Ziola w medycynie. Choroby ukladu pokarmowego

SAVE OFFLINE

2

© Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017 Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości bądź części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione. Autorzy i Wydawnictwo dołożyli wszelkich starań, aby wybór i dawkowanie leków w tym opracowaniu były zgodne z aktualnymi wskazaniami i praktyką kliniczną. Mimo to, ze względu na stan wiedzy, zmiany regulacji prawnych i nieprzerwany napływ nowych wyników badań dotyczących podstawowych i niepożądanych działań leków, Czytelnik musi brać pod uwagę informacje zawarte w ulotce dołączonej do każdego opakowania, aby nie przeoczyć ewentualnych zmian we wskazaniach i dawkowaniu. Dotyczy to także specjalnych ostrzeżeń i środków ostrożności. Należy o tym pamiętać, zwłaszcza w przypadku nowych lub rzadko stosowanych substancji. Wydawca: Sylwia Chrabałowska Redaktor merytoryczny: Magdalena Pluta Producent: Anna Bączkowska Projekt okładki i stron tytułowych: Lidia Michalak-Mirońska Skład wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Lekarskiego PZWL: Marcin Kapusta / konwersja.virtualo.pl eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2017 r., (wyd. I) Warszawa 2017 ISBN 978-83-200-5425-5 Wydawnictwo Lekarskie PZWL 02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2 tel. 22 695 43 21 www.pzwl.pl Księgarnia wysyłkowa: tel. 42 680 44 88; infolinia: 801 33 33 88 e-mail: [email protected] Informacje w sprawie współpracy reklamowej: [email protected]

3



PRZEDMOWA Zainteresowanie preparatami pochodzenia naturalnego jest ogromne i systematycznie rośnie, zarówno wśród środowiska medycznofarmaceutycznego, jak i pacjentów. Ustawodawstwo Unii Europejskiej, w tym Polski, traktuje preparaty roślinne jako środki lecznicze. Zastosowanie ziół w medycynie opiera się na wieloletnim doświadczeniu, a współcześnie także na obserwacjach naukowych. Preparaty roślinne na ogół stosuje się jako leki wspomagające, co często pozwala na zmniejszenie dawek leków syntetycznych. Zioła mogą pomóc w zwalczaniu prostych dolegliwości, a także stanowić cenne uzupełnienie w leczeniu chorób przewlekłych, w których zastosowanie leków syntetycznych wyczerpało wszystkie możliwości. Zioła pozwalają na wzbogacenie metod leczenia. Zaletą preparatów ziołowych jest podanie substancji czynnych w formach łatwo przyswajalnych przez organizm i działających w sposób kompleksowy. Uzyskanie pomyślnych wyników w terapii preparatami ziołowymi jest ściśle związane z racjonalnym ich stosowaniem, opartym na właściwym doborze oraz znajomości dawkowania. Choć dostęp do informacji w dzisiejszych czasach jest ogromny (Internet, telewizja, prasa, itd.) to jednak brakuje rzetelnych informacji z zakresu ziołolecznictwa, a wiele kuracji opiera się na niesprawdzonych, często anonimowych źródłach. Dlatego, autorzy postanowili napisać książkę, która zawiera praktyczne wskazówki dotyczące stosowania wybranych mieszanek ziołowych i gotowych preparatów roślinnych (także tych mających status leku roślinnego, a dostępnych bez recepty). Z korzyścią dla Czytelnika zawarte w książce tradycyjne i nowoczesne receptury ziołowe zostały zweryfikowane współczesną wiedzą akademicką. Było to możliwe dzięki współpracy autorów książki, którzy praktyczną wiedzę zielarską popartą długoletnią praktyką starali się przedstawić w zgodzie z zasadami współczesnej fitoterapii bazującej na wynikach badań naukowych. Dlatego szczególny nacisk został położony na wymienienie przeciwwskazań i działań niepożądanych opisywanych preparatów ziołowych, co zostało wyraźnie zaznaczone w książce. Autorzy powołali się również na wybrane receptury ziołowe opracowane przez autorytety w dziedzinie ziołolecznictwa, m.in.

4

nieżyjącego profesora Aleksandra Ożarowskiego. Życzeniem autorów jest, aby zawarta w książce wiedza dotycząca zastosowania ziół w medycynie okazała się przydatna wszystkim, którzy zawodowo dbają o nasze zdrowie. Książka została również pomyślana jako praktyczny poradnik dla pasjonatów ziołolecznictwa oraz osób, które chcą wykorzystać zioła dla własnych potrzeb zdrowotnych. Należy jednak pamiętać, że szczególną uwagę przy podawaniu preparatów ziołowych należy zachować u dzieci oraz kobiet ciężarnych i karmiących, a ich stosowanie najlepiej uzgodnić z lekarzem. Nie należy przekraczać wskazanego w książce dawkowania. W surowce i preparaty ziołowe należy zaopatrywać się w aptekach i sklepach zielarskich. W przypadku zakupu gotowego preparatu roślinnego należy zawsze zapoznać się z ulotką dołączoną przez producenta. Książka zawiera sprawdzone informacje, wskazówki i konkretne porady, jakie zioła oraz uzyskane z nich preparaty można stosować w chorobach i dolegliwościach układu pokarmowego. To na początek, bo już myślimy nad kolejną książką dotyczącą zastosowania ziół w chorobach cywilizacyjnych. dr hab. n. farm. Ilona Kaczmarczyk-Sedlak mgr Arkadiusz Ciołkowski – fitoterapeuta

5

SPIS TREŚCI

1. Choroby jamy ustnej 1.1. Zapalenie jamy ustnej 1.2. Zapalenie dziąseł i paradontoza 1.3. Owrzodzenie jamy ustnej

2. Choroby przełyku 2.1. Uchyłkowatość przełyku 2.2. Zapalenie i owrzodzenie przełyku 3. Choroby żołądka 3.1. Refluks żołądkowo-przełykowy 3.2. Grypa żołądkowa 3.3. Bezsoczność (niedobór soku żołądkowego) 3.4. Nadkwasota 3.5. Przewlekły i ostry nieżyt żołądka 3.6. Żółciowy nieżyt żołądka 3.7. Choroba wrzodowa 3.8. Nerwica żołądka 4. Choroby jelita cienkiego i grubego 4.1. Zapalenie jelita cienkiego 4.2. Zapalenie jelita grubego 4.3. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego 4.4. Choroba Leśniowskiego i Crohna 4.5. Uchyłkowatość jelita grubego 4.6. Zespół jelita drażliwego 4.7. Żylaki odbytu 4.8. Choroba wrzodowa dwunastnicy 5. Choroby wątroby i dróg żółciowych 5.1. Wirusowe zapalenie wątroby 5.2. Przewlekłe zapalenie wątroby 5.3. Stłuszczenie wątroby

6

5.4. Marskość wątroby 5.5. Torbiele wątroby 5.6. Kamica żółciowa 5.7. Zapalenie dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego 5.8. Dyskineza dróg żółciowych 6. Choroby trzustki 6.1. Zapalenie trzustki 6.2. Niewydolność trzustki 6.3. Mukowiscydoza 7. Inne choroby i dolegliwości układu pokarmowego 7.1. Odbijanie 7.2. Niestrawność (dyspepsja) 7.3. Kolka jelitowa 7.4. Biegunka 7.5. Zaparcie 7.6. Krwawienie z przewodu pokarmowego 7.7. Choroby pasożytnicze

7

ROZDZIAŁ 1

CHOROBY JAMY USTNEJ Jama ustna stanowi początkowy odcinek przewodu pokarmowego człowieka. W jej skład wchodzą wargi, wewnętrzna część policzków, podniebienie miękkie, dziąsła, język, wędzidełko oraz dno jamy ustnej. Jama ustna pełni następujące funkcje w organizmie: • trawienną – pokarm jest rozdrabniany oraz nawilżany śliną zawierającą enzym trawienny, amylazę ślinową; • zmysłową – dzięki kubkom smakowym (rozmieszczonym m.in. na języku i podniebieniu) odbiera się wrażenia smakowe; • artykulacyjną – budowa jamy ustnej umożliwia wydawanie dźwięków; • oddechową – stanowi alternatywną drogę pobierania tlenu; • obronną – w jamie ustnej zachodzą procesy zapobiegające zakażeniu, np. poprzez wydzielanie śliny i płynu dziąsłowego oraz obecność komórek żernych (makrofagów, neutrofili).

8

1.1. ZAPALENIE JAMY USTNEJ ZAPALENIEM JAMY USTNEJ nazywa się proces zapalny obejmujący błonę śluzową jamy ustnej. Najczęstszą przyczyną są drobne owrzodzenia zwane aftami. Z innych przyczyn należy wymienić infekcje bakteryjne, wirusowe, grzybicze, a także alergię kontaktową. W trakcie zakażenia wirusem opryszczki w jamie ustnej powstają drobne pęcherzyki, które pękając, tworzą bolesne nadżerki. Chorzy na zapalenie jamy ustnej skarżą się na mrowienie, uczucie ściągnięcia błony śluzowej, ból podczas jedzenia i mówienia. Występuje zaczerwienienie błony śluzowej i niezależnie od przyczyny mogą się tworzyć drobne pęcherze, a nawet owrzodzenia. Stan zapalny może obejmować całą jamę ustną lub ograniczać się tylko do jej części. Zioła mogą być pomocne zarówno w stanach łagodnych (np. afty w większości przypadków goją się po kilku dniach samoczynnie), jak i przewlekłych, wymagających leczenia. Stosuje się preparaty z ziół o właściwościach przeciwzapalnych i ściągających: • napar z liścia szałwii – otrzymywany przez zalanie 2 łyżek ziół szklanką wrzącej wody, a następnie pozostawienie pod przykryciem na 20–30 minut; po przecedzeniu płukać jamę ustną kilka razy dziennie; na 1 porcję zużyć pół szklanki naparu; • odwar z kłącza pięciornika kurzego ziela – przygotowuje się poprzez zalanie łyżki stołowej ziół 1/2 szklanki wrzącej wody i gotowanie na małym ogniu przez 10 minut; odwar odstawić na pół godziny pod przykryciem, przecedzić, a następnie płukać jamę ustną 4–6 razy dziennie; • mocny napar z ziela tymianku – przygotowany przez zalanie w termosie 3 łyżek ziół 1/2 litra wrzącej wody i pozostawienie pod przykryciem przez 30 minut; po przecedzeniu płukać jamę ustną kilka razy w ciągu dnia, wykorzystując cały przygotowany napar. Godna polecenia jest płukanka o działaniu przeciwzapalnym sporządzona według następującej receptury.

9

Składniki: • płatki maku polnego 50 g • kwiat rumianku 50 g • ziele krwawnika 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę dobrze wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić w termosie na 30 minut. Po przecedzeniu płukać jamę ustną pół szklanki naparu 4 razy dziennie.

W sprzedaży dostępne są również gotowe preparaty ziołowe: • mieszanka ziołowa w saszetkach Septosan (Herbapol Lublin) na bazie ziela tymianku i liścia szałwii – saszetkę ziół zalać 1/2 szklanki wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 15 minut; tak otrzymanym naparem płukać jamę ustną 1–5 razy dziennie (naparu nie należy połykać); • płyn do stosowania zewnętrznego Salviasept (Herbapol Lublin) zawierający ziołowe wyciągi płynne oraz olejki eteryczne – przed użyciem preparat należy rozcieńczyć poprzez rozpuszczenie 20–30 kropli w 1/2 szklanki ciepłej wody; płukać jamę ustną 3–5 razy dziennie; • płyn Dentosept (Phytopharm Klęka) zawierający ziołowe wyciągi alkoholowe m.in. z kwiatu rumianku, kory dębu oraz liścia szałwii – łyżkę stołową preparatu rozcieńczyć w 1/2 szklanki letniej wody; płukać jamę ustną kilka razy dziennie w zależności od potrzeb; • płyn Aromatol (Hasco) – alkoholowa mieszanina mentolu (pozyskiwanego z mięty pieprzowej) oraz olejków eterycznych, m.in. cytrynowego i cynamonowego; łyżeczkę preparatu dodać do szklanki ciepłej wody; płukać jamę ustną 1–3 razy na dobę. Ze względu na towarzyszący zapaleniu jamy ustnej ból podczas połykania osoby chore unikają przyjmowania zarówno pokarmów, jak i płynów. W takich przypadkach pomocne mogą być surowce zielarskie zawierające śluzy o działaniu powlekającym, gojącym i przeciwbólowym. I u dorosłych, i u dzieci poleca się stosowanie naparu z kwiatów ślazu, który przygotowuje się przez zalanie 2 łyżek suszonych ziół szklanką wrzącej wody i pozostawienie pod przykryciem przez pół godziny. Jamę ustną płucze się 5–8 razy dziennie w zależności od potrzeb. Złagodzenie bólu jest szczególnie ważne u małych dzieci, u których ograniczenie spożywania płynów może szybko doprowadzić do odwodnienia.

10

W stanach zapalnych jamy ustnej o podłożu grzybiczym, którego objawem jest m.in. język pokryty białawym nalotem, warto sięgnąć po napar z owoców kminku. Czubatą łyżkę owoców należy rozgnieść lub zmielić, a następnie zalać szklanką wrzącej wody i doprowadzić do wrzenia, po czym pozostawić pod przykryciem na pół godzimy i przecedzić. Tak otrzymanym płynem (ciepłym, ale nie gorącym) płucze się jamę ustną 4–6 razy dziennie, jednorazowo wykorzystując pół szklanki naparu. Można też przygotować miksturę poprzez zmieszanie łyżki tłoczonego na zimno, nierafinowanego oleju z czarnuszki siewnej (Ol’Vita) z 4–6 kroplami (dla dzieci 2–3 krople) olejku eterycznego z kminku. Miksturą płucze się jamę ustną 3–5 razy dziennie. OPRYSZCZKOWE ZAPALENIE JAMY USTNEJ występuje najczęściej u małych dzieci i objawia się silnym bólem w zainfekowanym miejscu. W skrajnych przypadkach może nawet dojść do uszkodzenia wzroku po przeniesieniu wirusa opryszczki (palcami) na rogówkę oka. Podawanie leków przeciwwirusowych skraca czas trwania choroby oraz łagodzi objawy. Warto dodatkowo sięgnąć po ziołowe preparaty o działaniu przeciwzapalnym i przeciwwirusowym: • napar z ziela czystka siwego przygotowywany przez zalanie łyżki suszonych ziół szklanką wrzącej wody i pozostawienie pod przykryciem na 20 minut – po przecedzeniu tak sporządzony napar może być wykorzystany zarówno do płukania jamy ustnej (kilka razy dziennie po pół szklanki), jak i do picia (szklanka naparu 2 razy dziennie między posiłkami); • napar z kory czepoty puszystej znanej również pod nazwami vilcacora, koci pazur, Cat’s claw – łyżeczkę suszonych ziół utrzeć na proszek, zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na pół godziny; napar pić bez przecedzania 2–3 razy dziennie po szklance; można go również zastosować do płukania jamy ustnej – pół szklanki 3–5 razy dziennie; • napar z liści melisy sporządzony poprzez zalanie łyżki suszonych ziół szklanką wrzącej wody i pozostawienie pod przykryciem na 20 minut – pić 2– 4 razy dziennie po szklance.

1.2. ZAPALENIE DZIĄSEŁ I PARADONTOZA 11

ZAPALENIE DZIĄSEŁ może prowadzić do osłabienia, bólu oraz krwawienia dziąseł, np. przy jedzeniu. Przyczyną są najczęściej bakterie, gromadzące się razem z narastającą płytką nazębną, co z kolei spowodowane jest niewłaściwą higieną jamy ustnej. Podłożem choroby mogą być też wahania hormonalne oraz takie schorzenia jak cukrzyca i niedokrwistość. W wyniku namnożenia się bakterii oraz dużej ilości produkowanych przez nie toksyn następuje uszkodzenie tkanki dziąseł. Zaniedbane zapalenie dziąseł prowadzi do PARADONTOZY, czyli zapalenia przyzębia – tkanek okalających ząb. Paradontoza, choć kojarzona z marynarzami w dawnych wiekach (w rzeczywistości chorowali oni na szkorbut, będący objawem niedoboru witaminy C), współcześnie – podobnie jak zapalenie dziąseł – wcale nie należy do rzadkości. Pierwszym objawem schorzenia jest obnażenie szyjek zębowych oraz niewielkie krwawienia, np. w trakcie jedzenia lub szczotkowania zębów. W skrajnych przypadkach dochodzi do obruszenia, a nawet wypadania zębów. Leczenie – zarówno w stanach zapalnych dziąseł, jak i paradontozie – polega na zwiększonej higienie jamy ustnej oraz interwencji stomatologicznej, np. regularnym usuwaniu kamienia nazębnego. Wspomagająco należy stosować preparaty ziołowe o działaniu witaminizującym oraz przeciwzapalnym. Wcieranie kilka razy dziennie tłoczonego na zimno oleju rokitnikowego (Dary Natury) poprawia stan dziąseł, zmniejsza stan zapalny, hamuje krwawienia. Olej należy wcierać 2–5 razy dziennie w cały obszar dziąseł (nie tylko w okolice zębów), delikatnie masując. Do smarowania dziąseł warto też zastosować: • preparat Dentosept A (Phytopharm Klęka) w formie gęstego płynu, będący mieszaniną wyciągów ziołowych oraz boraksu i benzokainy (substancja znieczulająca miejscowo) – zmienione chorobowo obszary dziąseł smarować za pomocą patyczka higienicznego 3 razy dziennie; bezpośrednio po zastosowaniu leku nie powinno się płukać jamy ustnej; producent zaleca szczególną ostrożność podczas stosowania preparatu u dzieci do 7. roku życia; przeciwwskazaniem jest uczulenie na benzokainę; • żel Bajkadent (Herbapol Wrocław) zawierający wyciąg z korzenia tarczycy bajkalskiej – producent zaleca stosowanie go 2–4 razy dziennie, bezpośrednio po umyciu zębów; w miejsca chorobowo zmienione należy wcierać ok. 2 cm żelu; po zabiegu przez co najmniej pół godziny nie wolno jeść ani pić;

12

w przewlekłych stanach zapalnych należy systematycznie stosować preparat przez 14 dni; Działanie przeciwzapalne i odżywcze na tkankę dziąseł wykazuje następująca mieszanka ziołowa: Składniki: • kwiat ślazu 40 g • korzeń biedrzeńca 40 g • kwiat dziewanny 30 g • ziele bylicy pospolitej 30 g • kwiat arniki 20 g

Sposób przygotowania: 3 czubate łyżki starannie wymieszanych ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 3 minuty. Odstawić na 5 minut i przecedzić do termosu. Płukać dziąsła 4 razy dziennie pół szklanki letniego odwaru.

W aptekach i sklepach zielarskich dostępny jest płyn Azucalen (Herbapol Wrocław) zawierający wyciągi z kwiatów rumianku oraz kwiatów nagietka. Przed użyciem preparat należy rozcieńczyć w proporcji łyżeczka płynu na 1/2 szklanki wody. Płukać dziąsła 2–3 razy dziennie.

UWAGA! Według zalecenia producenta: „Preparat stosuje się tradycyjnie do przemywania okolicy zewnętrznych kobiecych narządów płciowych (wargi sromowe) w łagodnych stanach zapalnych. Szczególnie zalecany u kobiet w okresie pomenopauzalnym”. Mimo takich wskazań preparat ten może być również z powodzeniem stosowany do płukania jamy ustnej. Doktor Jadwiga Górnicka zaleca płukanie ust tłoczonym na zimno, nierafinowanym olejem słonecznikowym (Ol’Vita). 2 łyżki oleju należy ssać 2– 3 razy dziennie przez 15–20 minut – najlepiej rano, w godzinach południowych oraz wieczorem przed snem. Olej należy ssać, przepuszczając między zębami, i wypluć po zakończeniu zabiegu. Do oleju można dodać 2–3 krople olejku eterycznego szałwiowego (Avicenna Oil).

13

1.3. OWRZODZENIE JAMY USTNEJ USZKODZENIE BŁONY ŚLUZOWEJ JAMY USTNEJ może powodować jej owrzodzenie. Wśród przyczyn wymienia się: uszkodzenie mechaniczne (np. przygryzienia), termiczne (np. poparzenia wrzątkiem) lub chemiczne, długotrwałe przyjmowanie leków, a nawet choroby, takie jak cukrzyca lub niektóre nowotwory. W przypadku przewlekłego owrzodzenia jamy ustnej schorzenie może trwać latami, a wyleczone (w rzeczywistości zaleczone) wykazuje skłonność do nawrotów. Drobne owrzodzenia jamy ustnej to tzw. afty. Podstawowymi objawami owrzodzenia jamy ustnej są obrzęknięte, białe plamki sprawiające ból w trakcie jedzenia, a także podczas mówienia. Owrzodzenia te często goją się samoistnie bądź w wyniku zastosowania leczenia miejscowego. Natomiast w przypadku niegojących się, przewlekłych owrzodzeń należy koniecznie skonsultować się z lekarzem. Stosowanie preparatów ziołowych w leczeniu owrzodzeń jamy ustnej jest przykładem leczenia objawowego, a nie przyczynowego. Napar z kwiatu rumianku (wykazuje działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne i gojące) uzyskuje się, zalewając czubatą łyżkę ziół szklanką wrzącej wody, doprowadzając do wrzenia i pozostawiając pod przykryciem na 30 minut. Należy płukać jamę ustną kilka razy dziennie; na jedno płukanie zużywa się pół szklanki naparu. Można też skorzystać z gotowej nalewki rumiankowej (Azulan, Phytopharm Klęka) dostępnej w aptekach i sklepach zielarskich. Łyżeczkę nalewki zmieszać z 1/3 szklanki wody. Nalewką płukać jamę ustną kilka razy dziennie. Warto też sięgnąć po płukankę o działaniu łagodzącym i gojącym, na bazie tłoczonego na zimno, nieoczyszczonego oleju lnianego (Ol’Vita). Na łyżkę oleju dodać 2–3 krople naturalnego olejku eterycznego miętowego (Avicenna Oil). Miksturą płukać jamę ustną kilka razy dziennie. Napar z ziela dziurawca działa przeciwzapalnie i przyspiesza gojenie owrzodzeń. 2 czubate łyżki ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody i odstawić na pół godziny. Tak otrzymany napar zużyć do płukania jamy ustnej w ciągu jednego dnia. Jednorazowo wykorzystać 1/3–1/2 szklanki naparu. Działanie gojące oraz przeciwzapalne wykazuje mikstura aloesowa. Łyżkę liści szałwii oraz łyżkę kwiatów nagietka zalać w termosie szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na godzinę. Dolać szklankę soku aloesowego z miąższem (EkaMedica) i ponownie odstawić, tym razem na 30 minut. Po

14

przecedzeniu płukać dziąsła 2–4 razy dziennie, każdorazowo zużywając pół szklanki preparatu. Środkiem osłonowym, gojącym i łagodzącym objawy bólowe jest macerat z korzenia prawoślazu. Wieczorem zalać 2 łyżki ziół 1/2 litra zimnej wody i odstawić na noc. Następnego dnia płukać jamę ustną ciepłym (ale nigdy gorącym!) maceratem 6–8 razy dziennie, zużywając każdorazowo 3–4 łyżki stołowe płynu. Gojąco i przeciwzapalnie działa mocny napar z ziela jeżówki. 2 łyżki ziół zalać szklanką wrzącej wody, odstawić na godzinę. Stosować do płukania 4 razy dziennie po pół szklanki preparatu.

15

ROZDZIAŁ 2

CHOROBY PRZEŁYKU Przełykiem nazywamy podłużny przewód mięśniowo-błoniasty, którego zadaniem jest transport pokarmu z gardła do żołądka. Błona śluzowa przełyku nie ma zdolności trawienia oraz wchłaniania pokarmu. Przełyk dzieli się na część szyjną, piersiową oraz brzuszną. Średnia długość przełyku wynosi 23–25 cm.

16

2.1. UCHYŁKOWATOŚĆ PRZEŁYKU UCHYŁKI PRZEŁYKU pojawiają się najczęściej w części szyjnej (tzw. uchyłek Zenkera powstający na granicy gardła i przełyku). Przyczyną ich powstawania jest osłabienie mięśni ściany przełyku, co powoduje ich rozciągnięcie i tworzenie się niewielkich zagłębień, w których zalega treść pokarmowa. Jeśli uchyłki są niewielkich rozmiarów, mogą w ogóle nie powodować dolegliwości. Natomiast w przypadku uchyłków o większych rozmiarach zalegające w nich cząstki pokarmu gniją, powodując stan zapalny. W konsekwencji może dojść do przedziurawienia ściany przełyku, co grozi rozlaniem zawartości uchyłku do wnętrza klatki piersiowej lub jamy brzusznej. Objawami uchyłków przełyku są: uczucie ucisku w gardle, problemy z przełykaniem, odbijanie się i nieprzyjemny zapach z ust. Stwierdzono również przypadki (bardzo rzadkie) rozwijania się w uchyłkach raka płaskonabłonkowego. Z chwilą pojawienia się nasilonych objawów konieczne jest leczenie chirurgiczne. Natomiast w lżejszych stanach zioła odgrywają rolę osłaniającą i oczyszczającą przełyk ze złogów pokarmowych. Założenia te spełnia mieszanka ziołowa: Składniki: • porost islandzki 50 g • korzeń prawoślazu 50 g • kwiat malwy czarnej 20 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu 2–3 minuty. Odstawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić. Pić kilka razy dziennie po 2 łyżki. Pity odwar powinien być ciepły lub letni, ale nigdy gorący.

W sprzedaży jest dostępna herbata sypana Mieszanka nr 508, przy uchyłkowatości przełyku (Zielarz Polski) na bazie nasion lnu i kwiatów podbiału. Łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować minutę

17

i pozostawić pod przykryciem (najlepiej w termosie) na pół godziny. Przecedzić, odciskając zioła, i pić 3–5 razy dziennie po 2 łyżki ciepłego odwaru. Profesor Aleksander Ożarowski zalecał stosowanie następującej mieszanki ziołowej: Składniki: • nasiono lnu 10 g • liść prawoślazu 10 g • korzeń prawoślazu 10 g • porost islandzki 10 g • kwiat malwy czarnej 10 g

Sposób przygotowania: Łyżkę zmieszanych ziół zalać szklanką wody o temperaturze pokojowej. Następnie podgrzewać powoli do wrzenia i gotować na małym ogniu 2–4 minuty. Odstawić pod przykryciem na 10 minut, przecedzić i pić 4–5 razy dziennie po 2 łyżki odwaru.

2.2. ZAPALENIE I OWRZODZENIE PRZEŁYKU ZAPALENIE BŁONY ŚLUZOWEJ PRZEŁYKU najczęściej jest konsekwencją cofania się kwaśnej treści pokarmowej z żołądka do przełyku. Niedomykanie się zwieracza dolnego przełyku, czyli mięśnia odpowiedzialnego za zapobieganie cofaniu się treści, stanowi główną przyczynę zapalenia. Z innych przyczyn należy wymienić: • palenie papierosów i nadużywanie alkoholu; • uraz mechaniczny, np. w wyniku gwałtownego przełykania zbyt dużych kawałków pokarmu; • uszkodzenie termiczne (za gorące lub zbyt chłodne posiłki); • uszkodzenia chemiczne na skutek przypadkowego spożycia silnych substancji drażniących, np. ługów lub kwasów; • zakażenie bakteryjne, wirusowe lub grzybicze. Choroba może mieć różne stopnie nasilenia od zaczerwienienia błony śluzowej do wymagającego operacji zwłóknienia ścian przełyku. Do podstawowych

18

objawów zalicza się: zgagę (piekący ból w przełyku często lokalizowany przez chorego za mostkiem), ból gardła, chrypkę, ból w trakcie przełykania. Niekiedy przez długi okres choroba rozwija się bezobjawowo, natomiast w przypadku uszkodzeń chemicznych czy urazu mechanicznego objawy pojawiają się bezpośrednio po zadziałaniu czynnika uszkadzającego. Przewlekłe zapalenie błony śluzowej przełyku może prowadzić do owrzodzenia, czyli powstania ubytków w ścianie przełyku. Występuje to bardzo rzadko, ale bezwzględnie wymaga leczenia, gdyż „zaniedbane” grozi krwawieniem (nawet krwotokiem) lub przedziurawieniem przełyku. W leczeniu zapalenia błony śluzowej przełyku trzeba przede wszystkim przestrzegać zaleceń dietetycznych. Posiłki muszą być niewielkie objętościowo, łatwe do przełknięcia (dieta półpłynna), ciepłe, ale nie gorące. Należy unikać łapczywego spożywania pokarmów, zasada „jedz wolniej, połykaj małe kęsy” jest w tym przypadku bardzo ważna, aby dodatkowo nie podrażniać przełyku. Dieta powinna być lekkostrawna. W ziołolecznictwie zarówno w zapaleniu, jak i owrzodzeniu przełyku stosuje się przede wszystkim surowce powlekające o działaniu osłaniającym, przeciwzapalnym i gojącym. Profesor Aleksander Ożarowski polecał szczególnie galaretkę z porostu islandzkiego. Można ją przygotować w domu przez zalanie 50 g suszonego porostu litrem wody, wygotowanie do połowy, przecedzenie (przez sitko lub tetrową pieluchę) i pozostawienie do skrzepnięcia. Przyjmować 6 razy dziennie po łyżeczce między posiłkami. Galaretkę przed spożyciem należy delikatnie podgrzać. Podobne działanie wykazuje mieszanka ziołowa: Składniki: • kwiat ślazu 50 g • korzeń prawoślazu 50 g • liść podbiału 50 g • porost islandzki 50 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową dobrze wymieszanych ziół zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia, gotować przez minutę i odstawić pod przykryciem na godzinę, przecedzić. Pić 2–3 łyżki ciepłego odwaru kilka razy dziennie.

Prosty w przygotowaniu jest macerat z korzenia prawoślazu. Czubatą łyżkę

19

ziół zalać wieczorem szklanką zimnej wody, odstawić na noc, rano przecedzić, odciskając zioła. Delikatnie podgrzany macerat pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki. W podobny sposób przygotowuje się macerat z nasion lnu. 3 łyżki całych nasion zalać wieczorem 1/2 litra zimnej wody i odstawić na noc. Pić po przecedzeniu (bez nasion) 4 razy dziennie po pół szklanki letniego maceratu. Jeśli picie kleiku o temperaturze pokojowej wywołuje dyskomfort, należy go delikatnie podgrzać. W miejscu pracy można przyrządzić napar z kwiatu malwy czarnej. Łyżkę stołową kwiatów zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem 20 minut. Po przecedzeniu wypić w ciągu pracy w 4 porcjach. Dostępne są również stosowane w schorzeniach przełyku herbaty ziołowe w formie sypanej: • Mieszanka nr 416, przy zapaleniu przełyku (Zielarz Polski) na bazie kwiatu malwy i porostu islandzkiego – łyżkę mieszanki zalać szklanką zimnej wody, podgrzać do wrzenia, gotować na małym ogniu 5 minut, pozostawić pod przykryciem 20 minut i pić po przecedzeniu 5–6 razy dziennie po 1/3 szklanki odwaru; • Mieszanka nr 377, przy owrzodzeniu przełyku (Zielarz Polski) na bazie korzenia prawoślazu i liścia podbiału – łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu 2–3 minuty, pozostawić pod przykryciem na 30 minut, przecedzić; pić kilka razy dziennie po 2–3 łyżki. Pijąc opisane powyżej preparaty otrzymane z ziół, należy przestrzegać dwóch podstawowych zasad: 1. Płyn powinien być letni, ewentualnie ciepły, ale nigdy gorący. Zbyt wysoka temperatura nasila stany zapalne, a gorący płyn (także posiłki o zbyt wysokiej temperaturze) może przyspieszyć powstawanie owrzodzeń w wyniku termicznego uszkodzenia fragmentów błony śluzowej przełyku objętych stanem zapalnym. 2. Płyny należy spożywać małymi łykami i powoli. Szczególnie dotyczy to dzieci, które często mają tendencje do łapczywego wypijania płynów, tzw. duszkiem. Duże porcje płynu (podobnie jak obfite kęsy jedzenia) mogą dodatkowo podrażnić przełyk.

20

ROZDZIAŁ 3

CHOROBY ŻOŁĄDKA Żołądek jest workowatym narządem umiejscowionym w nadbrzuszu: pod przeponą i lewym łukiem żebrowym. W jego budowie ogólnej wyróżnia się część wpustową, dno, trzon oraz część przedodźwiernikową i odźwiernik. Należy nadmienić, że wbrew obiegowemu wyobrażeniu dno żołądka znajduje się w jego górnej części. Za pomocą wpustu żołądek łączy się z przełykiem, a z dwunastnicą łączy się poprzez odźwiernik. Wielkość żołądka zmienia się m.in. w zależności od wypełnienia i pozycji ciała (np. w pozycji stojącej przyjmuje najczęściej kształt haka). Objętość żołądka może wynosić 1–3 litry (mięśnie żołądka rozkurczają się automatycznie podczas połykania pokarmu), z wyjątkiem zmian patologicznych, np. ponadnormatywnego powiększenia objętości żołądka u osób chorobliwie otyłych. Najprościej rzecz ujmując, żołądek pełni trzy podstawowe funkcje: rozdrabnia pokarm oraz trawi go i wyjaławia (za proces ten odpowiedzialne jest działanie bakteriobójcze kwasu solnego). Po 2–4 godzinach od spożycia posiłku (jeżeli nie występują zaburzenia trawienia) nadtrawiony przez sok żołądkowy pokarm tworzy płynną papkę pokarmową, tzw. treść żołądkową. Naturalne skurcze mięśni żołądka (proces fizjologiczny, bezbolesny) powodują jej przemieszczanie do dwunastnicy. Sok żołądkowy wytwarzany jest przez komórki błony śluzowej żołądka, a w jego skład wchodzą: • kwas solny, zakwaszający treść pokarmową oraz umożliwiający upłynnienie niektórych składników stałych pokarmu, np. włókien mięsnych; • pepsyna (enzym rozkładający białka); • śluz o działaniu osłaniającym błonę śluzową żołądka przed kwaśną treścią pokarmową; • tzw. czynnik wewnętrzny (czynnik Castle’a) umożliwiający wchłanianie witaminy B12. Specjalne komórki błony śluzowej żołądka (komórki G) wytwarzają gastrynę, hormon odpowiedzialny m.in. za produkcję kwasu solnego, motorykę żołądka i wydzielanie enzymów trzustkowych.

21

3.1. REFLUKS ŻOŁĄDKOWO-PRZEŁYKOWY REFLUKSEM ŻOŁĄDKOWO-PRZEŁYKOWYM określa się okresowe, niekiedy bardzo silne i przede wszystkim powtarzające się zawracanie (cofanie) zawartości żołądka do przełyku. Spowodowane jest to zmniejszeniem napięcia tzw. dolnego zwieracza przełyku (czyli mięśnia mającego m.in. zapobiegać takim sytuacjom), znajdującego się na styku przełyku oraz żołądka. Choroba ma charakter przewlekły. Ryzyko powstania refluksu wzrasta na skutek częstego przejadania się (szczególnie słodyczami oraz potrawami tłustymi i pikantnymi), nadmiernego spożywania alkoholu oraz w wyniku otyłości – zwłaszcza brzusznej – która powoduje wzrost ciśnienia w jamie brzusznej. Przyczyną refluksu może też być przepuklina przeponowa. Należy pamiętać, że refluks żołądkowo-przełykowy może też być objawem takich chorób jak cukrzyca czy zaburzenia hormonalne oraz może być powiązany z przyjmowaniem niektórych leków, np. stosowanych w chorobie niedokrwiennej serca czy nadciśnieniu tętniczym, a nawet środków antykoncepcyjnych. Klasycznym objawem jest uczucie uciążliwego (często bolesnego) pieczenia w przełyku, występujące niedługo po posiłku i nasilające się w pozycji leżącej, czyli popularna zgaga. Towarzyszyć jej mogą wymioty, męczący kaszel, a nawet próchnica zębów spowodowana uszkodzeniem szkliwa nazębnego przez kwaśną treść żołądkową. Szczególną formą refluksu żołądkowo-przełykowego jest REGURGITACJA, czyli przesunięcie (cofanie się) treści żołądkowej aż do gardła, co wywoduje tzw. kwaśny posmak oraz uczucie nadmiernej ilości śliny w ustach. Jest to stan bierny i nie należy go mylić z wymiotami, czyli wyrzutem treści pokarmowej w wyniku skurczów przepony lub mięśni brzucha. U niemowląt często obserwuje się regurgitację poza obręb jamy ustnej, czyli tzw. ulewanie się. Czasem u osób zdrowych zdarza się cofanie treści pokarmowej do przełyku, jeśli jednak występuje to rzadko, może nie być powiązane z żadnym schorzeniem i być wynikiem np. przejedzenia lub przyjęcia niewłaściwej pozycji (nacisk na brzuch) po spożyciu posiłku.

22

W leczeniu choroby refluksowej konieczne jest przestrzeganie zaleceń żywieniowych (unikanie potraw smażonych i tłustych, regularne spożywanie niewielkich objętościowo posiłków, redukcja masy ciała). Zaleca się również wyższe ustawienie wezgłowia łóżka oraz ograniczenie spożywania alkoholu i rezygnację z palenia papierosów. W leczeniu farmakologicznym podawane są leki hamujące wydzielanie kwasu solnego i zobojętniające go oraz osłaniające błonę śluzową. Stosowane są również leki zwiększające napięcie dolnego zwieracza przełyku czy przyspieszające opróżnianie żołądka. Niekiedy konieczna jest interwencja chirurgiczna. W ziołolecznictwie stosuje się surowce powlekające o działaniu osłaniającym, przeciwzapalnym oraz gojącym. Powyższe założenia spełnia mieszanka: Składniki: • korzeń prawoślazu 50 g • kwiat ślazu 50 g • porost islandzki 50 g • liść podbiału 50 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową dobrze wymieszanych ziół zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez minutę. Odstawić pod przykryciem na godzinę, przecedzić i pić 2–3 łyżki ciepłego odwaru kilka razy dziennie.

UWAGA! Otrzymany odwar będzie zawierał znaczną ilość śluzów. Informacje dotyczące śluzów roślinnych podano w podrozdziale 7.5. Warto przygotować galaretkę z porostu islandzkiego. Sposób przygotowania: 50 g suszonego porostu należy zalać litrem zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu do wygotowania połowy płynu. Przecedzić – najłatwiej przez sitko lub tetrową pieluchę – i pozostawić do skrzepnięcia. Przyjmować 6 razy dziennie po łyżeczce między posiłkami. Co prawda, autor receptury (profesor Aleksander Ożarowski) polecał galaretkę w stanach zapalnych przełyku, może być jednak z powodzeniem stosowana również w refluksie żołądkowo-przełykowym.

23

Prosty w przygotowaniu jest macerat z nasion lnu. Sposób przygotowania: 3 czubate łyżki całych nasion zalać wieczorem 1/2 litra zimnej wody i odstawić na noc pod przykryciem. Rano przecedzić i pić w ciągu dnia, 4 razy dziennie po pół szklanki letniego maceratu.

W podobny sposób przygotowuje się macerat z korzenia prawoślazu. Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową ziół zalać wieczorem szklanką zimnej wody i odstawić na noc. Rano przecedzić, mocno odciskając zioła. Macerat pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki, między posiłkami.

W przypadku refluksu żołądkowo-przełykowego nie powinno się spożywać potraw zbyt gorących lub zimnych (aby dodatkowo nie podrażniać przełyku), dlatego wszystkie opisane powyżej preparaty należy przed spożyciem delikatnie podgrzać, chyba że ich spożywanie w temperaturze pokojowej nie powoduje dyskomfortu. Natomiast osobom pracującym łatwiej będzie przyrządzić napar z kwiatów malwy czarnej. Sposób przygotowania: Łyżkę stołową rozkruszonych kwiatów zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut. Po przecedzeniu wypić w ciągu pracy w 4 porcjach.

