzujący się zrównaniem praw i obowiązków obojga małżonków. Aktywizacja zawodowa kobiet przyczyniła się do spadku władzy i przywilejów mężczyzny. Rozpowszechnienie nowoczesnych środków antykoncepcyjnych 16 17 18

Z. Tyszka, Socjologia.s. 100. Z. Tyszka, Rodzina współczesna - jej geneza i kierunki przemian..., s. 195. Ibidem, s. 196.

246

Grażyna Cełęcek

wpłynęło na zmniejszenia dzietności rodziny i radykalnego oddzielenia od siebie funkcji seksualnej i prokreacyjnej. Bardzo ważnym nurtem procesu demokratycznego jest zmiana pozycji dziecka w rodzinie, wyrażająca się w przejściu z peryferii życia rodzinnego w centrum wartości. „W sferze emocjonalnej nastąpiła intensyfikacja więzi łączących rodziców z dziećmi, dziecko przestało być wartością samą w sobie, lecz zostało uznane za wartość dla siebie"19. Jednocześnie należy zauważyć, iż „rodzice na nieporównywalną w przeszłości skalę, ograniczyli czas przeznaczony dla dzieci: dokonało się to na skutek oddzielenia się produkcji od gospodarstwa domowego, aktywizacji zawodowej kobiety - żony i matki, a przede wszystkim nastawienia rodziców »na mieć« dla siebie i dla dziecka"20. Procesem mającym wpływ nie tylko na zjawiska życia rodzinnego, lecz także zaznaczającym się w funkcjonowaniu szerszych struktur społecznych jest autonomizacja jednostki we współczesnych społeczeństwach europejskiego kręgu kulturowego, wyrażająca się w coraz większym prymacie interesów i dążeń osobistych jednostki w stosunku do interesów i celów grupowych. „W coraz większej mierze jednostka jest wolna, nieskrępowana w swych dążeniach mających na celu jedynie interes indywidualny, własny [...], ale też w coraz większej mierze może ona liczyć przede wszystkim na siebie - nawet w ramach kręgów wspólnotowych"21. W ten sposób pogłębia się w dalszym ciągu atomizacja społeczna przyczyniająca się do osamotnienia jednostki. Autonomizacja jednostki zbiega się z procesem indywidualizacji, który charakteryzuje się dwiema tendencjami. Jedna z nich obejmuje zjawiska izolacji rodziny od szerszych społeczności, na drugą natomiast składają się procesy dokonujące się wewnątrz rodziny, a zmierzające do wzrostu autonomii poszczególnych jej członków, którzy mają większe możliwości decydowania o sobie i o swoich losach. Czynniki charakteryzujące współczesne warunki życia, a głównie anonimowość jednostki w społeczeństwie, spowodowały ograniczenie realizacji kontrolnej funkcji rodziny. Odizolowaniu rodziny od otoczenia społecznego oraz wzrostowi intymności rodziny towarzyszy jednocześnie wzrost znaczenia funkcji emocjonalno-ekspresyjnej. W rodzinie współczesnej znacznemu przeobrażeniu uległo również wiele innych funkcji rodziny, m.in. funkcja materialno-ekonomiczna oraz socjalizacyjno-wychowawcza. Do najbardziej typowych procesów i zjawisk obserwowanych w rodzinie epoki postindustrialnej Z. Tyszka zaliczył22: 19

F. Adamski, Socjologia..., s. 246. F. Adamski, Edukacja. Rodzina. Kultura. Studia z pedagogiki społecznej, Kraków 1999, s. 78. 21 Z. Tyszka, Rodzina w świecie współczesnym - jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, w: Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1995, s. 145. 22 Z. Tyszka, Rodzina współczesna - jej geneza i kierunki przemian..., s. 198. 20

Rodzina

247

- znaczny wzrost zatrudnienia kobiet; - egalitaryzację w małżeństwie i w rodzinie; - relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencyjne); - dyferencję norm i wartości u poszczególnych członków rodziny; - wypieranie wartości tradycyjnych; - indywidualizację w rodzinie; - autonomizację członków rodziny; - mniejszą spójność i dezintegrację znacznej części rodzin; - wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów; - mniejszy procent osób pozostających w sformalizowanych związkach małżeńskich; - występującą na dość szeroką skalę patologizację społeczną i psychospołeczną