W aptekach i sklepach zielarskich dostępne są gotowe mieszanki ziołowe w postaci herbatek do zaparzania w torebkach: • Polecana przy zgadze (Dary Natury) na bazie ziela cykorii podróżnika oraz nasion dzikiej marchwi – saszetkę herbaty zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem do zaparzenia na 10–15 minut; pić według potrzeb; • Herbatka Anty-zGago (Herbapol Kraków) na bazie kwiatów rumianku i malwy czarnej – saszetkę herbatki zalać wrzącą wodą i pozostawić pod przykryciem na 5–10 minut; producent zaleca spożywanie naparu 3 razy dziennie; • Acidoflos Tea (Herbavis) na bazie liścia prawoślazu i korzenia lukrecji – saszetkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na

24

15 minut, pić 2–3 razy dziennie między posiłkami; UWAGA: mieszanka zawiera lukrecję, dlatego osoby z nadciśnieniem tętniczym, marskością wątroby oraz upośledzeniem czynności nerek powinny zachować ostrożność lub zrezygnować z jej stosowania. W sprzedaży dostępne są też gotowe zioła sypane: • Mieszanka nr 626, na refluks i nadkwaśność (Zielarz Polski) na bazie korzenia prawoślazu oraz nasion lnu – 3 czubate łyżki stołowe zalać wieczorem 1/2 litra zimnej wody i odstawić na noc pod przykryciem; rano powoli doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu 3 minuty, odstawić do przestygnięcia i przecedzić, odciskając zioła; pić porcjami w ciągu dnia: 1– 3 łyżki, 4–6 razy dziennie; • Polecana przy zgadze (Dary Natury) na bazie ziela cykorii podróżnika oraz nasion dzikiej marchwi – czubatą łyżeczkę herbatki zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem do zaparzenia na 10–15 minut; pić po przecedzeniu 2–3 razy dziennie po szklance. Ojcowie bonifratrzy polecają w przypadku zgagi mieszankę: Składniki: • kwiat nagietka 40 g • liść szałwii 30 g • ziele skrzypu 20 g • ziele piołunu 20 g • liść melisy 20 g • kłącze tataraku 20 g • korzeń kozłka lekarskiego 20 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 3 minuty. Odstawić pod przykryciem na 10 minut i przecedzić. Pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki odwaru przed posiłkami.

Warto też sięgnąć po pastylki bezcukrowe do ssania Śluzvit (Planta-lek) zawierające wyciągi z korzenia prawoślazu, liścia i kwiatu ślazu, porostu islandzkiego oraz nasion lnu. Producent zaleca ssanie co 2 godziny 1 pastylki, jednak nie więcej niż 5 pastylek dziennie. Preparat działa osłaniająco i ochronnie na błonę śluzową układu pokarmowego.

25

3.2. GRYPA ŻOŁĄDKOWA Określenia „grypa żołądkowa” i „grypa jelitowa” są powszechnie stosowane w odniesieniu do wirusowego zakażenia układu pokarmowego, które w rzeczywistości nie ma nic wspólnego z wirusem wywołującym grypę. Nazwa zakorzeniła się w mowie potocznej ze względu na podobieństwo przebiegu oraz okresu występowania objawów. GRYPA ŻOŁĄDKOWA, za którą odpowiedzialne są rotawirusy, norowirusy, enterowirusy i adenowirusy, dotyka osoby w każdym wieku. U dzieci i niemowląt może być groźna dla zdrowia i życia, doprowadza bowiem do szybkiego odwodnienia. Rozprzestrzenia się drogą kropelkową i za pośrednictwem brudnych rąk. Dlatego w przypadku kontaktu z osobą chorą należy szczególnie zadbać o higienę rąk – dotyczy to zwłaszcza dzieci – podczas wizyt w toalecie. Objawy pojawiają się nagle, a po upływie kilku dni (na ogół poniżej tygodnia) ustępują samoistnie. Infekcje wirusowe przewodu pokarmowego charakteryzują się intensywną biegunką, nudnościami i wymiotami oraz gorączką i osłabieniem. Chorzy skarżą się na długotrwałe bóle całego brzucha oraz ogólne uczucie „rozbicia”. Stosuje się na ogół leczenie objawowe. W uzasadnionych przypadkach pojawia się konieczność leczenia szpitalnego (szczególnie u niemowląt i małych dzieci). Pomocne mogą okazać się probiotyki (podawane doustnie preparaty zawierające wyselekcjonowane kultury bakteryjne, najczęściej bakterie kwasu mlekowego, których zadaniem jest wywieranie korzystnego dla zdrowia działania w układzie pokarmowym). Przede wszystkim należy pamiętać o uzupełnianiu płynów w organizmie, co ma istotne znaczenie zarówno w przypadku biegunki, jak i wymiotów. Zaleca się wypijanie około szklanki płynu (powoli, małymi łyczkami) po każdym wypróżnieniu lub wymiotach. Podstawowym surowcem zielarskim w przypadku powyższych dolegliwości, dostępnym niemal w każdym domu, jest czarna herbata. Sposób przygotowania: 2–3 czubate łyżki stołowe herbaty zalać litrem wrzącej wody, przelać do termosu na 15– 20 minut, przecedzić i pić porcjami (po pół szklanki) w ciągu dnia. Warto zwrócić uwagę na to,

26

by herbata była dobrej jakości, bez aromatów i sztucznych barwników.

Jeśli istnieje taka możliwość, korzystniej będzie przygotować samodzielnie mieszankę ziołową, która dawniej w aptekach i sklepach zielarskich była dostępna pod nazwą Tannosan (Herbapol Lublin). Mogą ją pić zarówno dzieci, jak i dorośli. Składniki: • kłącze pięciornika kurzego ziela 30 g • liść borówki czernicy (czarnej jagody) 30 g • liść mięty pieprzowej 20 g • kwiat rumianku 10 g • liść szałwii 10 g

Sposób przygotowania: 3 czubate łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 10–15 minut. Odstawić w termosie na 20 minut, przecedzić i pić kilka razy dziennie przed jedzeniem po pół szklanki. Małym dzieciom podawać regularnie w ciągu dnia po 3–4 łyżki ciepłego odwaru. Ze względu na specyficzny smak płyn można dosładzać miodem.

UWAGA! W oryginalnej recepturze w składzie znajdował się kwiat rumianu rzymskiego (10 g). Ponieważ jednak surowiec ten u osób nadwrażliwych może powodować reakcje alergiczne, został zastąpiony kwiatem rumianku. Przy nasilonych biegunkach ilość płynu w organizmie należy dodatkowo uzupełniać, pijąc ciepłą, ale nie gorącą wodę. Częste wymioty wywołują podrażnienie przełyku. Aby zapobiec uczuciu dyskomfortu w przełyku (pieczenie, a nawet ból) oraz zmniejszyć ryzyko powstania stanu zapalnego, warto sięgnąć po działający powlekająco oraz przeciwzapalnie napar z kwiatu malwy czarnej. Sposób przygotowania: Łyżkę stołową ręcznie rozdrobnionych kwiatów (do nabycia w postaci suszu w sklepach zielarskich) zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut. Po przecedzeniu wypić porcjami w ciągu dnia, jednorazowo przyjmując 1–2 łyżki letniego naparu.

27

W przypadku wystąpienia gorączki można przygotować mieszankę ziołową o działaniu ściągającym, przeciwzapalnym oraz przeciwgorączkowym: Składniki: • liść jeżyny 50 g • ziele macierzanki 50 g • kwiat rumianku 50 g • kwiat lipy 50 g • kwiat bzu czarnego 50 g • kwiat wiązówki błotnej 50 g

Sposób przygotowania: 2 czubate łyżki dobrze wymieszanych ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu 30 sekund i pozostawić pod przykryciem (najlepiej przelać do termosu) na 20 minut. Pić po szklance ciepłego, ale nie gorącego odwaru 3–5 razy dziennie w zależności od potrzeb. Do naparu warto dodać łyżkę syropu malinowego lub miodu lipowego.

3.3. BEZSOCZNOŚĆ (NIEDOBÓR SOKU ŻOŁĄDKOWEGO) BEZSOCZNOŚĆ jest wynikiem braku wydzielania soku żołądkowego przez zanikłą lub uszkodzoną błonę śluzową żołądka. Do przyczyn bezsoczności zalicza się m.in. zapalenie błony śluzowej żołądka czy rak żołądka. Następstwami są zaburzenia trawienia, bóle brzucha, biegunki i brak łaknienia. Wymienione objawy często towarzyszą chorobom, w których występuje gorączka, ponieważ może wówczas nastąpić częściowa bezsoczność. Ziołolecznictwo oferuje do leczenia bezsoczności wiele mieszanek pobudzających wydzielanie soku żołądkowego oraz poprawiających apetyt. Przykładowe mieszanki ziołowe: 1) Składniki: • ziele cykorii podróżnika 50 g • ziele dziurawca 50 g • ziele krwawnika 50 g • ziele centurii (tysiącznika) 50 g

28

• liść bobrka trójlistkowego 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g • owoc jałowca 50 g • owoc głogu 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 3 minuty. Odstawić pod przykryciem na 5 minut, przecedzić i pić bardzo ciepły odwar 3 razy dziennie przed posiłkami. Ojciec Grzegorz Sroka będący autorem tej receptury zalecał picie gorącego płynu.

2) Składniki: • ziele bukwicy lekarskiej 30 g • ziele skrzypu 30 g • liść szałwii 30 g • ziele piołunu 20 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 2 minuty. Odstawić pod przykryciem na 10 minut, przecedzić i pić po pół szklanki odwaru 3 razy dziennie.

3) Składniki: • owoc kminku 50 g • owoc kolendry 50 g • ziele dziurawca 50 g • ziele centurii (tysiącznika) 50 g • korzeń cykorii podróżnika 30 g • kłącze tataraku 20 g • korzeń arcydzięgla 20 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką letniej wody i odstawić pod przykryciem na 3 godziny. Powoli doprowadzić do wrzenia i przelać do termosu na 5 minut. Po przecedzeniu pić po posiłkach pół szklanki letniego płynu, 3 razy dziennie.

4) Składniki: • liść bobrka trójlistkowego 2 łyżki • liść mięty pieprzowej 2 łyżki

29

• ziele krwawnika 2 łyżki • owoc kminku 2 łyżki • ziele piołunu 2 łyżki • ziele centurii (tysiącznika) 2 łyżki • korzeń omanu 2 łyżki

Sposób przygotowania: Zioła zmieszać w podanej proporcji i zmielić na proszek w młynku do kawy. Dodawać 3 razy dziennie, po pół łyżeczki, do głównych posiłków.

Dla dzieci przeznaczona jest mieszanka ziołowa: Składniki: • liść bobrka trójlistkowego 2 łyżki • liść mięty pieprzowej 1 łyżka • kłącze tataraku 1 łyżka • ziele bylicy pospolitej 1 łyżka

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut. Podawać mniejszym dzieciom 1 łyżkę, starszym odpowiednio 2–3 łyżki na 15–20 minut przed posiłkiem. Ze względu na nieprzyjemny (gorzki) smak płyn można dosłodzić miodem rzepakowym lub mniszkowym.

Osoby cierpiące na bóle brzucha mogą stosować mieszankę ziołową: Składniki: • ziele piołunu 25 g • kwiat rumianku 25 g • korzeń arcydzięgla 25 g • ziele pięciornika gęsiego 25 g • kłącze tataraku 25 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać 11/2 szklanki wrzącej wody i zostawić pod przykryciem w termosie na 20 minut. Pić małymi łykami 2–3 razy dziennie po szklance bardzo ciepłego naparu.

W przypadku biegunek (zarówno u dzieci, jak i dorosłych) warto sięgnąć po następującą mieszankę: Składniki:

30

• owoc borówki czernicy (czarnej jagody) 100 g • owoc kminku 50 g • owoc kopru 50 g • ziele cząbru 25 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia i przelać do termosu na 25 minut. Pić 4–5 razy dziennie małymi łykami po pół szklanki ciepłego naparu. Dzieciom podawać po 1–2 łyżki płynu co 3 godziny.

Na rynku dostępne są gotowe preparaty w płynie zwiększające wydzielanie soku żołądkowego: • tonik Oryginalne Zioła Szwedzkie (Richard Bittner) będący mieszaniną surowców goryczkowych i aromatyczno-gorzkich (w tym korzenia goryczki, ziela centurii i ziela piołunu) – stosować 1 łyżeczkę (5 ml) 3 razy dziennie, przed posiłkiem lub po posiłku; • nalewka Artecholin (Phytopharm Klęka) zawierająca wyciągi z ziela bylicy bożego drzewka, owocu ostropestu plamistego, liścia mięty pieprzowej, ziela drapacza lekarskiego, korzenia mniszka lekarskiego oraz ziela krwawnika – według opisu producenta: jeżeli lekarz nie zaleci inaczej, przyjmować do 3 razy dziennie przed posiłkiem lub w czasie posiłku po 5 ml preparatu w niewielkiej ilości płynu; lek przeznaczony jest do doraźnego stosowania; • Gastrobonisol (Bonimed) – płyn na bazie ziołowych ekstraktów alkoholowych, m.in. z bylicy pospolitej, krwawnika oraz mniszka; dawkowanie: płaską łyżeczkę preparatu wlać do kieliszka wody i pić do 3 razy dziennie w zależności od stopnia nasilenia objawów niestrawności. Należy nadmienić, że na zmniejszenie wydzielania soku żołądkowego mają też wpływ negatywne bodźce nerwowe, takie jak smutek czy lęk. W takim przypadku zielarz Witold Poprzęcki zalecał mieszankę: Składniki: • ziele dziurawca 50 g • ziele macierzanki 50 g • liść melisy 25 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać w termosie szklanką wrzącej wody i odstawić na 15 minut. Po przecedzeniu pić ciepły napar 3 razy dziennie między posiłkami.

31

3.4. NADKWASOTA NADKWASOTA oznacza zwiększoną obecność kwasu solnego w soku żołądkowym przy jednoczesnym ograniczeniu produkcji substancji zobojętniających. U zdrowych osób nie musi to automatycznie stanowić problemu, ponieważ błona śluzowa żołądka wydziela specjalny śluz chroniący przed działaniem kwasu solnego. Problem pojawia się w momencie uszkodzenia lub zaniku błony, co występuje np. w chorobie wrzodowej. Nadkwasota charakteryzuje się przewlekłym uczuciem pieczenia za mostkiem (zgaga), bólem brzucha, nudnościami, wymiotami oraz wielokrotnym odbijaniem. Do czynników wywołujących nadkwasotę zalicza się palenie papierosów oraz picie alkoholu, długotrwały stres oraz przyjmowanie określonych leków (np. kwasu acetylosalicylowego). Duże znaczenie mają też niewłaściwe nawyki żywieniowe, np. nieregularne spożywanie posiłków, jedzenie zbyt dużej ilości słodyczy czy przejadanie się. Warto zaznaczyć, że niekorzystnego działania kwasu acetylosalicylowego (substancja pozyskiwana syntetycznie) nie wykazują substancje pochodzenia naturalnego (salicyna) zawarte m.in. w korze wierzby czy kwiatach wiązówki błotnej. W procesie leczenia stosuje się przede wszystkim środki zobojętniające oraz adsorbujące wytwarzany w nadmiarze kwas solny. Ziołolecznictwo ma duże znaczenie w pomocniczym leczeniu nadkwasoty, przy zastosowaniu preparatów otrzymanych z surowców bogatych w śluzy, które łagodzą objawy, takich jak: • odwar z nasion gorczycy białej– łyżkę stołową rozdrobnionych w młynku do kawy nasion zalać wieczorem szklanką letniej wody i pozostawić na noc do spęcznienia; rano podgrzać, uważając, by nie doprowadzić do wrzenia, przecedzić; tak otrzymany preparat pić ciepły po pół szklanki rano i wieczorem przed posiłkami; • odwar z nasion lnu – 2 czubate łyżki stołowe nasion (niemielonych) zalać szklanką letniej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 10–12 minut; odstawić do przestygnięcia, przecedzić i wypić letni odwar w 3 porcjach między posiłkami; • macerat z korzenia prawoślazu – czubatą łyżkę stołową ziół zalać wieczorem szklanką zimnej wody i odstawić pod przykryciem na noc; rano przecedzić,

32

podgrzać delikatnie i pić ciepły macerat 3–4 razy dziennie po pół szklanki na porcję. Profesor Aleksander Ożarowski zalecał w przypadku nadkwasoty następującą mieszankę: Składniki: • kwiat rumianku 50 g • liść szałwii 50 g • kwiat jasnoty białej 25 g • ziele krwawnika 25 g • nasiono lnu 25 g

Sposób przygotowania: Po dokładnym wymieszaniu płaską łyżkę stołową ziół zmielić na proszek (np. w młynku do kawy) i całą uzyskaną porcję wsypać do szklanki gorącego mleka. Zamieszać i wypić małymi łykami, nie przecedzając. Pić w miarę potrzeb kilka razy dziennie.

Osoby z objawami nadkwasoty, dodatkowo borykające się z długotrwałym stresem, powinny sięgnąć po mieszankę o działaniu łagodzącym, przeciwzapalnym oraz uspokajającym i wyciszającym emocje: Składniki: • kwiat lawendy 50 g • liść melisy 50 g • kwiat lipy 50 g • ziele krwawnika 50 g • liść mięty pieprzowej 30 g • korzeń prawoślazu 30 g • korzeń kozłka lekarskiego 10 g • kłącze tataraku 10 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać 1/2 litra letniej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować 3 minuty na małym ogniu. Odstawić pod przykryciem (najlepiej w termosie) na pół godziny, przecedzić i pić w ciągu dnia w 3 porcjach: rano i w południe na 30 minut przed posiłkiem, a wieczorem przed snem.

Zielarz Witold Poprzęcki zalecał stosowanie w nadkwasocie mieszanki o działaniu przeciwzapalnym i gojącym: Składniki:

33

• kwiat lipy 25 g • korzeń lukrecji 25 g • nasiono lnu 25 g • liść mięty pieprzowej 25 g • kłącze tataraku 25 g • korzeń arcydzięgla 25 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać 1/2 litra letniej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować 5 minut na małym ogniu. Przelać do termosu na pół godziny, przecedzić i pić 4 razy dziennie po pół szklanki ciepłego odwaru. Ostatnią porcję warto wypić wieczorem przed snem.

UWAGA! Ze względu na zawartość korzenia lukrecji powyższa mieszanka nie powinna być stosowana przez osoby z nadciśnieniem tętniczym, marskością wątroby oraz upośledzeniem czynności nerek. Doktor Jadwiga Górnicka w nadkwasocie poleca zastosować preparat ziołowy otrzymany w następujący sposób: do termosu wrzucić po saszetce mieszanek ziołowych Nerwosan fix (Herbapol Lublin) i Gastrosan fix (Herbapol Lublin) oraz łyżeczkę suszonego kwiatu akacji. Całość zalać 1/2 litra wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na kwadrans. Po przecedzeniu uzyskany napar wypić porcjami w ciągu dnia.

3.5. PRZEWLEKŁY I OSTRY NIEŻYT ŻOŁĄDKA Terminem „nieżyt żołądka” określa się ZAPALENIE ŻOŁĄDKA, a właściwie stan zapalny błony śluzowej tego narządu. Do powstania stanu zapalnego przyczyniają się: • nadmierne spożywanie alkoholu; • długotrwałe przyjmowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, takich jak kwas acetylosalicylowy czy ibuprofen; • infekcje bakterią Helicobacter pylori (ok. 90% wszystkich przypadków zapalenia żołądka);

34

• czynniki autoimmunologiczne (np. zanikowe zapalenie żołądka może być wynikiem m.in. wytworzenia przeciwciał skierowanych przeciwko komórkom błony śluzowej żołądka); • powikłania po zabiegach w obrębie żołądka. Wyróżnia się zapalenie żołądka przewlekłe oraz ostre. O NIEŻYCIE PRZEWLEKŁYM mówi się, gdy stan zapalny utrzymuje się przez dłuższy czas (tygodnie, miesiące). Jego przyczyną może być również refluks żółciowy, czyli cofanie się do żołądka żółci, co zostało szczegółowo omówione w podrozdziale 3.6. Objawami przewlekłego nieżytu żołądka są wymioty i nudności, wzdęcia, uczucie przepełnienia po posiłku, brak apetytu. Często pojawia się ból, jednak ze względu na różne umiejscowienie i nasilenie nie jest to objaw charakterystyczny. Przewlekły nieżyt żołądka może prowadzić do niedokrwistości, której objawami są: szybkie męczenie się, ospałość oraz charakterystyczna blada cera. Szczególnie groźne dla zdrowia jest wystąpienie krwawień w obrębie błony śluzowej żołądka (krwotoczne zapalenie żołądka), co w krótkim czasie może spowodować niedokrwistość. Lekarz stawia diagnozę na podstawie wywiadu z pacjentem oraz wyników badań, w tym morfologii krwi i testu na obecność Helicobacter pylori. Leczenie zapalenia żołądka zależy od przyczyny schorzenia. Duże znaczenie w leczeniu objawowym przewlekłego zapalenia żołądka mają zioła. Stosuje się surowce działające osłaniająco, przeciwzapalnie i rozkurczająco (co łagodzi dolegliwości bólowe). Te założenia spełniają mieszanki: 1) Składniki: • liść mięty pieprzowej 30 g • korzeń lukrecji 30 g • nasiono lnu 30 g • owoc kopru włoskiego 30 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 10 minut. Pić ciepły napar 3–4 razy dziennie przed posiłkami.

35

2) Składniki: • nasiono lnu 50 g • korzeń lubczyku 25 g • korzeń prawoślazu 25 g • korzeń lukrecji 25 g • liść mięty pieprzowej 25 g

Sposób przygotowania: 2 czubate łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać 3 szklankami wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 3 minuty, po czym przelać do termosu na 5 minut. Przecedzić i wypić w ciągu dnia w 3 porcjach (około szklanki) między posiłkami.

UWAGA! Ze względu na zawartość korzenia lukrecji powyższe mieszanki nie powinny być stosowane przez osoby z nadciśnieniem tętniczym, marskością wątroby oraz upośledzeniem czynności nerek. Działanie przeciwzapalne i rozkurczające wykazuje mieszanka ziołowa: Składniki: • kwiat rumianku 50 g • kwiat lipy 50 g • liść melisy 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i odstawić pod przykryciem (najlepiej w termosie) na 20 minut. Pić ciepły napar 2–3 razy dziennie między posiłkami.

Ojcowie bonifratrzy polecają mieszankę o działaniu osłaniającym oraz regulującym wydzielanie soków trawiennych: Składniki: • liść podbiału 50 g • kwiat nagietka 50 g • liść szałwii 50 g • ziele dziurawca 50 g • liść melisy 50 g

36

• ziele krwawnika 50 g • korzeń prawoślazu 30 g • kora kasztanowca 20 g • korzeń arcydzięgla 10 g • korzeń kozłka lekarskiego 10 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 3 godziny. Pić ciepły napar 3 razy dziennie po pół szklanki, na 20–30 minut przed posiłkiem.

Natomiast dla dzieci zaleca się mieszankę: Składniki: • ziele majeranku 10 g • owoc kminku 10 g • kwiat rumianku 10 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut. Podawać porcjami (1–2 łyżki) w ciągu dnia.

Problemy trawienne (bóle brzucha, wzdęcia, uczucie przepełnienia po posiłku) powodują duży dyskomfort u osób borykających się z przewlekłym zapaleniem żołądka. W zależności od stopnia nasilenia objawów mogą nawet uniemożliwić swobodne funkcjonowanie. W takim przypadku warto sięgnąć po następujące mieszanki ziołowe: 1) Składniki: • ziele pięciornika gęsiego 30 g • ziele nostrzyka 30 g • kłącze tataraku 30 g • liść mięty pieprzowej 30 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową dobrze wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 2 minuty. Odstawić w termosie na 10 minut i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po pół szklanki po posiłku.

37

UWAGA! Profesor Aleksander Ożarowski podkreślał, że ziele pięciornika gęsiego u osób nadwrażliwych może w większych dawkach wywołać wymioty. Dlatego osoby mające problemy z uczuciem mdłości powinny zrezygnować z powyższej mieszanki lub zmniejszyć zawartość tego surowca o połowę. Ponadto w mieszance zawarte jest ziele nostrzyka, które obecnie coraz rzadziej stosuje się doustnie. Preparaty z ziela nostrzyka po przedawkowaniu mogą powodować krwawienia oraz uszkodzenie nerek i wątroby. 2) Składniki: • korzeń kozłka lekarskiego 30 g • korzeń lubczyku 30 g • liść melisy 30 g • liść mięty pieprzowej 30 g • kłącze tataraku 30 g • ziele rdestu ptasiego 30 g • kwiat rumianku 30 g • ziele nostrzyka 20 g • ziele ruty 20 g • korzeń arcydzięgla 20 g

Sposób przygotowania: Płaską łyżkę stołową dobrze wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i delikatnie podgrzewać przez 5 minut, nie doprowadzając jednak do wrzenia. Po przecedzeniu pić 2–3 razy dziennie na pół godziny przed posiłkiem. Płyn powinien być ciepły, ale nie gorący; należy go pić małymi łykami.

UWAGA! Ze względu na zawartość ziela ruty mieszanka jest przeciwwskazana w ciąży, obfitych krwawieniach miesięcznych, chorobie wrzodowej żołądka i przy niskim ciśnieniu krwi. Natomiast ze względu na ziele nostrzyka nie należy przekraczać wskazanego dawkowania, gdyż przedawkowanie może powodować krwawienia oraz uszkodzenie nerek i wątroby. Działanie powlekające, a co za tym idzie – zmniejszające odczyn zapalny,

38

wykazują preparaty na bazie nasion lnu: • odwar – 2 czubate łyżki stołowe nasion lnu (niemielonych) zalać szklanką letniej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 10–12 minut; odstawić do przestygnięcia, przecedzić i wypić letnie w 3 porcjach między posiłkami; • olej (Ol’Vita) – najlepiej wypijać bezpośrednio po przebudzeniu w ilości łyżki stołowej, chyba że koliduje to z przyjmowaniem leków. Profesor Jan Muszyński (który używał określenia „katar żołądka”) zalecał w przypadku przewlekłego nieżytu żołądka mieszankę: Składniki: • nasiona kozieradki mielone 100 g • morszczyn 50 g

Sposób przygotowania: Morszczyn zmielić na proszek, składniki dokładnie wymieszać. Przyjmować po łyżeczce proszku rozpuszczonego w lemoniadzie cytrynowej rano i wieczorem. Osoby, które zdecydują się na zażywanie mieszanki, mogą przygotować lemoniadę w proporcji: szklanka wody, 2 łyżki soku z cytryny, 2 płaskie łyżki stołowe cukru.

UWAGA! Ze względu na obecność w mieszance morszczynu nie powinny jej stosować kobiety w ciąży, kobiety karmiące oraz osoby ze schorzeniami tarczycy. Osoby cierpiące na częste skurcze przewodu pokarmowego mogą skorzystać z kąpieli ziołowej: Składniki: • ziele macierzanki 50 g • pączki sosny 50 g • kłącze tataraku 50 g • kora wierzby 50 g

Sposób przygotowania: Zioła dokładnie wymieszać i podzielić na trzy mniej więcej równe części. Porcję ziół zalać rano 3 litrami zimnej wody i odstawić pod przykryciem. Wieczorem powoli ogrzać do wrzenia,

39

a następnie delikatnie podgrzewać przez 5 minut, nie doprowadzając jednak do ponownego zagotowania. Odstawić na pół godziny pod przykryciem i przecedzić, mocno odciskając zioła. Uzyskany płyn wlać do wanny i uzupełnić ilość wody tak, by sięgała kąpiącemu się do linii serca. Woda powinna być ciepła, ale nie gorąca (37–38°C), a czas kąpieli nie powinien przekraczać 20 minut. W trakcie kąpieli należy obmywać ciało wodą, nie używając jednak mydła. Po wyjściu z wanny nie wycierać się, tylko osuszyć ciało, delikatnie oklepując ręcznikiem, lub od razu założyć szlafrok i udać się do łóżka. Kąpiel stosować co 2–3 dni.

W przypadku wystąpienia infekcji wywołanej przez bakterie Helicobacter pylori konieczne jest zastosowanie kuracji antybiotykowej. Nie należy jej przerywać ani modyfikować (nawet gdy chory odczuje już poprawę), może to bowiem sprzyjać rozwojowi szczepów bakteryjnych opornych na klasycznie stosowane antybiotyki. Surowce ziołowe znajdują zastosowanie jako preparaty wspomagające terapię antybiotykami, mogą też być stosowane po zakończeniu terapii farmakologicznej jako środek podtrzymujący leczenie. Przykładem takiego preparatu jest płyn Citrosept (Cintamani Poland) zawierający ekstrakt z pestek, miąższu i białych części grejpfruta; producent zaleca standardowe dawkowanie: 3 razy dziennie po 15 kropli rozpuszczonych w 200–250 ml płynu (najlepiej w herbatce z melisy). Przed zastosowaniem preparatu należy zapoznać się z przeciwwskazaniami podanymi na ulotce przez producenta. Pozostałe preparaty ziołowe stosowane w infekcjach Helicobacter pylori zostały omówione w podrozdziale 3.7. OSTRE ZAPALENIE BŁONY ŚLUZOWEJ ŻOŁĄDKA charakteryzuje się nagłym wystąpieniem objawów – pojawiają się ból i ucisk w górnej części brzucha, nudności, biegunka, wymioty, niekiedy także gorączka. Przyczynami mogą być m.in.: nadużycie alkoholu, spożycie nadmiernej ilości leków czy zatrucie pokarmowe. Objawy ostrego nieżytu żołądka najczęściej ustępują w ciągu kilku dni. W pierwszym dniu zaleca się przyjmowanie jedynie płynów, a w następnych kolejno kleików ryżowych, jednodniowego pieczywa oraz stopniowy powrót do normalnej diety. Przyjmując płyny, warto sięgnąć po surowce zielarskie o działaniu przeciwzapalnym: • kwiat rumianku – czubatą łyżeczkę zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 20 minut; po przecedzeniu pić po pół

40

szklanki ciepłego naparu 3–5 razy dziennie; należy kupować kwiaty rumianku w aptekach i sklepach zielarskich, gdyż dostępne w sklepach spożywczych lub marketach są słabej jakości, często pozbawione cennego olejku eterycznego; • liść babki lancetowatej – łyżkę stołową liści zalać 11/2 szklanki letniej wody i powoli ogrzewać do wrzenia; gotować na małym ogniu przez 5 minut; odstawić na kwadrans pod przykryciem i przecedzić; pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki letniego odwaru; • kwiat nagietka – łyżkę stołową kwiatów zalać w termosie szklanką wrzącej wody i odstawić na 30 minut; przecedzić i pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki; profesor Aleksander Ożarowski zalecał dodawanie do naparu szczypty liści szałwii oraz ziela dziurawca. Zmniejszenie dolegliwości bólowych powoduje przyjmowanie oleju rokitnikowego (Ekamedica). Należy przyjmować 3 razy dziennie po pół łyżeczki oleju rozcieńczonego w łyżce nierafinowanego oleju lnianego tłoczonego na zimno (Ol’Vita). Ojcowie bonifratrzy zalecają w takim przypadku następującą mieszankę ziołową: Składniki: • kwiat nagietka 50 g • liść melisy 50 g • liść babki lancetowatej 50 g • ziele dziurawca 50 g • ziele pięciornika gęsiego 50 g • liść szałwii 50 g • korzeń prawoślazu 50 g • ziele glistnika jaskółczego ziela 25 g • korzeń kozłka lekarskiego 20 g • korzeń arcydzięgla 20 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżeczkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 3 minuty. Odstawić na 5 minut pod przykryciem, przecedzić i pić porcjami (1–2 łyżki) w ciągu dnia.

UWAGA!

41

W oryginalnej recepturze ziele glistnika zalecano w ilości 50 g. Z uwagi jednak na ostatnie badania, wskazujące na liczne (ewentualne) skutki uboczne, na potrzeby niniejszej publikacji zawartość glistnika została zmniejszona o połowę jako bezpieczniejsza w stosowaniu, według wiedzy autorów. Przeciwwskazania do stosowania glistnika jaskółczego ziela podano w podrozdziale 5.7. Profesor Jerzy Lutomski zalecał przyjmowanie Tinctura Menthae piperitae (Krople miętowe, Herbapol Kraków) w dawce 25 kropli, 3 razy dziennie. W stanach zapalnych błony śluzowej żołądka (zarówno ostrych, jak i przewlekłych) należy zrezygnować z ostrych przypraw.

3.6. ŻÓŁCIOWY NIEŻYT ŻOŁĄDKA ŻÓŁCIOWY NIEŻYT ŻOŁĄDKA nazywany jest czasem refluksem jelitowożołądkowym lub refluksem dwunastniczo-żołądkowym. Jest to, najprościej mówiąc, stan zapalny błony śluzowej żołądka spowodowany cofaniem się (tzw. zarzucaniem) żółci do żołądka. Jeśli proces trawienia przebiega prawidłowo, a czynności przewodu pokarmowego nie są zaburzone, zasadowa zawartość dwunastnicy (zawierająca m.in. sole kwasów żółciowych) przemieszcza się w stronę jelita cienkiego. U osób borykających się z żółciowym nieżytem żołądka zawartość dwunastnicy cofa się do żołądka i miesza z obecnym tam kwasem solnym, co podrażnia – a niekiedy nawet uszkadza – błonę śluzową żołądka. Najczęściej obserwuje się taki stan u osób po przebytej operacji usunięcia pęcherzyka żółciowego, ale przyczynami mogą też być cukrzyca czy częściowa resekcja żołądka. Należy jednak pamiętać, że obecność żółci w żołądku, potwierdzona np. podczas badania gastroskopowego, jest zjawiskiem naturalnym i dopiero jednoczesne występowanie stanu zapalnego błony śluzowej żołądka uzasadnia rozpoznanie schorzenia. Podstawowym objawem jest ból nadbrzusza o różnym nasileniu, któremu bardzo często towarzyszą wymioty z żółcią. Ponadto występują bolesne pieczenie wzdłuż mostka (zgaga) oraz uczucie gorzkiego pieczenia w jamie ustnej.

42

Leczenie polega na stosowaniu tzw. inhibitorów pompy protonowej (łagodzą tzw. refluks kwaśny) oraz leków rozrzedzających lub wiążących żółć. Konieczna jest zmiana nawyków żywieniowych – posiłki powinny być lekkostrawne, bogate w białko oraz spożywane w regularnych odstępach czasu, ale niezbyt obfite. Ziołolecznictwo wykorzystuje surowce o działaniu powlekającym, przeciwzapalnym oraz łagodzącym dolegliwości bólowe. Założenia te spełnia poniższa mieszanka: Składniki: • porost islandzki 50 g • kwiat rumianku 25 g • liść melisy 25 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 2 minuty. Pić 4–5 razy dziennie po pół szklanki ciepłego (ale nigdy gorącego) odwaru między posiłkami. Płyn należy pić małymi łykami, nie łapczywie.

W sprzedaży dostępna jest gotowa Mieszanka nr 658, przy nieżycie żółciowym żołądka (Zielarz Polski) w postaci ziół sypanych na bazie nasion lnu oraz porostu islandzkiego. 2 łyżki stołowe mieszanki należy zalać wieczorem 2 szklankami zimnej wody, zostawić na noc pod przykryciem. Rano powoli ogrzać do wrzenia, gotować na małym ogniu przez 5 minut, odstawić na kwadrans pod przykryciem i przecedzić. Wypić letni płyn porcjami w ciągu dnia, jednorazowo przyjmując 2–3 łyżki odwaru. Codziennie należy przygotowywać świeżą porcję. Profesor Aleksander Ożarowski zalecał w przypadku żółciowego nieżytu żołądka stosowanie maceratu z nasion gorczycy białej. Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową nasion zalać wieczorem 1/2 litra zimnej wody i odstawić na noc. Rano przecedzić i pić letnie 4 razy dziennie po pół szklanki między posiłkami.

3.7. CHOROBA WRZODOWA

43

CHOROBA WRZODOWA ŻOŁĄDKA I/LUB DWUNASTNICY nazywana jest potocznie „wrzodami” lub wrzodami żołądka i dwunastnicy. Charakterystyczne w jej przebiegu jest okresowe występowanie ubytków w obrębie błony śluzowej tych narządów. Najczęstszą przyczyną jest zakażenie bakterią Helicobacter pylori, która jest odpowiedzialna za około 70% wrzodów żołądka oraz 75–90% wrzodów dwunastnicy. Bakteria ta produkuje toksyny, które uszkadzają komórki błony śluzowej i wywołują stan zapalny w jej obrębie, co prowadzi do zwiększonego wydzielania hormonu gastryny, a to z kolei zwiększa wydzielanie kwasu solnego w żołądku. W efekcie tego procesu następuje uszkodzenie błony śluzowej, co z czasem powoduje owrzodzenie żołądka i dwunastnicy. Za przyczyny powstawania wrzodów żołądka i dwunastnicy uznaje się także: • działanie niepożądane przyjmowanych leków, zwłaszcza niesteroidowych leków przeciwzapalnych; • czynniki genetyczne, np. zwiększoną skłonność stwierdzono u osób z grupą krwi 0. Należy podkreślić, że takie czynniki jak alkohol, ostre przyprawy, nadmierne picie kawy czy stres mogą co prawda sprzyjać rozwojowi choroby, jednak nie są uznawane za jej przyczynę. Wykazano natomiast związek między paleniem papierosów a zwiększoną zapadalnością na wrzody żołądka i dwunastnicy. Objawami choroby wrzodowej są bóle o specyficznym (piekącym) charakterze oraz dyskomfort w nadbrzuszu. Bóle występują przeważnie na czczo (tzw. bóle głodowe) i pojawiają się w nocy albo wcześnie rano, ewentualnie 1–3 godziny po posiłku. Charakterystyczne jest ustępowanie dolegliwości niemal natychmiast po spożyciu posiłku (szczególnie niewielkiego objętościowo). Często choroba ujawnia się nagle, np. w reakcji na silny stres. U wielu chorych może mieć też przebieg bezobjawowy. Choroba wrzodowa może prowadzić do groźnych nie tylko dla zdrowia, lecz także dla życia powikłań: • zapalenia otrzewnej w wyniku pęknięcia wrzodu oraz przebicia wrzodu do jamy otrzewnej; • krwotoków wewnętrznych;

44

• zwężenia odźwiernika (mięsień w kształcie pierścienia łączący żołądek z dwunastnicą), co znacznie utrudnia przemieszczanie treści żołądkowej; • raka żołądka. Pokarmami nasilającymi dolegliwości są surowe owoce oraz produkty smażone i pieczone (jak się powszechnie uważa), a także ostre i kwaśne. Ból odczuwalnie zmniejsza się po wypiciu mleka. Obserwuje się sezonowość choroby, której objawy zaostrzają się na wiosnę oraz jesienią. Wieloletnia choroba wrzodowa na przemian z czynnymi i gojącymi się wrzodami może powodować stopniowe zmniejszenie masy ciała, wyniszczenie organizmu, krwawienie z przewodu pokarmowego oraz niedokrwistość. W leczeniu farmakologicznym stosuje się m.in. leki zobojętniające kwas solny, ochraniające śluzówkę żołądka oraz hamujące wydzielanie kwasu solnego, czyli tzw. inhibitory pompy protonowej. Wykrycie nadmiernej obecności bakterii Helicobacter pylori w chorobie wrzodowej żołądka pozwala – w pewnym stopniu – zapobiegać nawrotom choroby oraz uniknąć interwencji chirurgicznej (zabiegi stosuje się tylko w razie wystąpienia powikłań). Obecnie w nomenklaturze medycznej funkcjonuje pojęcie eradykacji („eradykacja Helicobacter pylori”), oznaczające zwalczanie zakażenia tą bakterią. Najczęściej stosuje się trwającą 7 dni farmakoterapię opartą na antybiotykach i inhibitorach pompy protonowej. Surowce zielarskie znajdują zastosowanie zarówno jako preparaty wspomagające antybiotykoterapię, jak i stosowane po zakończeniu leczenia farmakologicznego jako środki podtrzymujące efekty leczenia. Zaleca się stosowanie następujących preparatów ziołowych: • kapsułki Alliofil (Herbapol Poznań) zawierające czosnek pospolity oraz pokrzywę – producent zaleca przyjmowanie 1–2 kapsułek dziennie w trakcie jedzenia, popijając dużą ilością wody; UWAGA: w przypadku zapalenia żołądka przyjmowanie czosnku lub jego przetworów uzależnione jest od indywidualnej tolerancji osoby chorej; • sok z owoców żurawiny (Ekamedica) – przyjmować 2 razy dziennie po 2 łyżki soku, rozcieńczone w 1/2 szklanki letniej wody, na pół godziny przed posiłkiem; można dosłodzić łyżeczką miodu spadziowego lub ziołomiodu macierzankowego; • napar z zielonej herbaty (Kawon) – łyżeczkę herbaty zalać gorącą wodą

45

o temperaturze ok. 80°C; UWAGA: napar powstały w ciągu 3–5 minut parzenia daje efekt pobudzający i energetyzujący, natomiast parzenie zielonej herbaty powyżej 5 minut nadaje naparowi charakter napoju relaksacyjnego i uspokajającego; • olej z oregano (Ekamedica) zawierający olejek z oregano 20% oraz oliwę z oliwek extra virgin – stosować w rozcieńczeniu, 1–5 kropli na 1/2 szklanki wody lub soku (w tym przypadku warto użyć soku z owoców żurawiny) 1–3 razy dziennie; • płyn Citrosept (Cintamani Poland) zawierający ekstrakt z pestek, miąższu i białych części grejpfruta – producent zaleca standardowe dawkowanie: 3 razy dziennie po 15 kropli rozpuszczonych w 200–250 ml płynu (najlepiej w herbatce z melisy).

UWAGA! Ze względu na działanie przeciwbakteryjne powyższe preparaty mogą być stosowane w chorobie wrzodowej, mimo że producent nie podaje takiego wskazania. Często, szczególnie w Internecie, poleca się również olejek cedrowy. Należy jednak wspomnieć, że na dzień dzisiejszy badania wykazały aktywność wobec szczepów Helicobacter pylori jedynie wyciągu chloroformowego z szyszek cedru libańskiego (wyciągów chloroformowych nie stosuje się doustnie). Ziołolecznictwo odgrywa ważną rolę jako wspomagające klasyczne leczenie choroby wrzodowej żołądka i/lub dwunastnicy. Można sięgnąć po następujące surowce zielarskie: • korzeń prawoślazu – 2 czubate łyżki stołowe ziół zalać wieczorem 1/2 litra zimnej wody, odstawić pod przykryciem na noc; rano przecedzić, delikatnie podgrzać i pić ciepły macerat 3–4 razy dziennie po pół szklanki na porcję; • nasiono lnu – 4 czubate łyżki stołowe nasion zalać 1/2 litra zimnej wody i powoli ogrzać do wrzenia; gotować na małym ogniu przez 10 minut, płyn zlać znad nasion i odstawić pod przykryciem do przestygnięcia; wypić uzyskany płyn porcjami w ciągu dnia; każdą porcję należy delikatnie podgrzać; • liść babki lancetowatej – łyżkę stołową liści zalać 11/2 szklanki letniej wody,

46

powoli ogrzewać do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 5 minut; odstawić na kwadrans pod przykryciem, przecedzić; pić ciepły odwar 3–4 razy dziennie po pół szklanki; • nasiono gorczycy białej – łyżkę stołową nasion rozdrobnić w młynku do kawy i zalać wieczorem szklanką letniej wody; pozostawić na noc; rano podgrzać (nie doprowadzać do wrzenia!), przecedzić i pić ciepły płyn po pół szklanki rano i wieczorem przed posiłkami. Powyższe surowce – dzięki zawartości śluzów – są pewne w działaniu (w sposób odczuwalny i szybko znoszą/łagodzą objawy) i dlatego często i chętnie stosowane przez osoby chore. Należy jednak pamiętać, że ze względu na właściwości powlekające błony śluzowe długotrwałe stosowanie tych surowców może ograniczyć wchłanianie substancji odżywczych oraz zaburzyć wchłanianie leków. Działanie przeciwzapalne i łagodzące dolegliwości bólowe w chorobie wrzodowej wykazuje mieszanka: Składniki: • kwiat nagietka 100 g • liść szałwii 25 g • ziele dziurawca 25 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać w termosie szklanką wrzącej wody i odstawić na 30 minut. Przecedzić i pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki.

Profesor Aleksander Ożarowski zalecał następującą mieszankę o działaniu przeciwzapalnym oraz przyspieszającym gojenie wrzodów: Składniki: • ziele przetacznika 25 g • ziela drapacza lekarskiego 25 g • kwiat rumianku 50 g • owoc anyżu 25 g • kwiat nagietka 25 g • liść mięty pieprzowej 25 g

Sposób przygotowania: Zioła dokładnie wymieszać. 11/2 łyżki ziół zalać 2 szklankami ciepłego mleka i powoli

47

ogrzewać pod przykryciem do zagotowania. Odstawić na 10 minut pod przykryciem i przecedzić do termosu. Pić ciepły odwar po pół szklanki na godzinę przed śniadaniem i obiadem. Dodatkowo w przypadku wrzodów żołądka 2 godziny po kolacji wypić szklankę ciepłego odwaru i położyć się na tapczanie. Co 5 minut należy zmieniać pozycję – na lewy bok, na prawy, na wznak, oraz na brzuchu. Przyspiesza to, zdaniem autora receptury, bliznowacenie niszy wrzodowej. W przypadku wrzodu dwunastnicy nie ma potrzeby przyjmowania pozycji leżącej po wypiciu wieczornej porcji odwaru.

UWAGA! W oryginalnym składzie mieszanki zarówno ziele przetacznika, jak i ziele drapacza lekarskiego występowało w ilości 50 g. Ponieważ jednak surowce te mogą zwiększać wydzielanie soku żołądkowego (w tym kwasu solnego), co może być niekorzystne dla osób cierpiących na chorobę wrzodową, proporcje mieszanki zostały zmienione zgodnie z wymogami współczesnej fitoterapii. Natomiast w terapii wrzodów żołądka działanie osłaniające i przeciwzapalne wykazuje mieszanka: Składniki: • kłącze pięciornika kurzego ziela 50 g • ziele krwawnika 50 g • ziele tasznika 50 g • korzeń prawoślazu 50 g • korzeń kozłka lekarskiego 50 g • kwiat lawendy 50 g • liść melisy 50 g • korzeń mniszka lekarskiego 50 g • ziele pięciornika gęsiego 50 g • liść pokrzywy zwyczajnej 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać w termosie szklanką wrzącej wody i pozostawić do wystygnięcia. Po przecedzeniu pić 3 razy dziennie po szklance ciepłego naparu na 20–30 minut przed posiłkiem.

Poniższa mieszanka wykazuje działanie osłaniające, przeciwzapalne i przeciwskurczowe i zalecana jest w terapii wrzodów dwunastnicy: Składniki:

48

• korzeń arcydzięgla 50 g • korzeń kozłka lekarskiego 50 g • korzeń lukrecji 50 g • korzeń mniszka lekarskiego 50 g • liść podbiału 50 g • korzeń prawoślazu 50 g • kwiat rumianku 50 g • porost islandzki 50 g • ziele dziurawca 50 g • ziele drapacza lekarskiego 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać w termosie szklanką wrzącej wody i pozostawić do wystygnięcia. Po przecedzeniu pić 3 razy dziennie po szklance ciepłego naparu na 20–30 minut przed posiłkiem.

UWAGA! Ze względu na zawartość w mieszance lukrecji nie powinny jej stosować osoby z nadciśnieniem tętniczym, marskością wątroby oraz upośledzoną czynnością nerek. Osoby borykające się z ciężkimi sytuacjami życiowymi (lęk, stres), które nasilają objawy choroby wrzodowej, mogą sięgnąć po mieszankę o działaniu przeciwzapalnym i uspokajającym: Składniki: • porost islandzki 50 g • korzeń kozłka lekarskiego 50 g • kwiat lipy 50 g • kwiat lawendy 50 g • kwiat rumianku 50 g • liść melisy 50 g

Sposób przygotowania: 2 czubate łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać w termosie 1/2 litra wrzącej wody. Odstawić na 20 minut, przecedzić. Pić 4 razy dziennie po pół szklanki ciepłego naparu między posiłkami. Każdą porcję płynu można dosłodzić płaską łyżką miodu lipowego lub czubatą łyżeczką ziołomiodu melisowego.

W sprzedaży dostępne są gotowe mieszanki ziołowe:

49

• herbatka w saszetkach Ulceflos Tea (Herbavis) zawierająca m.in. nasiona lnu, kwiat rumianku i liść melisy – saszetkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić do zaparzenia na 10 minut; pić 1–2 razy dziennie między posiłkami; • zioła sypane Mieszanka nr 535, przy wrzodach (Zielarz Polski), zawierająca m.in. porost islandzki i korzeń prawoślazu – 2 łyżki ziół zalać 2 szklankami letniej wody i odstawić na 3 godziny; powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 5 minut, przecedzić; pić ciepły odwar porcjami w ciągu dnia; porcję stanowi 6 łyżek płynu.

UWAGA! Obie te mieszanki zawierają korzeń lukrecji, dlatego nie powinny ich stosować osoby z nadciśnieniem tętniczym, marskością wątroby oraz upośledzeniem czynności nerek. Korzyści, w postaci zmniejszenia dolegliwości bólowych i gojenia się wrzodów, przynosi regularne stosowanie oleju rokitnikowego (Ekamedica). Należy przyjmować 3 razy dziennie po pół łyżeczki oleju na 30 minut przed posiłkiem.

3.8. NERWICA ŻOŁĄDKA NERWICA ŻOŁĄDKA, należąca do grupy schorzeń neurowegetatywnych, to zespół dolegliwości ze strony układu pokarmowego, wywołany nadmiernym stresem lub małą tolerancją sytuacji o podłożu emocjonalnym, takich jak rozmowa w sprawie pracy czy wystąpienia publiczne. Należy pamiętać, że nerwica żołądka (podobnie zresztą jak każda inna nerwica) powoduje objawy nie tylko w sytuacjach negatywnie stresowych, ale nawet w obliczu silnego podekscytowania, wywołanego np. spotkaniem z długo niewidzianymi znajomymi czy rodziną. Przyczyną rozwoju nerwicy może być również stawianie sobie zbyt wysokich wymagań czy nadmiar codziennych obowiązków powiązany z brakiem czasu na wypoczynek i relaks. Objawy nerwicy żołądka mogą mylnie sugerować zatrucie pokarmowe czy chorobę wrzodową. Należą do nich: gwałtowna biegunka, zaparcia, uczucie

50

sytości po spożyciu niewielkiej porcji jedzenia, nudności i wymioty, silny ból brzucha, utrata apetytu. Charakterystyczne jest wystąpienie objawów lub ich nasilenie w okresie zwiększonego napięcia nerwowego, np. przed ważnym egzaminem. Zioła mają duże znaczenie w leczeniu nerwicy żołądka. Przede wszystkim na rynku zielarskim dostępne są liczne gotowe preparaty o działaniu uspokajającym: • płyn Passispasmina (Herbapol Lublin) zawierający wyciągi z ziela męczennicy, szyszek chmielu, owocu głogu oraz korzenia kozłka lekarskiego – przyjmować w zależności od potrzeb 2–6 razy dziennie po łyżeczce do herbaty nierozcieńczonego preparatu; • Krople walerianowe (Herbapol Kraków), czyli nalewka z kozłka lekarskiego – producent zaleca następujący sposób dawkowania: młodzież od lat 12, dorośli i osoby w wieku podeszłym powinni przyjmować łyżeczkę produktu (ok. 5 ml) do 3 razy dziennie; • Tabletki uspokajające (Labofarm) zawierające korzeń kozłka lekarskiego, szyszki chmielu, liść melisy oraz ziele serdecznika – producent zaleca przyjmowanie 3 razy dziennie 2 tabletek, popijanych odpowiednią ilością płynu; • mieszanka ziołowa w torebkach Relakson (Kawon) zawierająca m.in. liść melisy, liść mięty oraz kwiat rumianku – działa nie tylko uspokajająco (przeciwstresowo), lecz także łagodnie rozkurczająco na układ pokarmowy oraz wspomagająco na proces trawienia; w zależności od nasilenia objawów 1–2 saszetki ziół zalać szklanką wrzącej wody, zaparzać pod przykryciem około kwadransa i pić 2–4 razy dziennie, najlepiej 20–30 minut po posiłku. Oprócz doustnych preparatów ziołowych działanie relaksujące i uspokajające ma kąpiel z dodatkiem naturalnego olejeku eterycznego z lawendy (Avicenna) – 10–15 kropli olejku dodać do wanny wypełnionej wodą o temperaturze 37– 38°C. Kąpiel powinna trwać 15–20 minut. Osoby zmagające się z nerwicą żołądka powinny zrezygnować z naturalnej kawy na rzecz jej ziołowych odpowiedników: • Kawy z nasion konopi (Dary Natury) powstałej w wyniku uprażenia i zmielenia nasion – czubatą łyżeczkę kawy zalać szklanką wrzącej wody

51

i gotować na małym ogniu 2–3 minuty; odstawić na 5–10 minut, pić bez przecedzania; według zaleceń producenta można dodać mleko, śmietankę lub posłodzić według upodobań; pić w ciągu dnia zamiast kawy; • Kawy z topinamburu (Dary Natury) zawierającej prażone i mielone bulwy topinamburu (czyli słonecznika bulwiastego) oraz zmielony korzeń mniszka – czubatą łyżeczkę kawy w przeliczeniu na szklankę wody wsypać do naczynia i gotować po zalaniu wodą przez 2–3 minuty; odstawić na 5–10 minut, przelać do filiżanek; można dodać mleko lub śmietankę oraz posłodzić według uznania; kawa ze względu na zawartość inuliny obecnej w bulwach topinamburu wykazuje pozytywne działanie na układ pokarmowy, może też przyczynić się do likwidacji zaparć. Działanie pobudzające na układ nerwowy wykazuje nie tylko kawa, lecz także mocna czarna herbata. Dlatego jej zwolennicy powinni z niej zrezygnować na rzecz pozbawionego kofeiny (która w przypadku herbaty zwana bywa także teiną) naparu z liścia czerwonokrzewu (rooibos, „czerwona herbata”). Napar z czerwonokrzewu zawiera też mniej garbników oraz charakteryzuje się delikatnym (naturalnym) miodowym smakiem. Liście czerwonokrzewu dostępne są w postaci suszu lub jednorazowych torebek. Łyżeczkę (lub saszetkę) herbaty należy zalać świeżo zagotowaną wodą i pozostawić pod przykryciem na 2– 5 minut. Pić kilka razy dziennie. Herbatę z czerwonokrzewu mogą pić kobiety w ciąży i małe dzieci. Należy zwracać uwagę na to, by nie była aromatyzowana. Herbatę czarną można też zastąpić surowcami zielarskimi o działaniu uspokajającym, rozkurczającym, przeciwzapalnym oraz poprawiającym trawienie, takimi jak: • liść melisy– płaską łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 20 minut; przecedzić i pić 2–4 razy dziennie po szklance ciepłego naparu; w przypadku herbaty ekspresowej (fix) 1–2 saszetki (2–4 g) zalać 3/4 szklanki wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 10 minut; pić po 3/4 szklanki świeżo przygotowanego naparu 1–3 razy na dobę; • kwiat rumianku – czubatą łyżeczkę (lub 1–2 saszetki) surowca zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 15 minut; po przecedzeniu pić ciepły napar 3 razy dziennie po szklance; • owoc kopru włoskiego – płaską łyżkę owoców zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 20 minut; pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki;

52

• liść mięty – płaską łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 10 minut; przecedzić i pić po pół szklanki po posiłkach; w przypadku ziół ekspresowych (fix) saszetkę ziół zalać 3/4 szklanki wrzącej wody, odstawić pod przykryciem na 4 minuty, pić 3–4 razy dziennie po posiłkach. W handlu dostępne są też gotowe zioła sypane Mieszanka nr 640, przy nerwicy żołądka (Zielarz Polski), na bazie liścia melisy, ziela krwawnika oraz korzenia arcydzięgla. Napar przygotowuje się, zalewając płaską łyżkę ziół szklanką wrzącej wody i odstawiając pod przykryciem na 20 minut. Po przecedzeniu pić ciepły, ale nie gorący napar, po szklance 3 razy dziennie na godzinę przed jedzeniem. Profesor Eliza Lamer-Zarawska polecała starszym dzieciom oraz dorosłym mieszankę o działaniu rozkurczającym, wspomagającym trawienie oraz łagodnie uspokajającym: Składniki: • korzeń arcydzięgla 30 g • liść melisy 10 g • owoc kolendry 10 g • kwiat rumianku 10 g

Sposób przygotowania: Zioła w podanej proporcji zalać 3/4 litra białego wina, odstawić na 2 tygodnie w ciemne miejsce, przecedzić. Przyjmować łyżkę stołową przed głównymi posiłkami. Z mieszanki można też przygotować odwar: łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu przez pół minuty i odstawić pod przykryciem na kwadrans. Po przecedzeniu pić w zależności od potrzeb 3–4 razy dziennie po pół szklanki ciepłego odwaru przed posiłkami.

UWAGA! Otrzymany preparat, ze względu na zawartość furanokumaryn pochodzących z korzenia arcydzięgla, u osób nadwrażliwych może powodować fotouczulenia. Mniejszym dzieciom warto przygotować mieszankę:

53

Składniki: • owoc kopru włoskiego 20 g • liść melisy 20 g • owoc anyżu 15 g • owoc kminku 15 g • kwiat rumianku 15 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać w termosie 1/2 litra wrzącej wody, odstawić na 20 minut. Przecedzić i podawać po pół szklanki ciepłego naparu 3–5 razy dziennie między posiłkami.

W przypadku nudności i wymiotów zielarz Witold Poprzęcki zalecał stosowanie mieszanki: Składniki: • korzeń arcydzięgla 50 g • korzeń lukrecji 50 g • liść melisy 50 g • ziele dziurawca 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować 2 minuty i odstawić pod przykryciem na pół godziny. Po przecedzeniu pić 2–3 razy dziennie po szklance mocno ciepłego odwaru między posiłkami. Można też sączyć ciepły odwar w przypadku wystąpienia nudności.

UWAGA! Ze względu na zawartość korzenia lukrecji mieszanki nie powinny stosować osoby z nadciśnieniem tętniczym, marskością wątroby oraz upośledzeniem czynności nerek. Jednym ze sposobów łagodzenia objawów nerwicy żołądka jest przestrzeganie zasad lekkostrawnej diety. Podstawą jest ograniczenie, a najlepiej wyeliminowanie, potraw ciężkostrawnych, np. tłustych czy smażonych, które długo zalegają w żołądku. Duże znaczenie ma też regularne spożywanie (np. co 3 godziny) niewielkich objętościowo posiłków.

54

Warto sięgnąć po zioła przyprawowe usprawniające procesy trawienia: • przyprawy jednorodne: owoc kminku (w całości lub mielony), bazylię, owoc kopru, lubczyk, owoc anyżu (warto go zmielić bezpośrednio przed dodaniem), cząber, majeranek otarty, oregano itd.; • mieszanki przyprawowe: czubryca (bułgarska przyprawa na bazie cząbru górskiego), mieszanki przeznaczone, np. do sałatek, rosołu, sera białego; • mieszanki przyprawowe „dietetyczne”: cykoriowa przyprawa w diecie wątrobowej (Zielarz Polski), przyprawa w diecie bezsolnej (Dary Natury). Na rynku dostępny jest duży asortyment przypraw (zarówno jednorodnych, jak i mieszanek), należy jednak zwrócić uwagę na to, by nie zawierały sztucznych aromatów i wzmacniaczy smaków.

55

ROZDZIAŁ 4

CHOROBY JELITA CIENKIEGO I GRUBEGO Jelito to fragment układu pokarmowego dzielący się na dwie główne części: jelito cienkie i jelito grube. Początkowym odcinkiem jelita cienkiego jest dwunastnica, która bezpośrednio łączy się z żołądkiem. Ponadto w skład jelita cienkiego wchodzi jelito czcze i jelito kręte. Jelito cienkie przechodzi w jelito grube. W skład jelita grubego wchodzą: jelito ślepe (kątnica), okrężnica oraz odbytnica. Odbytnica zakończona jest odbytem. Jelito cienkie jest najdłuższą częścią przewodu pokarmowego, którego średnia długość wynosi 5–6 m. Najważniejszą jego funkcją jest trawienie oraz wchłanianie składników odżywczych zawartych w pożywieniu. Wydzielane do jelita enzymy uczestniczą w procesach trawienia białek, węglowodanów i tłuszczów. Znajdująca się w jelicie cienkim flora bakteryjna wspomaga trawienie i zabezpiecza przed rozwojem szkodliwych drobnoustrojów wprowadzanych wraz z pokarmem do przewodu pokarmowego. Jelito grube stanowi końcowy odcinek jelita łącząc jelito cienkie z odbytem. Wbrew obiegowym opiniom nie jest to jedynie „rura” do formowania kału oraz służąca wydalaniu resztek pokarmowych. Odbywa się w nim końcowy proces wchłaniania wody oraz elektrolitów. Błona śluzowa jelita grubego jest silnie pofałdowana, co znacznie zwiększa jego powierzchnię i poprawia własności absorpcyjne. Występujące tu fizjologicznie bakterie produkują witaminy, w tym witaminę K.

56

4.1. ZAPALENIE JELITA CIENKIEGO ZAPALENIE JELITA CIENKIEGO może mieć podłoże wirusowe lub bakteryjne. Nieswoistym zapaleniem jelita cienkiego o nie do końca znanej przyczynie jest choroba Leśniowskiego i Crohna (zob. podrozdz. 4.4), natomiast zapaleniem o podłożu autoimmunologicznym jest celiakia. Objawami zapalenia jelita cienkiego są: silny, skurczowy ból brzucha, biegunka i uczucie ogólnego osłabienia. Na zapalenie jelita cienkiego wywołane przez wirusy lub bakterie szczególnie narażone są osoby ze zmniejszoną odpornością i zaburzeniami czynności żołądka związanymi ze zmniejszonym wydzielaniem kwasu solnego, który ze względu na niskie pH stanowi naturalną barierę przed szkodliwymi drobnoustrojami. Zagrożone są osoby spożywające nieumyte owoce i warzywa oraz słabo dbające o higienę rąk. W przypadku zarażenia salmonellą przyczyną może być spożycie surowych jajek, majonezu, a nawet kontakt z osobą chorą. Leczenie poszczególnych typów zapalenia jelita cienkiego jest nakierowane na pierwotną przyczynę. W przypadku zakażeń bakteryjnych należy podać antybiotyk odpowiedni do bakterii, która wywołała stan zapalny. Konieczne jest również nawadnianie pacjenta, w zależności od stopnia odwodnienia. Należy pić przegotowaną wodę małymi łykami, dość często. Duże ilości naraz są niewskazane z uwagi na możliwość sprowokowania wymiotów. W ciężkim odwodnieniu wskazany jest pobyt w szpitalu i dożylne podanie kroplówek. Stosuje się także leki przeciwgorączkowe w celu obniżenia temperatury ciała. Ziołolecznictwo znajduje zastosowanie w leczeniu objawowym. Jako środek przeciwzapalny i przeciwbiegunkowy warto zastosować następującą mieszankę ziołową: Składniki: • ziele rdestu ptasiego 15 g • owoc borówki czernicy (czarnej jagody) 15 g • kora dębu 15 g • liść babki lancetowatej 15 g • kłącze pięciornika kurzego ziela10 g • kwiat rumianku 10 g • porost islandzki 10 g

57

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu 5 minut i odstawić pod przykryciem na kwadrans. Po przecedzeniu pić ciepły odwar 2– 3 razy dziennie między posiłkami.

Podobne działanie wykazuje mieszanka: Składniki: • korzeń lukrecji 50 g • korzeń arcydzięgla 50 • kwiat rumianku 50 g • ziele poziewnika 50 g • ziele rdestu ptasiego 50 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu 3 minuty i przelać do termosu na 20 minut. Przecedzić i pić ciepły odwar 2–3 razy dziennie między posiłkami. UWAGA: patrz ramka dostępna tutaj.

CELIAKIA jest chorobą o podłożu immunologicznym związaną z nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego na gluten zawarty w pożywieniu. Powoduje to zanik kosmków jelitowych i spłaszczenie błony śluzowej jelita, co zaburza trawienie oraz utrudnia wchłanianie substancji odżywczych. Objawami nietolerancji glutenu są obfite wymioty, nudności, wzdęcia, przewlekłe biegunki oraz bóle brzucha. Niekiedy występuje niedożywienie i objawy niedokrwistości w postaci bólów i zawrotów głowy oraz osłabienia. Jedyną formą leczenia jest dożywotnie przestrzeganie diety bezglutenowej. Ze względu na zaburzenia trawienne warto wprowadzić do swojej kuchni przyprawy ziołowe – zarówno jednorodne (takie jak bazylia, oregano, kminek), jak i gotowe mieszanki przyprawowe, np. do mięsa, ryb, rosołu itd. Ponieważ zdarza się, że w zakładach produkujących przyprawy pakuje się również produkty zawierające gluten, niektóre przyprawy mogą zawierać jego domieszkę, co jest spowodowane zanieczyszczeniem surowca. Dlatego osoby chore na celiakię powinny sięgać po przyprawy, na których wyraźnie oznaczono brak glutenu. Serię takich przypraw oferuje producent Dary Natury.

58

4.2. ZAPALENIE JELITA GRUBEGO Wyróżnia się zapalenie jelita grubego (spowodowane zakażeniem wirusowym, bakteryjnym lub pasożytniczym) i przewlekłe o nieustalonym podłożu. OSTRE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO charakteryzuje się gwałtownym przebiegiem: silnymi bólami brzucha, gorączką oraz obfitą biegunką, niekiedy z domieszką krwi w kale. Leczenie polega na uzupełnianiu płynów i podawaniu (po ustaleniu przyczyny) antybiotyków lub leków przeciwpasożytniczych. W trakcie uzupełniania płynów warto sięgnąć po surowce zielarskie o działaniu łagodzącym i przeciwzapalnym: • kwiat rumianku – napar przygotowuje się, zalewając w termosie czubatą łyżkę stołową ziół szklanką wrzącej wody i odstawiając pod przykryciem na 20 minut; pić po przecedzeniu pół szklanki naparu 4 razy dziennie; • ziele dziurawca – 2 łyżki stołowe ziela zalać w termosie 1/2 litra wrzącej wody; pozostawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić i wypić w ciągu dnia w 3–4 porcjach; • kwiat nagietka – łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i odstawić pod przykryciem na 30 minut; pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki na godzinę przed posiłkiem. Można też wykorzystać następującą mieszankę ziołową: Składniki: • kwiat nagietka 1 łyżka • ziele dziurawca 1 łyżeczka • ziele szałwii 1 łyżeczka

Sposób przygotowania: Surowce w podanej ilości wsypać do termosu, zalać szklanką wrzącej wody i odstawić na 30 minut. Przecedzić i po przestygnięciu pić 3 razy dziennie po szklance ciepłego naparu między posiłkami.

ZAPALENIE PRZEWLEKŁE JELITA GRUBEGO charakteryzuje się podobnymi objawami, lecz o mniejszym nasileniu. Nieleczone lub zaniedbane (np. nieprzestrzeganie zaleceń dietetycznych) prowadzi do poważnych powikłań, m.in. wrzodziejącego zapalenia jelita grubego.

59

Przy długotrwałych biegunkach działanie ściągające, przeciwzapalne i łagodzące wykazuje następująca mieszanka ziołowa, która może być podawana dorosłym i dzieciom (po konsultacji z lekarzem): Składniki: • owoc borówki czernicy (czarnej jagody) 10 łyżek • ziele pięciornika gęsiego 3 łyżki • kwiat rumianku 3 łyżki

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, zagotować, odstawić pod przykryciem na 20 minut. Po przecedzeniu pić kilka razy dziennie: dorośli po pół szklanki na porcję, dzieci 2 łyżki naparu.

Natomiast w przypadku nawracających krwawych biegunek można zastosować (wyłącznie za zgodą lekarza!) poniższą mieszankę ziołową: Składniki: • ziele przywrotnika pospolitego 50 g • ziele pięciornika gęsiego 50 g • ziele rdestu ptasiego 50 g • liść poziomki 50 g • kwiat rumianku 50 g

Sposób przygotowania: 2 czubate łyżki stołowe starannie wymieszanych ziół zalać w termosie 1/2 litra wrzącej wody i odstawić na godzinę. Po przecedzeniu pić po pół szklanki letniego naparu 3–4 razy dziennie między posiłkami.

4.3. WRZODZIEJĄCE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO WRZODZIEJĄCE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO jest chorobą o charakterze przewlekłym, w której okresy remisji (braku objawów) przerywane są nagłymi nawrotami, które mogą trwać nawet kilka tygodni. Długotrwały proces zapalny powoduje powstanie uszkodzeń błony śluzowej jelita (owrzodzeń) i na ogół jej nie przekracza, nie ma więc ryzyka penetracji zmian w głąb ściany jelita. Zmiany zapalne dotyczą odbytnicy lub odbytnicy i okrężnicy.

60

Do ataku choroby przyczyniają się: stres, zmiany w sposobie odżywiania, niektóre leki (np. niesteroidowe leki przeciwzapalne) oraz zakażenia bakteryjne leczone antybiotykami. Natomiast przyczyna choroby nie jest znana i nie opracowano jak dotychczas zaleceń pozwalających jej uniknąć. Podstawowym objawem jest krwista biegunka, a sam stolec oddawany jest w małych ilościach, ale bardzo często, co ma związek ze stanem zapalnym w odbytnicy. Innymi objawami są: osłabienie, bóle brzucha, gorączka i zmniejszenie masy ciała. Badaniem potwierdzającym oraz ustalającym rozległość zmian jest kolonoskopia (przeciwwskazana w przypadkach zaostrzenia choroby). Choć choroba ma na ogół przebieg łagodny, osoby, u których nastąpiło zaostrzenie objawów, powinny zgłosić się do lekarza, gdyż niezbędne może się okazać leczenie szpitalne. Ponadto istnieje konieczność okresowej kolonoskopii (co 2 lata), ponieważ długotrwała choroba może sprzyjać rozwojowi raka jelita grubego. Podstawą leczenia farmakologicznego są aminosalicylany, glikokortykosteroidy i leki immunosupresyjne. Czasem konieczna jest interwencja chirurgiczna. Zioła spełniają funkcję pomocniczą w leczeniu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, a ich zaletą jest możliwość stosowania przez dłuższy czas. Dzięki temu dają szansę na choćby okresowe zahamowanie rozwoju choroby przez zmniejszenie stanu zapalnego i działanie powlekające oraz gojące błonę śluzową jelita grubego. Powyższe założenia spełnia mieszanka ziołowa: Składniki: • ziele dziurawca 50 g • kwiat nagietka 50 g • kwiat rumianku 50 g • ziele rdestu ptasiego 50 g • liść pokrzywy 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g • liść orzecha włoskiego 50 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki stołowe ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody i gotować na małym ogniu 5 minut. Odstawić pod przykryciem na kwadrans i przecedzić. Wypić letni odwar w ciągu dnia w 3 porcjach między posiłkami. Mieszanka wykazuje działanie przeciwbiegunkowe.

61

Profesor Jerzy Lutomski polecał w takich przypadkach mieszankę ziołową Tannosan (Herbapol Łódź/Kutno). Obecnie nie jest ona produkowana, można ją jednak odtworzyć samodzielnie: Składniki: • kłącze pięciornika kurzego ziela 30 g • liść borówki czernicy (czarnej jagody) 30 g • liść mięty pieprzowej 20 g • kwiat rumianu rzymskiego 10 g • liść szałwii 10 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez kwadrans. Odstawić pod przykryciem na 10 minut, przecedzić i pić po pół szklanki odwaru 4 razy dziennie przed jedzeniem.

Profesor Aleksander Ożarowski proponował inną formę przygotowania powyższej mieszanki: łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 2 minuty. Odstawić na kwadrans i przecedzić. Pić 2–5 razy dziennie po 1/4–1/2 szklanki na godzinę przed posiłkami.

UWAGA! Należy pamiętać, że kwiat rumianu rzymskiego u osób nadwrażliwych może powodować reakcje alergiczne. Oprócz podawania wyciągów doustnych zaleca się również wykonywanie wlewów doodbytniczych. W tym celu można zastosować miksturę aloesową. Łyżkę stołową liści szałwii oraz taką samą ilość kwiatów nagietka zalać w termosie szklanką wrzącej wody i odstawić na 60 minut. Dolać szklankę soku aloesowego z miąższem (EkaMedica) i ponownie odstawić, tym razem na pół godziny. Po przecedzeniu lekko ogrzaną miksturę (UWAGA, nie może być za gorąca!) wprowadza się do odbytu za pomocą gruszki lewatywowej w ilości 100 ml na wlew. Stosować 2–3 razy w tygodniu.

4.4. CHOROBA LEŚNIOWSKIEGO I CROHNA

62

Choroba Leśniowskiego i Crohna jest przewlekłym, ziarniniakowym procesem zapalnym obejmującym wszystkie warstwy ściany jelita i dotyczącym w zasadzie każdego odcinka jelita cienkiego. Może objąć również jelito grube, a nawet (choć bardzo rzadko) żołądek oraz przełyk i jamę ustną. Schorzenie ma charakter nawracający – naprzemiennie występują okresy złagodzenia, wręcz zaniku objawów (remisji) oraz ich nasilenia. Choroba zaliczana jest do schorzeń o podłożu autoimmunologicznym. Organizm, z niewiadomej w tym przypadku przyczyny, wytwarza autoprzeciwciała, wywołujące stan zapalny w obrębie jelita. Dokładna przyczyna choroby Leśniowskiego i Crohna nie została poznana, jednak podatność na zachorowanie jest uwarunkowana genetycznie. Ponadto ryzyko zachorowania zwiększają: palenie papierosów, zaburzenia składu flory bakteryjnej układu pokarmowego oraz dieta wysokotłuszczowa. Choroba ma charakter przewlekły, a do objawów należą: uczucie ciągłego zmęczenia, brak apetytu, bóle brzucha, gorączka, zmniejszenie masy ciała, biegunki, a nawet niedokrwistość. Choroba powoduje liczne powikłania: przetoki, ropnie, krwotoki, może być również przyczyną rozwoju raka jelita grubego. Podstawę rozpoznania stanowią kolonoskopia i kontrastowe badanie radiologiczne. Ze względu na nawracający charakter choroby terapię można podzielić na: • leczenie w trakcie nasilenia objawów z wykorzystaniem np. glikokortykosteroidów oraz leków immunosupresyjnych (zmniejszających odpowiedź immunologiczną organizmu), anty-TNF-α (tumor necrosis factor alpha – czynnik martwicy nowotworu alfa), przeciwbólowych, przeciwbiegunkowych; • leczenie podtrzymujące w okresach remisji z zastosowaniem leków immunosupresyjnych. Niekiedy konieczne jest leczenie operacyjne polegające na wycięciu zmienionego odcinka lub odcinków jelita oraz odtworzeniu ciągłości przewodu pokarmowego. Wbrew obiegowym opiniom nie gwarantuje to całkowitego wyleczenia, a w wielu przypadkach choroba powraca, obejmując pozostawione fragmenty jelita. Warto nadmienić, że na świecie w powszechnym użyciu jest nazwa „choroba Crohna”, natomiast w Polsce stosuje się termin „choroba Leśniowskiego i Crohna”, upamiętniając w ten sposób lekarza Antoniego Leśniowskiego, który

63

w 1904 roku jako pierwszy opisał szczegółowo to schorzenie. Doktor Wacław Jaroniewski, współpracownik profesora Aleksandra Ożarowskiego, zalecał w leczeniu choroby Leśniowskiego i Crohna mieszankę ziołową o działaniu przeciwzapalnym oraz oddziałującym na układ immunologiczny: Składniki: • korzeń lukrecji 1 łyżka • kora wierzby 1 łyżka • liść bobrka trójlistkowego 1 łyżka • liść maliny 1 łyżka • liść melisy 1 łyżka • liść mięty pieprzowej 1 łyżka • liść pokrzywy 1 łyżka • liść szałwii 1 łyżka • nasiono lnu 1 łyżka • ziele pięciornika gęsiego 1 łyżka • ziele świetlika 1 łyżka

Sposób przygotowania: Zioła starannie wymieszać w podanej proporcji, zmielić na proszek w młynku do kawy lub pieprzu i zmieszać z trzykrotną ilością niskosłodzonego dżemu albo miodu. Przyjmować po łyżeczce 2 razy dziennie, popijając wodą z sokiem lub mlekiem. UWAGA: patrz ramka dostępna tutaj.

Ojciec Klimuszko polecał picie ciepłego odwaru z nasion lnu. 4 czubate łyżki nasion zalać 1/2 litra zimnej wody, powoli ogrzewając, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu 10 minut. Zlać płyn znad nasion i odstawić pod przykryciem do przestygnięcia. Wypić uzyskany płyn porcjami w ciągu dnia. Każdą porcję należy delikatnie podgrzać.

4.5. UCHYŁKOWATOŚĆ JELITA GRUBEGO UCHYŁKOWATOŚCIĄ JELITA GRUBEGO nazywa się występowanie w okrężnicy niewielkich uwypukleń na zewnątrz ściany jelita (uchyłków), na ogół niepowodujących żadnych dolegliwości. Tylko w 20–30% przypadków występują objawy: ból brzucha, zmiana częstości wypróżnień, wzdęcia. Wówczas mówi się o chorobie uchyłkowej jelita grubego. Powikłaniem jest

64

ostre zapalenie uchyłków, które z kolei może prowadzić do powstania ropni, przetoki, a nawet perforacji i zapalenia otrzewnej. Zapalenie uchyłków objawia się bólem brzucha, gorączką, nudnościami oraz biegunką. Niekiedy u chorych pojawiają się samoistnie ustępujące krwawienia, które jednak w niektórych przypadkach wymagają zamknięcia naczynia np. metodą endoskopową. Uchyłkowatość jelita zaliczana jest do chorób cywilizacyjnych i należy do najczęstszych chorób przewodu pokarmowego występujących w społeczeństwach wysoko rozwiniętych. Przyczyna schorzenia nie została wyjaśniona, ale przyjmuje się, że powstawanie uchyłków związane jest ze wzrostem ciśnienia w obrębie jelita grubego i wypychaniem błony śluzowej na zewnątrz. W zapobieganiu uchyłkowatości jelita grubego duże znaczenie mają dieta bogata w błonnik oraz unikanie zalegających w jelitach, tłustych potraw. Źródłem błonnika są nasiona babki jajowatej i nasiona babki płesznika (preparaty opisane w podrozdziałach 4.6 i 7.5). W czasie nasilonych biegunek preparaty zawierające błonnik należy okresowo odstawić. W przypadku zaparć pomocna może być mieszanka ziołowa ułatwiająca wypróżnianie oraz działająca osłonowo i przeciwzapalnie: Składniki: • kwiat lawendy 50 g • nasiono lnu 50 g • porost islandzki 20 g • nasiono kozieradki 15 g • owoc kopru włoskiego 15 g • owoc anyżu 15 g • korzeń arcydzięgla 15 g • korzeń kruszyny 15 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu 3 minuty, przelać do termosu i pozostawić pod przykryciem przez kwadrans. Pić 3 razy dziennie po posiłku. UWAGA: mieszanka jest przeciwwskazana w ostrym zapaleniu uchyłków.

W sprzedaży dostępne są gotowe zioła sypane Mieszanka nr 157, przy uchyłkach jelita (Zielarz Polski), zawierająca m.in. porost islandzki, nasiona kozieradki i owoce kopru włoskiego. Czubatą stołową łyżkę ziół zalać szklanką

65

zimnej wody, doprowadzić powoli do wrzenia, gotować 3 minuty, odstawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić. Pić ciepłe (ale nigdy gorące!) 3 razy dziennie po posiłku.