Problemy wychowawcze i zagrożenia współczesnej rodziny Na współczesny model rodziny polskiej istotny wpływ wywierają także procesy transformacji ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego rozpoczęte po 1989 r., które stwarzają dla społeczeństwa duże szanse, ale też zagrożenia. Przeobrażenia te wnoszą nowe treści w życie społeczne, nadają inny kształt oświacie, służbie zdrowia, systemowi świadczeń rentowo-emerytalnych, stawiają wyższe wymogi przed człowiekiem, który pragnie osiągnąć życiowy sukces. Zarówno przemiany te, jak i nowa rzeczywistość społeczno-gospodarcza wywołały niezwykle istotne problemy przystosowawcze społeczeństwa polskiego, którego znaczna część ma poważne trudności w odnalezieniu się w nowych warunkach bytowania. Trudności te mogą uniemożliwić wypełnianie podstawowych funkcji rodziny, co w konsekwencji może prowadzić do jej niewydolności. „Nowe układy rodzinne, zmienione warunki życiowe tworzą odmienne sytuacje wychowawcze, które stanowią wypadkową spełniania przynależnych jej funkcji, a także etapów przemieniania się ich życia"23. Do najczęściej wymienianych, ujemnych efektów transformacji, będących zagrożeniem dla rodziny, zalicza się m.in.: bezrobocie, niedostatek i ubóstwo, degradację ekonomiczną i socjalną jednostek, rodzin, grup zawodowych i społeczności lokalnych, kryzys edukacji, nauki, zdrowia, mieszkalnictwa, środowiska naturalnego. Tymczasem według Adama Minkiewicza24 niemniej istotne są zagrożenia sfery psychospołecznej, dotyczącej takich potrzeb i możliwości, jak: więzi rodzinne, więzi międzyludzkie, integracja, solidarność grupowa, sens istnienia, 23

T. Kukołowicz, Rodzina wychowuje, Stalowa Wola 1998, s. 265. A. Minkiewicz, Kryzys więzi rodzinnych i niektóre jego konsekwencje społeczne i kulturowe, w: Rodzina - jej funkcje przystosowawcze i ochronne, red. E. Hałoń, Warszawa 1995, s. 69. 24

248

Grażyna Cełęcek

tym bardziej że obserwujemy wyraźne „rozchwianie" struktur politycznych, gospodarczych, społecznych i moralnych. Zaburzenia w stosunkach międzyludzkich powodują rozprzestrzenianie się zbiorowego poczucia zagrożenia, ponieważ leżą u podstaw powstawania patologii funkcjonowania instytucji, patologii pracy, warunków życia ludności itd. „Uzasadnione stają się obawy, że mamy do czynienia z wielowymiarowym procesem dezintegracji negatywnej, atakującym coraz liczniejsze polskie rodziny, o czym świadczą statystyki przestępczości [...], przemocy, agresji, nietolerancji, ale także obojętności, lęku i strachu"25. Rozszerzają się więc negatywne zjawiska zaliczane do patologii rodziny, takie jak: alkoholizm, narkomania, sieroctwo społeczne, przestępczość nieletnich, samobójstwa, swoboda obyczajów. „Zagrożony jest ład polskich domów, bowiem znaczna część rodzin cierpi niedostatek nie tylko środków materialnych, więzi, spolegliwości, ludzkiej solidarności gubionych w pogoni za awansem materialnym, sukcesem, indywidualnymi aspiracjami i dążeniami"26. „Owczy pęd do posiadania materialnego charakteryzujący współczesne czasy sprawia, że jedni osiągają pewien status własną pracą, inni natomiast wolą sobie przywłaszczać dobra innych na drodze przemocy, gwałtu, kombinowania, łamania prawa"27. Wyjaśnia to w znacznym stopniu motywy częstego popadania w kolizję z prawem i zasadami moralności. Nasilenie zjawisk patologicznych powoduje również nieprawidłowa socjalizacja rodzinna wynikająca m.in. z dezintegracji tego środowiska wychowawczego. W ostatnich dziesięcioleciach, poza wzrostem odsetka rozwodów, nowym zjawiskiem jest upowszechnianie się związków nieformalnych, określanych terminem „kohabitacja". Nowym zjawiskiem znamionującym współczesność jest także coraz większa jawność związków homoseksualnych, a nawet dążenie do ich formalizacji. W potocznej świadomości rodzina jest synonimem harmonii i miłości i taka być powinna. Jednak obecnie zdarza się coraz więcej przypadków świadczących o tym, że rodziny to także miejsca ostrych napięć, udręki psychicznej i maltretowania fizycznego. Różnego rodzaju badania ujawniają psychiczne okaleczenia powodowane przez „toksycznych rodziców" i „nadopiekuńcze matki". Pojawił się „syndrom maltretowanego dziecka", tabu milczenia zostało zdjęte z molestowania seksualnego dzieci. Coraz głośniej mówi się również o maltretowanych żonach, pojawiło się pojęcie „gwałtu małżeńskiego" uwzględniane nawet w kodeksach karnych. 25 26 27