4.6. ZESPÓŁ JELITA DRAŻLIWEGO ZESPÓŁ JELITA DRAŻLIWEGO, nazywany niekiedy obiegowo „jelitem drażliwym” lub „jelitem wrażliwym”, jest przewlekłym schorzeniem jelita cienkiego i grubego, w przeważającej części dotykającym kobiety. Cechuje się ostrymi, napadowymi bólami ulokowanymi w podbrzuszu, zgagą, odbijaniem, a także uczuciem „przelewania” w brzuchu. Najbardziej charakterystycznym objawem jest jednak zaburzenie rytmu wypróżnień – u chorych występują zarówno (choć niekoniecznie naprzemiennie) zaparcia, jak i biegunki. U pacjentów z dominującą biegunką i u tych z zaparciem typowe są skąpe wypróżnienia. Dyskomfort w obrębie układu pokarmowego nasila się po posiłku i ustępuje na krótko po wypróżnieniu. Opisywane dolegliwości występują bez wykrywalnej przyczyny organicznej lub metabolicznej. Przyjmuje się, że zespół jelita drażliwego jest rozpoznawany u 10–20% pacjentów w wieku 20–40 lat. Objawy „jelita drażliwego”, choć niegroźne dla życia, są uciążliwe dla chorych. Ponieważ jednak nie są jednoznaczne, lekarz musi najpierw wykluczyć inne schorzenia, takie jak zapalenie czy uchyłki jelita. Podłoże choroby nie jest wyjaśnione, niemniej do czynników warunkujących jej powstawanie zalicza się: stany emocjonalne (stres, lęk, depresja), zaburzenia składu flory bakteryjnej jelit, wrażliwość na niektóre pokarmy lub leki (np. niesteroidowe leki przeciwzapalne), a nawet odpowiedź organizmu na przebytą infekcję pokarmową. Leczenie należy rozpocząć od wyeliminowania lub chociaż ograniczenia potraw wywołujących objawy choroby, przede wszystkim pokarmów wzdymających, takich jak: groch, kapusta czy fasola. Dolegliwości może też powodować spożywanie jabłek (zawierają fruktozę), zbóż bogatych w gluten, cebuli, orzechów, a nawet kawy czy alkoholu. W przypadku nietolerancji niektórych produktów spożywczych warto sięgnąć po przyprawy poprawiające trawienie. • Owoc anyżu to doskonały dodatek do gotowanych warzyw, nie tylko kapusty,

66

lecz także marchwi, buraków czy szpinaku. Należy pamiętać, by zmielić go bezpośrednio przed dodaniem, gdyż zmielony wcześniej traci właściwości. Dlatego najlepiej kupować go w postaci niemielonego suszonego owocu (Owoc anyżu, Kawon) w sklepach zielarskich. • Korzeń arcydzięgla znajdzie zastosowanie jako aromatyczna przyprawa do zup oraz sałatek. Można go kupić w sklepach zielarskich w postaci rozdrobnionego suszu. • Ziele bazylii warto dodawać do pasztetów, ryb czy makaronów oraz sosu czy przecieru pomidorowego. Bazylię można kupić w postaci suszonej przyprawy (np. z firmy Dary Natury) oraz jako świeże ziele w doniczce do uprawy domowej. • Ziele majeranku zalecane jest wszystkim miłośnikom tłustych i ciężkostrawnych potraw (których w przypadku zespołu jelita drażliwego należy zdecydowanie unikać), jednak sprawdzi się też jako aromatyczny dodatek do czerwonego barszczu, potraw z roślin strączkowych i ziemniaków. • Owoc kopru włoskiego znajduje zastosowanie jako dodatek do sałatek, zup, surówek, potraw z jaj, ryb oraz ziemniaków. Z owoców kopru warto też sporządzić napar, który działa rozkurczowo na jelita i jest szczególnie pomocny dla osób cierpiących na wzdęcia oraz uczucie „przelewania” w brzuchu. Napar przygotowuje się, zalewając łyżkę owoców szklanką wrzącej wody i pozostawiając pod przykryciem na 20 minut. Pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki. Zioła przyprawowe należy wprowadzić na stałe do diety, pamiętając jednak, że niektóre z nich, np. ostra papryka, cebula, czosnek, mogą nasilać objawy chorobowe. Warto sięgnąć po gotowe mieszanki przyprawowe do sałatek, drobiu czy ziemniaków, sprawdzając w składzie, czy są to naturalne susze ziołowe bez dodatków chemicznych, takich jak konserwanty, aromaty czy wzmacniacze smaku. Producentem przypraw „bez chemii” jest firma Dary Natury. Rola ziół w przypadku zespołu jelita drażliwego nie ogranicza się wyłącznie do funkcji przyprawowej. Przede wszystkim stanowią one środek wspomagający i regulujący procesy trawienne. Dobierając preparat ziołowy, chory musi wziąć pod uwagę to, czy w objawach dominuje zaparcie czy biegunka. Dostępne są specjalnie skomponowane dla tego schorzenia ziołowe herbaty

67

sypane z serii Zielarz Polski: • Mieszanka nr 249, przy nadwrażliwości jelita grubego na bazie m.in. nasion lnu i porostu islandzkiego dla osób cierpiących na zaparcia – czubatą łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na pół godziny, przecedzić. Pić ciepłe, ale nie gorące, 3 razy dziennie między posiłkami; • Mieszanka nr 158, przy jelicie drażliwym zawierająca m.in. owoce anyżu oraz kopru o działaniu rozkurczającym, polecana osobom cierpiącym na biegunki i bóle (skurcze) jelit – płaską łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 20 minut (można w termosie), przecedzić; pić letnie lub ciepłe (ale nigdy gorące!) 3 razy dziennie między posiłkami. Duże znaczenie ma obecność błonnika w diecie. Podczas biegunek należy jednak ograniczyć jego spożycie, stosując dietę lekkostrawną i niskotłuszczową, pamiętając przy tym o uzupełnianiu płynów. Natomiast w przypadku zaparć ilość błonnika w diecie trzeba zwiększyć, spożywając (jeśli to możliwe) surowe owoce, kasze, otręby czy ciemne pieczywo. Profesor Iwona Wawer podkreśla pozytywne efekty, jakie osiągnięto przez stosowanie w przypadku zaparć surowców zielarskich bogatych w błonnik: • nasion babki jajowatej – 2 łyżeczki nasion zalać szklanką wrzącej wody, odstawić na 30–40 minut, pić ciepłe, ale nie gorące (bez przecedzania), 2 razy dziennie; • nasion babki płesznika – łyżkę stołową ziół zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i odstawić na pół godziny; pić, nie przecedzając, 1–2 razy dziennie. Z obu wymienionych surowców można także przygotować maceraty. W tym celu należy zalać 3 czubate łyżki nasion 1/2 litra zimnej wody i odstawić do spęcznienia przynajmniej na godzinę, a najlepiej na całą noc, aby powstały macerat wykorzystać w dniu następnym. Wypić porcjami w ciągu dnia.

UWAGA! Nie wolno wypijać maceratu bezpośrednio po zalaniu surowca wodą i wymieszaniu. Szybkie pęcznienie może spowodować, szczególnie u osób starszych, zadławienie w wyniku zgęstnienia przełykanej treści pokarmowej!

68

Dlatego trzeba bezwzględnie odczekać (przynajmniej 20 minut) przed wypiciem maceratu z któregokolwiek z opisanych wyżej składników. Na rynku dostępny jest preparat Błonnik naturalny Błonmix (MyVita), który zawiera 80% łuski nasion babki jajowatej i 20% nasion babki płesznika. Należy pamiętać, że stosowanie surowców śluzowych (a do takich należą wyżej opisane nasiona babki jajowatej i babki płesznika), ze względu na ich własności powlekające, osłabia wchłanianie leków, witamin oraz innych substancji odżywczych, co powinny wziąć pod uwagę szczególnie osoby przyjmujące leki. Uwagi dotyczące stosowania surowców śluzowych zawarto w podrozdziale 7.5. Wiadomo, że stany emocjonalne, takie jak stres (tempo życia, warunki pracy), lęk, depresja, nasilają objawy choroby, dlatego wskazane jest stosowanie ziół uspokajających, przeciwlękowych czy poprawiających samopoczucie. • Liść melisy dostępny jest zarówno w postaci suszu ziołowego, jak i ziół w saszetkach. Surowiec znany jest szerzej jako środek uspokajający, przeciwstresowy oraz ułatwiający zasypianie. Dodatkowo w zespole jelita drażliwego ważne jest zarówno jego działanie przeciwzapalne, jak i rozkurczające żołądek oraz jelita. Herbatę z liścia melisy przygotowuje się, zalewając czubatą łyżeczkę (lub 1–2 saszetki) ziół szklanką wrzącej wody i pozostawiając pod przykryciem na 20 minut. Pić 2–4 razy dziennie między posiłkami, a ostatnią porcję – wieczorem przed snem. • Szyszki chmielu wykazują działanie uspokajające, ułatwiające zasypianie, antystresowe. Jest to surowiec silny i pewny w działaniu. Ponadto napar z szyszek chmielu poprawia apetyt i zapobiega wzdęciom. Uzyskuje się go, zalewając (najlepiej w termosie) czubatą łyżeczkę szyszek szklanką wrzącej wody i odstawiając pod przykryciem na pół godziny. Po przecedzeniu pić ciepły napar 2 razy dziennie. Jest on dosyć gorzki, dlatego warto go dosładzać łyżeczką lub łyżką (w zależności od preferencji) miodu akacjowego – słodkiego i delikatnego w smaku – zalecanego przy schorzeniach żołądka i jelit. Osoby, które z różnych przyczyn nie chcą lub nie powinny stosować miodu, mogą napar dosładzać liściem stewii. Dostępna jest też gotowa mieszanka ziołowa w saszetkach Relakson (Kawon) na bazie m.in. korzenia kozłka lekarskiego, kwiatu głogu oraz liścia melisy, o działaniu nie tylko uspokajającym (łagodzącym stres), lecz także

69

rozkurczającym i regulującym trawienie. Ojcowie bonifratrzy polecają zioła o działaniu uspokajającym, rozkurczającym i poprawiającym trawienie: Składniki: • kłącze tataraku 10 g • kłącze perzu 10 g • liść bobrka trójlistkowego 10 g • korzeń kozłka lekarskiego10 g

Sposób przygotowania: Łyżkę wymieszanych starannie ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu 5 minut. Utrzymywać pod przykryciem kolejne 5 minut, przecedzić i pić ciepły odwar 2 razy dziennie po pół szklanki.

U chorych na zespół jelita drażliwego skarżących się jednocześnie na zaburzenia depresyjne dobre efekty może przynieść stosowanie preparatów z ziela dziurawca, zwłaszcza u osób, u których objawy nasilają się w okresie jesiennozimowym. Można tu wymienić preparat Depribon (Bonimed) zawierający obok wyciągu z dziurawca również wyciąg z żeń-szenia. Stosuje się jedną kapsułkę dziennie rano.

UWAGA! Działanie przeciwdepresyjne wykazują wyciągi alkoholowe z ziela dziurawca, natomiast napary i odwary nie mają takiego działania. Surowcem zielarskim o dobrze udokumentowanym i korzystnym działaniu w dolegliwościach jelita drażliwego jest ziele ubiorka gorzkiego, rośliny leczniczej mało znanej w Polsce. W aptekach dostępne są krople doustne – Iberogast (Steigerwald), w skład których wchodzą wyciągi z dziewięciu roślin: ziela ubiorka gorzkiego, korzenia arcydzięgla, kwiatu rumianku, owocu kminku, owocu ostropestu, liścia melisy, liścia mięty pieprzowej, ziela glistnika, korzenia lukrecji. U dorosłych i młodzieży powyżej 12. roku życia preparat stosuje się 3 razy dziennie po 20 kropli. U dzieci od 6 do 12 lat – 3 razy dziennie po 15 kropli. Preparat zawiera alkohol.

70

4.7. ŻYLAKI ODBYTU ŻYLAKI ODBYTU, zwane potocznie – i błędnie – hemoroidami, są najczęstszym schorzeniem proktologicznym. W rzeczywistości guzki krwawnicze, czyli właśnie hemoroidy, przypominają poduszeczki wypełnione krwią i razem z mięśniami zwieracza odbytu pozwalają panować nad oddawaniem gazów i stolca. Pod wpływem impulsu nerwowego (tzw. parcia) guzki opróżniają się z krwi i umożliwiają wypróżnienie. Problem pojawia się w momencie, gdy hemoroidy są nadmiernie rozciągnięte i nie opróżniają się z krwi do końca, przez co dochodzi do stanu zapalnego zarówno guzków, jak i tkanki okalającej odbyt. Taki stan określa się mianem choroby hemoroidalnej, czyli właśnie żylakami odbytu. Do przyczyn pojawienia się żylaków odbytu zalicza się brak aktywności fizycznej (długotrwałe siedzenie), ubogą w błonnik dietę, otyłość, długotrwałe biegunki (w tym wywołane przez stosowanie środków przeczyszczających), nadużywanie alkoholu, a nawet długotrwały i uporczywy kaszel. Objawy są zależne od lokalizacji (żylaki odbytu mogą być wewnętrzne i zewnętrzne). Najczęstszym objawem są krwawienia z jasnoczerwoną krwią podczas defekacji, ewentualnie zaraz po niej. Często chorzy nie skarżą się na żadne dolegliwości aż do momentu wystąpienia ostrego bólu, nasilającego się w pozycji siedzącej. Ból związany jest z zakrzepicą w obrębie żylaków wewnętrznych. Leczenie jest uzależnione od stopnia zaawansowania choroby. W zaawansowanych przypadkach niezbędna jest interwencja chirurgiczna, choć obecnie z powodzeniem stosuje się zabiegi małoinwazyjne, takie jak krioterapia czy laseroterapia. Ziołolecznictwo odgrywa duże znaczenie w leczeniu żylaków odbytu. Przede wszystkim stosuje się preparaty o miejscowym działaniu przeciwzapalnym, uszczelniającym naczynia krwionośne, łagodzącym podrażnienia. Preparaty te występują w postaci żeli i maści doodbytniczych wprowadzanych do odbytnicy lub stosowanych na skórę w okolicy odbytu. • Doodbytnicza maść Aesculan (Herbapol Poznań) zawiera wyciąg z kory kasztanowca, taninę oraz olejek rumiankowy. Za pomocą załączonego aplikatora (kaniuli) nałożyć maść na chore miejsce lub wcisnąć do odbytnicy 0,5–1,0 g (czyli pasmo maści o długości mniej więcej 2 cm) 2–3 razy

71

dziennie, do ustąpienia ostrych objawów. W celach profilaktycznych stosować maść przez następne 5–7 dni raz dziennie. • Doodbytniczy żel Neo-Aesculan (Herbapol Poznań) również ma w składzie wyciąg z kory kasztanowca oraz olejek rumiankowy, jednak dzięki dodatkowej zawartości lidokainy wykazuje działanie przeciwbólowe i łagodzące uczucie świądu. Za pomocą załączonego aplikatora (kaniuli) nakładać na chore miejsce lub wciskać do odbytnicy pasmo żelu o długości około 2 cm, 2–3 razy dziennie, do ustąpienia ostrych objawów. W przypadku samodzielnego podjęcia decyzji o używaniu preparatu producent zaleca skontaktowanie się z lekarzem, jeśli po 7 dniach stosowania nie ma poprawy lub nastąpi zaostrzenie dolegliwości. • Doodbytnicza maść NeoFitoroid D (Aboca) ma następujący skład: kwiat kocanki, korzeń ruszczyka, liść aloesu zwyczajnego, kwiat dziurawca oraz olejki eteryczne z drzewa herbacianego, cyprysu i mięty pieprzowej. Można stosować ją zewnętrznie (nanieść i delikatnie wmasować w okolice odbytu) lub doodbytniczo za pomocą kaniuli w ilości wystarczającej do pokrycia zmienionego chorobowo obszaru. • Maść Ruskorex (GlaxoSmithKline) zawiera wyciąg z ruszczyka kolczastego. Stosować zewnętrznie na okolicę odbytu 2–3 razy na dobę. Według oświadczenia producenta jednorazowa terapia nie powinna trwać dłużej niż 2 tygodnie. • Maść Venobon (Bonimed) zawiera ekstrakt z kasztanowca, destylat z oczaru wirginijskiego oraz olejki eteryczne z cyprysu i lawendy. Stosować miejscowo zewnętrznie na okolice odbytu 1–3 razy dziennie. Inną postacią leku umożliwiającą bezpośrednie, miejscowe działanie na żylaki odbytu są czopki. Substancje w nich zawarte działają przeciwzapalnie, regenerują błonę śluzową, łagodzą podrażnienia, a także przyspieszają gojenie ran w odbytnicy. • Hemorol (Herbapol Wrocław) zawiera wyciągi z rumianku, pokrzyku, żarnowca, kasztanowca, pięciornika oraz krwawnika. Benzokaina obecna w produkcie powoduje ustąpienie dolegliwości bólowych wskutek działania znieczulającego. Producent zaleca osobom dorosłym stosowanie 1 czopka doodbytniczo na noc, natomiast w cięższych przypadkach – 2–3 czopków w ciągu dnia. UWAGA: ze względu na zawartość benzokainy (co niesie możliwość wystąpienia uczuleń) producent zaleca nieprzekraczanie okresu 7

72

dni stosowania produktu. • Proktis-M (Miralex) zawiera oprócz soli sodowej kwasu hialuronowego wyciągi z wąkroty azjatyckiej, nagietka, aloesu oraz drzewa herbacianego. Według zaleceń producenta należy stosować 1 czopek doodbytniczo, najlepiej po wypróżnieniu, przez 10–20 dni lub inaczej według wskazań lekarza. • Avenoc (Boiron), produkt homeopatyczny, zawiera wyciągi z piwonii lekarskiej, pastwinu, kasztanowca oraz oczaru wirginijskiego. Należy stosować doodbytniczo 2 razy dziennie po 1 czopku (rano i wieczorem) po dokonaniu miejscowej toalety. Przy żylakach odbytu warto regularnie (1–2 razy dziennie) smarować okolice odbytu olejem rokitnikowym (EkaMedica). Odbyt należy smarować delikatnie (aby nie wywołać podrażnień) nasączonym w oleju płatkiem kosmetycznym. W sklepach zielarskich dostępne są czopki z olejem rokitnikowym produkcji rosyjskiej lub ukraińskiej. W terapii żylaków odbytu oprócz preparatów do stosowania miejscowego stosuje się również doustne preparaty ziołowe poprawiające stan naczyń krwionośnych: • tabletki powlekane Esceven (Herbapol Poznań) zawierające wyciąg z nasion kasztanowca – przyjmować doustnie, dorośli i dzieci powyżej 12 lat 3 razy dziennie po 1 tabletce po jedzeniu, jeżeli lekarz nie zaleci inaczej; • intrakt z kasztanowca Intractum Hippocastani (Phytopharm Klęka) – zawiera etanolowy wyciąg ze świeżych niedojrzałych owoców kasztanowca; zwykle stosuje się 3 razy na dobę po 2,5 ml preparatu w niewielkiej ilości płynu, najlepiej wody; • tabletki Venobon (Bonimed) zawierające ekstrakt z kasztanowca i miłorzębu – producent zaleca przyjmowanie 1 tabletki dziennie; • płyn Hemoval Extra (VALOSUN), w skład którego wchodzą ekstrakty z nagietka, kasztanowca, lnicy oraz głowienki – zalecana przez producenta dawka dobowa to 15 kropli na łyżeczkę wody, 20 minut przed jedzeniem 2 razy dziennie. W leczeniu żylaków odbytu można również sięgnąć po gotowe mieszanki ziołowe do stosowania doustnego: • zioła w saszetkach Hemoroflos (HERBAflos) na bazie m.in. ziela fiołka,

73

nasion kozieradki oraz kory kasztanowca – saszetkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 10 minut; pić ciepłe 1–2 razy dziennie; • zioła sypane Mieszanka nr 145, przy hemoroidach (Zielarz Polski), zawierająca m.in.: liść melisy, korę kasztanowca i kwiat rumianku – czubatą łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić w termosie na 30 minut, przecedzić; pić raz dziennie wieczorem ciepły, ale nie gorący, napar.

UWAGA! Ze względu na to, że zaparcia nasilają dolegliwości żylaków odbytu, w obu powyższych mieszankach znajduje się kora kruszyny o działaniu przeczyszczającym. Jest to surowiec antrachinonowy, silnie drażniący jelita, pobudzający ich perystaltykę i zwiększający tempo gromadzenia się wody w jelicie, co sumarycznie powoduje wymuszony odruch wypróżnienia. Kobiety karmiące muszą pamiętać, że antrachinony przechodzą do mleka matki. Pozostałe uwagi dotyczące surowców antrachinonowych zawarto w podrozdziale 7.5. Dawniej w aptekach dostępna była sypana mieszanka ziołowa Rektosan (Herbapol Lublin) o następującym składzie: • nasiono kozieradki, • owoc jarzębiny, • korzeń żywokostu, • kwiat kasztanowca, • kora kruszyny, • ziele bratka polnego, • kwiat krwawnika, • owoc kminku.

UWAGA! Mieszanka została wycofana ze względu na obecność w korzeniu żywokostu rakotwórczych i hepatotoksycznych alkaloidów pirozylidynowych. Obecnie

74

korzeń żywokostu stosowany jest wyłącznie zewnętrznie. Duże znaczenie w zapobieganiu dolegliwościom żylaków odbytu ma dieta, w której powinny się znaleźć produkty bogate w błonnik i odpowiednia ilość płynów. Należy unikać pikantnych przypraw i napojów alkoholowych. Szczególną uwagę trzeba zwrócić na uregulowanie wypróżnień. W sprzedaży dostępne są gotowe herbaty ziołowe ułatwiające wypróżnianie, które można bezpiecznie stosować przez dłuższy czas. • Herbata Polecana przy zaparciach (Dary Natury) na bazie m.in. owocu bzu czarnego, liścia babki oraz korzenia podróżnika. Lepiej sięgnąć po zioła sypane, gdyż sporządzony z nich odwar jest bardziej wartościowy. Czubatą łyżeczkę mieszanki zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu 2 minuty, odstawić na kwadrans pod przykryciem i pić raz dziennie, wieczorem przed snem. W przypadku herbaty ekspresowej torebkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem 10–15 minut i pić 2 razy dziennie. • Herbata sypana Mieszanka nr 611, przy zaparciach (Zielarz Polski) na bazie korzenia prawoślazu, korzenia mniszka i korzenia cykorii podróżnika. 3 czubate łyżeczki ziół zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia, gotować na wolnym ogniu 3–5 minut, pozostawić pod przykryciem na 30 minut, przecedzić. Uzupełnić letnią wodą płyn do objętości pełnej szklanki i pić 2 razy dziennie po obiedzie i po kolacji. • Olej lniany najlepiej wypijać bezpośrednio po przebudzeniu w ilości łyżki stołowej, chyba że koliduje to z przyjmowaniem leków. Ulgę w żylakach odbytu przynoszą nasiadówki, których czas trwania nie powinien przekroczyć 15 minut. W tym celu napełnia się wannę letnią wodą (36–37°C) do wysokości 10–15 cm, do której dodaje się litr odwaru ziołowego. Po kąpieli delikatnie osusza się okolice odbytu. Przykładowa mieszanka ziołowa do nasiadówek: Składniki: • kora dębu 50 g • kora kasztanowca 50 g • kwiat rumianku 50 g

75

• ziele rdestu ptasiego 50 g

Sposób przygotowania: 3 czubate łyżki starannie wymieszanych ziół zalać litrem zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu 5–7 minut. Odstawić pod przykryciem na godzinę i ponownie doprowadzić do wrzenia. Przecedzić, mocno odciskając zioła. Uzyskany odwar przelać do wanny. Nie ma potrzeby odciskać ziół, jeśli dysponuje się materiałowym woreczkiem, do którego można przełożyć zioła, a sam woreczek umieścić w wannie.

Osoby niemające czasu lub możliwości stosowania nasiadówek (np. ze względu na problemy zdrowotne czy brak wanny) mogą sięgnąć po kompres ziołowy, do którego sporządzenia wykorzystuje się papkę otrzymaną z następującej mieszanki ziołowej: Składniki: • liść szałwii 1 łyżeczka • kwiat rumianku 1 łyżeczka • ziele skrzypu 1 łyżeczka • nasiono kozieradki 1 łyżeczka

Sposób przygotowania: Zioła w podanych ilościach zmielić na proszek i zalać wrzącą wodą, aby uzyskać konsystencję gęstej papki. Po dokładnym wymieszaniu odstawić do przestygnięcia. Ciepłą, ale już nie gorącą papkę nałożyć na podpaskę lub wkładkę higieniczną, przyłożyć do odbytu, całość zabezpieczyć elastyczną bielizną i pozostawić na noc. Rano dokładnie spłukać i wysmarować okolice odbytu przeznaczoną do tego maścią, np. NeoFitoroid D. Stosować co noc przez 5–7 dni, jeśli nie pojawiają się problemy z odparzeniami lub podrażnieniem skóry. Można też stosować kompresy przez 3–4 tygodnie, co drugi lub trzeci dzień.

4.8. CHOROBA WRZODOWA DWUNASTNICY Informacje dotyczące stosowania preparatów ziołowych w chorobie wrzodowej dwunastnicy zawarto w podrozdziale 3.7.

76

ROZDZIAŁ 5

CHOROBY WĄTROBY I DRÓG ŻÓŁCIOWYCH Wątroba jest największym gruczołem w organizmie człowieka, umiejscowionym w prawym podżebrzu w jamie brzusznej, poniżej przepony. Spełnia wiele ważnych funkcji w organizmie: • wytwarza, gromadzi oraz uwalnia glukozę, która jest podstawowym związkiem energetycznym organizmu; • wytwarza i magazynuje enzymy odpowiedzialne m.in. za przemianę cukrów, białek i tłuszczów; • produkuje żółć niezbędną do trawienia tłuszczów; • odpowiada za syntezę czynników krzepnięcia krwi; • bierze udział w procesach termoregulacji (podgrzewa krew o mniej więcej 1°C); • magazynuje żelazo i niektóre witaminy. Niezwykle ważną funkcją wątroby jest jej zdolność do wydalania substancji szkodliwych (własności detoksykacyjne wątroby), przy jednoczesnym pozostawieniu substancji nadających się do ponownego wykorzystania przez organizm. Wątroba charakteryzuje się dużymi zdolnościami regeneracyjnymi. Drogi (przewody) żółciowe ze względu na swoją lokalizację dzielą się na drogi wewnątrzwątrobowe (przebiegające w formie kanalików we wnętrzu wątroby) oraz zewnątrzwątrobowe, tworzące jeden przewód wspólny, którym żółć jest odprowadzana z wątroby do dwunastnicy. Nadmiar żółci jest zbierany w pęcherzyku żółciowym, który kurczy się pod wpływem spożywanego pokarmu i wydziela żółć do dwunastnicy. Zioła znalazły szerokie zastosowanie w schorzeniach wątroby oraz dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego, jednak dla prawidłowego ich zastosowania, uzyskania korzyści leczniczych i uniknięcia działań niepożądanych wymagana jest wcześniejsza diagnoza lekarska.

77

5.1. WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY Wirusowe zapalenie wątroby (WZW) potocznie nazywane jest żółtaczką. Tymczasem z medycznego punktu widzenia „żółtaczka” jest jedynie objawem (charakterystyczne zażółcenia skóry, błon śluzowych i gałek ocznych), a jej przyczyną, oprócz wirusowego zapalenia wątroby, może być np. marskość lub toksyczne uszkodzenie wątroby. Zapalenie wątroby wywołują: • wirusy pierwotnie hepatotropowe (specyficzne dla wątroby), do których należą wirusy typu A, B, C, D, E, G – stąd skrótowe nazwy HAV (hepatitis A virus), HBV, HCV itd.; • wirusy wywołujące inne choroby, a jednocześnie powodujące zapalenie wątroby, np. wirusy ospy wietrznej (varicella-zoster virus, VZV), opryszczki zwykłej (herpes simplex virus, HSV-1 oraz HSV-2) czy cytomegalii (cytomegalovirus, CMV). Wirusy dostają się do organizmu poprzez spożywanie zakażonego pokarmu lub wody, niewłaściwą higienę (tzw. choroba brudnych rąk), kontakty seksualne z osobą chorą oraz w wyniku naruszenia bariery skórnej (iniekcja igłą, zabiegi operacyjne i stomatologiczne, wykonywanie tatuażu). Choroba często przebiega bezobjawowo, a w przypadku HCV pacjent niejednokrotnie dowiaduje się o zakażeniu wirusem dopiero w momencie wykrycia marskości wątroby, będącej powikłaniem po długotrwałym stanie zapalnym. Objawy wirusowego zapalenia wątroby przypominają niestrawność – wymioty, biegunka, bóle brzucha, brak apetytu. Niekiedy pojawiają się bóle podżebrowe przypominające kolkę wątrobową. Czasami chorzy skarżą się na długotrwałe objawy grypopodobne – bóle mięśni oraz uczucie zmęczenia i ogólnego rozbicia. Leczenie wirusowego zapalenia wątroby prowadzi się w placówkach medycznych posiadających oddziały zakaźne. Polega ono na podawaniu leków przeciwwirusowych i interferonu oraz postępowaniu dietetycznym. Zioła stosuje się w stanach przewlekłych oraz rekonwalescencji po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby jako środki o działaniu przeciwzapalnym,

78

żółciotwórczym i żółciopędnym, a także wspomagającym regenerację miąższu wątroby. Przykładem surowca zielarskiego o takim działaniu jest ziele rzepiku. Napar przygotowuje się, zalewając łyżkę stołową ziół szklanką wrzącej wody i pozostawiając na kwadrans pod przykryciem. Po przecedzeniu należy pić napar 2–3 razy dziennie po pół szklanki. Podobne działanie wykazuje odwar z nasion ostropestu plamistego. Łyżeczkę nasion należy zmiażdżyć lub zmielić w młynku do kawy (lepiej w młynku do pieprzu), zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 5 minut. Odstawić na kwadrans i przecedzić. Pić po pół szklanki 2 razy dziennie. Profesor Aleksander Ożarowski zalecał dodawanie do odwaru 1–2 kropli intraktu z dziurawca (Intractum Hyperici, Phytopharm Klęka) lub nalewki z mięty pieprzowej (Krople miętowe, Hasco). Pozostałe po wykonaniu odwaru resztki nasion można użyć jako przyprawę np. do zup. Zarówno w okresie rekonwalescencji, jak i leczenia szpitalnego może być stosowana (wyłącznie za zgodą lekarza prowadzącego!) mieszanka ziołowa: Składniki: • ziele szanty zwyczajnej 50 g • liść orzecha włoskiego 50 g • ziele nawłoci 50 g • liść szałwii 25 g • kwiat kocanki 25 g • ziele uczepu trójlistkowego 25 g • liść porzeczki czarnej 25 g • kwiat rumianku 25 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki starannie wymieszanych ziół zalać w termosie 2 szklankami wrzącej wody. Pozostawić pod przykryciem przez godzinę, przecedzić i pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki naparu między posiłkami.

W okresie leczenia farmakologicznego można stosować następującą mieszankę ziołową (również wyłącznie za zgodą lekarza prowadzącego): Składniki: • korzeń mniszka 50 g

79

• kwiat stokrotki 50 g • kwiat kocanki 50 g • ziele skrzypu 25 g • korzeń lukrecji 25 g • ziele szanty zwyczajnej 25 g • kwiat przelotu 25 g • liść pokrzywy 25 g

Sposób przygotowania: Łyżkę dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu 3 minuty. Odstawić na 5 minut pod przykryciem, przecedzić i pić 3 razy dziennie po szklance odwaru między posiłkami.

UWAGA! Mieszanki, ze względu na zawartość korzenia lukrecji, nie powinny stosować osoby z marskością wątroby, upośledzeniem czynności nerek i nadciśnieniem tętniczym. Ojciec Grzegorz Sroka zalecał mieszankę ziołową o działaniu przeciwzapalnym, żółciopędnym i regenerującym wątrobę, która może znaleźć zastosowanie w okresie rekonwalescencji po przebytym zapaleniu wątroby: Składniki: • ziele pięciornika gęsiego 100 g • liść pokrzywy 100 g • korzeń cykorii podróżnika 50 g • ziele szanty zwyczajnej 50 g • ziele centurii (tysiącznika) 50 g • ziele dziurawca 50 g

Sposób przygotowania: Łyżeczkę dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na pół godziny, po czym przecedzić, mocno odciskając zioła. Pić po pół szklanki naparu między posiłkami.

Podobne działanie wykazuje poniższa mieszanka ziołowa proponowana przez profesor Elizę Lamer-Zarawską (u dzieci można stosować mieszankę po uzgodnieniu z lekarzem): Składniki:

80

• ziele krwawnika 50 g • ziele szanty zwyczajnej 50 g • kwiat lipy 50 g • kwiat kocanki 50 g • kwiat rumianku 50 g • liść pokrzywy 50 g • ziele rdestu ptasiego 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 20 minut. Po przecedzeniu pić kilka razy dziennie po pół szklanki naparu. Dzieciom podawać 1/3 szklanki 3–4 razy dziennie.

Można też przygotować łatwy w użyciu proszek ziołowy: Składniki: • owoc jałowca 2 łyżki • owoc bzu czarnego 2 łyżki • liść rozmarynu 2 łyżki • znamię kukurydzy 2 łyżki

Sposób przygotowania: Zioła starannie wymieszać i zmielić na proszek w młynku do kawy. Przyjmować 2 razy dziennie po płaskiej łyżeczce proszku, popijając letnią wodą. Zaleca się stosowanie nie dłużej niż 2 tygodnie, nie przekraczając podanej dawki.

Proszek warto popijać odwarem z korzenia cykorii podróżnika, który otrzymuje się, zalewając 2 płaskie łyżki rozdrobnionych korzeni szklanką zimnej wody, doprowadzając płyn do wrzenia i gotując pod przykryciem przez 3 minuty. Po zakończeniu gotowania należy utrzymywać odwar pod przykryciem przez kwadrans, przecedzić i pić po szklance 2 razy dziennie. W aptekach oraz sklepach zielarskich dostępne są gotowe preparaty: • kapsułki Hepason Complex (ASA) zawierające suchy ekstrakt z liścia karczocha oraz kompleks witamin z grupy B – dawkowanie: 2 razy dziennie po 1 kapsułce po jedzeniu; • tabletki Liv 52 (Himalaya) zawierające kompleks ośmiu ziół indyjskich – przyjmować 2 razy dziennie po 1–2 kapsułki przed posiłkiem; • tabletki drażowane Raphacholin C (Herbapol Wrocław), lek produkowany na bazie wyciągu z czarnej rzodkwi – dawkowanie: 1–2 drażetki 3 razy dziennie,

81

30 minut po posiłku; • tabletki drażowane Sylimarol 70 mg (Herbapol Poznań) zawierające wyciąg suchy z nasion ostropestu plamistego – dawkowanie: dorośli i dzieci powyżej 12. roku życia 3 razy dziennie 1 tabletkę po jedzeniu; lek wymaga systematycznego stosowania, przez okres 2–4 tygodni do 6 miesięcy. W sprzedaży dostępny jest również sok z czarnej rzepy (EkaMedica). Łyżeczkę soku należy wymieszać z łyżką stołową miodu mniszkowego i przyjmować 2 razy dziennie po posiłku.

5.2. PRZEWLEKŁE ZAPALENIE WĄTROBY Przyczynami przewlekłego zapalenia wątroby mogą być: zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu C, przyjmowanie niektórych leków, zakażenie motylicą wątrobową, alkoholizm, a nawet niewłaściwa dieta, np. drastyczne odchudzanie lub nadmierne objadanie się. Przewlekłe zapalenie wątroby może być związane ze stłuszczeniem wątroby (zob. podrozdział 5.3). Bardzo często w początkowym stadium choroba rozwija się bezobjawowo i wykrywana jest przypadkowo podczas badań laboratoryjnych krwi lub USG jamy brzusznej. Poza tym objawy w stadium zaawansowanym, np. zaburzenia trawienia, bóle w prawym podżebrzu, osłabienie i uczucie rozbicia, nie wskazują jednoznacznie na przewlekłe zapalenie wątroby i wówczas wymagana jest szczegółowa diagnostyka (badanie morfologii krwi lub badanie enzymów wątrobowych AspAT i AlAT). Choć objawy miewają różny stopień nasilenia, nie wolno ich lekceważyć, ponieważ nieleczone przewlekłe zapalenie wątroby może prowadzić do groźnych dla życia powikłań, takich jak rak wątrobowokomórkowy. Należy pamiętać, że leczenie przewlekłego zapalenia wątroby obowiązkowo wiąże się ze zmianą nawyków, np. unikaniem używek, odstawieniem niektórych leków, utrzymywaniem odpowiedniej diety, redukcją masy ciała. Zioła o działaniu żółciopędnym i przeciwzapalnym mają duże znaczenie w procesie leczenia przewlekłego zapalenia wątroby ze względu na możliwość ich przyjmowania przez dłuższy okres. Osoby borykające się z problemami przewlekłego zapalenia wątroby powinny

82

sięgnąć po mieszankę ziołową o działaniu przeciwzapalnym oraz regulującym pracę wątroby: Składniki: • owoc róży dzikiej 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g • korzeń mniszka 50 g • ziele bylicy pospolitej lub ziele bylicy bożego drzewka 50 g • ziele ostrożenia warzywnego 25 g • liść brzozy 25 g • korzeń arcydzięgla 25 g • korzeń cykorii podróżnika 25 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki stołowe dobrze wymieszanych ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na pół godziny. Po przecedzeniu pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki ciepłego naparu między posiłkami.

Profesor Aleksander Ożarowski zalecał w przypadku przewlekłego zapalenia wątroby następującą miksturę: Składniki: Azulan (nalewka z rumianku, Phytopharm Klęka) 100 ml Succus Betulae (sok z brzozy stabilizowany alkoholem, Phytopharm Klęka) 30 ml Succus Bardanae (sok z łopianu stabilizowany alkoholem, Phytopharm Klęka) 30 ml

Sposób przygotowania: Po wymieszaniu składników łyżeczkę mikstury rozpuścić w 1/2 szklanki wody i przyjmować 3 razy dziennie między posiłkami. Jednocześnie przyjmować po 1–2 tabletki preparatu Sylimarol 35 mg (Herbapol Poznań).

UWAGA! Obecnie Succus Bardanae (Phytopharm Klęka) nie jest produkowany. Można go zastąpić preparatem Łopian (Dermesa) również zawierającym sok z korzenia łopianu stabilizowany alkoholem. Poniższa mieszanka ziołowa proponowana przez profesor Elizę LamerZarawską może być stosowana u dzieci po konsultacji z lekarzem: Składniki: • ziele lub kwiat krwawnika 50 g

83

• kwiat rumianku 50 g • kwiat lipy 50 g • kwiat kocanki 50 g • ziele szanty zwyczajnej 50 g • liść pokrzywy 50 g • ziele rdestu ptasiego 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 20 minut. Przecedzić, odciskając zioła, i wypić całość w ciągu dnia w mniejszych porcjach, np. jednorazowo 2 łyżki naparu (dzieci jednorazowo łyżka).

Wartościowym surowcem zielarskim o działaniu przeciwzapalnym oraz regenerującym wątrobę jest owoc cytryńca chińskiego, który można stosować w postaci naparu. Sposób przygotowania: 2 łyżki suszonych owoców zalać 1/2 litra zimnej wody, powoli doprowadzać do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 7–10 minut. Odstawić pod przykryciem na pół godziny i przecedzić. Wypić porcjami w ciągu dnia.

Owoc cytryńca można również przyjmować po wcześniejszym wymieszaniu z miodem. Sposób przygotowania: 100 g suszonych owoców cytryńca zmielić na proszek i następnie utrzeć go z 400 g miodu rzepakowego lub mniszkowego. Tak otrzymany preparat przyjmować 3–4 razy dziennie po czubatej łyżeczce między posiłkami.

Owoc cytryńca dostępny jest również w postaci: • kapsułek (EkaMedika) – dawkowanie: 2 razy dziennie po kapsułce bezpośrednio po posiłku; • sproszkowanego ekstraktu (KenayAG) – łyżeczkę proszku rozpuścić w 1/2 szklanki naturalnego kefiru i przyjmować 2 razy dziennie między posiłkami. Osoby borykające się z nadmiarem obowiązków lub pracujące w nieregularnych godzinach mogą zastosować prostą w przygotowaniu kurację na bazie soku z karczocha (EkaMedika). 4 łyżki stołowe soku należy zalać w przenośnym kubku (np. termicznym lub bidonie) szklanką letniej wody i tak przygotowany płyn wypić w ciągu dnia w 2–3 porcjach między posiłkami. Sam sok po

84

otwarciu można przechowywać w lodówce do 3 tygodni. Na rynku zielarskim dostępne są gotowe preparaty ziołowe: • zioła sypane Mieszanka nr 604, przy przewlekłym zapaleniu wątroby (Zielarz Polski), zawierająca m.in. ziele rdestu ptasiego i krwawnika – w termosie zalać łyżkę ziół szklanką wrzącej wody, utrzymywać pod przykryciem przez pół godziny, następnie przecedzić; pić 3 razy dziennie po szklance ciepłego naparu 20 minut przed posiłkiem; • herbata ziołowa w saszetkach Hepatefix (Herbapol Kraków) zawierająca ziele karczocha, liść mięty pieprzowej oraz korzeń mniszka – saszetkę herbaty zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 5–10 minut; pić ciepły napar 3 razy dziennie; • tabletki Liv 52 (Himalaya) zawierające kompleks ośmiu ziół indyjskich – dawkowanie: 2 razy dziennie po 1–2 tabletki przed posiłkiem; • kapsułki Essentix (Olimp Labs), w skład których wchodzą fosfolipidy sojowe oraz olej kokosowy ze średniołańcuchowymi kwasami tłuszczowymi – dawkowanie: przyjmować 2 kapsułki w trakcie posiłków; • płyn Nalewka Tajemnica zdrowej wątroby (Zioła Ojca A. Cz. Klimuszko) – przyjmować 5 ml (łyżeczkę od herbaty) rano i wieczorem; UWAGA: wbrew nazwie preparat nie zawiera alkoholu, ma bowiem formę toniku ziołowego będącego mieszaniną naturalnych ekstraktów wodnych z owocu aronii i jabłka oraz ziół: ziela karczocha, ziela pokrzywy, liścia melisy, liścia mięty pieprzowej, owocu jałowca, szyszki chmielu i owocu kopru zwyczajnego (włoskiego). Ze względu na związane z przewlekłym stanem zapalnym zaburzenia funkcji wydzielniczych wątroby warto sięgnąć po zioła przyprawowe, wspomagające wydzielanie żółci, np.: kurkumę, koper włoski, jałowiec, kminek, cykorię, majeranek i bylicę boże drzewko. Bylica boże drzewko kojarzona jest obecnie jako roślina lecznicza dostępna w sklepach zielarskich w postaci suszu. Warto jednak pamiętać, że jest to doskonała przyprawa do sosów, mięs i ryb (szczególnie morskich). W tym celu można przygotować gęsty macerat olejowy z ziela bylicy bożego drzewka: 5 łyżek suszonego ziela zalać gorącym, nierafinowanym olejem rzepakowym tłoczonym na zimno (Ol’Vita) w ilości wystarczającej, by zakryć susz ziołowy. Następnie utrzeć blenderem do konsystencji pasty i przechowywać w lodówce.

85

5.3. STŁUSZCZENIE WĄTROBY STŁUSZCZENIE WĄTROBY jest chorobą przewlekłą, w trakcie której następuje gromadzenie się tłuszczu w komórkach wątrobowych. Schorzenie to może wystąpić w każdym wieku i choć jest kojarzone z otyłością, to w rzeczywistości dotyka również osoby szczupłe. Wyróżnia się alkoholowe stłuszczenie wątroby (u osób nadużywających alkoholu) oraz niealkoholową postać tej choroby, której przyczyną mogą być brak ruchu, zaburzenia metaboliczne (cukrzyca typu 2), przekarmianie, przyjmowanie niektórych leków. Podstawowe objawy stłuszczenia wątroby to: pogorszenie samopoczucia, osłabienie organizmu, bóle w prawej górnej części brzucha, a nawet powiększenie wątroby oraz śledziony. Osoby chorujące na stłuszczenie wątroby obciążone są większym ryzykiem zapadalności na choroby układu sercowonaczyniowego, takie jak udar mózgu czy zawał serca. Rozpoznanie choroby jest trudne i opiera się na badaniach obrazowych wątroby oraz wynikach oznaczeń laboratoryjnych. Terapia stłuszczenia wątroby polega na leczeniu samego schorzenia lub nieprawidłowości, które je spowodowały. Przykładowo osobom otyłym zaleca się dietę, osobom pijącym alkohol – rezygnację z używki, przejadającym się – racjonalne odżywianie. Ziołolecznictwo stłuszczenia wątroby opiera się na surowcach działających przeciwzapalnie, ochronnie na miąższ wątroby, żółciotwórczo i żółciopędnie. Należą do nich: • ziele rzepiku – łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na kwadrans; po przecedzeniu pić 2–3 razy dziennie po szklance naparu po posiłkach; • liść karczocha – łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody, odstawić pod przykryciem na 15 minut, przecedzić; pić ciepły napar 2–3 razy dziennie między posiłkami; • korzeń mniszka – czubatą łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na godzinę; powoli doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu 2 minuty i przecedzić; pić odwar 2 razy dziennie po szklance. Można też przygotować następującą mieszankę ziołową:

86

Składniki: • ziele pięciornika gęsiego 50 g • ziele szanty zwyczajnej 50 g • ziele rzepiku 25 g • ziele krwawnika 25 g • korzeń lukrecji 25 g • kwiat rumianku 25 g • korzeń cykorii podróżnika 25 g

Sposób przygotowania: 2 czubate łyżki starannie wymieszanych ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody, gotować 3 minuty na małym ogniu i przecedzić do termosu. Odwar należy wypić w ciągu dnia w 3 porcjach na 30 minut przed posiłkiem.

UWAGA! Mieszanki, ze względu na zawartość korzenia lukrecji, nie powinny stosować osoby z marskością wątroby, upośledzeniem czynności nerek i nadciśnieniem tętniczym. W stłuszczeniu wątroby stosuje się preparaty z sylimaryną (wyciąg z nasion ostropestu plamistego): • tabletki drażowane Sylimarol 70 mg (Herbapol Poznań) – dawkowanie leku: dorośli i młodzież powyżej 12. roku życia 3 razy dziennie 1–2 tabletki po jedzeniu; preparat należy stosować przez dłuższy okres, nawet do pół roku; • tabletki powlekane Sylicynar (Herbapol Poznań) – przyjmować przez okres kilku tygodni: 3 razy dziennie po 2 tabletki po jedzeniu, chyba że lekarz zaleci inaczej; oprócz sylimaryny lek zawiera wyciąg z ziela karczocha (cynarynę). Stosowanie ziół ma charakter pomocniczy, a wskazania do ich użycia uzależnione są również od schorzenia, które jest bezpośrednią przyczyną stłuszczenia. I tak, chorym na cukrzycę typu 2 poleca się mieszankę: Składniki: • ziele rutwicy 30 g • naowocnia fasoli 30 g • liść borówki czernicy (czarnej jagody) 20 g • kwiat mniszka 20 g • korzeń mniszka 20 g

87

Sposób przygotowania: Łyżkę dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez minutę. Odstawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić. Pić 3 razy dziennie po szklance ciepłego odwaru.

Osoby zmagające się z otyłością mają do dyspozycji następującą mieszankę ziołową: Składniki: • ziele szanty zwyczajnej 100 g • ziele skrzypu 50 g • ziele dziurawca 50 g

Sposób przygotowania: Łyżkę wymieszanych starannie ziół zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i odstawić pod przykryciem na 20 minut. Pić 2–3 razy dziennie po szklance naparu między posiłkami.

5.4. MARSKOŚĆ WĄTROBY MARSKOŚĆ WĄTROBY to postępujące włóknienie miąższu wątroby, które niszczy nieodwracalnie jej strukturę, zaburzając tym samym funkcjonowanie. Przyczynami marskości wątroby mogą być: działanie toksyn (alkohol, niektóre leki), wirusowe zapalenie wątroby (zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu B i C), a także choroby metaboliczne. Do podstawowych objawów marskości wątroby zalicza się: spadek masy ciała, osłabienie, zmiany skórne, powiększenie śledziony, bóle brzucha, wymioty, u kobiet zaburzenia miesiączkowania, a u mężczyzn zanik jąder i ginekomastia. Z powodu różnorodności objawów (które nie zawsze występują) u niemal połowy chorych marskość jest wykrywana przypadkowo. Leczenie marskości wątroby polega na hamowaniu postępów zwłóknienia, leczeniu objawowym oraz zapobieganiu powikłaniom. Nie bez znaczenia jest stosowanie odpowiedniej diety. Jak dotychczas przy bardzo zaawansowanym pogorszeniu funkcji wątroby oraz przy poważnych powikłaniach marskości jedyną metodą, pozwalającą na powrót do zdrowia, jest przeszczep tego narządu. Duże znaczenie w hamowaniu zmian degeneracyjnych wątroby wykazują:

88

• sylimaryna występująca w nasionach ostropestu plamistego (używa się również sformułowania „owoc lub łuska ostropestu”); • cynaryna pozyskiwana z ziela/liścia karczocha zwyczajnego. Sylimaryna i cynaryna mają potwierdzone badaniami klinicznymi działanie ochraniające miąższ wątroby (hepatoprotekcyjne), przeciwzapalne, spowalniają procesy włóknienia wątroby, co manifestuje się obniżeniem stężenia enzymów wskaźnikowych – AlAT, AspAT. W sprzedaży dostępne są leki ziołowe standaryzowane na zawartość opisanych powyżej substancji: • Drażetki Sylimarol 70 mg (Herbapol Poznań) zawierają 100 mg wyciągu suchego z nasion ostropestu plamistego. Producent zaleca stosowanie preparatu w następujących dawkach: dorośli i młodzież powyżej 12. roku życia: 3 razy dziennie 1 tabletka po jedzeniu, o ile lekarz nie zaleci inaczej. Lek wymaga systematycznego stosowania, przez okres 2–4 tygodni do 6 miesięcy. Minimalna dzienna dawka sylimaryny wynosi 200 mg, natomiast maksymalna 400 mg. Warto wspomnieć, że w trakcie badań podawano osobom chorym dawki przekraczające 800 mg sylimaryny, nie obserwując działań niepożądanych, co świadczy o wysokim bezpieczeństwie stosowania tego surowca. • Tabletki Cynarex (Herbapol Wrocław) zawierają 250 mg wyciągu suchego z ziela karczocha. Producent zaleca przyjmowanie 3 razy dziennie po 2 tabletki jako środek ochronny u osób narażonych na działanie substancji toksycznych wydalanych z żółcią, co pozwala założyć, że podobna dawka będzie właściwa również przy marskości wątroby. • Tabletki powlekane Sylicynar (Herbapol Poznań) zawierają oba powyższe surowce (140 mg wyciągu suchego z ziela karczocha oraz 28,6 mg wyciągu suchego z nasion ostropestu plamistego) i zalecane są przez producenta w stanach po toksyczno-metabolicznych uszkodzeniach wątroby. Dawkowanie: przez kilka tygodni 3 razy dziennie 2 tabletki po jedzeniu, chyba że lekarz zaleci inaczej. W handlu dostępne są również susze ziołowe: • Ostropest plamisty w postaci nasion całych lub mielonych (odtłuszczonych). W przypadku całych nasion można je gryźć jak nasiona słonecznika lub

89

przyjmować na łyżeczce bezpośrednio po zmieleniu (2–4 łyżeczki dziennie). W przypadku mielonych nasion proszek dodawać do potraw: zup, jogurtów, a nawet jako posypkę na kanapki. Wykonywanie naparów lub odwarów z nasion ostropestu nie może być traktowane jako źródło sylimaryny, która jest nierozpuszczalna w wodzie (do jej ekstrakcji używa się najczęściej eteru naftowego i alkoholu). • Napar z suszonego liścia karczocha (w sprzedaży dostępne jest również ziele karczocha) uzyskuje się, zalewając łyżkę stołową ziół szklanką wrzącej wody i pozostawiając pod przykryciem na 15 minut. Po przecedzeniu ciepły napar pije się 2–3 razy dziennie między posiłkami. Ojcowie bonifratrzy polecają następującą mieszankę ziołową: Składniki: • kłącze perzu 9 łyżek • owoc róży dzikiej 9 łyżek • liść pokrzywy 6 łyżek

Sposób przygotowania: Po dokładnym wymieszaniu 2 łyżki ziół zalać 2 szklankami zimnej wody i odstawić na 12 godzin. Podgrzać do wrzenia i odstawić pod przykryciem na 20–30 minut. Przecedzić do termosu i pić po kilka łyków w ciągu dnia.

Zielarz Witold Poprzęcki zalecał mieszankę o działaniu przeciwzapalnym oraz regulującym pracę układu pokarmowego: Składniki: • liść pokrzywy 80 g • ziele szanty zwyczajnej 20 g • kwiat krwawnika 20 g • kwiat rumianku 20 g • kwiat lipy 20 g • kwiat kocanki 20 g

Sposób przygotowania: Łyżkę starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić i pić 3 razy dziennie między posiłkami.

Ponadto warto sięgnąć po lek w kapsułkach Essentiale Forte (Sanofi), zawierający fosfolipidy z nasion soi, których stosowanie ogranicza rozwój

90

zwłóknienia wątroby. Dawkowanie: dorośli i dzieci powyżej 12. roku życia – 2 kapsułki 3 razy na dobę.

5.5. TORBIELE WĄTROBY TORBIELE, nazywane też CYSTAMI (łac. cystis), to zmiany w obrębie wątroby wypełnione gęstym płynem. Wyróżnia się dwa rodzaje torbieli: prawdziwe (wrodzone lub powstające w wyniku różnych chorób) i rzekome (tworzące się po urazach lub przy zakażeniach pasożytniczych wątroby), które w odróżnieniu od prawdziwych nie są otoczone nabłonkiem. Torbiele wątroby wykrywane są przypadkowo, nie wywołują bowiem dokuczliwych objawów i na ogół nie są groźne. Nie znaczy to jednak, że należy je lekceważyć. Liczne i duże torbiele stają się źródłem uczucia ucisku i mogą być powodem osłabienia oraz złego samopoczucia, a niekiedy wiążą się z ryzykiem rozwoju nowotworu wątroby. Na ogół torbiele wątroby wykrywa się za pomocą badania USG, rezonansu magnetycznego albo tomografii komputerowej. Leczenie jest uzależnione od przyczyny powstania torbieli. Torbiele nowotworowe lub wywołane przez pasożyty wymagają interwencji chirurgicznej. W przypadku torbieli wątrobowych najlepiej sięgnąć po leki ziołowe o działaniu przeciwzapalnym i regenerującym wątrobę: • tabletki Cynarex (Herbapol Wrocław) zawierające wyciąg z ziela karczocha – producent zaleca dawkowanie 3 razy dziennie po 2 tabletki; • kapsułki Sylimaryna 45 (GAL) zawierające ekstrakty z ziela skrzypu, liścia mięty pieprzowej oraz nasion ostropestu plamistego – dawkowanie: 2 razy dziennie po kapsułce preparatu, bezpośrednio po posiłku; • tabletki powlekane Sylicynar (Herbapol Poznań) zawierające wyciąg z ziela karczocha oraz wyciąg z nasion ostropestu plamistego – dawkowanie: 3 razy dziennie po 2 tabletki po jedzeniu przez kilka tygodni; • kapsułki Essentiale Forte (Sanofi) zawierające fosfolipidy z nasion soi – dorośli i dzieci powyżej 12. roku życia powinni przyjmować 2 kapsułki 3 razy na dobę.

91

Natomiast osoby, które zdecydują się na picie preparatów ziołowych, mogą skorzystać z mieszanki ojca Grzegorza Sroki (polecanej przez samego autora w marskości wątroby) o działaniu przeciwzapalnym i regenerującym miąższ wątroby: Składniki: • ziele rdestu ptasiego 100 g • ziele dziurawca 100 g • kwiat rumianku 100 g • kłącze perzu 50 g • ziele szanty zwyczajnej 50 g • ziele krwawnika 50 g • korzeń mniszka 50 g • liść pokrzywy 50 g

Sposób przygotowania: Łyżeczkę dokładnie wymieszanych ziół zalać w termosie szklanką wrzącej wody i odstawić na pół godziny. Pić 2–3 razy dziennie po szklance bardzo ciepłego naparu (autor zaleca gorący napar).

Warto również sięgnąć po sok z karczocha (EkaMedica). Łyżkę stołową soku należy wymieszać z 1/2 szklanki letniej wody i pić 2–3 razy dziennie między posiłkami. Po otwarciu butelki sok można przechowywać w lodówce przez 21 dni. Osoby ze zdiagnozowanymi torbielami wątroby bardzo często próbują leczyć się na własną rękę i sięgają po preparaty niewskazane przy tym schorzeniu! Przykładem jest mieszanka ziołowa ojca Klimuszki o składzie: • szyszka chmielu, • ziele przywrotnika, • ziele krwawnika, • liść ruty, • ziele nostrzyka żółtego, • kwiat lawendy, • kłącze tataraku, • kwiat nagietka, • owoc róży.

92

Jest to mieszanka zalecana, owszem, przy torbielach, ale jajników. Warto nadmienić, że w żadnej ze swoich publikacji ojciec Klimuszko nie dopuszczał jej stosowania do leczenia torbieli innych narządów niż jajniki. To klasyczny przykład nieprawidłowego zastosowania ogólnie dostępnych receptur zielarskich. Szczególnie kobiety powinny podchodzić do tej mieszanki z dużą ostrożnością, gdyż może mieć ona wpływ na ich układ hormonalny.

5.6. KAMICA ŻÓŁCIOWA W przebiegu kamicy żółciowej w pęcherzyku żółciowym lub w przewodach żółciowych tworzą się (narastają) złogi, czyli tzw. KAMIENIE ŻÓŁCIOWE, zbudowane z substancji chemicznych znajdujących się w żółci, np. cholesterolu i wapnia. Kamica żółciowa jest bezpośrednio związana z zaburzeniami pracy wątroby, w wyniku których zmienia się skład żółci. W żółci o prawidłowym składzie substancje rozpuszczają się i są usuwane do przewodu pokarmowego. Kamienie żółciowe mogą zatkać światło przewodów żółciowych. Wówczas gdy pęcherzyk żółciowy kurczy się pod wpływem impulsów przesyłanych w trakcie spożywania pokarmu, następuje wzrost ciśnienia powodujący silne dolegliwości bólowe. Objawami kamicy żółciowej są zatem: ostry ból brzucha w prawej okolicy podżebrowej, dolegliwości bólowe po zjedzeniu tłustego pokarmu (tzw. kolka żółciowa), wzdęcia, żółtaczka mechaniczna spowodowana zatkaniem dróg żółciowych przez kamień. Długotrwałe dolegliwości bólowe, którym towarzyszą gorączka i dreszcze, mogą świadczyć o ostrym zapaleniu pęcherzyka żółciowego. Warto jednak nadmienić, że objawy kamicy żółciowej występują zaledwie u 25– 30% chorych, u pozostałych przebiega ona bezobjawowo. Napady KOLKI ŻÓŁCIOWEJ leczy się poprzez zastosowanie leków rozkurczających oraz przeciwbólowych. W przypadku długotrwałych objawów bólowych wykonuje się zabiegi operacyjne (laparoskopowe rozbicie kamieni lub cholecystektomia – usunięcie pęcherzyka żółciowego). Chorzy na kamicę żółciową muszą utrzymywać odpowiednią dietę. Zioła znajdują zastosowanie w leczeniu pomocniczym oraz w stanach o łagodnym przebiegu. W przebiegu kamicy żółciowej wykorzystuje się zioła o działaniu

93

żółciotwórczym, żółciopędnym i rozkurczowym: • odwar z korzenia cykorii podróżnika – 2 płaskie łyżki rozdrobnionych korzeni zalać szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować pod przykryciem 3 minuty; następnie utrzymywać pod przykryciem przez kwadrans, przecedzić i pić ciepły odwar po pół szklanki 2–4 razy dziennie na godzinę przed jedzeniem; • odwar z kwiatu kocanki – 3 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami ciepłej wody, podgrzać do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 5 minut; następnie utrzymywać pod przykryciem przez 10 minut i przecedzić; wypić w ciągu dnia w 3 porcjach przed posiłkami; • napar z ziela szanty zwyczajnej – łyżkę stołową ziela zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i utrzymywać kwadrans pod przykryciem; pić po pół szklanki 2–3 razy dziennie między posiłkami; • kłącze kurkumy (ostryża długiego) w postaci proszku można dodawać do potraw: masła, sałatek, ryżu oraz pizzy; jest składnikiem mieszanki przyprawowej curry; jako dodatek do potraw rybnych osłabia, a nawet niweluje zapach ryby; do niedawna w sprzedaży był dostępny preparat Solaren, zawierający wyciąg alkoholowy z kłącza ostryża długiego. Rozkurczająco, żółciopędnie oraz przeciwzapalnie działa mieszanka ziołowa: Składniki: • ziele krwawnika 50 g • owoc kopru włoskiego 25 g • korzeń mniszka 20 g • korzeń cykorii podróżnika 20 g • korzeń łopianu 10 g • korzeń lukrecji 10 g

Sposób przygotowania: 11/2 łyżki starannie wymieszanych ziół zalać 2 szklankami zimnej wody, doprowadzić do wrzenia, gotować pod przykryciem 2 minuty i przecedzić. Pić po pół szklanki 3 razy dziennie.

UWAGA! Mieszanki, ze względu na zawartość korzenia lukrecji, nie powinny stosować osoby z marskością wątroby, upośledzeniem czynności nerek i nadciśnieniem tętniczym.

94

Zielarz Witold Poprzęcki zalecał w przypadku kamicy żółciowej kąpiel ziołową: Składniki: • liść borówki czernicy • (czarnej jagody) 100 g • naowocnia fasoli zwyczajnej100 g • kłącze perzu 100 g • ziele dziurawca 100 g • liść mięty pieprzowej 100 g • liść pokrzywy 100 g

Sposób przygotowania: Zioła zalać 3 litrami wrzącej wody, gotować 30 sekund, przecedzić do wanny. Według autora receptury kąpiel powinna trwać przynajmniej pół godziny i można powtarzać ją codziennie.

Dawniej dostępna była w obrocie aptecznym mieszanka Cholagoga I, którą w kamicy żółciowej polecał profesor Jerzy Lutomski. W tamtym czasie obowiązywała rejestracja z 1990 roku: Składniki: • ziele rdestu ptasiego 60 g • ziele dziurawca 20 g • owoc jałowca 20 g

Sposób przygotowania: Łyżkę dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu 2–3 minuty. Odstawić na 10 minut, po czym przecedzić do termosu. Pić po pół szklanki 2–4 razy dziennie na godzinę przed posiłkiem.

W aptekach i sklepach zielarskich dostępne są gotowe preparaty o działaniu rozkurczającym, żółciopędnym i przeciwzapalnym: • tabletki drażowane Raphacholin C (Herbapol Wrocław) – lek zawiera m.in. wyciąg z korzenia rzodkwi czarnej z węglem leczniczym, wyciąg z ziela karczocha; zalecane dawkowanie: 3 razy dziennie po 1–2 tabletki 30 minut po posiłku; • tabletki powlekane Sylicynar (Herbapol Poznań) – lek zawiera wyciągi z ziela karczocha oraz z nasion ostropestu plamistego; dorośli i dzieci powyżej 12 lat

95

powinni przyjmować 3 razy dziennie 2 tabletki po jedzeniu; produkt według informacji producenta wymaga systematycznego stosowania; • tabletki Boldaloin (Herbapol Wrocław) – lek zawiera wyciąg z aloesu oraz boldynę; dawkowanie: 1–3 tabletki dziennie jako preparat żółciopędny i łagodnie rozkurczający; dzieci powyżej 14. roku życia i osoby starsze: 1–2 tabletki dziennie; preparatu nie należy podawać dzieciom poniżej 12. roku życia; UWAGA: producent nie daje wskazań do leczenia kamicy żółciowej, dlatego w tym przypadku należy skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem stosowania preparatu; • Mieszanka nr 161, przy kamicy żółciowej (Zielarz Polski) w postaci ziół sypanych, na bazie kwiatu kocanki oraz korzenia mniszka – czubatą łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, odstawić w termosie na 20 minut, pić 3 razy dziennie na 20 minut przed głównymi posiłkami. Dzieciom cierpiącym na kamicę oraz kolkę żółciową prof. Eliza LamerZarawska zalecała następującą mieszankę ziołową: Składniki: • korzeń arcydzięgla 25 g • liść mięty pieprzowej 25 g • kwiat rumianku 25 g

Sposób przygotowania: Łyżkę starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 15–20 minut. Przecedzić i podawać 1/4–1/2 szklanki letniego naparu 2–4 razy dziennie.

UWAGA! Zioła o działaniu żółciopędnym są przeciwwskazane w niedrożności dróg żółciowych. Należy pamiętać, że w kamicy żółciowej może w każdej chwili dojść do niedrożności, dlatego zioła o działaniu żółciopędnym należy stosować z wielką ostrożnością.

5.7. ZAPALENIE DRÓG ŻÓŁCIOWYCH I PĘCHERZYKA ŻÓŁCIOWEGO 96

Wyróżnia się ZAPALENIE DRÓG ŻÓŁCIOWYCH: • pierwotne, o nie do końca ustalonej przyczynie; • wtórne (częstsze od poprzedniego), będące następstwem innego schorzenia, np. kamicy żółciowej, zapalenia trzustki, a także zakażenia dróg żółciowych. W pierwotnym zapaleniu zalegająca w drogach żółciowych żółć wywołuje stan zapalny, co prowadzi do zwłóknienia (powstania blizn na ściankach) przewodów żółciowych, zmniejszającego ich elastyczność. W takim przypadku choroba określana jest jako PIERWOTNE STWARDNIAJĄCE ZAPALENIE DRÓG ŻÓŁCIOWYCH. We WTÓRNYM ZAPALENIU drogi żółciowe są niedrożne w wyniku istniejącej przeszkody, a odpływ żółci zostaje zaburzony. Powyżej miejsca zwężenia gromadzi się żółć, która może ulec zakażeniu bakteryjnemu (gronkowce, paciorkowce, a nawet dwoinka zapalenia płuc), wirusowemu lub pasożytniczemu. Wtórne zapalenie dróg żółciowych występuje najczęściej łącznie z zapaleniem pęcherzyka żółciowego. Zapalenie dróg żółciowych to poważna choroba, której konsekwencją może być marskość, niewydolność lub rak wątroby oraz rak dróg żółciowych. Objawy zapalenia dróg żółciowych obejmują ciągłe zmęczenie, gorączkę, dreszcze, świąd skóry, powiększenie wątroby, niekiedy również wodobrzusze i żółtaczkę. W celach diagnostycznych wykonuje się badania obrazowe wątroby oraz badania stężeń bilirubiny, AspAT, AlAT i innych enzymów. Pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych ma charakter postępujący, a jego całkowite wyleczenie jest niemożliwe. Stosuje się leczenie farmakologiczne, endoskopowe (polegające na rozszerzeniu dróg żółciowych, co może likwidować zastoje żółci i zmniejszać stany zapalne) oraz chirurgiczne, w przypadkach gdy endoskopowe okazuje się nieskuteczne. Niekiedy konieczny jest przeszczep wątroby. Leczenie wtórnego zapalenia dróg żółciowych polega na utrzymywaniu ścisłej diety oraz podawaniu antybiotyków. Może być też konieczne leczenie operacyjne. Kuracje ziołowe mają charakter wspomagający leczenie podstawowe. W przypadku pierwotnego oraz wtórnego zapalenia dróg żółciowych stosuje się surowce i preparaty ziołowe hamujące zmiany zwyrodnieniowe miąższu

97

wątroby: • ostropest plamisty dostępny w formie całych nasion lub nasion mielonych (odtłuszczonych) – całe nasiona można gryźć podobnie jak nasiona słonecznika (są twardsze) albo przyjmować na łyżeczce bezpośrednio po zmiażdżeniu w moździerzu lub zmieleniu w młynku do pieprzu lub kawy (3–4 czubate łyżeczki dziennie); w przypadku mielonych nasion proszek można dodawać do potraw: zup, sosów, jogurtów, a nawet jako posypkę na kanapki; • liść karczocha – napar uzyskuje się, zalewając łyżkę stołową ziół szklanką wrzącej wody i odstawiając pod przykryciem na 15 minut; po przecedzeniu pić ciepły napar 2–3 razy dziennie między posiłkami; • korzeń mniszka – 2 czubate łyżki ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody i odstawić na godzinę; powoli doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu 2 minuty i przecedzić; uzyskany odwar wypić w ciągu dnia w 3 porcjach między posiłkami; • korzeń cykorii podróżnika – 2 czubate łyżki stołowe rozdrobnionych korzeni zalać 1/2 litra zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować pod przykryciem przez 3 minuty; przelać do termosu na 20 minut, przecedzić i pić w ciągu dnia 4 razy po pół szklanki między posiłkami; • ziele rzepiku – napar przygotowuje się, zalewając łyżkę stołową ziół szklanką wrzącej wody i pozostawiając pod przykryciem na 20 minut; po przecedzeniu pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki naparu po posiłkach; • tabletki drażowane Sylimarol 70 mg (Herbapol Poznań) zawierające wyciąg z nasion ostropestu plamistego – dawkowanie: 3 razy dziennie 1 tabletkę po jedzeniu; lek wymaga systematycznego stosowania, zalecana jest nawet półroczna kuracja; • tabletki Cynarex (Herbapol Wrocław) zawierające wyciąg z ziela karczocha – dawkowanie leku: 3 razy dziennie po 2 tabletki; • tabletki powlekane Sylicynar (Herbapol Poznań), w skład których wchodzą wyciągi zarówno z ostropestu plamistego, jak i karczocha – dawkowanie leku: 3 razy dziennie po 2 tabletki po jedzeniu, przez kilka tygodni; • kapsułki Essentiale Forte (Sanofi) zawierające fosfolipidy z nasion soi – dawkowanie leku: 2 kapsułki 3 razy na dobę; • kapsułki Essentix (Olimp Labs) oprócz fosfolipidów sojowych zwierające również olej ze średniołańcuchowymi kwasami tłuszczowymi pozyskiwany z kokosa – dawkowanie leku: 2 kapsułki w trakcie posiłków.

98

Dzieciom można przygotować następującą mieszankę (stosowanie uzgodnić z lekarzem): Składniki: • korzeń cykorii podróżnika 50 g • korzeń mniszka 50 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu przez 5 minut, przelać do termosu na godzinę, przecedzić. Podawać 3–4 razy dziennie po pół szklanki ciepłego, ale nie gorącego odwaru.

Osoby cierpiące na kamicę żółciową mogą skorzystać z następującej mieszanki ziołowej (po konsultacji z lekarzem): Składniki: • liść mięty pieprzowej 50 g • ziele glistnika jaskółczego ziela 50 g • kłącze tataraku 50 g • kora kruszyny 50 g • korzeń mniszka 50 g • ziele pięciornika gęsiego 50 g • ziele szanty zwyczajnej 50 g

Sposób przygotowania: 2 czubate łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać 3 szklankami letniej wody i odstawić na godzinę, po czym powoli ogrzać do wrzenia i odstawić na kwadrans pod przykryciem. Po przecedzeniu wypić przygotowany napar w ciągu dnia w 3 porcjach.

UWAGA! Już w dawniejszych opracowaniach pojawiały się informacje, że długotrwałe picie ekstraktów z glistnika jaskółczego ziela lub ich przyjmowanie w nadmiernych dawkach może spowodować objawy jaskry lub nasilić tę chorobę. Profesor Aleksander Ożarowski zwracał też uwagę, że u osób wrażliwych zbyt duże dawki podrażniają przewód pokarmowy oraz wywołują ból żołądka, nudności i wymioty. Nowsze badania wykazały, że wyciągi z glistnika wykazują co prawda działanie hepatoprotekcyjne (ochraniające miąższ wątroby), ale równie często odnotowywano ich działanie hepatotoksyczne (uszkadzające wątrobę).

99

Dlatego obecnie przyjmuje się, że przetwory z glistnika jaskółczego ziela nie powinny być stosowane w schorzeniach wątroby. Co więcej, w 2010 roku, w ogłoszeniu Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych dotyczącym glistnika jaskółczego ziela zamieszczono informację, że „nie poleca się stosowania produktów leczniczych zawierających ten surowiec roślinny”, ponieważ „ryzyko stosowania [go] do celów leczniczych przeważa nad znikomą korzyścią terapeutyczną”. Wszystkie preparaty zawierające ziele glistnika jaskółczego ziela (w tym powyższa mieszanka ziołowa) są przeciwwskazane w niedrożności przewodów żółciowych, przy jednoczesnym stosowaniu innych leków zaburzających funkcje wątroby, w chorobie wrzodowej, jaskrze i ciąży. W przypadku stosowania dłuższego niż 4 tygodnie wskazane są badania aktywności enzymów wątrobowych. Działanie rozkurczające oraz ułatwiające przepływ żółci wykazuje mieszanka ziołowa: Składniki: • korzeń arcydzięgla 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżeczkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 5 minut. Po przecedzeniu pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki.

U chorych na zapalenie dróg żółciowych ze współistniejącym zapaleniem trzustki może być pomocna następująca mieszanka ziołowa: Składniki: • korzeń arcydzięgla 50 g • kwiat nagietka 50 g • ziele macierzanki 50 g • liść rozmarynu 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g

Sposób przygotowania:

100

Czubatą łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 3 minuty. Pozostawić pod przykryciem na 15 minut, przecedzić i pić bardzo ciepły, ale nie gorący odwar, po pół szklanki rano i wieczorem.

U przeważającej liczby chorych na pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych stwierdza się nieswoiste zapalenie jelit (najczęściej wrzodziejące zapalenie jelita grubego, rzadziej chorobę Leśniowskiego i Crohna). W takim przypadku bardzo wartościowym preparatem jest macerat z nasion lnu. Sposób przygotowania: 3 łyżki całych nasion zalać wieczorem 1/2 litra zimnej wody i odstawić na noc. Pić w ciągu dnia po przecedzeniu (bez nasion) 4 razy dziennie po pół szklanki delikatnie podgrzanego maceratu.

5.8. DYSKINEZA DRÓG ŻÓŁCIOWYCH DYSKINEZA DRÓG ŻÓŁCIOWYCH to zaburzenie czynności ruchowych dróg żółciowych oraz pęcherzyka żółciowego. Można wyróżnić postać hiperi hipokinetyczną dyskinezy dróg żółciowych. Postać hiperkinetyczna dotyczy wzmożonej aktywności skurczowej mięśni dróg żółciowych. Przyczyną może być m.in. nadmierne solenie potraw. W postaci hipokinetycznej dyskinezy obserwuje się niedostateczną aktywność skurczową dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego, co pociąga za sobą zaleganie żółci. Spowolniony przepływ żółci może prowadzić do powstawania kamieni żółciowych. Ta postać dyskinezy spotykana jest przede wszystkim u ludzi z zaburzeniami stanu psychicznego. Na postać hipokinetyczną dyskinezy często cierpią osoby spożywające posiłki w zbyt dużych odstępach czasu. Wśród najczęstszych przyczyn dyskinezy dróg żółciowych wymienia się również zaburzenia hormonalne. Podstawowymi objawami są zaburzenia trawienia, bóle pod prawym łukiem żebrowym i nudności. Rozpoznanie dyskinezy dróg żółciowych jest trudne, wymaga bowiem wykluczenia innych schorzeń, np. kamicy żółciowej, zapalenia pęcherzyka żółciowego czy nowotworu. Leczenie dyskinezy dróg żółciowych jest dobierane indywidualnie dla każdego

101

pacjenta. Ponadto konieczne jest stosowanie odpowiedniej diety oraz zachowanie równowagi psychicznej u osoby chorej. Zioła znajdują zastosowanie w leczeniu objawowym dyskinezy. Wybór preparatu ziołowego powinien być podyktowany indywidualnymi dolegliwościami pacjenta. Surowcem zielarskim, który dawniej był stosowany w dyskinezie dróg żółciowych, jest ziele dymnicy pospolitej. Według profesora Aleksandra Ożarowskiego odwar z dymnicy nie tylko działał silnie rozkurczająco na drogi żółciowe, lecz także zwiększał lub hamował wydzielanie żółci w zależności od potrzeb organizmu. Obecnie surowiec ten nie jest polecany, ponieważ w nieodpowiednich dawkach może zaburzać czynność serca i wątroby oraz porażać mięśnie gładkie. Natomiast w aptekach dostępny jest lek bez recepty Boldovera, standaryzowany na zawartość alkaloidów dymnicy, zawierający także alonę (wyciąg suchy z aloesu) oraz boldynę. Producent nie wymienia we wskazaniach dyskinezy dróg żółciowych, jednak ze względu na działanie rozkurczające i żółciopędne produkt ten może zostać zastosowany z takim wskazaniem, ale wyłącznie za zgodą lekarza prowadzącego. Preparat należy zażywać w ilości 1–2 tabletek (do 4 tabletek dziennie) przed posiłkiem, nie dłużej niż 7–10 dni. Nie zaleca się podawania dzieciom do 12 lat oraz chorym z niedrożnością dróg żółciowych, niewydolnością wątroby lub ostrym stanem zapalnym dróg żółciowych. UWAGA! Herbata ziołowa w saszetkach Boldovara fix nie ma w składzie dymnicy, a jedynie liść mięty, owoc kopru oraz kwiat rumianku i jest zalecana w dolegliwościach trawiennych. Do niedawna w aptekach były też dostępne bez recepty tabletki Amphochol zawierające wyciąg z dymnicy. Działanie rozkurczowe na drogi żółciowe i żółciopędne wykazuje również odwar z glistnika jaskółczego ziela (stosować po konsultacji z lekarzem): Sposób przygotowania: Czubatą łyżeczkę ziela zalać w termosie szklanką wrzącej wody i utrzymywać pod przykryciem przez 30 minut. Przecedzić i pić 1–2 łyżki stołowe naparu 2–3 razy dziennie.

UWAGA! Informacje dotyczące przeciwwskazań do stosowania glistnika jaskółczego

102

ziela zamieszczono w podrozdziale 5.7. Działanie rozkurczające drogi żółciowe oraz ułatwiające przepływ żółci wykazuje mieszanka ziołowa: Składniki: • korzeń arcydzięgla 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżeczkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 5 minut. Po przecedzeniu pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki.

Przeciwstresowo i łagodząco na napięcie nerwowe działa napar z liścia melisy, dostępnego w formie ziół sypanych lub ekspresowych (jednorazowych torebek). Łyżeczkę ziół (albo 1–2 torebki) należy zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 15 minut, przecedzić i pić po pół szklanki 4–6 razy dziennie w zależności od potrzeb. W przypadkach osłabienia napięcia mięśni gładkich i zmniejszonej kurczliwości pęcherzyka żółciowego oraz dróg żółciowych łagodne działanie obkurczające i żółciopędne wykazuje mieszanka ziołowa: Składniki: • ziele lebiodki 50 g • ziele bylicy bożego drzewka 50 g • kwiat rumianku 50 g • ziele szanty zwyczajnej 25 g • ziele nawłoci 25 g • ziele rdestu ptasiego 25 g • owoc bzu czarnego 25 g

Sposób przygotowania: 11/2 łyżki starannie wymieszanych ziół zalać w termosie 2 szklankami wrzącej wody i odstawić na godzinę. Przecedzić i pić bardzo ciepły, ale nie gorący napar, rano i wieczorem na czczo, po 2/3 szklanki.

W handlu dostępne są gotowe preparaty ziołowe: • tabletki drażowane Raphacholin C (Herbapol Wrocław) zawierające m.in.

103

wyciąg z korzenia rzodkwi czarnej – lek powoduje pobudzenie czynności wydzielniczej wątroby oraz ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy; znajduje zastosowanie m.in. w zaburzeniach aktywności skurczowej pęcherzyka żółciowego; dawkowanie: 3 razy dziennie 1–2 tabletki na 30 minut po posiłku, a dzieci powyżej 10 lat 1 tabletkę 3 razy dziennie po posiłku, po konsultacji z lekarzem; • płyn Cholesol (Herbapol Wrocław) – lek ma w składzie wyciągi z kwiatu kocanki, kwiatu rumianku, owocu kolendry, owocu bzu czarnego oraz mniszka lekarskiego; wykazuje działanie żółciopędne i zapobiegające zastojom żółci; dawkowanie: dorośli do 3 razy dziennie po łyżeczce (5 ml) leku w 1/2 szklanki wody, młodzież w wieku 14–18 lat do 3 razy dziennie po pół łyżeczki leku w 1/2 szklanki wody; producent nie zaleca podawania dzieciom poniżej 14. roku życia ze względu na zawartość alkoholu; • mieszanka ziołowa w saszetkach Hepatosan fix (Herbapol Lublin) – działa żółciopędnie oraz łagodnie rozkurczająco; 2 saszetki ziół zalać szklanką wrzącej wody, odstawić pod przykryciem na kwadrans, przecedzić; pić 3 razy dziennie po szklance między posiłkami; przed zastosowaniem należy zapoznać się z przeciwwskazaniami podanymi przez producenta.

104

ROZDZIAŁ 6

CHOROBY TRZUSTKI Trzustka to niewielki narząd gruczołowy umiejscowiony w głębi górnej części jamy brzusznej, który pełni dwie podstawowe funkcje: • wewnątrzwydzielniczą, polegającą na wydzielaniu insuliny i glukagonu; oba hormony są odpowiedzialne za utrzymywanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi; • zewnątrzwydzielniczą, polegającą na wytwarzaniu soku trzustkowego, który następnie jest transportowany do dwunastnicy za pomocą przewodu trzustkowego; w końcowym odcinku przewód trzustkowy tworzy wraz z przewodem żółciowym wspólnym tzw. bańkę wątrobowo-trzustkową. W skład soku trzustkowego wchodzą enzymy trawienne, które przetwarzając składniki pokarmowe, przygotowują je do wchłonięcia z układu pokarmowego. Wydzielanie soku trzustkowego zależy nie tylko od samej trzustki, lecz także od prawidłowego funkcjonowania całego przewodu pokarmowego, w tym wątroby i dróg żółciowych. W wyniku nieprawidłowej czynności wewnątrzwydzielniczej trzustki dochodzi do zmniejszenia wydzielania insuliny i rozwoju cukrzycy. Natomiast do najczęstszych chorób związanych z zaburzeniami czynności zewnątrzwydzielniczej trzustki należą zapalenie i niewydolność trzustki. Przewlekłe zapalenie i niewydolność trzustki obserwuje się w przebiegu mukowiscydozy.

105

6.1. ZAPALENIE TRZUSTKI Zapalenie trzustki może mieć przebieg ostry lub przewlekły. PRZEWLEKŁE ZAPALENIE TRZUSTKI jest postępującym (nieujawniającym się nawet przez kilka lat) stanem zapalnym trzustki, który charakteryzuje się nieodwracalnym uszkodzeniem miąższu narządu, co stopniowo prowadzi do całkowitego upośledzenia jego zdolności wydzielniczych. Efektem tego jest zarówno niedobór hormonów (w tym insuliny), jak i zmniejszenie wydzielania soku trzustkowego. Ponieważ przewlekłe zapalenie trzustki „rozwija się” powoli, a jego objawy (takie jak wzdęcia, bóle brzucha czy biegunki) wcale nie są jednoznaczne, zatem rozpoznanie choroby bez licznych specjalistycznych badań jest utrudnione. Wielu specjalistów uważa, że z chwilą gdy objawy stają się specyficzne (np. widoczne w kale ponadnormatywne zwiększenie ilości niestrawionych włókien mięsnych), to proces zapalny jest tak zaawansowany, że uszkodzenie obejmuje ponad 3/4 całego narządu. Podejrzenia co do przewlekłego zapalenia trzustki należy potwierdzić np. za pomocą biopsji lub badania ultrasonograficznego, choć jest ono utrudnione ze względu na głębokie położenie trzustki w jamie brzusznej. Najczęstszymi przyczynami przewlekłego zapalenia trzustki są alkoholizm i palenie tytoniu. W przewlekłym zapaleniu trzustki zioła odgrywają ważną rolę przede wszystkim jako leczenie pomocnicze, a w niektórych przypadkach nawet jako leczenie podstawowe. Ponieważ w przewlekłym zapaleniu trzustki dochodzi do zaburzeń w wydzielaniu soku trzustkowego, w skład preparatów stosowanych w tym schorzeniu wchodzą zioła poprawiające trawienie, rozkurczowe, żółciopędne i zmniejszające objawy niestrawności. Profesor Aleksander Ożarowski polecał następującą mieszankę ziołową o działaniu przeciwzapalnym, rozkurczającym oraz zwiększającym wydzielanie soku trzustkowego, co ma szczególne znaczenie dla osób, u których trzustka w znacznym stopniu uległa już uszkodzeniu:

106

Składniki: • korzeń goryczki 50 g • ziele glistnika jaskółczego ziela 50 g • korzeń arcydzięgla 25 g • liść senesu 25 g • kwiat nagietka 25 g • kwiat lawendy 25 g

Sposób przygotowania: 11/2 łyżki dobrze wymieszanych ziół zalać 2 szklankami wrzącej wody, utrzymywać pod przykryciem (najlepiej w termosie) 30 minut, przecedzić. Pić na czczo 2/3 szklanki ciepłego naparu rano i wieczorem. Mieszankę stosować nie dłużej niż 3 tygodnie. Po tygodniowej przerwie można powtórzyć kurację.