Ibidem, s. 69. Ibidem. J. Czerny, Zagrożenia wychowawcze we współczesnym świecie, Katowice 1999, s. 34.

Rodzina

249

Bardzo ważną przesłanką sprzyjającą powstawaniu zachowań niepożądanych jest coraz większa brutalizacja treści przekazywanych przez współczesne środki masowego przekazu. Współczesne młode pokolenie Jak nigdy dotąd, „karmione" jest treściami odzwierciedlającymi wypaczone czy też zwyrodniałe formy życia dorosłych. A. Minkiewicz28 zauważa w dzisiejszym świecie wyraźne przesunięcia w hierarchii wartości, wręcz przebiegunowanie spowodowane tym, że indywidualne pragnienia i aspiracje, dążenia materialne, pogoń za karierą i dobrobytem spychają na plan dalszy prawdziwe ludzkie potrzeby i wartości. W wyniku tego przyspieszane są procesy dewiacji w kierunku postaw agresywnych lub obojętnych na los innych. Wyraźnie powiększa się również tak zwana luka egzystencjonalna w odniesieniu do młodego pokolenia, m.in. z powodu zanegowania tradycyjnych wartości i braku wartości nowych, zapewniających poczucie bezpieczeństwa i sensu istnienia. Bezrobocie, ostra rywalizacja na rynku pracy łamiąca często ludzką solidarność, niedostatek, bieda, walka o byt, powodują poważną dysfunkcjonalność wielu rodzin, rodzą niekorzystne zjawiska patologiczne zagrażające poczuciu niezbędnej w ludzkim życiu stabilności oraz godzą w budowany z trudem ład społeczny. Istotnym problemem społeczeństwa jest to, że wywierający silny wpływ na rodzinę i jednostkę rozwój współczesnej cywilizacji generuje, oprócz pozytywnych, również zjawiska negatywne. Jeśli funkcjonowanie, kondycja rodzin pogarsza się, odbija się to ujemnie również na funkcjonowaniu i losach zarówno jednostek, jak i społeczeństwa. Analizując społeczeństwo, nie da się więc pominąć rodziny. I odwrotnie, chcąc wyjaśnić przemiany zachodzące w rodzinie, trzeba je analizować w kontekście zmian występujących w społeczeństwie. Droga rozwoju społeczeństwa wiedzie przez rodzinę, zgodnie ze znaną powszechnie tezą głoszoną przez Jana Pawła II: „przyszłość wiedzie przez rodzinę". W interesie więc jednostek i społeczeństwa leży prawidłowe funkcjonowanie rodziny oraz tworzenie sprzyjających warunków do jej rozwoju. Godne poparcia są wysiłki tych wszystkich, którzy pragnąc kształtować nowe społeczeństwo, dzieło to rozpoczynają od troski o rodzinę oraz wytrwale zabiegają o jej siłę i trwałość.

28

A. Minkiewicz, Kryzys więzi rodzinnych i niektóre jego konsekwencje społeczne i kulturowe..., s. 70.