UWAGA! Mieszanka zawiera glistnik jaskółcze ziele, dlatego przeciwwskazaniem do jej stosowania są ciąża, okres karmienia piersią, niedrożność przewodów żółciowych, choroby wątroby, choroba wrzodowa, jaskra. Składnikiem jest również senes, dlatego nie powinny po tę mieszankę sięgać osoby cierpiące na stany zapalne i niedrożność jelit, bóle brzucha o nieustalonej przyczynie, zaburzenia czynności nerek. Senes jest również przeciwwskazany u kobiet miesiączkujących, będących w ciąży i w okresie karmienia piersią. Chorzy, dla których, z różnych przyczyn, nie jest wskazane picie powyższych ziół, mogą stosować następującą mieszankę: Składniki: • ziele macierzanki 10 łyżek • ziele bylicy bożego drzewka 10 łyżek • liść mięty pieprzowej 10 łyżek • kwiat rumianku 5 łyżek • szyszka chmielu 5 łyżek • kwiat nagietka 5 łyżek • kwiat lawendy 2 łyżki • korzeń arcydzięgla 2 łyżki • liść rozmarynu 2 łyżki

Sposób przygotowania: Wszystkie wymienione składniki dostępne są w sklepach zielarskich jako susz ziołowy

107

pakowany po 50 g. Należy odmierzyć zioła w podanej proporcji. Czubatą łyżeczkę starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia, utrzymywać pod przykryciem 30 minut. Po przecedzeniu pić 3 razy dziennie na 15 minut przed posiłkiem. Po zużyciu partii ziół należy zrobić 2 tygodnie przerwy i można kurację powtórzyć.

Na rynku dostępne są gotowe preparaty zawierające zioła sypane Mieszanka nr 505, przy przewlekłym zapaleniu trzustki (Zielarz Polski), na bazie ziela macierzanki, korzenia arcydzięgla i korzenia podróżnika. Łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować minutę i pozostawić pod przykryciem pół godziny. Po przecedzeniu pić odwar bardzo ciepły, ale nie gorący, 3 razy dziennie na 20 minut przed jedzeniem. Dostępne są również mieszanki ziołowe pakowane w saszetki – Dla trzustki (Herbapol Kraków) z owocem kopru włoskiego oraz Pankreaflos (Herbavis) z korzeniem mniszka. Obie herbatki przygotowuje się tak samo – saszetkę ziół należy zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 10 minut. Pić 2 razy dziennie po szklance naparu przed posiłkami. W ziołolecznictwie przewlekłego zapalenia trzustki znajdują zastosowanie nie tylko mieszanki ziołowe, lecz także pojedyncze surowce zielarskie. • Napary i odwary z owoców kopru ogrodowego działają rozkurczowo na przewody żółciowe oraz zwieracz bańki wątrobowo-trzustkowej. Jest to surowiec bezpieczny, dlatego może być stosowany u małych dzieci, a nawet u niemowląt. Napar przygotowuje się, zalewając łyżkę owoców szklanką wrzącej wody i pozostawiając pod przykryciem na 20 minut. Należy go pić po przecedzeniu 3–4 razy dziennie po pół szklanki. Odwar uzyskuje się, gotując łyżkę owoców kopru przez 7 minut. Po przecedzeniu pić podobnie jak napar, 3–4 razy dziennie. Dzieciom podaje się (zarówno napar, jak i odwar) w ilości 1–2 łyżek stołowych 3–4 razy dziennie, natomiast niemowlętom dodaje się łyżeczkę płynu do porcji pokarmu lub wody. Warto też włączyć owoc kopru do naszej kuchni – można wtedy wykorzystać owoce odcedzone z naparu lub odwaru. Natomiast surowe owoce można dodać (koniecznie świeżo zmielone) nie tylko do zup czy sosów i mięs, lecz także do sałatek, a nawet jako posypkę na kanapki. • Mocny odwar z kłącza perzu polecają w swoich opracowaniach ojcowie bonifratrzy. Określają go nawet mianem cudownego leku. Aby przygotować odwar, należy zalać 2 czubate łyżki ziół litrem zimnej wody, odstawić na 30 minut, doprowadzić do wrzenia poprzez powolne ogrzewanie i gotować na małym ogniu 10 minut. Po odstawieniu pod przykryciem na 30 minut

108

przecedzić odwar i pić w równych porcjach do 5 razy dziennie, przez 4 dni. • Napar z ziela bylicy bożego drzewka pobudza wydzielanie soku trzustkowego, działa rozkurczająco i przeciwzapalnie. Docenią go zwłaszcza osoby odczuwające „pełny żołądek” na długo po spożyciu posiłku. Aby przygotować napar, należy zalać łyżkę ziół szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem przez kwadrans. Po przecedzeniu pić 4 razy dziennie po pół szklanki, najlepiej 30 minut przed jedzeniem. • Dawniej autorzy publikacji z zakresu ziołolecznictwa polecali również owoc aminka większego, który dzięki zawartości furanokumaryn poprawiał funkcjonowanie trzustki. Ze względu jednak na silne działanie oraz łatwość przedawkowania przy samodzielnym stosowaniu, obecnie owoc aminka większego nie jest dostępny w sprzedaży. Bardzo cennym surowcem, szczególnie w przypadku małych dzieci, jest obdarzony lekko szczypiącym smakiem oraz charakterystycznym zapachem owoc kminku. Napar przygotowuje się poprzez zalanie czubatej łyżki surowca szklanką wrzącej wody i pozostawienie pod przykryciem na 20–25 minut. Niektórzy zielarze zalecają mielenie owoców przed zalaniem wrzątkiem. Napar należy pić 3–4 razy dziennie po pół szklanki. Można go nie przecedzać, zwłaszcza gdy zioła są zmielone. Małym dzieciom podaje się po płaskiej łyżeczce/łyżce naparu (w zależności od wieku) kilka razy dziennie (po konsultacji z lekarzem). Ze względu na ostry smak napar z kminku nie jest zbyt lubiany przez dzieci. Warto więc przygotować syrop kminkowy według następującego przepisu: zmiksować 2 płaskie łyżki owoców kminku, zalać szklanką wrzącej wody, dokładnie wymieszać i odstawić na pół godziny, po czym przecedzić i otrzymany napar połączyć z miodem (najlepiej mniszkowym lub rzepakowym) w proporcji 1:1. Podawać dzieciom po łyżeczce preparatu, kilka razy dziennie. UWAGA: miodu nie należy podawać dzieciom poniżej 12. miesiąca życia. Zioła szwedzkie to gotowa (dostępna w sklepach zielarskich) mieszanka ziół sypanych do sporządzenia nalewki. Austriacka zielarka Maria Treuben polecała je jako remedium na rozmaite choroby, w tym przewlekłe zapalenie trzustki oraz dolegliwości spowodowane niedoborem enzymów trzustkowych. Gotowa mieszanka Zioła szwedzkie wg Marii Treben (Ihrlich Krauter + Kosmetik GmbH) występuje w dwóch wersjach: z piołunem lub aloesem. W przypadku zaburzeń trawiennych zalecana jest mieszanka mająca w składzie ziele piołunu.

109

Nalewkę przygotowuje się, według zaleceń autorki, w następujący sposób: paczkę ziół zalać dwiema butelkami 38–40% wódki (o pojemności 0,7 litra każda). Odstawić w słoneczne lub ciepłe miejsce i codziennie wstrząsać. Po 14 dniach miksturę przecedzić do ciemnych butelek i odstawić w ciemne miejsce. Nalewka może być przechowywana nawet kilka lat. Przyjmować 3 razy dziennie po łyżeczce nalewki (rozcieńczonej w 1/3 szklanki wody) na kwadrans przed posiłkiem. Mimo zapewnień Marii Treben o bezpieczeństwie stosowania tej nalewki należy pamiętać, że w przypadku przewlekłego zapalenia trzustki (szczególnie jeśli jest spowodowane nadużywaniem alkoholu) trzeba bezwzględnie skonsultować z lekarzem możliwość przyjmowania jakichkolwiek preparatów zawierających alkohol, nawet jeśli dotyczy to niewielkich dawek preparatu. To zastrzeżenie trzeba mieć na uwadze podczas stosowania wszystkich preparatów zawierających alkohol (oraz – rzecz jasna – procentowych trunków spożywczych), w tym wymienionych poniżej: • Guttae stomachicae (Hasco-lek), czyli popularne krople żołądkowe – dawkuje się w zależności od stopnia nasilenia objawów (dolegliwości trawiennych) 2– 5 razy dziennie po 15–30 kropli na pół godziny przed posiłkiem; • Krople żołądkowe z papaweryną (Herbapol Kraków) – przyjmować po pół łyżeczki preparatu w 1/4 szklanki wody lub podawane na cukier na 30 minut przed posiłkiem w niestrawności i skurczach jelit; • Gastrobonisol (Bonimed), płyn na bazie ziołowych ekstraktów alkoholowych, m.in. z bylicy pospolitej i mniszka lekarskiego – płaską łyżeczkę preparatu wlać do kieliszka wody i pić do 3 razy dziennie w zależności od stopnia nasilenia objawów niestrawności. Szczególną rolę w przewlekłym zapaleniu trzustki (którego jednym z objawów jest niedobór soku trzustkowego) odgrywa dieta, której celem jest maksymalne odciążenie tego narządu w procesie trawienia. Dlatego należy wprowadzić do swojej kuchni surowce zielarskie (stosowane jako przyprawy), zwiększające wydzielanie soku trzustkowego oraz wykazujące działanie rozkurczające i przeciwzapalne, takie jak: owoc kopru, owoc kminku, kora cynamonu (cynamon cejloński w formie skrawków kory lub mielony), ziele majeranku, owoc anyżu. Jednocześnie w niewielkich ilościach powinny znaleźć się w naszej kuchni następujące przyprawy: estragon, bazylia, tymianek, słodka papryka oraz pieprz ziołowy.

110

Unikać natomiast należy: ostrej papryki, chilli, curry, gałki muszkatołowej i liścia laurowego. OSTRE ZAPALENIE TRZUSTKI jest jednym z najczęstszych stanów ostrych w gastroenterologii. Postać ciężka ostrego zapalenia trzustki może zagrażać życiu, a jej leczenie bezwzględnie wymaga hospitalizacji. Dochodzi do uszkodzenia nie tylko trzustki, lecz także w różnym stopniu sąsiadujących tkanek, a niekiedy też odległych narządów. Główne objawy to wyjątkowo intensywny ból, nudności oraz wysoka temperatura. Ze względu na specyfikę choroby leczenie jest objawowe i polega na postępowaniu przeciwwstrząsowym oraz podawaniu leków przeciwbólowych i antybiotyków. Ponadto istnieje konieczność żywienia pozajelitowego. W postaci łagodnej ostrego zapalenia trzustki wystarcza leczenie objawowe, a powikłania nie występują. Najczęstsze przyczyny ostrego zapalenia trzustki to alkoholizm, choroby dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego, rzadziej urazy jamy brzusznej. Ostre zapalenie trzustki może być również efektem nieprawidłowej czynności skurczowej zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej. Prowadzi to do utrudnienia odpływu soku trzustkowego do dwunastnicy, co przyczynia się do uszkodzenia trzustki. Postać ciężka ostrego zapalenia trzustki w początkowej fazie leczenia wymaga hospitalizacji, dlatego żadne receptury ziołowe tutaj nie pomogą ani nie zastąpią leczenia szpitalnego! Dopiero gdy pacjent nie jest już odżywiany przez zgłębnik, można – i to jedynie za zgodą lekarza – podawać choremu przegotowaną wodę oraz zioła działające rozkurczowo, ściągająco i przeciwzapalnie – gorzką czarną herbatę oraz napar z kwiatu rumianku. Herbatę czarną (należy zwrócić uwagę na to, by nie była aromatyzowana) przygotowuje się, zalewając płaską łyżeczkę suszu szklanką wrzącej wody. Utrzymywać pod przykryciem przez 15–20 minut, po czym przecedzić. Pić porcjami w ciągu dnia. Herbata nie może być gorąca. Z kwiatów rumianku sporządza się napar, zalewając czubatą łyżeczkę surowca szklanką wrzącej wody i pozostawiając pod przykryciem na 20 minut. Po przecedzeniu podawać w małych dawkach (3–5 łyżek) kilka razy dziennie, np. co 2 godziny. Należy kupować kwiaty rumianku w aptekach i sklepach zielarskich, gdyż dostępne w sklepach spożywczych lub marketach są słabej jakości, często pozbawione cennego olejku eterycznego.

111

Oba te surowce dostępne są zarówno w postaci sypanego suszu o różnych gramaturach, jak i jako zioła (herbaty) do zaparzania w saszetkach. W miarę możliwości należy sięgnąć po formę sypaną – jest bardziej kłopotliwa w przygotowaniu, ale zapewnia otrzymanie naparu lepszej jakości. Na rynku zielarskim dostępna jest gotowa herbata sypana Mieszanka nr 504, w rekonwalescencji ostrego zapalenia trzustki (Zielarz Polski), zawierająca oba powyższe surowce w odpowiednich proporcjach. Czubatą łyżeczkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić i podawać 2–3 łyżki ciepłego naparu kilka razy dziennie.

6.2. NIEWYDOLNOŚĆ TRZUSTKI NIEWYDOLNOŚĆ TRZUSTKI oznacza zmniejszenie możliwości wydzielniczych tego narządu. Wewnątrzwydzielnicza niewydolność trzustki prowadzi do zmniejszenia produkcji insuliny i do rozwoju cukrzycy. W przypadku niewydolności zewnątrzwydzielniczej obserwuje się zmniejszenie wydzielania soku trzustkowego, co skutkuje zaburzeniami trawienia i wchłaniania składników pokarmowych, w tym węglowodanów, tłuszczów i białek. Dlatego wśród objawów zewnątrzwydzielniczej niewydolności trzustki wymienia się: nudności, wymioty, ból brzucha, biegunki (w tym biegunki tłuszczowe), wzdęcia oraz uczucie pełności po posiłku. Konsekwencją przewlekłego upośledzenia czynności zewnątrzwydzielniczej trzustki może być rozwój jej niewydolności wewnątrzwydzielniczej. Przyczynami niewydolności trzustki mogą być przewlekłe stany zapalne i choroby nowotworowe tego narządu oraz mukowiscydoza. Osłabienie funkcji wydzielniczych narządów (nie tylko trzustki) bywa częstym problemem osób w podeszłym wieku. W tym przypadku jednak, o ile nie nastąpi upośledzenie ukrwienia trzustki, wytwarzanie enzymów trzustkowych na ogół nie ulega zaburzeniu. Preparaty ziołowe stosuje się zarówno w celu pobudzenia trzustki do zwiększonej produkcji enzymów, jak i łagodzenia objawów ze strony przewodu pokarmowego. W przypadku niewydolności trzustki warto sięgnąć zarówno po produkty (oraz zalecenia dietetyczne) opisane w podrozdziale 6.1, jak i po poniższe preparaty

112

ziołowe: • Sylicynar (Herbapol Poznań) – lek ziołowy w tabletkach zawierający wyciąg z ostropestu plamistego (sylimarynę) oraz wyciąg z karczocha (cynarynę); sylimaryna działa łagodnie rozkurczowo, cynaryna zaś pobudza wydzielanie soków trawiennych oraz reguluje wchłanianie składników pokarmowych; producent zaleca przyjmowanie 3 razy dziennie po 2 tabletki po jedzeniu, o ile lekarz nie zaleci inaczej; • napar z suszonych liści bobrka trójlistkowego – przygotowuje się go, zalewając 2 łyżeczki ziół szklanką wrzącej wody, doprowadzając do wrzenia oraz utrzymując pod przykryciem przez 20 minut; pić po przecedzeniu pół szklanki przed posiłkami, 3–4 razy dziennie; surowiec jest skuteczny w działaniu, jednak przedawkowany powoduje nudności, wymioty i biegunkę; • Mieszanka nr 755, przy niewydolności trzustki (Zielarz Polski) w postaci ziół sypanych, na bazie korzenia arcydzięgla i korzenia mniszka – łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez pół minuty; pozostawić kwadrans pod przykryciem, przecedzić i pić przed głównymi posiłkami po pół szklanki. Dawniej w aptekach dostępna była mieszanka ziołowa Digestosan (Herbapol Lublin), zalecana przez profesora Aleksandra Ożarowskiego jako środek zwiększający wydzielanie soku trzustkowego. Można ją odtworzyć w następujący sposób: Składniki: • ziele drapacza lekarskiego 20 g • ziele krwawnika 20 g • liść bobrka trójlistkowego 20 g • kłącze tataraku 15 g • liść mięty pieprzowej 15 g • owoc kminku 10 g

Sposób przygotowania (zgodnie z dawnym zaleceniem producenta): Łyżkę stołową wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, odstawić pod przykryciem na 15 minut, przecedzić. Pić powoli, na pół godziny przed posiłkiem, 2 razy dziennie po szklance, przed śniadaniem i kolacją. Należy spożywać zawsze świeżo przyrządzony, ciepły napar, o ile lekarz nie zaleci inaczej.

Szczególne znaczenie w ziołolecznictwie niewydolności trzustki mają napary

113

i odwary z korzenia arcydzięgla, działające rozkurczająco w obrębie przewodu pokarmowego oraz zwiększające wydzielanie soku trzustkowego, a także soku żołądkowego i żółci. Napar należy przygotować, zalewając płaską łyżkę korzenia szklanką wrzącej wody i pozostawiając pod przykryciem pół godziny. Przecedzić i pić 3 razy dziennie po pół szklanki. Natomiast odwar otrzymuje się, gotując łyżkę ziół przez 5 minut. Pić 3–4 razy dziennie po 1/3 szklanki.

UWAGA! Stosowanie preparatów z korzenia arcydzięgla jest przeciwwskazane w stanach zapalnych układu pokarmowego, chorobie wrzodowej i zapaleniu nerek. Ostrożnie stosować w nadwrażliwości na promieniowanie ultrafioletowe. Na regulację wydzielania soku trzustkowego (co wiąże się z poprawą trawienia oraz zwiększeniem przyswajania substancji odżywczych) wpływa korzystnie mieszanka: Składniki: • kłącze tataraku 50 g • korzeń mniszka lekarskiego 50 g • szyszki chmielu 25 g • ziele mięty pieprzowej 25 g • korzeń pokrzywy zwyczajnej 25 g • ziele macierzanki 25 g • ziele tymianku 25 g

Sposób przygotowania: Zioła zmielić na proszek i dokładnie wymieszać. Pół łyżeczki ziół wsypać do 1/3 szklanki ciepłej, ale nie gorącej wody i wypić po wymieszaniu, bez przecedzania. Stosować 2–3 razy dziennie przez dłuższy czas.

W soku trzustkowym obecne są enzymy niezbędne do prawidłowego procesu trawienia i przyswajania pokarmów z przewodu pokarmowego. Do enzymów trzustkowych zalicza się lipazy trawiące tłuszcze, proteazy trawiące białka i amylazę odpowiedzialną za rozkład skrobi. W leczeniu nieprawidłowego wchłaniania na tle uszkodzenia trzustki można stosować preparaty (dostępne w aptekach) zawierające mieszaninę enzymów trawiennych o nazwie

114

„pankreatyna”. Pankreatyna pozyskiwana jest z trzustek wieprzowych. Celem leczenia preparatami zawierającymi enzymy trzustkowe jest zmniejszenie objawów wynikających z niedoboru własnych enzymów trzustkowych, takich jak biegunka tłuszczowa, chudnięcie, wyniszczenie oraz wzdęcia i bóle brzucha. Terapia za pomocą enzymów trzustkowych poprawia również wchłanianie witamin A, D, E, K oraz z grupy B. Natomiast do enzymów roślinnych ułatwiających trawienie białek zalicza się bromelinę występującą w pędach ananasa oraz papainę otrzymywaną z niedojrzałych owoców papai. Dlatego w sprzedaży znajdują się preparaty złożone z enzymów trzustkowych oraz z enzymów pochodzenia roślinnego, np. Digestive Enzymes (Calivita) – stosuje się 1–2 tabletki bezpośrednio przed jedzeniem. W preparacie Enzyvit (Naturell) oprócz bromeliny i papainy producent zawarł wyciąg z korzenia goryczki żółtej ułatwiający procesy trawienne i zapewniający uczucie komfortu po posiłku. Dorośli powinni stosować 1–2 tabletki dziennie, razem z posiłkiem. Tabletki należy połykać w całości, popijając wodą.

6.3. MUKOWISCYDOZA MUKOWISCYDOZA, nazywana też zwłóknieniem torbielowatym, jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, zaburzającą funkcjonowanie układów: pokarmowego, oddechowego i rozrodczego. Choroba ujawnia się niekiedy już u noworodków. Charakterystycznym objawem jest nadprodukcja gęstego i lepkiego śluzu, który powoduje zaburzenia (zmiany) w narządach: trzustce, wątrobie, jelitach i oskrzelach. Objawami ze strony układu pokarmowego są m.in.: obfite (cuchnące) stolce, wzdęcia, kamica żółciowa, zablokowanie śluzem przewodów trzustkowych i nawracające zapalenie trzustki. Te ostatnie objawy wymuszają konieczność podawania chorym enzymów trzustkowych w dawkowaniu zalecanym przez lekarza (zob. podrozdz. 6.2). Obecnie choroba uznawana jest za nieuleczalną, brak też skutecznego leczenia przyczynowego. Stosuje się leczenie objawowe (np. antybiotykoterapię czy fizykoterapię – oklepywanie) mające na celu zminimalizowanie występujących dolegliwości zarówno ze strony układu pokarmowego, jak i oddechowego. Stosowanie ziół pozytywnie wpływa na jakość życia osób chorych.

115

Ojcowie bonifratrzy zalecają pomocniczo kurację opartą na ziołach. W skład mieszanki ziołowej do picia wchodzą: • kwiat malwy dzikiej, • ziele pięciornika gęsiego, • liść podbiału, • liść babki lancetowatej, • ziele tymianku, • korzeń arcydzięgla, • kwiat bzu czarnego, • liść pokrzywy, • korzeń pokrzywy, • ziele płucnika lekarskiego (ziele miodunki), • ziele fiołka pachnącego. Z kolei mieszanka ziołowa do inhalacji zawiera: • ziele skrzypu, • kwiat rumianku, • ziele tymianku, • liść mięty lub liść eukaliptusa. Wymienione mieszanki dostępne są w aptekach prowadzonych przez zakon bonifratrów. Należy jednak pamiętać, że w przypadku mukowiscydozy zioła znajdują zastosowanie jedynie jako forma leczenia wspomagającego. W leczeniu mukowiscydozy konieczne jest stosowanie właściwej (zapobiegającej niedożywieniu) diety. Pacjenci powinni spożywać więcej białka, tłuszczów i witamin niż osoby zdrowe. Konieczna jest też zwiększona kaloryczność diety. Sama wysokokaloryczna dieta może jednak okazać się niewystarczająca, nawet mimo podania preparatów enzymatycznych. Dlatego warto sięgnąć po przyprawy i preparaty ziołowe usprawniające procesy wchłaniania i przyswajania substancji odżywczych. Należą do nich: • przyprawy jednorodne: bazylia, owoc kminku (w całości lub mielony), owoc kopru, lubczyk, owoc anyżu (koniecznie w całości, zmielić bezpośrednio przed dodaniem), majeranek otarty, cząber, oregano itd.; na rynku dostępny

116

jest ogromny asortyment przypraw, należy jednak zwrócić uwagę, by były one pozbawione sztucznych dodatków – aromatów i wzmacniaczy smaków; przykładem przypraw „bez chemii” jest seria produktów z firmy Dary Natury; • mieszanki przyprawowe: czubryca (bułgarska przyprawa na bazie cząbru górskiego), mieszanki przeznaczone, np. do sałatek, drobiu czy mięsa mielonego; • mieszanki przyprawowe „dietetyczne”: przyprawa w diecie wątrobowej (Dary Natury), przyprawa w diecie bezsolnej (Dary Natury), cykoriowa przyprawa w diecie wątrobowej (Zielarz Polski); • oleje ziołowe – powstają poprzez wytrawienie odpowiednich ziół jednorodnych lub mieszanek ziołowych wysokiej jakości olejami z pierwszego tłoczenia; przykłady to olej kocankowy (Zielarz Polski) i olej czosnkowy (Dary Natury); kupując oleje, należy zwrócić uwagę na to, czy są produktem naturalnym i nie zawierają sztucznych konserwantów; • Mieszanka ziołowa nr 502, na trawienie (Zielarz Polski) w postaci ziół sypanych na bazie korzenia mniszka i korzenia arcydzięgla – czubatą łyżkę ziół zalać szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia, pozostawić pod przykryciem 15 minut, przecedzić; pić ciepłe, ale nie gorące 2–3 razy dziennie po szklance; • herbatka ekspresowa Na trawienie (Herbapol Kraków) – saszetkę herbaty zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 5–10 minut; pić ciepły napar 3 razy dziennie; • Na wątrobę (Nutricella) w postaci ziół sypanych na bazie korzenia mniszka lekarskiego i owocu anyżu – czubatą łyżeczkę ziół zalać szklanką letniej wody, zagotować, pozostawić pod przykryciem na 15 minut; pić ciepłe, ale nie gorące 2–3 razy dziennie po szklance (nie należy sugerować się nazwą produktu – ze względu na zawartość m.in. korzenia arcydzięgla herbata wykazuje również pozytywne działanie na funkcje wydzielnicze trzustki); • Sylimarol (Herbapol Poznań) – lek ziołowy w tabletkach, standaryzowany na zawartość wyciągu z owoców ostropestu plamistego, sylimaryny; dawkowanie: 3 razy dziennie 1 tabletkę po jedzeniu, chyba że lekarz zaleci inaczej; lek można przyjmować do 6 miesięcy; według zaleceń producenta dawka dobowa wynosi 200–400 mg sylimaryny; • Tabletki przeciw niestrawności (Labofarm) – lek ziołowy, zawierający wyciągi z korzenia mniszka lekarskiego, owocu kminku, liścia mięty

117

pieprzowej, kory kruszyny oraz owocu ostropestu plamistego; przyjmować w dawce 2 tabletki do 3 razy dziennie; ze względu na zawartość kruszyny preparat nie jest przeznaczony do długotrwałego stosowania (wg zaleceń producenta 7–14 dni). Niektóre źródła podają korzeń rozwaru wielkokwiatowego jako przykład surowca, który (obecnie wyłącznie teoretycznie!) może znaleźć zastosowanie we wspomagającym leczeniu mukowiscydozy, ze względu na zdolność do rozwadniania śluzu zalegającego w układzie oddechowym oraz obniżania zawartości mucyny (czynnika żelującego) w wydzielinach śluzowych.

118

ROZDZIAŁ 7

INNE CHOROBY I DOLEGLIWOŚCI UKŁADU POKARMOWEGO

119

7.1. ODBIJANIE ODBIJANIE, nazywane niezbyt kulturalnie (szczególnie przez dzieci) „bekaniem”, jest wydostawaniem się nadmiaru powietrza z żołądka przez jamę ustną. W przypadku odbijania po posiłku, niezwiązanego z żadnym schorzeniem, przyczyną jest zbyt szybkie (łapczywe) spożywanie pokarmów lub picie płynu (tzw. duszkiem). Razem z pokarmem lub płynem połykane są wówczas duże ilości powietrza. Powodem odbijania się może być też nieprawidłowa pozycja ciała (półleżąca lub leżąca) i spożywanie większej ilości gazowanego napoju. Odbijanie połkniętym powietrzem jest charakterystyczne dla niemowląt. W ich przypadku jest to proces wskazany, umożliwiający pozbycie się nadmiaru powietrza z organizmu i usprawnienie procesów trawienia. W celu likwidacji tej dolegliwości należy przede wszystkim wprowadzić modyfikacje w diecie i sposobie jedzenia: • jeść powoli, dokładnie przeżuwając pokarm; • połykać niewielkie porcje pokarmu; • pić powoli, małymi łykami; • zrezygnować z potraw ciężkostrawnych. Warto sięgnąć także po przyprawy ziołowe usprawniające proces trawienia: • jednorodne: bazylię, owoc kminku (w całości lub mielony), owoc kopru, owoc anyżu (kupować należy całe suszone owoce i mielić bezpośrednio przed dodaniem do potraw), oregano itd. • mieszanki: czubryca zielona i czerwona (wywodzące się z Bułgarii przyprawy na bazie cząbru górskiego); przyprawy: do sałatek, do drobiu, zioła prowansalskie itd. • mieszanki przyprawowe „dietetyczne”: przyprawa w diecie bezsolnej (Dary Natury), przyprawa cykoriowa w diecie wątrobowej (Zielarz Polski). Kupując przyprawy, należy zwrócić uwagę, by nie zawierały sztucznych dodatków (aromatów i wzmacniaczy smaków). Producentem przypraw „bez

120

chemii” jest firma Dary Natury. Warto nadmienić, że niektóre przyprawy tej firmy nie zawierają glutenu (co jest zaznaczone na opakowaniach), mogą więc być stosowane u osób cierpiących na celiakię. Ojcowie bonifratrzy polecają mieszankę na ograniczenie (likwidację) wzdęć, odbijania się oraz poprawę trawienia: Składniki: • kwiat rumianku 50 g • ziele pięciornika gęsiego 50 g • ziele wrzosu 50 g • szyszka chmielu 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g • kłącze tataraku 10 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i odstawić w termosie na 10 minut. Po przecedzeniu pić po pół szklanki letniego odwaru po posiłkach.

Dzieciom można przygotować następującą mieszankę ziołową: Składniki: • ziele drapacza lekarskiego 20 g • korzeń arcydzięgla 20 g • kłącze tataraku 20 g • owoc kopru 10 g • ziele bazylii 10 g

Sposób przygotowania: Płaską łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na kwadrans. Podawać ciepły napar małymi porcjami (1–2 łyżki), przed posiłkami.

Należy pamiętać, że długotrwałe i/lub bolesne odbijanie, połączone z wyraźnym zapachem gazów lub tzw. kwaśnym posmakiem może być objawem choroby (np. zespołu jelita drażliwego, choroby wrzodowej czy celiakii) i nie powinno być lekceważone.

121

7.2. NIESTRAWNOŚĆ (DYSPEPSJA) NIESTRAWNOŚĆ jest potocznym określeniem dyspepsji (słowo pochodzi z języka greckiego i oznacza złe trawienie: dys – zły, peptein – trawienie). Jest to zespół dolegliwości brzusznych: uczucie pełności po posiłku, wzdęcia, wczesne uczucie sytości, ból brzucha, zgaga, odbijanie się oraz biegunki. Wyróżnia się dyspepsję organiczną i czynnościową. W przypadku DYSPEPSJI ORGANICZNEJ przyczyną jest określona choroba, np. wrzód trawienny żołądka lub dwunastnicy, zapalenie błony śluzowej żołądka czy przewlekłe zapalenie dróg żółciowych. Natomiast przyczyny DYSPEPSJI CZYNNOŚCIOWEJ nie są do końca wyjaśnione, jednak za „czynniki sprawcze” uważa się m.in. zaburzoną kurczliwość określonych odcinków przewodu pokarmowego czy osłabioną reakcję przewodu pokarmowego na bodźce zewnętrzne. Niestrawność może też być spowodowana: • długotrwałym przyjmowaniem niektórych leków, np. niesteroidowych leków przeciwzapalnych; • niewłaściwym trybem życia, a w szczególności złymi nawykami żywieniowymi; • napięciem nerwowym (stresem). W dyspepsji organicznej należy przystąpić do leczenia choroby będącej jej przyczyną. Konieczne bywa odstawienie leków wywołujących dolegliwości. Nie ma jednego schematu leczenia niestrawności. Choć objawy ustępują na ogół po kilku godzinach, warto (na ile to możliwe) wyeliminować błędy dietetyczne oraz postarać się o zmianę trybu życia. Zioła wspomagają trawienie i przywracają prawidłowe czynności przewodu pokarmowego. Mogą być stosowane zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych. Przede wszystkim warto zastąpić czarną herbatę oraz kawę herbatami ziołowymi o działaniu rozkurczającym, przeciwzapalnym, ułatwiającym trawienie, takimi jak: • napar z kwiatu rumianku – 2 łyżki stołowe ziół zalać w termosie 1/2 litra wrzącej wody i odstawić na 20 minut; pić po przecedzeniu pół szklanki naparu 4 razy dziennie;

122

• napar z ziela dziurawca – łyżkę stołową ziela zalać w termosie szklanką wrzącej wody; odstawić na 20 minut, przecedzić i pić w ciągu dnia 3–4 razy dziennie po pół szklanki; • napar z owocu anyżu – płaską łyżkę świeżo rozdrobnionych owoców (zmiażdżonych albo zmielonych) zalać w termosie szklanką wrzącej wody i odstawić na 30 minut; po przecedzeniu pić ciepły napar 2–3 razy dziennie po szklance; dzieciom podawać 3–4 razy dziennie po 1/3–1/2 szklanki; • napar z owocu kopru włoskiego – łyżkę stołową zmiażdżonych owoców zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut; pić po przecedzeniu 3–4 razy dziennie po szklance; można podawać dzieciom, napar mogą też przyjmować kobiety karmiące (działa mlekopędnie, substancje czynne przenikają do pokarmu matki); • odwar z korzenia arcydzięgla – łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 5 minut; po przecedzeniu pić 3–4 razy dziennie po 1/3 szklanki; ze względu na specyficzny smak porcję płynu warto dosłodzić płaską łyżką miodu mniszkowego lub akacjowego. Można też samodzielnie przygotować następującą mieszankę ziołową: Składniki: • kwiat rumianku 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g • liść szałwii 25 g • korzeń arcydzięgla 25 g • korzeń prawoślazu 25 g • liść melisy 25 g • owoc kopru włoskiego 25 g

Sposób przygotowania: 2 czubate łyżki stołowe starannie wymieszanych ziół zalać w termosie 3 szklankami wrzącej wody i odstawić na 20 minut. Po przecedzeniu pić 4–5 razy dziennie po 1/2–2/3 szklanki ciepłego naparu przed posiłkami.

Dzieciom można przygotować następującą mieszankę: Składniki: • ziele drapacza lekarskiego 30 g • kłącze tataraku 30 g • korzeń arcydzięgla 30 g

123

• ziele bazylii 15 g • owoc kopru włoskiego 15 g

Sposób przygotowania: Płaską łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 15 minut. Po przecedzeniu dosłodzić czubatą łyżeczką miodu lub ziołomiodu mniszkowego. Podawać małymi porcjami (1–2 łyżki) przed posiłkami.

W handlu dostępne są gotowe preparaty ziołowe wspomagające trawienie: • Guttae stomachicae (Hasco–Lek), czyli popularne krople żołądkowe – dawkowanie w zależności od stopnia nasilenia dolegliwości trawiennych: 2–5 razy dziennie po 15–30 kropli na pół godziny przed posiłkiem; • Krople żołądkowe z papaweryną (Herbapol Kraków) – przyjmować po połowie łyżeczki preparatu w 1/4 szklanki wody lub na cukier na 30 minut przed posiłkiem w niestrawności i skurczach jelit (papaweryna działa rozkurczająco na mięśnie układu pokarmowego); • Gastrobonisol (Bonimed), płyn na bazie ziołowych ekstraktów alkoholowych m.in. z bylicy pospolitej i mniszka – dawkowanie: płaską łyżeczkę preparatu wlać do kieliszka wody i pić do 3 razy dziennie w zależności od stopnia nasilenia objawów niestrawności; • Enterosol (Phytopharm Klęka) zawierający wyciągi płynne z kory dębu, kory wierzby, ziela szałwii, ziela bylicy bożego drzewka, ziela tymianku oraz ziela krwawnika – dorośli: przyjmować 4 razy dziennie po 5 ml preparatu, rozcieńczonego niewielką ilością wody; lek odmierzyć za pomocą dołączonej miarki; stosować doraźnie; • zioła sypane Mieszanka ziołowa nr 502, na trawienie (Zielarz Polski), na bazie korzenia mniszka, owocu anyżu oraz korzenia arcydzięgla – czubatą łyżkę ziół zalać szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia, pozostawić pod przykryciem na 15 minut, przecedzić; tak otrzymany płyn pić ciepły, ale nie gorący, 2–3 razy dziennie po szklance; • herbatka ekspresowa Na trawienie (Herbapol Kraków) na bazie owocu bzu czarnego, ziela werbeny oraz korzenia podróżnika – saszetkę herbatki zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 5–10 minut; pić ciepły napar 3 razy dziennie. Do najczęstszych błędów dietetycznych przyczyniających się do niestrawności zalicza się:

124

• nieregularne spożywanie posiłków; • łapczywe spożywanie pokarmów i płynów; • przejadanie się. Wprowadzając zmiany w trybie życia oraz sposobie odżywiania, warto w diecie zastosować przyprawy ziołowe usprawniające procesy trawienia i wchłaniania substancji odżywczych: • jednorodne: owoc anyżu (należy go zmielić bezpośrednio przed dodaniem), bazylię, cząber, strąki kardamonu, owoc kminku (mielony lub w całości), owoc kopru, lubczyk, majeranek otarty, oregano itd.; • mieszanki przyprawowe: czubryca (bułgarska przyprawa na bazie cząbru górskiego) i liczne mieszanki, np. do sałatek, drobiu czy mięsa mielonego; • mieszanki przyprawowe „dietetyczne”: przyprawa w diecie bezsolnej (Dary Natury), cykoriowa przyprawa w diecie wątrobowej (Zielarz Polski), przyprawa w diecie wątrobowej (Dary Natury); • oleje ziołowe: kocankowy (Zielarz Polski) i czosnkowy (Dary Natury) – oleje ziołowe powstają poprzez wytrawienie odpowiednich ziół jednorodnych lub mieszanek ziołowych nierafinowanym olejem z pierwszego tłoczenia; należy zwrócić uwagę na to, by olej był produktem naturalnym i nie zawierał sztucznych konserwantów. Zielarz Witold Poprzęcki zalecał przygotowanie następującej mieszanki przyprawowej: Składniki: • liść mięty • owoc kminku • kwiat lub ziele krwawnika • liść bobrka trójlistkowego • ziele piołunu • ziele centurii (tysiącznika) • korzeń omanu

Sposób przygotowania: Wszystkie wymienione zioła zmieszać w równej proporcji objętościowej, np. po 2 łyżki. Zmielić na proszek w młynku do kawy. Dodawać 3 razy dziennie, po pół łyżeczki sproszkowanej przyprawy, do głównych posiłków.

125

BOLESNE I DŁUGOTRWAŁE WZDĘCIA mogą być spowodowane niestrawnością (dyspepsją) fermentacyjną wynikającą z: • niedoboru enzymów trzustkowych (niestrawione resztki pokarmu fermentują z wytworzeniem gazów); • nadmiernego rozrośnięcia flory bakteryjnej jelit, tzw. zespół rozrostu bakteryjnego (przyspieszone procesy fermentacyjne skutkują wytworzeniem nadmiaru gazów). Ulgę przynosi zastosowanie następującej mieszanki ziołowej: Składniki: • ziele cząbru 30 g • owoc kopru włoskiego 30 g • liść mięty pieprzowej 25 g • ziele dziurawca 25 g • kwiat rumianku 25 g • kłącze tataraku 10 g • korzeń lukrecji 10 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką letniej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez minutę. Odstawić pod przykryciem na kwadrans, przecedzić i pić po pół szklanki ciepłego odwaru 3–4 razy dziennie na pół godziny przed jedzeniem. UWAGA: patrz ramka dostępna tutaj.

Dzieciom można w przypadku nadmiernej fermentacji przygotować mieszankę: Składniki: • liść mięty pieprzowej 2 łyżki • ziele majeranku 1 łyżka • kwiat rumianku 1 łyżka • kłącze tataraku 1 łyżka • owoc kolendry 1 łyżka

Sposób przygotowania: Płaską łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20–30 minut, przecedzić. Podawać porcjami, po 2–3 łyżki letniego naparu między posiłkami.

Życie w ciągłym stresie, lęku, a nawet nadmierna praca umysłowa lub fizyczna

126

(wykonywana np. w wyniku zbyt wygórowanych ambicji) negatywnie wpływają na pracę układu pokarmowego. Objawy DYSPEPSJI NERWOWEJ mogą występować przez dłuższy okres (np. u osób wykonujących stresującą pracę czy borykających się z problemami osobistymi) lub nasilają się w chwilach napięcia nerwowego (np. przed egzaminem czy wystąpieniem publicznym). W takim przypadku dolegliwości łagodzi mieszanka: Składniki: • liść melisy 25 g • owoc róży 25 g • kwiat lawendy 25 g • owoc głogu 25 g • ziele bobrka trójlistkowego 25 g • ziele rdestu ptasiego 25 g • ziele marzanki 25 g • liść mięty pieprzowej 25 g • ziele dziurawca 25 g • korzeń kozłka lekarskiego 15 g • kłącze tataraku 10 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 3 minuty. Odstawić pod przykryciem na kwadrans, przecedzić i pić ciepły odwar 3 razy dziennie na pół godziny przed jedzeniem.

Łagodząco na napięcie nerwowe oraz wspomagająco na procesy trawienia działa napar z liścia melisy, dostępnego w formie ziół sypanych lub ekspresowych (w jednorazowych torebkach). Czubatą łyżeczkę ziół (albo 2 torebki) należy zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 15 minut, przecedzić i pić po pół szklanki 4–6 razy dziennie w zależności od potrzeb. Osoby zmagające się z problemem dyspepsji nerwowej mogą skorzystać z receptur opisanych w podrozdziale 3.8.

7.3. KOLKA JELITOWA KOLKA JELITOWA to silny, napadowy ból wywołany gwałtownym skurczem

127

mięśni jelit. Ból objawia się z różnym natężeniem i lokalizacją i może utrudniać normalne funkcjonowanie. Kolka jelitowa niejednokrotnie związana jest z uczuciem nudności, wzdęciami oraz nadmiernym oddawaniem gazów. Osoby cierpiące automatycznie pochylają się do przodu, podkurczając nogi, co może w znacznym stopniu łagodzić natężenie bólu. Przyczyną kolki jelitowej jest najczęściej nadmierne rozdęcie ściany jelita przez gazy, co może być spowodowane zaburzeniami flory bakteryjnej jelit, zaparciami, alergią pokarmową, zespołem jelita drażliwego, a nawet łykaniem zbyt dużych ilości powietrza podczas jedzenia. Choć kolki jelitowe ustępują samoistnie, to ze względu na stopień nasilenia bólu poszukuje się metod łagodzących objawy. Należą do nich: • odpowiednie ułożenie ciała w pozycji ułatwiającej wydalenie gazów; • masaż brzucha; • ciepła kąpiel; • zastosowanie leków przeciwwzdęciowych, np. simetikonu; • likwidacja zaparć; • zmiana nawyków żywieniowych, np. regularne spożywanie posiłków oraz ograniczenie posiłków ciężkostrawnych i wzdymających. Zioła mają duże znaczenie w przynoszeniu ulgi osobom borykającym się z dolegliwościami kolki jelitowej. Zarówno dzieci, jak i dorośli mogą korzystać z następujących surowców zielarskich: • owoc anyżu biedrzeńca – płaską łyżkę świeżo rozdrobnionych owoców (zmiażdżonych lub zmielonych) zalać w termosie szklanką wrzącej wody i pozostawić na 30 minut; po przecedzeniu pić ciepły napar 2–3 razy dziennie po szklance; dzieciom podawać 3–4 razy dziennie po 1/3–1/2 szklanki, natomiast niemowlętom przed podaniem rozcieńczyć napar z wodą lub mlekiem w proporcji 1:1; UWAGA: owocu anyżu nie należy stosować w ostrym nieżycie oraz chorobie wrzodowej żołądka i jelit; • owoc anyżu gwiaździstego, czyli badianu – łyżkę zmielonych owoców (dostępnych jako przyprawa) utrzeć z potrójną ilością miodu lub ziołomiodu mniszkowego; dorośli oraz starsze dzieci powinni stosować 3–4 razy dziennie po czubatej łyżeczce tak otrzymanego preparatu;

128

• owoc kopru włoskiego – napar przygotowuje się, zalewając łyżkę stołową zmiażdżonych owoców szklanką wrzącej wody i odstawiając na 20 minut pod przykryciem; pić po przecedzeniu 3–4 razy dziennie po szklance; w celu zmniejszenia kolek jelitowych u niemowląt taki napar mogą przyjmować kobiety karmiące, gdyż substancje czynne przenikają do mleka matki (dodatkowo koper ma działanie mlekopędne); niemowlętom od 6. miesiąca życia można także napar dodawać po łyżeczce do mleka lub wody 2–4 razy dziennie. Dorośli mogą stosować mieszankę ziołową: Składniki: • kwiat rumianku 25 g • ziele pięciornika gęsiego 25 g • kłącze tataraku 25 g • korzeń arcydzięgla 10 g • ziele piołunu 10 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać 11/2 szklanki wrzącej wody i zostawić pod przykryciem w termosie na 20 minut. Pić małymi łykami 2–3 razy dziennie po szklance bardzo ciepłego naparu.

Starszym dzieciom (od 12. roku życia) cierpiącym na kolki jelitowe oraz zaparcia warto przygotować następującą mieszankę: Składniki: • korzeń rzewienia 8 łyżek • liść mięty pieprzowej 4 łyżki • owoc kolendry 3 łyżki • owoc kopru włoskiego 2 łyżki • owoc kminku 2 łyżki

Sposób przygotowania: Płaską łyżkę dobrze wymieszanych ziół zmielić na proszek i zalać w termosie szklanką wrzącej wody. Pozostawić pod przykryciem na kwadrans, przecedzić i podawać ciepły napar wieczorem przed snem.

Należy również zapobiegać zaparciom poprzez stosowanie właściwej, bogatoresztkowej diety lub wypijanie odpowiedniej ilości płynów. Ziołowe

129

sposoby zapobiegania zaparciom zostały opisane w podrozdziale 7.5. KOLKA NIEMOWLĘCA, występująca w pierwszych tygodniach życia dziecka, nie jest chorobą, lecz zespołem przemijających objawów, obejmującym: wzdęcie brzuszka, prężenie całego ciała, głośny płacz, zwiększone wydalanie gazów oraz (niekiedy) stolca. Obecnie nie są ustalone przyczyny kolki niemowlęcej. Zakłada się, że przyczyniają się do niej: niedojrzałość przewodu pokarmowego i jego niewłaściwa motoryka, nadwrażliwość na pokarm, okresowa nietolerancja laktozy czy nieprawidłowe ułożenie dziecka w trakcie karmienia. W przypadku wielotygodniowych, nieprzemijających kolek może być konieczne wykonanie badań laboratoryjnych, takich jak morfologia krwi czy USG jamy brzusznej. Na podstawie praktyki wypracowano metody mające pomagać w kolce niemowlęcej: • masaż brzuszka (zgodnie z ruchem wskazówek zegara, w stronę jelita grubego) z użyciem olejku/oliwki dla dzieci, do którego można dodać kroplę naturalnego olejku lawendowego (Avicenna); do masażu brzuszka można również wykorzystać dostępną w aptekach i sklepach zielarskich maść majerankową (Hasco); • układanie dziecka na brzuszku, na ogrzanym kocyku; • odpowiednia pozycja podczas karmienia; • używanie butelek i smoczków antykolkowych; • zmiany w odżywianiu matki (w przypadku karmienia piersią) i zmiana mleka dla dziecka, np. na bezlaktozowe. Podobnie jak w przypadku kolek u osób dorosłych, dzieciom podaje się preparaty przeciwwzdęciowe, zawierające simetikon. W sprzedaży dostępne są gotowe herbaty dla kobiet karmiących. Substancje w nich zawarte przechodzą do mleka matki, korzystnie wpływając na procesy trawienia u niemowląt i tym samym przeciwdziałając wzdęciom oraz kolkom jelitowym u dzieci: • mieszanka ziołowa w saszetkach Herbatka ziołowa dla matek karmiących wspomagająca laktację (Herbapol Pruszków) na bazie m.in. owocu anyżu

130

i liścia melisy – saszetkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 15–20 minut; pić 3–4 szklanki naparu dziennie; • zioła sypane Mieszanka nr 66, przy braku laktacji (Zielarz Polski), zawierająca m.in. owoc kminku i ziele bazylii – płaską łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu 3–5 minut, pozostawić pod przykryciem na 10 minut, przecedzić; pić po szklance ciepłego odwaru 2 razy dziennie; • mieszanka ziołowa w saszetkach Dla kobiety karmiącej (Herbapol Kraków) zawierająca owoc anyżu, liść melisy, owoc kopru włoskiego i owoc kminku – saszetkę ziół zalać 1/2 szklanki wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 10 minut; producent zaleca sporządzanie naparu 1–2 razy dziennie. Należy pamiętać, że zioła stosowane przez matkę mogą zmieniać smak i zapach mleka, co u niektórych dzieci może powodować niechęć do spożywania mleka matki. Dostępna jest również Ekologiczna herbatka dla dzieci i niemowląt (Dary Natury), zalecana przez producenta w przypadku wzdęć, kolek i dolegliwości trawiennych, na bazie kwiatu rumianku, nasion kopru włoskiego, anyżu, kminku i ziela macierzanki. Saszetkę ziół należy zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem do zaparzenia na 10–15 minut. Dzieciom podawać 2–3 razy dziennie po pół szklanki. Niemowlętom dodawać po łyżeczce do mleka lub wody. Herbatę mogą również pić (2–3 razy dziennie) kobiety karmiące.

7.4. BIEGUNKA BIEGUNKA, zwana też rozwolnieniem, charakteryzuje się zwiększoną częstotliwością wypróżnień (4 lub więcej razy na dobę) i zmianą konsystencji kału na płynną bądź półpłynną. Jeśli biegunka nie jest wynikiem błędu dietetycznego, mogą jej towarzyszyć: gorączka, nudności, bóle brzucha oraz uczucie ogólnego osłabienia spowodowane szybką utratą wody i substancji odżywczych. Istotny jest czas trwania biegunki: • ostra trwa do 10–14 dni (niekiedy do 3 tygodni) i prawidłowo leczona,

131

z zastosowaniem zaleceń dietetycznych, nie powoduje na ogół trwałych następstw; należy jednak uważać, aby nie nastąpiło odwodnienie organizmu; • przewlekła, trwająca tygodniami (a nawet miesiącami) prowadzi do groźnego, nie tylko dla zdrowia, lecz także życia niedoboru elektrolitów, aminokwasów i witamin oraz wycieńczenia organizmu; w tym przypadku konieczne jest wykonanie wielu badań w celu ustalenia przyczyny. Należy tu poruszyć kwestię wywoływania biegunki w celu zmniejszenia masy ciała. Wiele osób stosuje silne środki przeczyszczające jako metodę na szybkie odchudzanie. Rzeczywiście w takim przypadku następuje szybki spadek wagi, ale jest on związany jedynie z utratą wody (odwodnienie), a nie tkanki tłuszczowej (odchudzanie). Jest to metoda niebezpieczna dla zdrowia. Długotrwałe stosowanie środków przeczyszczających prowadzi do „przyzwyczajania się” jelit (nie funkcjonują prawidłowo bez czynnika drażniącego), stanów zapalnych układu pokarmowego i zaburzeń trawienia (zob. podrozdz. 7.5). Zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych biegunka jest głównym objawem ZATRUCIA POKARMOWEGO. Zatrucie pokarmowe powstaje na skutek rozwoju w układzie pokarmowym drobnoustrojów chorobotwórczych (bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki), pasożytów oraz toksyn przez nie wydzielanych. Przyczyną biegunki może być też nietolerancja pokarmowa, np. na laktozę występującą w mleku czy gluten występujący w ziarnach niektórych zbóż (celiakia). U dorosłych biegunka może towarzyszyć innym schorzeniom (nie tylko układu pokarmowego), np. nadczynności tarczycy, lub nadużywaniu niektórych leków. W leczeniu biegunek stosuje się surowce zielarskie bogate w garbniki, które utrudniają przenikanie wody z organizmu do jelita grubego, prowadząc do zagęszczenia mas kałowych. Ponadto wykazują działanie przeciwbakteryjne i zwalniające motorykę jelit. Surowcem garbnikowym, dostępnym praktycznie w każdym domu, jest czarna herbata. Płaską łyżkę stołową herbaty należy zalać szklanką wrzącej wody i utrzymywać pod przykryciem przez 15–20 minut. Po przecedzeniu pić 2–3 razy dziennie po szklance ciepłego naparu. Popularnych surowcem, stosowanym zwłaszcza u dzieci, jest owoc borówki czernicy (Herbapol Kraków), czyli popularnej czarnej jagody. Dostępny jest w aptekach i sklepach zielarskich w postaci suszonych (!) owoców. Łyżkę

132

stołową owoców należy zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu przez 5 minut i odstawić pod przykryciem na 20 minut. Przecedzić i pić ciepły odwar 2–5 razy dziennie według potrzeb. Dzieciom, w zależności od wieku, podawać od łyżeczki (niemowlęta) do pół szklanki ciepłego płynu.

UWAGA! Świeże (!) owoce borówki czernicy (czarnej jagody) mają działanie przeczyszczające. Do surowców garbnikowych zalicza się również: • liść orzecha włoskiego – łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 15 minut, przecedzić i pić 2–4 razy dziennie po szklance ciepłego naparu; • liść jeżyny fałdowanej – 2 czubate łyżki ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody i parzyć pod przykryciem pół godziny; po przecedzeniu wypić w 3 porcjach w ciągu dnia; dzieciom podawać po 1–3 łyżki, kilka razy dziennie; • ziele bukwicy lekarskiej – łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu 2–3 minuty, odstawić pod przykryciem na kwadrans i przecedzić; pić 2 razy dziennie po szklance ciepłego odwaru. W sprzedaży dostępne są również gotowe mieszanki ziołowe: • Bieganka (Herbapol Kraków), ekspresowa herbata ziołowa na bazie owoców tarniny i czarnej jagody – saszetkę herbaty zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 10 minut; pić 2–3 razy dziennie, w zależności od potrzeb, między posiłkami; • Mieszanka nr 52, przy biegunce (Zielarz Polski), kompozycja ziół sypanych (w tym liścia jeżyny i kory dębu) – łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 5 minut; przelać do termosu i odstawić na 15 minut; po przecedzeniu pić ciepły odwar 2–4 razy dziennie, po szklance między posiłkami. Dawniej w aptekach i sklepach zielarskich można było kupić gotową mieszankę ziołową Tannosan (Herbapol Lublin). Można ją przygotować samodzielnie: Składniki:

133

• kłącze pięciornika kurzego ziela 30 g • liść borówki czernicy (czarnej jagody) 30 g • liść mięty pieprzowej 20 g • kwiat rumianu rzymskiego 10 g • liść szałwii 10 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 10–15 minut. Odstawić pod przykryciem na 10 minut, przecedzić i pić 4 razy dziennie przed jedzeniem po pół szklanki.

Można też przygotować powyższą mieszankę według zaleceń profesora Aleksandra Ożarowskiego: łyżkę stołową ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 2 minuty. Odstawić na kwadrans pod przykryciem i przecedzić. Pić 2–5 razy dziennie po 1/4–1/2 szklanki na godzinę przed posiłkami.

UWAGA! Kwiat rumianu rzymskiego może powodować reakcje alergiczne u osób nadwrażliwych. Osoby niemające możliwości przygotowania naparów lub odwarów (pracujące, podróżujące) powinny sięgnąć po tabletki ziołowe o działaniu zapierającym: • Quecor (Labofarm), lek roślinny na bazie kory dębu – producent zaleca stosowanie jednorazowo 2–3 tabletek przez okres nie dłuższy niż 3 dni; nie należy przekraczać dawki 9 tabletek na dobę; Osoby niemające możliwości przygotowania naparów lub odwarów (pracujące, podróżujące) powinny sięgnąć po tabletki ziołowe o działaniu zapierającym: • Quecor (Labofarm), lek roślinny na bazie kory dębu – producent zaleca stosowanie jednorazowo 2–3 tabletek przez okres nie dłuższy niż 3 dni; nie należy przekraczać dawki 9 tabletek na dobę; • Taninal (Herbapol Wrocław), lek stanowiący połączenie garbnika taniny (kwasu taninowego) z białkiem (albuminą) – dawkowanie: dorośli 3 razy dziennie 1–2 tabletki; preparat może być stosowany u dzieci powyżej 4. roku życia w ilości pół tabletki 2–3 razy dziennie; UWAGA: Nie należy stosować preparatu równocześnie z innymi lekami (między przyjęciem Taninalu

134

i innych leków powinny upłynąć co najmniej 2 godziny); • Węgiel leczniczy (Norit), środek pochodzenia roślinnego o silnych właściwościach adsorpcyjnych (pochłaniających) – może być stosowany zarówno u dzieci, jak i u dorosłych; jednorazowo przyjmować 3–4 kapsułki, popijając niewielką ilością wody; według zapewnień producenta w razie potrzeby można dawkę powtórzyć 3, a nawet więcej razy w ciągu dnia.

UWAGA! Producent nie zaleca stosowania preparatu w przypadku: rozstroju żołądka, podejrzenia niedrożności jelit, ostrego bólu brzucha oraz wrzodziejącego zapalenia okrężnicy. Ze względu na silne właściwości adsorpcyjne przed podaniem i po podaniu preparatów z węglem leczniczym należy zachować odstęp co najmniej 2 godzin od podania innych leków. W przypadku ostrych biegunek u niemowląt profesor Eliza Lamer–Zarawska wraz ze współpracownikami zalecała stosowanie następujących mieszanek: 1) Dzieci do 6. miesiąca życia Składniki: • kwiat rumianku 10 g • owoc borówki czernicy (czarnej jagody) 10 g

Sposób przygotowania: Zioła starannie wymieszać. Łyżeczkę mieszanki zalać szklanką wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez minutę. Odstawić pod przykryciem na 10 minut, przecedzić. Podawać 2–3 razy dziennie po łyżeczce ciepłego płynu.

2) Dzieci powyżej 6. miesiąca życia Składniki: • kwiat rumianku 10 g • owoc borówki czernicy (czarnej jagody) 10 g • owoc poziomki 10 g • owoc kminku 10 g

Sposób przygotowania:

135

Zioła starannie wymieszać. Łyżeczkę mieszanki zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na kwadrans. Po przecedzeniu podawać kilka razy dziennie po łyżeczce (starsze dzieci po łyżce) ciepłego płynu.

UWAGA! W przypadku wystąpienia reakcji uczuleniowej na owoc poziomki należy przygotować następną porcję mieszanki z pominięciem tego składnika. W przypadku biegunek z podejrzeniem infekcji wirusowej u dzieci można sięgnąć po mieszankę: Składniki: • liść borówki czernicy (czarnej jagody) 25 g • liść jeżyny 25 g • liść poziomki 25 g

Sposób przygotowania: Zioła dokładnie wymieszać. Łyżeczkę mieszanki zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i odstawić pod przykryciem na 15 minut. Po przecedzeniu podawać kilka razy dziennie po łyżeczce (starsze dzieci po łyżce) ciepłego płynu.

Przy biegunkach połączonych z bolesnymi wzdęciami warto przygotować mieszankę dla dzieci: Składniki: • kwiat rumianku 10 g • owoc borówki czernicy (czarnej jagody) 10 g • owoc kminku 10 g

Sposób przygotowania: Łyżeczkę starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 10–15 minut. Po przecedzeniu podawać kilka razy dziennie po łyżeczce (starsze dzieci po łyżce) ciepłego płynu.

U dzieci w przypadku biegunek przewlekłych warto przygotować mieszankę: Składniki: • kłącze pięciornika kurzego ziela 25 g • kwiat rumianku 25 g

136

• ziele dziurawca 25 g • liść babki lancetowatej 25 g • ziele krwawnika 25 g

Sposób przygotowania: Łyżkę starannie wymieszanych ziół zalać w termosie szklanką wrzącej wody i odstawić na godzinę. Po przecedzeniu podawać ciepły napar porcjami – po 1/4 szklanki – w ciągu dnia, między posiłkami. Małym dzieciom podawać odpowiednio po łyżeczce lub łyżce.

UWAGA! Przypadki biegunek u dzieci (a szczególnie niemowląt) powinny być konsultowane z lekarzem ze względu na duże ryzyko, groźnego dla zdrowia i życia, odwodnienia.

7.5. ZAPARCIE ZAPARCIE (nazywane potocznie zatwardzeniem lub obstrukcją) objawia się zbyt długim okresem zalegania masy kałowej w jelicie grubym. Następuje stwardnienie kału, przez co staje się on trudny do wydalenia (wymaga silnego napięcia mięśni i konieczności tzw. parcia na stolec), a samo wypróżnienie jest czynnością bolesną. Zaparcie wbrew obiegowej opinii nie musi wiązać się z całkowitym (nawet kilkutygodniowym) brakiem wypróżnień. Pojęcie to obejmuje oddawanie stolca rzadziej niż 3 razy w tygodniu. Przy założeniu, że zaparcie nie jest objawem innych schorzeń, do najczęstszych przyczyn zaliczane są: niewłaściwa dieta (zawierająca niewielkie ilości błonnika), mała ilość spożywanych płynów (często są to słodzone napoje lub soki), nadużywanie leków (w tym silnych środków przeczyszczających), mała aktywność fizyczna (dawniej charakterystyczna dla osób starszych, obecnie obserwowana również u młodych osób, spędzających czas przed telewizorem lub komputerem). Osoby borykające się z problemem zaparć na ogół od razu sięgają po środki przeczyszczające, niekiedy silnie działające. Tymczasem leczenie zaparć w większości przypadków powinno zacząć się od zmiany trybu życia (więcej ruchu) oraz nawyków żywieniowych. Pozytywne efekty przynosi wprowadzenie

137

do diety produktów bogatych w błonnik (pieczywo pełnoziarniste, otręby zbożowe, świeże owoce i warzywa) oraz zwiększenie liczby płynów wypijanych w ciągu doby. Zaleca się spożywanie błonnika w ilości 20–40 g dziennie. W Polsce spożycie błonnika kształtuje się na poziomie 15 g na dzień. Osoby cierpiące na łagodne zaparcia zamiast po środki przeczyszczające powinny w pierwszej kolejności sięgnąć po suszone śliwki i morele (nie powinny być konserwowane, szczególnie morele poddawane są siarkowaniu). Owoce rozdrabnia się, zalewa wodą, zagotowuje, odstawia na godzinę, a następnie wypija razem z fragmentami owoców, które można wcześniej zmielić na papkę. Roślinne środki o działaniu przeczyszczającym dzieli się na: • drażniące jelito grube, które zawierają tzw. antrachinony (liść i owoc senesu, kora kruszyny, korzeń rzewienia, alona); • drażniące jelito cienkie (olej rycynowy); • pęczniejące (nasiono lnu, korzeń prawoślazu, nasiono babki); • poślizgowe (oleje roślinne). Budowa jelita została omówiona w rozdziale 4.

ŚRODKI DRAŻNIĄCE JELITO GRUBE W liściu i owocu senesu (strączyńca ostrolistnego i wąskolistnego), korze kruszyny, korzeniu rzewienia oraz alonie znajdują się antrachinony o działaniu przeczyszczającym. Ich mechanizm działania polega na zwiększaniu gromadzenia się wody i elektrolitów w jelicie oraz nasilaniu perystaltyki w wyniku pobudzania nerwów jelitowych. Sumarycznie powoduje to wymuszony odruch wypróżnienia, a masy kałowe stają się bardziej płynne. Ogólnie można stwierdzić, że siła działania przeczyszczającego maleje w kolejności: alona > liść senesu > owoc senesu > kora kruszyny > korzeń rzewienia. Należy jednak pamiętać, że efekt przeczyszczający będzie zależał również od zastosowanej dawki oraz typu preparatu otrzymanego z danego surowca roślinnego. Liść senesu dostępny jest w aptekach i sklepach zielarskich w postaci ziół

138

sypanych oraz herbat ekspresowych w saszetkach. Jest to surowiec silne działający, dlatego należy przestrzegać zalecanych dawek. Przykładowo do ziół sypanych firmy Kawon (Liść senesu 50 g) dołączona jest praktyczna, jednogramowa miarka. Napar przygotowuje się, zalewając miarkę lub saszetkę ziół szklanką wody i utrzymując pod przykryciem przez 10–15 minut. Należy pić napar po przecedzeniu wieczorem przed snem, aby efekt wypróżnienia nastąpił rano. Pierwszego dnia warto wypić tylko pół szklanki. Jeśli okaże się to niewystarczające, następnego wieczoru należy wypić pełną porcję. Jeśli natomiast połowa porcji okaże się wystarczająca, nie należy zwiększać dawki. Na początek warto skorzystać z herbat pakowanych w jednorazowe torebki, np. Liść senesu fix (Kawon, 50 torebek jednogramowych) czy Senes fix (Herbapol Poznań, 30 torebek po 0,75 g). Saszetkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 5–8 minut. Pić wieczorem przed snem, tak aby efekt przeczyszczający wystąpił następnego dnia rano. Producenci nie zalecają stosowania u dzieci poniżej 12. roku życia. Liść senesu (wraz z owocem) jest składnikiem leku ziołowego Senefol (Labofarm) dostępnego w formie tabletek w opakowaniach po 20, 60 i 90 sztuk. Dawkowanie: dzieci powyżej 12 lat i dorośli 2–3 tabletki przed snem. Preparat należy popić dużą ilością wody. Ze względu na zróżnicowaną wrażliwość na działanie preparatu producent zaleca rozpoczęcie dawkowania od 1 tabletki, a dopiero w następnych dniach (w przypadku braku działania) zwiększenie liczby tabletek do ustalenia dawki skutecznej. Efekt przeczyszczający powinien wystąpić po 8–12 godzinach. W przypadku braku takiego efektu producent zaleca przyjęcie następnej dawki po upływie 12 godzin. Kora kruszyny po zebraniu musi być suszona w temperaturze 100°C (przynajmniej przez 2 godziny) lub przechowywana ponad rok, aby straciła toksyczne właściwości. Dlatego należy ją kupować jedynie w aptekach i sklepach zielarskich, gdzie jest dostępna w postaci rozdrobnionej kory. Nie wolno pić naparów i odwarów przygotowanych ze świeżo pozyskanego surowca. W wyniku silnego podrażnienia jelit może wystąpić drastyczna, groźna dla zdrowia, a nawet życia, biegunka. Odwar z odpowiednio wysuszonej kory kruszyny (Kawon) przygotowuje się, zalewając łyżeczkę ziół szklanką wrzącej wody, gotując 5 minut i odstawiając pod przykryciem na pół godziny. Po przecedzeniu należy go pić raz dziennie wieczorem przed snem, by efekt wypróżnienia nastąpił rano.

139

Kora kruszyny wchodzi w skład herbaty ekspresowej Normolax (Herbapol Lublin), która sprzedawana była dawniej pod nazwą Figura 2. Zgodnie z zaleceniami saszetkę ziół należy zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 10 minut i pić ciepły napar (0,5–1 szklanki) wieczorem przed snem. Oba powyższe surowce wchodzą w skład mieszanki ziołowej Normosan (Herbapol Lublin) dostępnej zarówno w formie sypanej, jak i ekspresowej. Dawkowanie: • mieszanka ziół w torebkach – 1 saszetkę zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 15 minut; przed snem wypić jednorazowo od 2/3 do całości przygotowanego naparu; przy pierwszym stosowaniu najlepiej poprzestać na 2/3, a jeżeli efekt terapeutyczny nie wystąpi, można następnym razem (nie wcześniej niż po upływie doby) zwiększyć dawkę do całej szklanki naparu; • mieszanka ziół sypanych – dorośli i młodzież powyżej 12. roku życia – 3/4 miarowej łyżki ziół zalać szklanką zimnej wody, zagotować pod przykryciem i odstawić na kwadrans; po przecedzeniu odwar wypić wieczorem, po jedzeniu (od 2/3 do całości przygotowanego odwaru); należy rozpocząć leczenie od dawki minimalnej i zwiększyć ją, jeśli okaże się niewystarczająca. W obu przypadkach działanie przeczyszczające następuje przeciętnie po 6–10 godzinach. Nie zaleca się stosowania preparatu dłużej niż przez 7–10 dni. Alona, czyli stężony sok z aloesu, dostępna jest w postaci standaryzowanego na zawartość aloiny leku ziołowego pod nazwą Alax (Herbapol Poznań), zawierającego również wyciąg z kory kruszyny. Dawkowanie: 1–2 tabletki wieczorem przed snem. Osoby borykające się z łagodnymi zaparciami mogą sięgnąć po sok z aloesu (EkaMedica). 2 łyżki soku aloesowego należy zmieszać z 2 łyżkami soku z jabłek i 1/2 szklanki wody. Pić 2 razy dziennie między posiłkami. Korzeń rzewienia jest surowcem specyficznym. W małych dawkach działa zapierająco, dopiero w większych (1–3 g) przeczyszczająco po 6–10 godzinach. Płaską łyżeczkę rozdrobnionych korzeni należy zalać szklanką ciepłej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować pod przykryciem przez 5 minut. Odstawić na kwadrans, a ciepły odwar wypić przed snem. Sproszkowany korzeń rzewienia

140

jest składnikiem leku roślinnego Radirex (Herbapol Wrocław). Dawkowanie, w zależności od potrzeb, to 2–3 tabletki dziennie. Ponieważ stosowanie środków przeczyszczających zawierających antrachinony jest nagminnie nadużywane, należy zapoznać się z kilkoma ważnymi uwagami: 1. Podczas niewłaściwego stosowania środków przeczyszczających zawierających antrachinony (tzn. stosowania przewlekłego i w dużych dawkach) mogą wystąpić następujące działania niepożądane: zaburzenia wodno-elektrolitowe (przede wszystkim zmniejszenie stężenia potasu we krwi, co może być niebezpieczne dla pracy serca), przekrwienie narządów miednicy mniejszej, nasilenie i przedłużenie krwawień miesiączkowych, zapalenie nerek (antrachinony wydalane są wraz z moczem i dlatego wywierają działanie drażniące na układ moczowy), niedobór witamin A, K i z grupy B. Zwiększenie kurczliwości jelit i przekrwienie narządów miednicy mniejszej może u kobiet w ciąży prowadzić do poronień (zwłaszcza alona)!!! Nasilenie działań niepożądanych poszczególnych surowców roślinnych maleje w kolejności: alona > liść senesu > owoc senesu > kora kruszyny > korzeń rzewienia. 2. Podczas stosowania środków przeczyszczających zawierających antrachinony może dojść do rozwoju tzw. zespołu jelita leniwego. Zespół ten jest wynikiem „przyzwyczajania się” jelita grubego do działania drażniącego, co skutkuje spowolnieniem lub zaprzestaniem jego pracy i brakiem wypróżnienia. W związku z tym dla uzyskania zadowalającego efektu konieczne jest stopniowe zwiększanie dawki, co wiąże się z nasileniem działań niepożądanych. Aby nie dopuścić do wystąpienia zespołu jelita leniwego i innych działań niepożądanych, nie należy stosować omawianych preparatów dłużej niż 7–10 dni. 3. W trakcie fizjologicznego wypróżnienia, które ma miejsce codziennie, ewentualnie co drugi dzień, oczyszczeniu ulega końcowa część jelita grubego (odbytnica). Natomiast po zastosowaniu zbyt dużych dawek środków przeczyszczających zawierających antrachinony wydaleniu ulegają masy kałowe znajdujące się w dłuższej części jelita. Musi minąć kilka dni, zanim jelito ponownie zostanie zapełnione masą kałową. Niestety jest to interpretowane przez chorego jako kolejne ciężkie zaparcie. Tworzy się „błędne koło”, gdyż chory sięga wówczas po kolejne dawki preparatu, co i tak nie przynosi zadowalającego efektu, a tylko powoduje nasilenie działań

141

niepożądanych. 4. Ogólne przeciwwskazania do stosowania środków przeczyszczających zawierających antrachinony (zawsze należy zapoznać się z przeciwwskazaniami opisanymi w ulotce dołączonej do konkretnego preparatu) obejmują: schorzenia zapalne i owrzodzenia jelit, niedrożność jelit, żylaki odbytu, okres po zabiegu chirurgicznym w obrębie układu pokarmowego, stany zapalne układu moczowego, menstruację, I trymestr ciąży (II i III trymestr po konsultacji z lekarzem), okres karmienia piersią (antrachinony przechodzą do mleka matki), dzieci do 12. roku życia. 5. Środki przeczyszczające zawierające antrachinony wchodzą w interakcje z innymi jednocześnie stosowanymi lekami, np. lekami przeciwarytmicznymi, glikozydami nasercowymi, niektórymi lekami moczopędnymi, glikokortykosteroidami, a nawet preparatami otrzymanymi z lukrecji gładkiej. 6. Po zastosowaniu preparatów otrzymanych z senesu może nastąpić zmiana barwy moczu, co bywa przyczyną błędnej interpretacji wyników badań laboratoryjnych.

ŚRODKI DRAŻNIĄCE JELITO CIENKIE Do środków tych należy olej rycynowy, pozyskiwany z nasion rącznika pospolitego. Jest silnym środkiem przeczyszczającym znanym już w czasach starożytnych. Olej rycynowy w jelicie cienkim ulega przemianie w kwas rycynolowy, który drażni ścianę tego narządu, zwiększając w ten sposób przenikanie wody do światła jelita i upłynnienie treści jelitowej. Efekt przeczyszczający następuje w zależności od indywidualnej odpowiedzi po 2–6 godzinach. Dzieci powyżej 12. roku życia powinny przyjmować jednorazowo 1– 2 łyżeczki oleju, natomiast dorośli 1–2 łyżki stołowe. Niektóre źródła dopuszczają stosowanie oleju rycynowego u dzieci powyżej 7. roku życia. Uwagi do stosowania oleju rycynowego: 1. Wbrew swojej nazwie „olej rycynowy” nie zawiera silnie trującej rycyny, jest bowiem poddawany specjalnej obróbce wysokotemperaturowej. Nie należy stosować oleju z rącznika pozyskanego samodzielnie lub kupionego z niepewnego źródła. Olej należy kupować w aptekach i sklepach zielarskich (np. firmy Phytopharm Klęka), a przed użyciem koniecznie sprawdzić, czy jest przeznaczony do podania doustnego!!! Zdarza się, że w piśmiennictwie

142

olej rycynowy bywa nazywany „rycyną”, tak samo jak trujący składnik zawarty w oleju rycynowym. 2. Działania niepożądane po stosowaniu oleju rycynowego obejmują: przekrwienie narządów jamy brzusznej i miednicy mniejszej, nudności, wymioty, bolesne skurcze jelit. 3. Niedrożność jelit jest przeciwwskazaniem do stosowania oleju rycynowego.

ŚRODKI PĘCZNIEJĄCE To bezpieczna alternatywa dla wyżej opisanych środków o silnym działaniu przeczyszczającym. Surowce roślinne bogate w błonnik, w tym śluzy i pektyny, pęcznieją w jelicie grubym, wiążąc wodę, spulchniając masy kałowe i jednocześnie zwiększając ich objętość. Dodatkowo powlekają ochronnie jelito oraz pobudzają ruchy robaczkowe jelit, ułatwiając wypróżnienie. Pełne ich działanie przeczyszczające rozwija się po 12–24 godzinach (maksymalne po kilku dniach) i jest łagodne. Nie powodują poważnych działań niepożądanych i mogą być stosowane nawet w ciąży. Należy tu wymienić takie surowce śluzowe, jak: • całe nasiona lnu stosowane w formie kleiku – 2 czubate łyżki stołowe nasion przelać wrzącą wodą na sitku, zalać 1/2 szklanki zimnej wody i odstawić na 6– 8 godzin do zgęstnienia; najlepiej przygotować taki macerat wieczorem, aby następnego dnia wypić go (letni, nigdy gorący) w 2 porcjach; dorośli mogą przyjmować kleik razem z nasionami, dzieciom można przygotować kleik według powyższych wskazań na bazie lnu mielonego (Oleofarm); • korzeń prawoślazu – czubatą łyżkę stołową zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 20 minut i pić po przecedzeniu 3–4 razy dziennie, po pół szklanki ciepłego płynu; napar można podawać dzieciom w ilości 2–3 łyżek co 3 godziny. Podobny efekt pęczniejący, lekko przeczyszczający oraz długoterminowo regulujący wypróżnienia będą wykazywać preparaty zawierające błonnik otrzymane z nasion babki jajowatej (MyVita) czy nasion babki płesznika (MyVita): • 2 łyżeczki mielonych nasion babki jajowatej zalać szklanką wrzącej wody, odstawić na 30–40 minut, pić ciepłe, ale nie gorące (bez przecedzania) 2 razy

143

dziennie; • łyżkę stołową nasion babki płesznika zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i odstawić na pół godziny; pić, nie przecedzając, 1–2 razy dziennie; • błonnik naturalny Błonmix (MyVita) zawierający 80% nasion babki jajowatej i 20% nasion babki płesznika – 2 łyżeczki (ok. 8 g) preparatu zalać szklanką letniej wody, odstawić na 10 minut, wymieszać i wypić bez przecedzania; stosować 3 razy dziennie między posiłkami; producent nie zaleca stosowania na noc. Z opisanych powyżej surowców można także przygotować maceraty. W tym celu należy zalać 3 czubate łyżki nasion 1/2 litra zimnej wody i odstawić do spęcznienia co najmniej na godzinę, a najlepiej na całą noc, by powstały macerat wykorzystać w dniu następnym. Wypić porcjami w ciągu dnia.

UWAGA! Nie wolno wypijać maceratu bezpośrednio po zalaniu surowca wodą i wymieszaniu. Szybkie pęcznienie może bowiem spowodować, szczególnie u osób starszych, zadławienie w wyniku zgęstnienia przełykanej treści pokarmowej! Dlatego należy bezwzględnie odczekać co najmniej 20 minut przed wypiciem maceratu z któregokolwiek z opisanych wyżej surowców. Uwagi do stosowania pęczniejących środków przeczyszczających: 1. Ze względu na właściwości powlekające powyższych surowców, co ogranicza wchłanianie leków oraz substancji odżywczych, należy zachowywać 2godzinny odstęp między stosowaniem preparatów zawierających śluzy i błonnik a spożywaniem posiłków czy przyjmowaniem leków. 2. Przeciwwskazania do stosowania środków pęczniejących obejmują: niedrożność jelit, zaparcia spastyczne, niezdiagnozowane bóle brzucha, stany zapalne jelit, np. zapalenie wyrostka robaczkowego. 3. Osoby chore na cukrzycę powinny wziąć pod uwagę fakt, że środki pęczniejące opóźniają wchłanianie glukozy z układu pokarmowego. 4. Stosując preparaty/surowce zawierające błonnik, należy zwiększyć ilość przyjmowanych płynów.

144

ŚRODKI POŚLIZGOWE Poślizgowe środki przeczyszczające pokrywają powierzchnię kału i błonę śluzową jelita cienką warstwą, powodując rozmiękczenie mas kałowych i delikatnie ułatwiając wypróżnienia. Takie działanie wykazują oleje roślinne zastosowane na ogół w ilości 1 łyżki rano na czczo. Efekt przeczyszczający powinien pojawić się po 8–12 godzinach po podaniu. Należy tu wymienić przede wszystkim olej lniany spopularyzowany przez niemiecką badaczkę i aptekarkę Johannę Budwig. W przypadku zaparć najlepiej wypijać łyżkę oleju bezpośrednio po przebudzeniu, chyba że koliduje to z przyjmowaniem leków. W przypadku łagodnych zaparć, np. związanych z okresowym zaburzeniem trawienia, stresem czy niedoborem płynów, warto sięgnąć po surowce roślinne i mieszanki ziołowe delikatnie stymulujące wypróżnianie. Należą do nich: • owoc bzu czarnego (Dary Natury) – łyżkę stołową suszonych owoców zalać szklanką wrzącej wody, powoli ogrzać do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 5 minut; odstawić na kwadrans pod przykryciem, przecedzić; pić 2 razy dziennie po szklance ciepłego odwaru; dzieciom można podawać po 2 łyżki odwaru 1–2 razy dziennie; UWAGA: świeży owoc bzu czarnego stosuje się jedynie po przegotowaniu, zawiera bowiem trujący alkaloid – sambunigrynę, która ulega rozkładowi pod wpływem temperatury; najlepiej kupować suszony owoc w aptekach i sklepach zielarskich; • kwiat tarniny (Dary Natury) – jest doskonałym środkiem lekko przeczyszczającym (szczególnie dla dzieci); czubatą łyżkę suszonych kwiatów zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem przez 20 minut; stosować po 2 łyżki naparu kilka razy dziennie; • kwiat jarzębiny (Spichlerz Mazurski) – napar przygotowuje się i dawkuje w identyczny sposób jak opisany powyżej napar z kwiatów tarniny; • herbata Polecana przy zaparciach (Dary Natury) na bazie m.in. owocu bzu czarnego, liścia babki oraz korzenia podróżnika – lepiej sięgnąć po zioła sypane, gdyż sporządzony z nich odwar jest bardziej wartościowy; czubatą łyżeczkę mieszanki zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu przez 2 minuty, odstawić na kwadrans i pić wieczorem przed snem; w przypadku herbaty ekspresowej torebkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić pod przykryciem na 10–15 minut, pić 2 razy dziennie; • herbata sypana Mieszanka nr 611, przy zaparciach (Zielarz Polski), na bazie

145

korzenia prawoślazu, korzenia mniszka i korzenia podróżnika – 3 czubate łyżeczki ziół zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia, gotować na wolnym ogniu 3–5 minut, pozostawić pod przykryciem 30 minut, przecedzić; otrzymany płyn uzupełnić letnią wodą do objętości pełnej szklanki i pić 2 razy dziennie po obiedzie i po kolacji. Franciszkanin i zielarz Grzegorz Sroka zalecał spożywanie wieczorem kilku łyżek ugotowanej kaszy gryczanej z połową szklanki maślanki lub kwaśnego mleka. Do tak otrzymanej potrawy warto dodać po pół łyżeczki zmielonych nasion: kopru, kminku i anyżu.

7.6. KRWAWIENIE Z PRZEWODU POKARMOWEGO KRWAWIENIEM Z PRZEWODU POKARMOWEGO określa się przedostanie się krwi do światła przewodu pokarmowego. W zależności od lokalizacji występuje podział na krwawienia z: • górnego odcinka przewodu pokarmowego, do którego zalicza się przełyk, żołądek i dwunastnicę; • dolnego odcinka przewodu pokarmowego, czyli dalszych odcinków jelita cienkiego oraz jelita grubego, w tym z odbytnicy. Zdecydowanie częściej występują KRWAWIENIA Z GÓRNEGO ODCINKA PRZEWODU POKARMOWEGO (stanowią niemal 80% wszystkich krwawień), a najczęstszą ich przyczyną jest owrzodzenie żołądka i dwunastnicy, a także zapalenie przełyku, żylaki przełyku oraz nowotwory żołądka. Podstawowym objawem są wymioty z domieszką krwi. Natomiast KRWAWIENIA Z DOLNEGO ODCINKA PRZEWODU POKARMOWEGO zazwyczaj objawiają się obecnością krwi w kale, a do ich przyczyn zalicza się m.in.: uchyłki jelita, zmiany nowotworowe, polipy, chorobę Leśniowskiego i Crohna i żylaki odbytu (tzw. hemoroidy). Do ogólnych objawów związanych z krwawieniami z przewodu pokarmowego zalicza się nagłe zasłabnięcia, przyspieszoną akcję serca oraz obniżone ciśnienie tętnicze krwi. Osoby chore są blade, spocone, uskarżają się na zawroty głowy.

146

Krwawienia z przewodu pokarmowego dzieli się również, z uwzględnieniem ilości utraconej krwi, na: • ostre, w których dzienna utrata przekracza 500 ml krwi; • przewlekłe, w których dzienna utrata wynosi ok. 50 ml krwi. Należy nadmienić, że krwawienie przewlekłe, mimo że często jest niezauważalne, stanowi zagrożenie dla zdrowia, często bowiem wywołuje niedokrwistość z niedoboru żelaza. Lekarz ustala przyczynę krwawienia na postawie wywiadu z osobą chorą, wyników badań laboratoryjnych, takich jak: morfologia krwi czy test na krew utajoną w kale, i (ewentualnie) badania endoskopowego. Ziołolecznictwo znajduje zastosowanie w pomocniczym leczeniu krwawień z układu pokarmowego. W celu likwidacji objawów związanych z krwawieniem wykorzystuje się zioła o działaniu osłaniającym, przeciwzapalnym oraz przeciwkrwotocznym. W obrębie górnego odcinka przewodu pokarmowego działanie osłaniające i przeciwzapalne wykazuje mieszanka: Składniki: • porost islandzki 25 g • ziele krwawnika 25 g • nasiono lnu 25 g

Sposób przygotowania: Łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować przez 3 minuty, następnie odstawić pod przykryciem na pół godziny. Po przecedzeniu pić 4 razy dziennie po pół szklanki ciepłego (nigdy gorącego!) odwaru.

Działanie zapobiegające wypływowi krwi z naczyń krwionośnych wykazuje mieszanka: Składniki: • ziele krwawnika 50 g • kora kasztanowca 15 g

Sposób przygotowania:

147

2 łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać w termosie 2 szklankami wrzącej wody i odstawić na godzinę. Po przecedzeniu pić 3 razy dziennie po pół szklanki ciepłego naparu między posiłkami.

W krwawieniach w obrębie przełyku warto zastosować (polecana przez profesora Aleksandra Ożarowskiego w owrzodzeniu przełyku) galaretkę z porostu islandzkiego. 50 g suszonego porostu należy zalać litrem wody, wygotować do połowy, przecedzić przez sitko lub tetrową pieluchę i pozostawić do skrzepnięcia. Przyjmować 6–8 razy dziennie po łyżeczce podgrzanej galaretki między posiłkami. Przy krwawieniach towarzyszących chorobie wrzodowej żołądka i/lub dwunastnicy pomocna jest mieszanka: Składniki: • nasiono lnu 30 g • ziele krwawnika 30 g • porost islandzki 30 g • liść pokrzywy 30 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i gotować (nie doprowadzając do wrzenia) przez 5–10 minut. Przecedzić i po przestygnięciu pić po pół szklanki ciepłego odwaru 4 razy dziennie na pół godziny przed posiłkami.

W krwawieniach z jelita grubego doktor Wacław Jaroniewski zalecał następującą kurację. Mieszanka ziołowa do picia: Składniki: • kłącze pięciornika kurzego ziela 50 g • liść orzecha włoskiego 50 g • kora kasztanowca 25 g • ziele pięciornika gęsiego 25 g • ziele krwawnika 25 g • kwiat nagietka 25 g • kwiat rumianku 25 g

Sposób przygotowania: 2–3 łyżki stołowe starannie wymieszanych ziół zalać w termosie 21/2 szklanki wrzącej wody i odstawić na godzinę. Po przecedzeniu pić 2/3 szklanki ciepłego naparu 3 razy dziennie między posiłkami. Dodatkowo przyjmować 1 tabletkę witaminy B1 (3 mg) i 1 tabletkę

148

powlekaną witaminy C (200 mg).

Jednocześnie należy stosować wlewy doodbytnicze: Składniki: • kwiat rumianku 50 g • kwiat nagietka 50 g • kłącze pięciornika kurzego ziela 25 g • ziele rdestu ptasiego 25 g

Sposób przygotowania: Zioła dokładnie wymieszać. 11/2 łyżki stołowej ziół zalać 21/2 szklanki letniej wody. Powoli ogrzać do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 5 minut. Odstawić pod przykryciem na 10 minut i przecedzić. Ciepły odwar wprowadzić do odbytnicy w pozycji leżącej i utrzymać go przez 20–30 minut. Po zakończeniu zabiegu wprowadzić do odbytnicy czopek Hemorol (Herbapol Wrocław). Wlewy powinno się stosować 2–3 razy w tygodniu w zależności od nasilenia objawów.

W przypadku krwawień z okolic żylaków odbytu (hemoroidów) warto zastosować czopki Proktis-M (Miralex) zawierające sól sodową kwasu hialuronowego oraz wyciągi z wąkroty azjatyckiej i nagietka (stymulujące proces gojenia ran), a także wyciągi z aloesu oraz drzewa herbacianego (o działaniu przeciwbakteryjnym). Według zaleceń producenta należy stosować 1 czopek doodbytniczo, najlepiej po wypróżnieniu, przez 10–20 dni lub inaczej według wskazań lekarza.

7.7. CHOROBY PASOŻYTNICZE CHOROBY PASOŻYTNICZE (PARAZYTOZY) są wywołane przez pasożyty, czyli organizmy funkcjonujące (żyjące) kosztem żywiciela. Nie należy ich lekceważyć, powikłania związane z parazytozami mogą bowiem być groźne dla życia osoby zarażonej. Pasożyty przewodu pokarmowego bytują nie tylko w układzie pokarmowym, ale w rzeczywistości atakują też różne inne narządy, a w trakcie cyklu rozwojowego mogą migrować po organizmie (np. larwy glisty ludzkiej wędrują przez wątrobę i serce do płuc, a cysty tasiemca bąblowca mogą umiejscowić się w mózgu, płucach, sercu, kościach, a nawet gałce ocznej). Szkodliwe dla organizmu

149

człowieka mogą być również wytwarzane przez pasożyty produkty przemiany materii. Do zainfekowania pasożytami najczęściej dochodzi w wyniku spożycia zakażonych pokarmów lub płynów albo w czasie kontaktu z chorym zwierzęciem. Ponadto duże znaczenie w ustrzeżeniu się przed tymi chorobami ma dokładne mycie nie tylko rąk, lecz także warzyw i owoców. Należy się wystrzegać spożywania produktów spożywczych niewiadomego pochodzenia. W ostatnich latach coraz ważniejszym czynnikiem ryzyka zakażenia są podróże zagraniczne, zwłaszcza do krajów tropikalnych. Do pasożytów układu pokarmowego należą: • pierwotniaki jelitowe, np. lamblia (Giardia lamblia); • robaki jelitowe, np. owsik, glista ludzka, tasiemce. W przypadku podejrzenia zakażenia pasożytami układu pokarmowego należy bezzwłocznie udać się do lekarza w celu natychmiastowego podjęcia leczenia. W terapii zakażeń lamblią lekami pierwszego wyboru są metronidazol lub tynidazol, stosuje się również leki przeciwbiegunkowe. Zakażenia owsikiem lub glistą ludzką leczy się następującymi lekami syntetycznymi: pyrantelem (preparat Pyrantelum), mebendazolem (preparat Vermox) lub albendazolem (preparat Zentel). Zakażenie tasiemcem podlega leczeniu albendazolem (preparat Zentel) lub niklozamidem (preparat Yomesan). Są to leki z przepisu lekarza. Syntetyczne leki przeciwrobacze charakteryzują się bardzo dużą skutecznością (wyleczenie może wystąpić w ciągu kilku dni) oraz bezpieczeństwem stosowania. W niewielkim stopniu wchłaniają się z układu pokarmowego (< 5%), a po wchłonięciu prawie w całości od razu przedostają się do wątroby, gdzie są bardzo szybko metabolizowane. Mechanizm działania pyrantelu polega na porażaniu mięśni pasożyta. Unieruchomiony pasożyt zostaje usunięty z jelita wskutek ruchów perystaltycznych. Natomiast mebendazol (preparat Vermox) i albendazol (preparat Zentel) uniemożliwiają wchłanianie glukozy przez pasożyta, powodując jego śmierć. Albendazol działa zarówno na jaja, larwy, jak i formy dojrzałe robaków jelitowych. Omawiane leki, które muszą być stosowane ściśle według wskazań lekarza, nie podrażniają jelit ani nie wywołują migracji robaków do innych tkanek.

150

Obecnie, wobec możliwości stosowania bardzo skutecznych i pozbawionych działania toksycznego syntetycznych leków przeciwrobaczych, ziołolecznictwo straciło na znaczeniu. Podstawową przyczyną jest fakt, że zioła działające przeciwrobaczo uważane są przez współczesną fitoterapię za trujące. Przede wszystkim należy tu wymienić ziele wrotyczu zawierające trujący tujon. Wyciągi z wrotyczu, aby wykazały działanie lecznicze, muszą być stosowane przez dłuższy czas w bardzo dużych dawkach, toksycznych dla człowieka!!! Szczególną uwagę należy również zwrócić na ziele piołunu. Ponadto substancje zawarte w tych ziołach mogą podrażniać pasożyty (ale niekoniecznie je sparaliżować czy zabić), co zwiększa ryzyko tzw. migracji, czyli opuszczenia przez larwy pasożyta układu pokarmowego i przemieszczenia się do narządów, gdzie nie będą „nękane” – mięśni, serca czy mózgu. Ziele wrotyczu i ziele piołunu są bezwzględnie przeciwwskazane u kobiet w ciąży, matek karmiących oraz dzieci. Osoby zarażone pasożytami układu pokarmowego często próbują leczyć się na własną rękę. Stwarza to liczne zagrożenia dla ich zdrowia i życia. Przekazywane ustnie „domowe terapie” są, w tym konkretnym przypadku, zlepkiem niesprawdzonych (lub przeinaczonych) informacji. Poniżej podajemy dwa takie opisy dotyczące zakażenia tasiemcem: 1. Nalewka z paproci narecznicy samczej jest typowym przykładem „mitu zielarskiego”. Osoby poszukujące tego preparatu powołują się na jego wieloletnie i ludowe pochodzenie. Dawniej stosowano sproszkowane kłącze narecznicy lub rzeczywiście jej wyciąg, ale eterowy. Narecznica zawiera wiele silnie trujących substancji, których wchłanianie zostaje spotęgowane przez alkohol lub tłuszcz. Niewłaściwe ich stosowanie na własną rękę grozi śmiercią! Warto nadmienić, że kłącze narecznicy, jako surowiec leczniczy, było dawniej opisane w Farmakopei Polskiej, zostało jednak wycofane z powodu licznych zatruć. 2. Mikstura z nalewek uzyskanych z: korzenia omanu, ziela piołunu, ziela tymianku oraz kwiatu wrotyczu. Nie ma żadnych badań dowodzących skuteczności takiej mieszanki w leczeniu zakażenia tasiemcem bąblowcowym. Nie wiadomo nie tylko, jakie substancje czynne (w tym toksyczne) wchłaniają się do krwi, lecz także czy w ogóle mają szansę na przeniknięcie do torbieli. Poza tym substancje te mogą, zamiast uśmiercać, jedynie podrażnić tasiemca, co (w wyniku jego gwałtownych skurczów) może spowodować pęknięcie torbieli.

151

Popularne w pewnym okresie było wspomaganie odchudzania przez łykanie kapsułek zawierających larwy tasiemca. Ze względu na drastyczne konsekwencje tej metody wymaga ona tu szczegółowego omówienia. Poniższy opis został opracowany na podstawie rozmowy w 2013 roku z 36-letnią kobietą, która po połknięciu kapsułek z tasiemcem uzbrojonym i bruzdogłowcem do dnia dzisiejszego leczy się (niestety bezskutecznie) z tasiemczycy i zaburzeń neurologicznych. Kapsułki z larwami tasiemca dostępne są w Internecie, często polecane jako element medycyny chińskiej. Sprzedawca zapewnia też, że kapsułki można kupić w aptekach w Meksyku jako suplementy diety na odchudzanie. Według zwolenników tej metody tasiemce odżywiają się tłuszczem, co czyni je naturalnym „zabójcą” otyłości. Do kapsułek często dołączane są zioła, mające zwalczyć tasiemca, które kupujący ma zastosować po uzyskaniu określonej masy ciała. Przykładowy skład zestawu ziołowego: • ziele piołunu, • liść bobrka, • kwiat rumianku, • owoc kminku, • liść mięty pieprzowej, • ziele centurii. Jest to kuracja bardzo niebezpieczna dla zdrowia, niosąca za sobą trwałe konsekwencje a forma sprzedaży i opis samej kuracji budzą liczne zastrzeżenia: 1. Kapsułki sprzedawane są nielegalnie (należy mieć tego świadomość) i nie ma żadnej możliwości sprawdzenia, jakie jest pochodzenie znajdujących się w nich organizmów. Nie ma też oczywiście pewności, co zawierają – może to być tasiemiec nieuzbrojony (o czym zapewnia sprzedawca), ale równie dobrze może to być tasiemiec uzbrojony, psi czy bąblowiec, których obecność w organizmie wymaga długotrwałego, specjalistycznego leczenia, niekoniecznie zresztą prowadzącego do sukcesu. Współcześnie nawet leczenie farmakologiczne nie zawsze gwarantuje „oczyszczenie” organizmu z tasiemca. Nie są też znane żadne preparaty ziołowe gwarantujące taki efekt! 2. Tasiemiec pasożytujący w jelitach pochłania nie tylko tłuszcze, żywi się

152

rozmaitymi składnikami pokarmowymi, w tym węglowodanami i mikroelementami, ograniczając w ten sposób ilość pożywienia, które wchłania nosiciel. Dlatego u osób zarażonych następuje wzrost apetytu, a samo chudnięcie spowodowane jest nie zanikaniem warstwy tłuszczu, ale właśnie ogólnym niedoborem substancji odżywczych, które w normalnych warunkach zasilają organizm człowieka. Parazytolodzy są tutaj zgodni – utrata wagi związana jest z ogólnym wycieńczeniem organizmu: zaburzeniami wchłaniania, hipowitaminozami (niedoborem witamin), a także biegunkami i wymiotami. 3. Opisane powyżej zioła nie mają nic wspólnego z kuracjami przeciwpasożytniczymi. Autorzy wspomnianej receptury ziołowej (prof. Aleksander Ożarowski i dr Wacław Jaroniewski) opisywali ją jako „środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, poprawiający trawienie i przywracający apetyt” i nigdzie nie zalecali jej jako elementu kuracji na pozbycie się tasiemca z organizmu. Niezależnie od przedstawionych uwag istnieją możliwości bezpiecznego stosowania ziół w pomocniczym leczeniu chorób pasożytniczych układu pokarmowego (opis poniżej). Lamblia (Giardia lamblia, Giardia intestinalis, ogoniastek jelitowy) jest pierwotniakiem występującym na całym świecie; w krajach uprzemysłowionych zakażonych jest 0,5–7% populacji (w krajach rozwijających się 5–50%). Wyróżnia się dwa stadia rozwojowe lamblii – cystę (postać przetrwalnikowa) i trofozoit (postać wegetatywna). Do zarażenia dochodzi poprzez połknięcie cyst. Połknięcie 10–100 cyst wywołuje chorobę zwaną giardiozą (lambliozą). Pod wpływem kwasu solnego obecnego w żołądku dochodzi do uwolnienia trofozoitów z cyst (tzw. ekscystacja). Następnie trofozoity migrują do dwunastnicy i dalszych części jelita cienkiego, gdzie odżywiają się nabłonkiem i krwią, prowadząc w ten sposób do zmniejszenia powierzchni wchłaniania składników pożywienia z układu pokarmowego. Trofozoity mogą również przemieścić się do dróg żółciowych oraz przewodów trzustkowych. W jelicie pod wpływem żółci przekształcają się ponownie w cysty i są wydalane z kałem. GIARDIOZA (lamblioza) jest chorobą występującą u dzieci i dorosłych. Zakażenie szerzy się łatwo drogą pokarmową poprzez kontakt z zarażoną osobą (np. niemycie rąk po korzystaniu z toalety) lub wodę zarówno pitną, jak

153

i występującą w rzekach czy basenach. Do zakażenia może również dojść poprzez spożycie skażonego cystami pokarmu lub zabawy ze zwierzętami, których sierść zanieczyszczona jest kałem. Najczęściej występuje giardioza bezobjawowa, która ustępuje samoistnie. W pozostałych przypadkach mogą pojawić się następujące objawy: biegunka (dominujący objaw), bóle brzucha, nudności, wymioty, gorączka, wysypki skórne oraz stany zapalne jelit, dróg żółciowych i trzustki. Charakterystycznym objawem u dzieci jest wzmożony apetyt na słodycze. Niekiedy giardioza przybiera formę przewlekłą, która u dzieci może doprowadzić do zahamowania wzrostu oraz upośledzenia funkcji poznawczych. Diagnozę stawia się na podstawie badania kału na obecność cyst lub trofozoitów oraz treści dwunastniczej na obecność trofozoitów. Podstawę leczenia zakażenia lambliami stanowią leki syntetyczne: metronidazol i tynidazol. Profesor Aleksander Ożarowski zalecał w zakażeniu lambliami stosowanie następującej mieszanki ziołowej: Składniki: • kłącze tataraku 50 g • ziele tymianku 50 g • korzeń omanu 50 g • liść mięty pieprzowej 25 g • liść orzecha włoskiego 25 g • ziele piołunu 10 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki stołowe starannie wymieszanych ziół zalać w termosie 1/2 litra wrzącej wody i odstawić na godzinę. Po przecedzeniu pić po pół szklanki bardzo ciepłego naparu 3 razy dziennie między posiłkami przez tydzień. Po tym okresie należy zmniejszyć dawkę ziół do łyżki stołowej i pić jeszcze przez 3–4 tygodnie. Napar można dosładzać miodem lub cukrem.

UWAGA! Mieszanka nie jest wskazana dla kobiet w ciąży i kobiet karmiących. Natomiast ojcowie bonifratrzy w giardiozie zalecają mieszankę wspomagającą leczenie farmaceutykami:

154

Składniki: • ziele piołunu 50 g • korzeń cykorii podróżnika 50 g • liść orzecha włoskiego 50 g • liść mięty pieprzowej 50 g • ziele lebiodki pospolitej (oregano) 30 g

Sposób przygotowania: 2 czubate łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać w termosie 1/2 litra wrzącej wody, odstawić na 20 minut i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po szklance ciepłego naparu między posiłkami.

UWAGA! Naparu nie powinno się stosować dłużej niż 3–4 tygodnie. Mieszanka nie jest wskazana dla kobiet w ciąży i kobiet karmiących. Zarówno po kuracji farmakologicznej, jak i ziołowej należy skontrolować kał na obecność cyst lamblii. Trzeba nadmienić, że niekiedy nawet pełna eliminacja pasożyta nie powoduje ustąpienia objawów. Obecnie przyjmuje się, że jest to związane z utrzymywaniem się procesu zapalnego w obrębie jelita, będącego powikłaniem po aktywności pasożytów. W takim przypadku warto (szczególnie jeśli osoba chora skarży się na bóle brzucha oraz biegunki) sięgnąć po mieszankę: Składniki: • ziele rdestu ptasiego 15 g • owoc borówki czernicy (czarnej jagody) 15 g • kora dębu 15 g • liść babki lancetowatej 15 g • kłącze pięciornika kurzego ziela 10 g • kwiat rumianku 10 g • porost islandzki 10 g

Sposób przygotowania: Czubatą łyżkę dokładnie wymieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody, gotować na małym ogniu 5 minut i odstawić pod przykryciem na kwadrans. Po przecedzeniu pić ciepły odwar 2– 3 razy dziennie między posiłkami.

Owsik ludzki to robak pasożytniczy bytujący wyłącznie w organizmie

155

człowieka. OWSICA – choroba wywołana przez owsika – występuje na całym świecie. W Polsce owsik jest najczęstszym pasożytem u dzieci. Do zakażenia dochodzi poprzez połknięcie jaj. W dwunastnicy z jaja uwalnia się larwa, która migruje do jelita grubego i tam dojrzewa. Następnie samica owsika wędruje do odbytu i tam składa jaja (do 17 tys./dzień), co wywołuje uporczywe swędzenie. Drapanie okolic odbytu powoduje naniesienie jaj na dłonie, co prowadzi zarówno do ponownego samozarażenia, jak i zakażania innych osób przez dotyk, żywność, pościel itd. Możliwa jest droga inhalacyjna zakażenia. Owsica ma najczęściej przebieg bezobjawowy. Jeżeli występują objawy, to głównie: swędzenie oraz stan zapalny i podrażnienie skóry wywołane drapaniem swędzących okolic odbytu, bóle brzucha, biegunki, nudności, stany zapalne jelita grubego, nadpobudliwość, moczenie nocne, a u dziewczynek stany zapalne pochwy i sromu spowodowane składaniem jaj w przedsionku pochwy. Profilaktyka owsicy polega na przestrzeganiu higieny osobistej, dokładnym myciu rąk, owoców i warzyw oraz unikaniu pokarmów nieznanego pochodzenia. Należy również dbać o czyste i krótko obcięte paznokcie. Leczenie owsicy obejmuje podawanie leków syntetycznych – pyrantelu (preparat Pyrantelum), mebendazolu (preparat Vermox) lub albendazolu (preparat Zentel). Równocześnie powinno się leczyć wszystkich domowników. Znaczną skuteczność w zwalczaniu owsików wykazuje preparat ziołowy: Składniki: • owoc borówki czernicy • (czarnej jagody) 5 g • korzeń omanu 5 g

Sposób przygotowania: Zioła sproszkować, dokładnie wymieszać z łyżką stołową miodu rzepakowego i przyjąć na czczo. Po godzinie podać w celu wywołania efektu przeczyszczającego: 2 łyżki stołowe oleju rycynowego dla osoby dorosłej lub 1–2 łyżeczki dzieciom w wieku 7–14 lat. W przypadku uczulenia na korzeń omanu należy wymieszać z miodem jedynie owoce borówki.

Profesor Aleksander Ożarowski dopuszczał podawanie zamiast oleju rycynowego siarczanu magnezu (dostępnego w aptekach również pod nazwą „sól gorzka”). Dawkowanie: dorośli 1–2 łyżki stołowe na szklankę wody, dzieci 100–250 mg na 1 kg masy ciała, również rozpuszczonych w wodzie.

156

UWAGA! Ostrzeżenia dotyczące oleju rycynowego podano w podrozdziale 7.5. Kuracja czosnkowa przy zakażeniu owsikiem: • doustnie – 2 średniej wielkości ząbki czosnku rozgnieść i wymieszać z 1/2 szklanki ciepłego mleka; pić kilka razy dziennie; • doodbytniczo: 2–3 średniej wielkości ząbki czosnku zmiksować ze szklanką letniej wody, powoli wprowadzić do odbytnicy na kilka minut; zabieg należy powtórzyć 2–4 razy; może być wykonywany u małych dzieci.

UWAGA! U dzieci z bardzo podrażnioną skórą i błoną śluzową odbytu lepiej nie stosować kuracji czosnkowej drogą doodbytniczą. Ojciec Grzegorz Sroka zalecał lewatywę z następującej mieszanki: Składniki: • ziele glistnika jaskółczego ziela 50 g • ziele wrotyczu 50 g • ziele piołunu 50 g

Sposób przygotowania: 4–5 łyżeczek starannie wymieszanych ziół zalać 1/2 litra wrzącej wody i gotować na małym ogniu przez 5 minut. Odstawić na 10 minut pod przykryciem, przecedzić. Ciepły (ale nigdy gorący!) odwar stosować do lewatyw u dzieci, bezpośrednio po wypróżnieniu. Czas trwania kuracji wynosi 10–12 dni, potem należy zrobić 10 dni przerwy. Po tym okresie autor zaleca powtórzenie kuracji.

UWAGA! Ze względu na możliwość wchłonięcia z odbytnicy do organizmu substancji toksycznych występujących w składnikach mieszanki stosowanie powyższego preparatu obecnie nie jest wskazane.

157

Glista ludzka bytuje w jelicie cienkim i wywołuje chorobę nazywaną glistnicą. GLISTNICA występuje na całym świecie, w Polsce zarażonych jest ok. 0,8% ludności, częściej na terenach wiejskich. Zakażenie następuje po spożyciu pokarmów zanieczyszczonych jajami inwazyjnymi. Cykl rozwojowy glisty ludzkiej jest złożony: • Po dostaniu się do jelita uwolnione z jaj larwy przenikają do naczyń krwionośnych i przechodząc przez wątrobę (gdzie wstępnie dojrzewają) i serce, dalej wędrują do płuc, gdzie osiągają postać dojrzałą (ok. 2 mm długości). • Z pęcherzyków płucnych dojrzałe osobniki przedostają się przez tchawicę do gardła, gdzie zostają połknięte. • W jelicie cienkim glista ludzka rozmnaża się i bytuje od roku do 2 lat. • W jelicie cienkim samice glisty składają ogromne ilości jaj (200 tys./dzień), które są wydalane na zewnątrz wraz z kałem. • Wydalone jaja przez mniej więcej 3 tygodnie dojrzewają w glebie w odpowiednich warunkach do postaci inwazyjnej i „oczekują” na nosiciela (glista ludzka jest pasożytem występującym tylko u jednego żywiciela, więc kolejnym żywicielem będzie znów człowiek). • W wilgotnej glebie jaja zachowują właściwości inwazyjne przez 7–10 lat. W większości przypadków glistnica ma przebieg bezobjawowy. Natomiast masowa inwazja pasożyta może powodować objawy glistnicy płucnej (kaszel, duszność, zapalenie płuc), jelitowej (ból brzucha, nudności, niedożywienie, a nawet niedrożność jelit czy zapalenie wyrostka robaczkowego) i wątrobowożółciowej (robaki mogą wnikać do przewodów żółciowych lub trzustkowych, powodując zapalenie tych narządów). Chorobę rozpoznaje się na podstawie stwierdzenia obecności jaj w kale. Czynnikiem ryzyka zarażenia jest spożywanie niemytych surowych warzyw i owoców. Chory na glistnicę nie stanowi zagrożenia w bezpośrednim kontakcie z innymi osobami. Leczenie farmakologiczne glistnicy oparte jest na stosowaniu mebendazolu (preparat Vermox), albendazolu (preparat Zentel) lub pyrantelu (preparat Pyrantelum). Natomiast opisane poniżej preparaty ziołowe nie gwarantują wyleczenia glistnicy. Z preparatów ziołowych działających przeciwglistniczo można wykorzystać

158

olejek eteryczny tymiankowy, który należy przyjmować między posiłkami w ilości 5 kropli olejku na płaską łyżeczkę cukru lub miodu, 3–4 razy dziennie.

UWAGA! Olejek eteryczny tymiankowy należy stosować bardzo ostrożnie przez jak najkrótszy okres, nie przekraczając zalecanej dawki. W razie pojawienia się niepokojących objawów związanych ze stosowaniem olejku (np. bóle brzucha, wątroby, złe samopoczucie) preparat należy od razu odstawić i skontaktować się z lekarzem. Z dużą ostrożnością należy stosować również następujący proszek: Składniki: • owoc borówki czernicy (czarnej jagody) 5 g • kwiat wrotyczu 5 g • korzeń omanu 5 g

Sposób przygotowania: Zioła zmielić na proszek, utrzeć z 2 łyżkami miodu rzepakowego i przyjąć na czczo, popijając szklanką ciepłej wody.

W niektórych przypadkach glistnicy może okazać się skuteczna mieszanka ziołowa: Składniki: • kłącze tataraku 50 g • ziele tymianku 50 g • korzeń omanu 50 g • liść mięty pieprzowej 25 g • liść orzecha włoskiego 25 g • ziele piołunu 10 g

Sposób przygotowania: 2 łyżki stołowe dokładnie wymieszanych ziół zalać w termosie 1/2 litra wrzącej wody i odstawić na 60 minut, przecedzić. Przez tydzień pić 3 razy dziennie po pół szklanki bardzo ciepłego naparu między posiłkami. Następnie zmniejszyć dawkę ziół do łyżki stołowej i pić jeszcze przez kolejne 3–4 tygodnie. Napar można dosładzać miodem lub cukrem.

159

UWAGA! Naparu nie powinno się stosować dłużej niż 3–4 tygodnie. Mieszanka nie jest wskazana dla kobiet w ciąży i kobiet karmiących. Tasiemce są pasożytami układu pokarmowego o charakterystycznym wyglądzie, mają wydłużone, przypominające taśmę ciało, a ich długość może dochodzić do kilkunastu metrów. Zakażenie przewodu pokarmowego przez tasiemca określane jest jako TASIEMCZYCA, rzadziej cestodoza i tenioza (od łacińskich nazw tasiemca – Cestoda, Taenia). W Polsce najczęściej diagnozuje się zakażenie tasiemcem nieuzbrojonym, rzadziej tasiemcem uzbrojonym, nazywanymi tak z powodu braku lub obecności przyssawek i haczyków, które służą do przytwierdzania się pasożyta do ściany jelit. Sporadycznie występuje tasiemiec karłowaty i bruzdogłowiec szeroki. W Polsce notuje się poniżej 300 nowych przypadków tasiemczycy rocznie i liczba ta stopniowo ulega zmniejszeniu. Zakażenie następuje przez spożycie surowego bądź niedogotowanego mięsa wołowego (w przypadku tasiemca nieuzbrojonego) lub wieprzowego (tasiemiec uzbrojony), w którym znajdują się larwy, tzw. wągry. Z larwy w jelicie cienkim rozwija się postać dojrzała składająca się z główki i członów. Wraz z kałem wydalane są człony wypełnione jajami tasiemca. Po połknięciu jaj przez zwierzę (bydło, świnię) w jego mięśniach usadawiają się wągry, którymi zaraża się człowiek po spożyciu mięsa. Zakażenie zwykle ma przebieg bezobjawowy, a chory domyśla się obecności pasożyta na podstawie pojawienia się członów w wydalanym kale. Mogą wystąpić: niezbyt nasilony ból brzucha, brak apetytu, nudności, wymioty, uczucie osłabienia i ogólnego rozbicia. Tasiemiec uzbrojony oprócz objawów jelitowych może powodować ciężkie objawy wągrzycy w wyniku osadzania się larw w mózgu, tkance podskórnej, mięśniach (silne bóle mięśni) i innych narządach. Przy zakażeniu bruzdogłowcem szerokim charakterystycznym objawem jest anemia, spowodowana poborem przez pasożyta witaminy B12. Podstawą leczenia tasiemczycy są leki syntetyczne, jednak we własnym zakresie można przygotować preparat z nasion dyni.

160

Sposób przygotowania: Do 150 g świeżych (!) i pozbawionych łuski nasion dodać 1/2 szklanki wody lub mleka i dokładnie zmiksować do konsystencji papki. Dodać łyżkę syropu malinowego lub miodu rzepakowego. Uzyskaną miksturę podzielić na 2 równe części i przyjmować rano na czczo w odstępie półgodzinnym. Po 3 godzinach wypić 2 łyżki stołowe oleju rycynowego, w celu wywołania efektu przeczyszczającego. W razie potrzeby kurację można powtórzyć po 2–3 dniach.

Dzieciom, w zależności od wieku, podaje się 30–100 g świeżych nasion, przygotowanych jak wyżej, również na czczo w 2 porcjach co 30 minut. W przypadku dzieci w wieku 7–14 lat podaje się po 2–3 godzinach 1–2 łyżeczki oleju rycynowego, w zależności od wieku dziecka.

UWAGA! Ostrzeżenia dotyczące stosowania oleju rycynowego zamieszczono w podrozdziale 7.5. Profesor Aleksander Ożarowski dopuszczał podawanie zamiast oleju rycynowego siarczanu magnezu (dostępnego w aptekach również pod nazwą „sól gorzka”). Dawkowanie: dorośli 1–2 łyżki stołowe na szklankę wody, dzieci 100–250 mg na 1 kg masy ciała, również rozpuszczonych w wodzie. Często osoby chore na tasiemczycę próbują się leczyć na własną rękę. Popularnością cieszy się mieszanka ziołowa, lecz jak dotychczas nie wykonano żadnych badań potwierdzających jej skuteczność. Przede wszystkim duży niepokój budzi zalecana w przepisie duża ilość spożywanego dziennie mocnego odwaru (6–8 szklanek), co grozi zatruciem. Skład omawianej mieszanki jest następujący: • korzeń omanu, • korzeń prawoślazu, • liść szałwii, • owoc kopru włoskiego, • ziele macierzanki, • ziele piołunu, • ziele tymianku.

161

Bąblowiec, a właściwie tasiemiec bąblowcowy, to gatunek tasiemca bytujący w postaci dojrzałej w jelicie cienkim psowatych (psy, lisy, rzadziej wilki), tylko przypadkowo występujący u człowieka. Wywołuje groźną chorobę pasożytniczą zwaną BĄBLOWICĄ. Zarażenie następuje na skutek spożycia niemytych owoców leśnych, np. jeżyn lub jagód zainfekowanych odchodami zwierząt. W Polsce corocznie odnotowuje się kilkadziesiąt przypadków bąblowicy u ludzi. Chory człowiek nie zaraża kontaktujących się z nim osób. Wyróżnia się bąblowicę: • jednojamową (echinokokoza) w przypadku zakażenia tasiemcem Echinococcus granulosus; • wielojamową (alweokokoza) wywołaną zakażeniem tasiemcem Echinococcus multilocularis. W obu typach bąblowicy człowiek zaraża się przez spożycie jaj inwazyjnych, z których w jelicie cienkim wylęga się larwa. Larwa przenika przez ścianę jelita do krwi i następnie lokalizuje się w narządach wewnętrznych (najczęściej w wątrobie), tworząc torbiel. Obecność torbieli w tkankach organizmu jest podstawowym objawem bąblowicy. W przypadku BĄBLOWICY JEDNOJAMOWEJ torbiel jest dobrze odgraniczona, powiększa się powoli (0,5–1 cm/rok). Nawet w 60% przypadków przebieg choroby jest bezobjawowy, a rozpoznanie – przypadkowe. Niektóre torbiele zanikają samoistnie. W bąblowicy wątroby chory odczuwa dyskomfort w okolicy podżebrowej prawej i uczucie pełności w nadbrzuszu. Zdarzają się nietypowe lokalizacje torbieli: bąblowica płuc (kaszel, krwioplucie), mózgu (bóle głowy, zaburzenia równowagi, zaburzenia widzenia), narządów miednicy mniejszej, narządów płciowych, gałki ocznej, kości. W BĄBLOWICY WIELOJAMOWEJ powstaje konglomerat wielu drobnych torbieli (każda o średnicy 0,5–10 mm). Ta wielotorbielowata struktura nie ma torebki i wrasta w miąższ wątroby wzdłuż naczyń krwionośnych i dróg żółciowych (99% przypadków). Choroba przez wiele lat może nie powodować objawów lub pojawiają się dolegliwości przypominające objawy obserwowane w nowotworach wątroby. Rozrastając się, pasożyt może również naciekać otaczające narządy (przepona, płuca, serce, żołądek, dwunastnica, nerki). W zaawansowanej chorobie poprzez krew mogą nastąpić przerzuty pasożyta do

162

mózgu, kości, gałki ocznej. Leczenie bąblowicy odbywa się wyłącznie w ośrodkach specjalistycznych. Podstawową metodą jest wycięcie zmiany i stosowanie albendazolu (preparat Zentel). W bąblowicy ziołolecznictwo oferuje wyłącznie terapie wspomagające w przypadku torbieli usytuowanych w wątrobie. Preparaty ziołowe mogą mieć duże znaczenie w: • łagodzeniu stanów zapalnych dróg żółciowych, wywołanych obecnością pasożyta; • przyspieszeniu regeneracji wątroby po zabiegach chirurgicznych; • łagodzeniu dolegliwości trawiennych związanych z długotrwałym przyjmowaniem leków przeciwpasożytniczych. Szczególnie cenne są leki ziołowe zawierające sylimarynę z nasion ostropestu plamistego oraz cynarynę pozyskiwaną z ziela karczocha zwyczajnego: • Drażetki Sylimarol 70 mg (Herbapol Poznań) zawierają 100 mg wyciągu z nasion ostropestu plamistego. Producent zaleca stosowanie preparatu w następujących dawkach: dorośli i młodzież powyżej 12. roku życia 3 razy dziennie 1 tabletkę po jedzeniu, o ile lekarz nie zaleci inaczej. Lek wymaga systematycznego stosowania, przez okres 2–4 tygodni do 6 miesięcy. Minimalna dzienna dawka sylimaryny wynosi 200 mg, a maksymalna 400 mg. Warto wspomnieć, że w trakcie badań podawano osobom chorym dawki przekraczające 800 mg sylimaryny, nie obserwując działań niepożądanych, co świadczy o wysokim bezpieczeństwie stosowania tego surowca. • Tabletki Cynarex (Herbapol Wrocław) zawierają 250 mg wyciągu z ziela karczocha. Producent zaleca przyjmowanie 3 razy dziennie po 2 tabletki jako środek ochronny u osób narażonych na działanie substancji toksycznych wydalanych z żółcią, co pozwala założyć podobną dawkę jako właściwą w regeneracji i stanach zapalnych wątroby. • Tabletki powlekane Sylicynar (Herbapol Poznań) zawierają oba powyższe surowce (140 mg wyciągu z ziela karczocha oraz 28,6 mg wyciągu z nasion ostropestu plamistego). Lek zalecany jest przez producenta w stanach po toksyczno-metabolicznych uszkodzeniach wątroby, co wskazuje na jego zdolności do stymulowania naturalnych właściwości regeneracyjnych narządu. Dawkowanie: przez kilka tygodni 3 razy dziennie po 2 tabletki po

163

jedzeniu, chyba że lekarz zaleci inaczej. Osoby szczególnie narażone na zakażenia pasożytami układu pokarmowego (np. pracujące w przedszkolach, domach opieki społecznej) mogą okresowo stosować preparaty ziołowe w celu wspomagania organizmu w walce z zakażeniem. W trakcie stosowania preparatu ziołowego larwy pasożytów mogą nie mieć sprzyjających warunków do dalszego rozwoju. Należy jednak pamiętać, że skuteczność preparatów ziołowych nie jest taka sama u wszystkich leczących się. Przykładowe preparaty ziołowe to: krople doustne Parazyt (Herbarium św. Franciszka), syrop Vernikabon (Bonimed), płyn doustny ParaFarm (InventFarm). Zioła o działaniu regenerującym błonę śluzową jelit i wspomagającym trawienie oraz wchłanianie pokarmów (zob. rozdz. 4) mogą być pomocne u osób, których organizm jest wyniszczony obecnością pasożyta w układzie pokarmowym. Jednakże kurację takimi ziołami najlepiej rozpocząć dopiero po zakończeniu terapii przeciwpasożytniczej lekami syntetycznymi.

164